Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің еңбекке төлем ақысы есебін талдау
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. тарау “НИМЭКС” Жауапкершілік шектеулі серіктестіктегі еңбек ақы төлемдер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Еңбеккерлердің құрамының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Өнімдер мен еңбек төлемінің есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу ... ... ... ... ... ... 18
1.5 Орташа жалақыны есептеу тәртібі Жұмыс берушінің есебінен төленетін жәрдемақы Демалыс ақысын төлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2. тарау Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің еңбекке төлем ақысы есебін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Негізгі көрсеткіштерді талдаудың мәні және оның мазмұны ... ... ... ..31
2.2 Шығындардың, сату көлемінің және табыстарының арақатынасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Қаржылық қор бірлестігі, есеп рентабельділігін ... ... ... ... ... ... ... ..40
3 .тарау “НИМЭКС” Жауапкершілігі шектеулі серіктестікте еңбекке төлемақы есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.1 Аудит, оның пайда болу мерзімі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.2 Аудиттік ақпараттық базасының құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.3 Нақты тексерудің тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қолданылатын әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1. тарау “НИМЭКС” Жауапкершілік шектеулі серіктестіктегі еңбек ақы төлемдер есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Еңбеккерлердің құрамының есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Өнімдер мен еңбек төлемінің есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу ... ... ... ... ... ... 18
1.5 Орташа жалақыны есептеу тәртібі Жұмыс берушінің есебінен төленетін жәрдемақы Демалыс ақысын төлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2. тарау Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің еңбекке төлем ақысы есебін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1 Негізгі көрсеткіштерді талдаудың мәні және оның мазмұны ... ... ... ..31
2.2 Шығындардың, сату көлемінің және табыстарының арақатынасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2.3 Қаржылық қор бірлестігі, есеп рентабельділігін ... ... ... ... ... ... ... ..40
3 .тарау “НИМЭКС” Жауапкершілігі шектеулі серіктестікте еңбекке төлемақы есебінің аудиті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.1 Аудит, оның пайда болу мерзімі және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... .42
3.2 Аудиттік ақпараттық базасының құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
3.3 Нақты тексерудің тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қолданылатын әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кезінде экономиканың барлық сапаларында түбегейлі өзгеріс болды. Сонымен қатар еңбек ақы төлеу жүйесі де өзгеріске ұшырады. Мемлекет пен кәсіпорындар және жұмысшылар арасында еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруда жаңа қатынастар пайда болды. Нарықтық экономикаға көшу кезеңі еңбек қатынастарын реттеу формаларынада өзгеріс енгізді. Ендігі жерде еңбек қатынастарын реттеуші формалары заңгерлік арқылы тарифтік және ұжымдық келісімдермен реттелетін болды.
Әрбір кәсіпорын өз алдында тұрған мақсаттарына жету үшін өзіне қолайлы еңбек ақы төлеу жүйесін таңдауға құқылы.
Еңбек ақы төлеудің өзекті мәселелері –ол еңбеккерлерге еңбек ақы төлеу мөлшерлерін төмендету және жоғарлатуға байланысты: еңбеккер әр уақтада жоғары еңбек ақы алуға ынталы, бірақ жұмыс беруші еңбекақыны төмендетуге сол жолмен өнімнің құнын арзандатуға әрекет етеді.
Еңбек күшін тиімді пайдалануда бірінші әсер ететін фактор –ол еңбекке ақы төлеу жүйесі. Ал осы жоғарыдағы фактор еңбеккердің жұмыс орнына келуге негізгі себеп болып табылады. Сол үшін бұл мәселені күрделілігін бағалап болмайды. Еңбек және еңбекке ақы төлеу еңбектің сапалылығына және санына жедел бақылау жүргізуге және еңбек ақы фондына әлеуметтік төлемдер кезегінде өз алдына белгілі бір ерекешілігі болады.
