Қазақстандағы кедейшіліктің жағдайы

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЕДЕЙШІЛІКТІҢ ОСЫ ЗАМАНҒЫ

ЖАҒДАЙЫ

Қазақстанды қосқанда, посткеңестік мемлекеттердегі өтпелі кезең салдарының бірі кедейшіліктің жоғары деңгейі болып табылады. (1. 4 § қараңыз) . Кедейшілікпен сабақтас жағдайға әлеуметтік-экономикалық даму орнықтылығының дәрежесі, төмен деңгейдегі табыстар мен қоғамдағы экономикалық жоғары теңсіздік, еңбек рыногының жай-күйі, демографиялық және көші-қон үдерістері, әлеуметтік сектордың дағдарысы, сондай-ақ аймақтық, экологиялық және гендерлік факторлар әсерлерін тигізеді. Осы салалардың әрқайсысындағы проблемаларды қарау осы заманғы жағдайларда республикадағы кедейшілікке кешенді сипаттама беруге мүмкіндік жасайды.

КЕДЕЙШІЛІКПЕН ПЕН ТЕҢСІЗДІК

ТАБЫСТАР БОЙЫНША КЕДЕЙШІЛІК

Қазақстанда кедейшілік деңгейі күнкөріс минимумы деңгейінен төмен табыстағы халықтың үлесімен анықталады (1. 1 § қараңыз) . Күнкөріс минумымы - тіршілікті демеу үшін қажетті болып саналатын және аз тұтыну себетіне енгізілген тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің құнын өлшейтін табыстардың (шығыстардың) обьективті белгіленген деңгейі. Ең аз тұтыну себетіңің құнына азық-түлік себетінің құны мен азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен қызмет көрсетулерге жұмсалатын ең аз шығындар кіреді. Азық-түлік себетінің құрамы организміне қажет калория санының түсуін қамтамасыз ететін белгіленген тағам мөлшеріне сүйене отырып, анықталады. Қазіргі кезде азық-түлік себеті күніне 2172 ккал деңгейіндегі калорияны жан басылық тұтынуды қамтамсыз ететін тағамдардың атауын қамтиды, ол ДДҰ талаптарына сәйкес келеді және ең аз тұтыну себеті (күнкөріс минумумының) құнының 70% құрайды. Азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен қызмет көрсетулердің үлесі ең аз тұтыну себесі (күнкөріс минимумы) құнының 30% мөлшерінде белгіленген.

Табыстар бойынша Қазақстандағы кедейшіліктің ең жоғары деңгейі, республикадағы бүкіл халықтың 39 күнкөріс минимумынан төмен табыстар еншілеген 1998 жылы тіркелді (ресми айырбас бағамы бойынша 42, 6 АҚШ доллары немесе 3336 теңге ) . 1998 жылдан 2002 жылға дейінгі кезеңдегі уақыт аралығында кедейшілік деңгейі едәуір төмендеді (2. 1. 1. кесте) . Күнкөріс минумумынан төмен табыстағы халықтың үлесі 2002 жылға қарай 1. 6 есе қысқарды және ол 24%-ды немесе 3. 6 млн адамды құрады. 2002 жылы күнкөріс минимумы 4761 теңге немесе ресми айырбас бағамы бойынша 31. 1 АҚШ доллары болды.

Кедейшіліктің сондай-ақ тереңдік және өткірлік көрсеткіштерінің төмендеу үрдісі де байқалды, олар кедей тұрмысты халық табыстарының тапшылығы мен солардың арасындағы теңсіздікті сипаттайды. 1998-2002 жылдар арасындағы теңсіздікті сипаттайды. 1998-2002 жылдар аралығында кедейшілік тереңдігі 1. 6 есеге, ал кедейшілік өткірлігі 1. 7 есеге кеміп, 2002 жылы сәйкестігіне қарай 6, 11 және 2, 2%-ды құрады. Бұл кедей тұрмысты халық табыстары/ тұтынуларының тапшылығы 2002жылы күнкөріс минимумының шамамен 25% құрағанын білдіреді. Орын алған үдерістерді ескере отырып, «Мыңжылдық табалдырығында БҰҰ Қазақстандағы даму мақсаттары» есебі бойынша, Қазақстан 1991 жылдан 2015 жылға дейінгі аралықта күнкөріс минимумынан төмен табыстағы халықтың 50%-ның жағдайларын жақсартудың есебінен мыңжылдық дамуы1 мақсатына/1 міндетіне жетуі мүмкін екндігі ұйғарылады.