Еңбек ақы төлеудің жаңа жүйесі. Еңбеккерлерге материалдық көмек көрсетеді. Алынған табыстың құрамы негізінен еңбек ақы төлеу жүйесін таңдауына байланысты болып келеді.
Таңдап алынған тақырыптың маңыздылығына кез-келген мемлекеттің еңбек ақысына және өмір сүру кезеңіне байланысты болып келеді. Еңбек ақы көпшілік адамдардың негізгі табыс көзі болып есептелінеді. Сол себепті еңбек ақымен байланысты мәселелер жұмыс болып есептелінеді.
Осы диплом жұмыстың негізгі мақсаты кәсіпорын есебінің және аудитінің негізінен теориялық, іс-тәжірибелік тұрғыдан және заңдылық тұрғыдан реттелуін қамтамасыз ету.
Көзделген мақсатқа жету үшін төмендегідей мәселелерді шешу қажет;
• Еңбек ақы төлеудің негізгі мәселелерін көріп шығу;
• Еңбек ақы төлеу жүйсені және формасын озық технологиялық негізінде үйрену.
• Еңбек ақы төлеу және еңбеккерлермен есеп айырысу операцияларына толыққанды мінездеме беру.
• Еңбек ақы есептеу сондай-ақ одан ұсталынатын ұсталымдар және аударылатын аударымдардың заңдылығын көріп шешу.
• Кәсіпорындардың бухгалтерлік есеп жүргізуін еңбек ақы төлеудің ұйымдастырылуының артықшылықтарын үйрену.
• Еңбек ақыны тексерудің методикасын ашып көрсету.
Зерттеудің негізгі мақсаты еңбек ақы төлеуде оның есебімен аудитін жүргізу.
Зерттеудің объектісі Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік “Корпорация НИМЭКС” кәсіпорын жарнашылары және жарғысы болып табылады.
Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік “Корпорация НИМЭКС” заңды тұлға болып табылады. Мемлекеттік тіркеуден өткен 1997 жылы өзінің меншіктік капиталына ие. Сонымен қатар мүліктік есептеріне құқықтық иелігі белгіленген, жеке байланысы түзіледі.
Негізгі мақсаты табыс алу өндірістің негізгі түрі мақта шикізатын өңдеп сауда сатық жасау. Сонымен қатар Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік кәсіпорын ҚР-ның заңдарына қайшы келмейтін кез-келген басқада өндірістермен шұғылдана алады.
Нарықтық экономикаға көшу кезінде экономиканың барлық сапаларында түбегейлі өзгеріс болды. Сонымен қатар еңбек ақы төлеу жүйесі де өзгеріске ұшырады. Мемлекет пен кәсіпорындар және жұмысшылар арасында еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруда жаңа қатынастар пайда болды. Нарықтық экономикаға көшу кезеңі еңбек қатынастарын реттеу формаларынада өзгеріс енгізді. Ендігі жерде еңбек қатынастарын реттеуші формалары заңгерлік арқылы тарифтік және ұжымдық келісімдермен реттелетін болды.
Әрбір кәсіпорын өз алдында тұрған мақсаттарына жету үшін өзіне қолайлы еңбек ақы төлеу жүйесін таңдауға құқылы.
Еңбек ақы төлеудің өзекті мәселелері –ол еңбеккерлерге еңбек ақы төлеу мөлшерлерін төмендету және жоғарлатуға байланысты: еңбеккер әр уақтада жоғары еңбек ақы алуға ынталы, бірақ жұмыс беруші еңбекақыны төмендетуге сол жолмен өнімнің құнын арзандатуға әрекет етеді.
Еңбек күшін тиімді пайдалануда бірінші әсер ететін фактор –ол еңбекке ақы төлеу жүйесі. Ал осы жоғарыдағы фактор еңбеккердің жұмыс орнына келуге негізгі себеп болып табылады. Сол үшін бұл мәселені күрделілігін бағалап болмайды. Еңбек және еңбекке ақы төлеу еңбектің сапалылығына және санына жедел бақылау жүргізуге және еңбек ақы фондына әлеуметтік төлемдер кезегінде өз алдына белгілі бір ерекешілігі болады.