Қазақстандағы кедейшілік көрсеткіштері, 1998-2002 жылдар

Дерек көзі: Қазақстан Республикасындағы кедейшілік мониторингінің индикаторлары. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі, 2003.

Жоғарыда көрсетілгендей, тұтыну себеті азық-түлік емес тауарлар мен қызмет көрсетулерден тұрады, әрі соңғыларының үлесі себеттің жалпы құнының 30 % мөлшерінде белгіленген. Сонымен, қазіргі кезде негізінен азық-түлік тауарларынан құрастырылған тұтыну себеті, үй шаруашылықтарының азық-түлік және азық-түлік емес шығыстарындағы бюджеттердің ара салмағын есептемейді. Алайда, халықтың тұрмыс деңгейінің өсу шамасына қарай үй шаруашылықтарының тұтынуына жұмсалатын жалпы шығыстардағы азық-түлік шығыстары азаяды, өйткені адам организмі тағамның шектеулі мөлшерін тұтынса, ал азық-түлік емес шығыстардың үлесі ұлғая түседі.

2002 жылы Қазақстанда, ресторандарда тамақтануды, ішімдік-сусындар мен темекіні қосқанда, үй шаруашылықтардың тамаққа жұмсайтын шығыстарының үлесі 52, 3 %-ды, ал азық-түліктен бөтен тауарлардың үлесі соған сәйкес 47, 7 %-ды құрады. Халықтың 2002 жылғы квантилі бойынша үй шаруашылықтарының шығыстарын бөлу мына жәйтті көрсетті, 20 % ең тұрмысты адамдардың жұмсаған шығыстарының жартысынан көбі де сондай-ақ азық-түліктен бөтен тауарларға пайдаланылған. 20 % тұрмыстары жүдеу халықта - керісінше, бірақ халықтың тіпті осы тобындағы азық-түліктен бөтен тауарларға жұмсалған жиынтық шығыстарының үлесі шамамен 40 %-ды құрады. Басқаша айтқанда, қазіргі уақытта ең аз тұтыну себетіндегі азық-түліктен бөтен тауарлардыңүлесі біршама кемітілген, сондықтан күнкөріс минимумы, әсіресе халықтың кедей тұрмысты жіктерінің шығыстарын, үй шаруашылықтары шығыстарын есепке алу арқылы нақтылауды талап етеді. Одан әрі, үй шаруашылықтары шығыстарының дәстүрлі танылған үш тобы: тамаққа, киімге және тұрғын үйге жұмсайтын шығыстары болып табылады. Қазақстандағы халықтың кедей турмысты жіктерінің тұрғын үйге жұмсалған шығыстарының жоғары үлесі 2002 жылы тіркелді. Мәселен, тұрмыстары жұпыны 20 % қала халқы өздерінің жиынтық шығыстарының 13, 7 % тұрғын үйге жұмсаса, ал 20 % дәулетті халық жұмсаған осындай шығыстар 10 %-ға жетпеген. Осыған байланысты ең төменгі тұтыну себетіне кіретін азық-түліктен бөтен өзге шығыстардың құрамынан тұрғын үйге жұмсалатын шығыстарды бөлу туралы мәселе туындайды, яғни ең аз тұтыну себеті үш компоненттен тұруы мүмкін: азық-түлік себеті, азық-түліктен бөтен тауарлар мен қызмет көрсетулер және тұрғын үйге жұмсалатын шығыстар, олардың арақатынасы 60:40.

Бұрынғы Кеңестер одағында төмен табыстағы халыққа негізінен көп балалы жалғызілікті аналар, зейнеткерлер мен мүгедектер жататын еді. Қазіргі Қазақстан халқының 58 %-ға жуығы күнкөріс минимумынан төмен табыстағылар, олар - не ешқандай жұмыс істемейтін, немесе жалақыларының баламасыздығы соншалық, не өз басына немесе отбасының лайықты тұрмысына жетпейтін еңбекке жарамды жастағы адамдар (2. 1. 2. кесте) . Кедейшілік көзқарасы тұрғысынан ең осал жіктердің қатарына сондай-ақ балалар да жатады, әсіресе, республикадағы кедей тұрмысты халықтың үштен бір бөлігін құрайтын көп балалы отбасыларындағы балалар. Кедей тұрмысты халықтың жалпы санының 8, 8 % зейнеткерлер құрайды. Еңбек рыногындағы жағдайлар мен кедейшіліктің демрграфиялық факторларының талдауы 2, 3 және 2, 6 §-та көрсетілді.

2. 1. 2. кесте

Қазақстандағы кедей тұрмысты

халықтың санаттары, 2002 жыл

Дерек көзі : Қазақстандағы халықтың тұрмыс деңгейі.

Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі

Агенттігі, 2003. 123-бет.

Күнкөріс минимумы шамасының 70 % құрайтын азық-түлік себеті құнынан төмен табыстағы халықтың үлесі баяу кемуде. 2002 жылы осы көрсеткіш 8, 9% деңгейіне дейін төмендеді немесе 1, 3млн. Адамға азайды. Бұл ретте азық-түлік себеті теңгені немесе ресми айырбас бағамы бойынша 21, 7 АҚШ долларын құрайды. Басқаша айтқанда, 1998 жылмен салыстырғанда, азық-түлік кедейшілігі шегінен төмен тұрмысты халықтың үлесі 1, 8 есеге кеміді (2. 1. 1. кесте) . «Мыңжылдық табалдырығында даму саласындағы БҰҰ мақсаттары туралы» есепте белгіленгендей, азық-түлік себеті құнынан төмен табыстағы халықтың лайықты тамақтанбайтынын жобалауға болады. Асқа жарымау немесе лайықтысыз тамақтану адамның қуаты мен ақыл-ой санасын кемітеді және оның денсаулығы үшін үлкен қауіп төндіріп, ал ерекше ауыр жағдайларда аман қалуының өзі екіталай. Теңгерімсіз тамақтану анемиямен ауыратын науқастардың көптеп саналуындағы негізгі себептердің бірі болып табылады, осы кесел Қазақстандағы денсаулық сақтаудың ең басты проблемаларының бірінен танылды. (2, 7 § қараңыз) .

Кедей тұрмысты халықтың тамақ өнімдерін тұтыну талдауы, 2002 жылғы деректер бойынша, барша халықпен салыстырғанда кедей тұрмысты адамдар көбіне «тамақтанудың көмірсулы үлгісін» пайдаланатындарын көрсетті (2. 1 . 3. кесте) .

2. 1. 3. кесте.

Кедей тұрмыстылардың және бүкіл

Халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы

Тамақ өнімдерін тұтынулары, 2002 жылы

Дерек көзі: Қазақстан халқының тұрмыс деңгейі. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі, 2003. 81-82- беттер.

Табыстары күнкөріс минимумының мөлшеріне жетпейтін кедей тұрмысты адам көбіне нан тағамдары мен жарма тамақтарын тұтынады, ал ет, сүт, жұмыртқа, жеміс, көкөніс сияқты жоғары сапалы азық-түліктерді сирек пайдаланады. Мәселен, ет және ет өнімдерін 2002 жылы кедей тұрмысты халық республикадағы орташа тұтыну деңгейіене 2 есе кем тұтынды - сәйкестігіне қарай 1, 7 кг және 3, 7 кг. Кедей тұрмысты адамдар сондай-ақ сүт, жұмыртқа, жеміс, көкөністерді де екі есеге жуық аз тұтынды.

1996 жылы Қазақтың тамақ академиясы БҰҰДБ және ДДҰ жәрдемімен Қазақстан Республикасындағы халықтың (15-80 жас) тамақтану жай-күйлеріне жалпыұлттық зерттеу жүргізді. Зерттеудің нәтижелері мынаны көрсетті, төмен тұрмысты халықтың ас ішудегі ең көп тұтынатын тағамдары нан, қаймақты сүт, қой еті, қара шай, қант, ұн және макарон тамақтары екен. Анағұрлым жоғары молшылықтағы адамдардың ас ішу үлесінде ет өнімдерін, шұжықтарды, жұмыртқа, сүт тағамдарын, көкөніс консервілерін, картоп, ірімшіктер тұтыну ұлғая түседі. Табыстың одан әрі өсу шамасына қарай тағам мәзірі тауық етімен, балықпен, уылдырықпен, түрлі майлы азық-түлікпен, көкөніспен, жармалармен, кондитерлік тағамдармен, алкогольді және алкогольсіз ішімдік- сусындармен молығады.

Қазақстанда сондай-ақ «Күнкөріс минимумы туралы» Заңда бекітілген

«кедейшілік шегі» көрсеткіші де қолданылады (1. 2. 1. ендірме) .

Кедейшілік шегі - адамның ең аз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажет

Табыстың межесі-мемлекеттің кедей тұрмысты халыққа атаулы әлеуметтік көмек көрсетуінің критерийі болып табылады. Оның мөлшері мемлекеттің эконмикалық мүмкіндіктеріне қарай белгіленеді. Республика бойынша «кедейшілік шегі» 2000-2001 жылдары күнкөрісминимумының 38% деңгейінде белгіленді. 2002жылы оның мөлшері ұлғайып, күнкөріс минимумы шамасының 40% құрады (1904 теңге немесе ресми айырбас бағамы бойынша 12, 4 АҚШ доллары)

2002 жылдың қорытындылары бойынша 1, 137 млн. адам мемлекеттен атаулы әлеуметтік көмек алған. Мемлекет тағайындалған атаулы әлеуметтік көмектің мөлшері әр отбасы мүшесіне шаққанда 2002 орта есеппен 998 теңгені (немесе ресми айырбас бағасы бойынша 6, 5 АҚШ доллары) құрады.