Еңбек ақы төлеудің жаңа жүйесі. Еңбеккерлерге материалдық көмек көрсетеді. Алынған табыстың құрамы негізінен еңбек ақы төлеу жүйесін таңдауына байланысты болып келеді.
Таңдап алынған тақырыптың маңыздылығына кез-келген мемлекеттің еңбек ақысына және өмір сүру кезеңіне байланысты болып келеді. Еңбек ақы көпшілік адамдардың негізгі табыс көзі болып есептелінеді. Сол себепті еңбек ақымен байланысты мәселелер жұмыс болып есептелінеді.
Осы диплом жұмыстың негізгі мақсаты кәсіпорын есебінің және аудитінің негізінен теориялық, іс-тәжірибелік тұрғыдан және заңдылық тұрғыдан реттелуін қамтамасыз ету.
Көзделген мақсатқа жету үшін төмендегідей мәселелерді шешу қажет;
• Еңбек ақы төлеудің негізгі мәселелерін көріп шығу;
• Еңбек ақы төлеу жүйсені және формасын озық технологиялық негізінде үйрену.
• Еңбек ақы төлеу және еңбеккерлермен есеп айырысу операцияларына толыққанды мінездеме беру.
• Еңбек ақы есептеу сондай-ақ одан ұсталынатын ұсталымдар және аударылатын аударымдардың заңдылығын көріп шешу.
• Кәсіпорындардың бухгалтерлік есеп жүргізуін еңбек ақы төлеудің ұйымдастырылуының артықшылықтарын үйрену.
• Еңбек ақыны тексерудің методикасын ашып көрсету.
Зерттеудің негізгі мақсаты еңбек ақы төлеуде оның есебімен аудитін жүргізу.
Зерттеудің объектісі Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік “Корпорация НИМЭКС” кәсіпорын жарнашылары және жарғысы болып табылады.
Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік “Корпорация НИМЭКС” заңды тұлға болып табылады. Мемлекеттік тіркеуден өткен 1997 жылы өзінің меншіктік капиталына ие. Сонымен қатар мүліктік есептеріне құқықтық иелігі белгіленген, жеке байланысы түзіледі.
Негізгі мақсаты табыс алу өндірістің негізгі түрі мақта шикізатын өңдеп сауда сатық жасау. Сонымен қатар Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік кәсіпорын ҚР-ның заңдарына қайшы келмейтін кез-келген басқада өндірістермен шұғылдана алады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. 26.12.95ж. № 2732-ші “Бухгалтерлік есеп жайлы” Заңды күші бар. ҚР Президентінің қаулысы- “Нормативтік актілер” №1, 1996ж
2. Бас счеттар жоспары
3. “Бухгалтерлік есеп стандарттары және оны әдістемелік нұсқаулар” Алматы-1999 ҚР. Қаржы министрлігі- Бух есеп және аудит әдістемесінің Департаменті
4. Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 17-18(83-84), 1997 ж қырқүйек
5. “Бухгалтерлік есеп және аудит” №2, 2000ж. Ғылыми- практикалық журнал.
6. Бухгалтер бюлетені. №1 (106), №2 (107) 2000ж. Қаңтар, №6 (111), №7(112) 2000. ақпан, №24 1997ж
7. Дүйсембаев К.Ш. “Анализ финансового положение предприятия” 1998г. уч. пособие, Алматы “Экономика”
8. Дүйсембаев К.Ш. “Аудит и анализ финансовый отчетности” Егемен Қазақстан 1998ж. 11 наурыз
9. Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2
10. ҚР-ның Президентінің “Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдер жайлы” Заңды күші бар Қаулысы
11. 1С: Предприятия 7.7. ІІ бөлімі –фирма “1С: предприятия
12. Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бух учет на предприятиях” Алматы-97 НАК “Центраудит”
13. Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
14. Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
15. “Организация финансового учета” под редакцией В. К. Радостовеца
16. Скала В.И. Белкин А.И. “Сборник бухгалтерских проводок” учебное пособие
17. Толпаков Ж.С. “Учет основных средств”
18. Тасмағанбетов Т.А. “Қаржы есебі” Алматы - 98, ИД “LEM”
19. Белкин А.И., Скала Н.В. “Сборник бухгалтерских проводок”, Алматы –1999, ИД “LEM”
20. Русакова Е.А., Ибрагимов Н.А. “Учет основных средств”, москва –1990, “Финансы и статистика”
21. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Фининсовый анализ. Москва –1995г
22. Баканов М.И. Шеремет А.д. Теория анализа хозяйственной деятельности. Москва –1987г.
23. Радостовец В.К., Шмидт О.И. “Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп” Алматы., 2000ж
24. А.А. Сәтмырзаев Б.Е. Укашев., Аудит теориясы., Алматы-2000ж Республикалық баспа кабинеті.
25. М.Байдаулетов С.М. Байдаулетов “Аудит” Алматы “Қазақ университеті”2004ж
1. 26.12.95ж. № 2732-ші “Бухгалтерлік есеп жайлы” Заңды күші бар. ҚР Президентінің қаулысы- “Нормативтік актілер” №1, 1996ж
2. Бас счеттар жоспары
3. “Бухгалтерлік есеп стандарттары және оны әдістемелік нұсқаулар” Алматы-1999 ҚР. Қаржы министрлігі- Бух есеп және аудит әдістемесінің Департаменті
4. Библиотека бухгалтера и предпринимателя № 17-18(83-84), 1997 ж қырқүйек
5. “Бухгалтерлік есеп және аудит” №2, 2000ж. Ғылыми- практикалық журнал.
6. Бухгалтер бюлетені. №1 (106), №2 (107) 2000ж. Қаңтар, №6 (111), №7(112) 2000. ақпан, №24 1997ж
7. Дүйсембаев К.Ш. “Анализ финансового положение предприятия” 1998г. уч. пособие, Алматы “Экономика”
8. Дүйсембаев К.Ш. “Аудит и анализ финансовый отчетности” Егемен Қазақстан 1998ж. 11 наурыз
9. Қаржы - Қаражат 2000ж. №1-2 және 1999ж. №2
10. ҚР-ның Президентінің “Салықтар мен бюджетке басқа да міндетті төлемдер жайлы” Заңды күші бар Қаулысы
11. 1С: Предприятия 7.7. ІІ бөлімі –фирма “1С: предприятия
12. Радостовец В.В., Шмидт О.И. “Бух учет на предприятиях” Алматы-97 НАК “Центраудит”
13. Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
14. Радостовец В.К. “Финансовый и управленческий учет на предприятиях” Алматы –97 НАК “Центраудит”
15. “Организация финансового учета” под редакцией В. К. Радостовеца
16. Скала В.И. Белкин А.И. “Сборник бухгалтерских проводок” учебное пособие
17. Толпаков Ж.С. “Учет основных средств”
18. Тасмағанбетов Т.А. “Қаржы есебі” Алматы - 98, ИД “LEM”
19. Белкин А.И., Скала Н.В. “Сборник бухгалтерских проводок”, Алматы –1999, ИД “LEM”
20. Русакова Е.А., Ибрагимов Н.А. “Учет основных средств”, москва –1990, “Финансы и статистика”
21. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Фининсовый анализ. Москва –1995г
22. Баканов М.И. Шеремет А.д. Теория анализа хозяйственной деятельности. Москва –1987г.
23. Радостовец В.К., Шмидт О.И. “Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп” Алматы., 2000ж
24. А.А. Сәтмырзаев Б.Е. Укашев., Аудит теориясы., Алматы-2000ж Республикалық баспа кабинеті.
25. М.Байдаулетов С.М. Байдаулетов “Аудит” Алматы “Қазақ университеті”2004ж
Мазмұны
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------2
1- тарау “НИМЭКС” Жауапкершілік шектеулі серіктестіктегі еңбек ақы
төлемдер есебі------------------------------ -------------------------------
-----------------4
1.1 Еңбеккерлердің құрамының есебі------------------------------ ----------
---------4
1.2 Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар------------------------- -----------9
1.3 Өнімдер мен еңбек төлемінің есебін ұйымдастыру------------------------ --
--13
1.4 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу------------------------
18
1.5 Орташа жалақыны есептеу тәртібі Жұмыс берушінің есебінен төленетін
жәрдемақы Демалыс ақысын төлеу ----------------------------------- --------
------25
2- тарау Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің еңбекке төлем ақысы
есебін талдау----------------------------------- ----------------------------
-----------------31
2.1 Негізгі көрсеткіштерді талдаудың мәні және оның мазмұны --------------
31
2.2 Шығындардың, сату көлемінің және табыстарының
арақатынасын талдау ----------------------------------- ---------------------
-------------37
2.3 Қаржылық қор бірлестігі, есеп рентабельділігін ------------------------
------40
3 –тарау “НИМЭКС” Жауапкершілігі шектеулі серіктестікте еңбекке төлемақы
есебінің аудиті----------------------------------- --------------------------
---42
3.1 Аудит, оның пайда болу мерзімі және дамуы ------------------------------
---42
3.2 Аудиттік ақпараттық базасының құрамы----------------------------- -------
----56
3.3 Нақты тексерудің тәсілдері----------------------------------- -----------
-----------60
Қорытынды----------------------------------- --------------------------------
--------------62
Қолданылатын әдебиеттер----------------------------------- ------------------
---------65
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кезінде экономиканың барлық сапаларында
түбегейлі өзгеріс болды. Сонымен қатар еңбек ақы төлеу жүйесі де өзгеріске
ұшырады. Мемлекет пен кәсіпорындар және жұмысшылар арасында еңбек ақы
төлеуді ұйымдастыруда жаңа қатынастар пайда болды. Нарықтық экономикаға
көшу кезеңі еңбек қатынастарын реттеу формаларынада өзгеріс енгізді. Ендігі
жерде еңбек қатынастарын реттеуші формалары заңгерлік арқылы тарифтік және
ұжымдық келісімдермен реттелетін болды.
Әрбір кәсіпорын өз алдында тұрған мақсаттарына жету үшін өзіне
қолайлы еңбек ақы төлеу жүйесін таңдауға құқылы.
Еңбек ақы төлеудің өзекті мәселелері –ол еңбеккерлерге еңбек ақы төлеу
мөлшерлерін төмендету және жоғарлатуға байланысты: еңбеккер әр уақтада
жоғары еңбек ақы алуға ынталы, бірақ жұмыс беруші еңбекақыны төмендетуге
сол жолмен өнімнің құнын арзандатуға әрекет етеді.
Еңбек күшін тиімді пайдалануда бірінші әсер ететін фактор –ол
еңбекке ақы төлеу жүйесі. Ал осы жоғарыдағы фактор еңбеккердің жұмыс орнына
келуге негізгі себеп болып табылады. Сол үшін бұл мәселені күрделілігін
бағалап болмайды. Еңбек және еңбекке ақы төлеу еңбектің сапалылығына және
санына жедел бақылау жүргізуге және еңбек ақы фондына әлеуметтік төлемдер
кезегінде өз алдына белгілі бір ерекешілігі болады.
Еңбек ақы төлеудің жаңа жүйесі. Еңбеккерлерге материалдық көмек
көрсетеді. Алынған табыстың құрамы негізінен еңбек ақы төлеу жүйесін
таңдауына байланысты болып келеді.
Таңдап алынған тақырыптың маңыздылығына кез-келген мемлекеттің еңбек
ақысына және өмір сүру кезеңіне байланысты болып келеді. Еңбек ақы көпшілік
адамдардың негізгі табыс көзі болып есептелінеді. Сол себепті еңбек ақымен
байланысты мәселелер жұмыс болып есептелінеді.
Осы диплом жұмыстың негізгі мақсаты кәсіпорын есебінің және аудитінің
негізінен теориялық, іс-тәжірибелік тұрғыдан және заңдылық тұрғыдан
реттелуін қамтамасыз ету.
Көзделген мақсатқа жету үшін төмендегідей мәселелерді шешу қажет;
• Еңбек ақы төлеудің негізгі мәселелерін көріп шығу;
• Еңбек ақы төлеу жүйсені және формасын озық технологиялық негізінде
үйрену.
• Еңбек ақы төлеу және еңбеккерлермен есеп айырысу операцияларына
толыққанды мінездеме беру.
• Еңбек ақы есептеу сондай-ақ одан ұсталынатын ұсталымдар және
аударылатын аударымдардың заңдылығын көріп шешу.
• Кәсіпорындардың бухгалтерлік есеп жүргізуін еңбек ақы төлеудің
ұйымдастырылуының артықшылықтарын үйрену.
• Еңбек ақыны тексерудің методикасын ашып көрсету.
Зерттеудің негізгі мақсаты еңбек ақы төлеуде оның есебімен аудитін
жүргізу.
Зерттеудің объектісі Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік “Корпорация
НИМЭКС” кәсіпорын жарнашылары және жарғысы болып табылады.
Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік “Корпорация НИМЭКС” заңды тұлға болып
табылады. Мемлекеттік тіркеуден өткен 1997 жылы өзінің меншіктік
капиталына ие. Сонымен қатар мүліктік есептеріне құқықтық иелігі
белгіленген, жеке байланысы түзіледі.
Негізгі мақсаты табыс алу өндірістің негізгі түрі мақта шикізатын өңдеп
сауда сатық жасау. Сонымен қатар Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік
кәсіпорын ҚР-ның заңдарына қайшы келмейтін кез-келген басқада өндірістермен
шұғылдана алады.
1- тарау “НИМЭКС” Жауапкершілік шектеулі серіктестіктегі еңбек ақы
төлемдер есебі
1.1 Еңбеккерлердің құрамының есебі
“Корпарация Нимекс” ЖШС шаруашылық қызметін жасаудың процесінде
қызметкрлерді жұмысқа қабылдап және жұмыстан шығарып отырады, яғни олардың
сандары өзгереді, демек жұмыс барысында әртүрлі ауыз-түйістер болып тұрады.
Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің есебін кадырлар бөлімі (кадрлар
жөніндегі инспектор немесе басшы осыған өкілетті етіп қойған басқа бір адам
) жүргізеді, ол бүкіл субъектідегі және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі
қызметкерлердің санын және оның өзгеру себептерін, жынысын, жас мөлшерін,
категорияларын, кәсіптерін, қызмет орындарын, мамандықтарын, біліктілігін,
жұмыс стажын, білім және басқа белгілерін есепке алады. [23]
Жұмыс беруші қабылдаған кезде ( заңды немесе жеке тұлға, еңбеккер мен
еңбек қатынасын қалыптастырады ) еңбеккерлермен өзара тікелей жеке еңбек
келісім-шарттарын жасайды.
Жеке еңбек келісім шарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы
жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі, еңбек
тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да
мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады. Әдетте, жалақысының деңгейі жұмыс
беруші белгілейді және ол жеке еңбек келісімшартында тіркеледі.
Жеке еңбек келісім - шарты бойынша тараптардың жауапкершілігі,
міндеті, құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс
саласының кемшіліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық мүмкіндігі,
бір сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенмен де
келісім-шартқа “Қазақстан Республикасының еңбек туралы” заңының 7,8 және 9
баптары еңгізілуі тиіс. [ 1,3]
Кез келген 16