(2, 5 § қараңыз.

Кедейшілік шегі аса маңызды әлеуметтік - экономикалық ұғым болып табылады, ол бүкіл әлемде пайдаланылады. Бұрын айтылғандай, көптеген елдерде «кедейшілік шегі» термині күнкөріс минимумының деңгейіне сәйкес келеді. «Кедейшілік шегінің» осындай анықтамасын Қазақстанда да пайдаланылған орынды болар еді, бірақ ол республиканың тиісті заңнамалық құжаттарына өзгерістер енгізуді талап етеді (қазір «кедейшілік шегі» дегенде, бұррын көрсетілгендей, мұқтаж адамдарға мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмек көрсетуін ұғады) . «Кедейшілік шегінің» халықаралық қабылданған анықтамасын енгізу осы шектен төмен тұратындардың барлығына тегіс әлеуметтік көмек көрсетуге мемлекетті міндеттемейді. Мемлекеттің атаулы әлеуметтік көмегін көрсету мақсаттары үшін қосымша көрсеткіш енгізуге болады, мәселен, күнкөріс минимумының белгілі бір пайызы. Қайсыбір обьективті критерийге сүйене отырып, адамдарға / үй шаруашылықтарына әлеуметтік көмек көрсету мақсатқа сай болар еді. Осындай критерий азық-түлік себетінің құны бола алады, өйткені ол күнкөріс минимумының ең маңызды бөлігі болып табылады және осы деңгейден төмен тұрмыс кешетін адамдар/үй шаруашылықтары, қашан өздерінің тұрмыс деңгейлерін көтерудің сәті түскенге дейін мемлекеттің белгілі бір көмегіне мұқтаж бола береді.

2. 1. 2. ХАЛЫҚТЫҢ ТҰРМЫС ДЕҢГЕЙІ КОНТЕКСІНДЕГІ ЭКОНМИКАЛЫҚ ТЕҢСІЗДІК

Халықтың табыстары адам тұрмсының деңгейін анықтайиын негізгі фактор болып табылады. Қазақстандық экономиканың жанданушамасына қарай, халықтың табыстары екі есеге жуық ұлғайды: 1998-2002 жылдар аралығында қазақстандықтардың тұтынуға жұмсайтын шығыстары 2992 теңгеден 5671 теңгеге дейін өсті. Одан әрі 2001және 2002 жылдары халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табыстарының сатып алу қабілетінің тұрақты өсуі байқалды. Оныңбелгілері сәйкестігіне қарай күнкөріс минимумының 1, 24 және 1, 36 жиындығын құрады. Басқаша айтқанда, халықтың орта есеппен жан басына шаққандағы ақшалай табыстарының өсу қарқындары 2002жылы күнкөріс минимумына кіретін тауарлар мен қызмет көрсетулер құнының өсу қарқындпрынан едәуір алда блоды.

Үй шаруашылықтарының тұтынуға

пайдаланатын табыстары және

олардың сатып алу қабілеті ,

2000-2002 жылдар

Дерек көзі: Қазақстан халқының тұрмыс деңгейің. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі, 2003. Қазақстандықтар табыстарының сатып алу қабілетінің көрсеткіштеріне сүйене отырып, елдегі барша халықтың тұрмыс деңгейі бойынша бірнеше әлеуметтік топқа бөлуге болады (2. 1. 5. кесте) . Кестеде көрсетілгендей, 2002 жылы 71%-дан астам қазақстандықтар материалдық әл-ауқатын деңгейі бойынша не кедей тұрмысты (24, 2%), немесе төмен табысты (47, 3%) болған. Халықтың осы жігінің ақшалай табыстары тұтынудың тіпті қалпына келтіруші деңгейін қамтамасыз ете алмаған, сондықтан экономикалық пайымдар тұрғысынан оларды қосымша қосалқы шаруашылық жүргізуге және үй еңбегін кең ауқымдарда пайдалануға мәжбүр еткен. Тұтынудың қалпына келтіруші деңгейіне елдегі халықтың төрттен-бір бөлігінен азының ғана (23, 8%) шамалары келген, және небәрі 4, 7% қазақстандықтар тұтынудың дамушы деңгейін қамтамасыз ететін табыстарды меншіктеген (1. 2 § қараңыз) . Басқаша айтқанда, 2002 жылы Қазақстандағы тек 28, 5% халықтың ғана сапалы білім алуға, денсаулықтарын сақтауға, тұрғын үй жағдайларын жақсартуға және бос уақыт пен демалысын ұйымддастыруға, кең ауқымдағы ақылы қызмет көрсетулерге сұраныс жасауға мүмкіндіктері болған.

2. 1. 5. кесте.

Қазақстандағы халықтың әлеуметтік жіктері, 2002 жыл

Үй шаруашылықтар табыстарының негізгі бөлігін еңбек қызметінен түсетін табыстар құрайды. Олардың үлесті салмағы халықтың ақшалай табыстарының құрылымында 1999-2002 жылдары 80-нен 77%-ға дейін кемігеніне қарамастан, жоғары қалпын сақтап қалды. Еңбек қызметінен түсетін табыстардың негізгі көзі жалақы болып табылады. Жалақыдан бөлек үй шаруашылықтары табыстарының құрамынан сондай-ақ меншіктен, кәсіпкерлік қызметтен және т. б. түсетін табыстар дараланады. 2002 жылы кедей тұрмысты үй шаруашылықтарының тіршілік қаражатарының көздері маңыздылық дәрежесі бойынша былайша бөлінді :

• Жалға жұмыс істеу (65, 6%) ;

• Зейнетақы (35, 3 %) ;

• Өздігінен жұмыспен қамтылу (16, 7%) ;

• Өзінің жеке қосалқы шаруашылығынан өнімдер тұтыну (43, 6 %) ;

• Өзгелері (9, 5 % ) ;

• Әлеуметтік көмек (13, 4 %) ;

• Туған туыстардың, таныстардың көмегі (16, 1 %) ;

• Өзінің жеке қосалқы үй шаруашылығының өнімдерін сату (13, 1 %) ;

• Кейдейсоқ табыстар (10, 3 %) ;

• Меншіктен түсетін табыс (0, 5 %) ;

• Стипендия (0, 6 %) ;

Экономикалық теңсіздік көрсеткіштері бойынша Қазақстан ТМД аралық жағдайға ие. Қазақстандағы қорлар кэффициенті 11-12 есеге тең, ал Джини индексінің мәні 0, 34-ке жуық шаманы құрайды (2. 1. 6. кесте) . 2002 жылы осы коэфициенттердің кейбір төмендеулері байқалды: қорлар коэфициенті - 9, 8 есеге және Джини коэфициенті 0, 31-ге дейін.

2. 1. 6. кесте

Экономикалық теңсіздіктің

көрсеткіштері, 1998-2002 жылдар

Дерек көзі: Қазақстандағы кедейшілік мониторингінің индикаторлары. Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі, 2003.

2. 1. 3. ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫНЫҢ ПІКІРІ

БОЙЫНША КЕДЕЙШІЛІК СЕБЕПТЕРІ

Үй шаруашылықтарының субьективті бағасына сүйенгенде, Қазақстандағы кедейшіліктің негізгі себептері төлемнің баламасыз деңгейі мен жұмыссыздық болып табылады (2. 1. 7. кесте) . Осы себептерді 2001 және 2002 жылдары 80%-дан астам үй шаруашылықтары атады. 2001 жылы, адамдардың пікірлері бойынша, тұрмыстың төмен деңгейінің басты себебі түрлі салдар бойынша жұмыспен қамтылмау болса, ал 2002 жылы еңбектің аз төлемі басты себепке айналды.

2. 1. 7. кесте

Кедейшіліктің негізгі себептері ( Қазақстан халқының пікірі бойынша)

Дерек көзі: « Қазақстандағы кедейшіліктің себептері мен жағдайлары» 2001 және 2002 жылдарда үй шаруашылықтарының бір жолғы зерттеудің деректері бойынша, Қазақстан Республикасының статистика жөніндегі Агенттігі.

Үй шаруашылықтарының пікірлері бойынша олардың материалдық жағдайларын жақсартуға септігін тигізуге мүмкін өзекті факторлар жалақыны көтеру мен жұмыспен қамту болып табылады (2. 1. 8. кесте) . Бұл орайда жұмыспен қамту проблемасы қаламен салыстырғанда ауылда анағұрлым зәру проблема болды: 29, 3%-ға қарам-қарсы 40, 4%.

2. 1. 8. кесте.

Материалдық әл-ауқатты жақсарту факторлары

(Қазақстан халқының пікірі бойынша)

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс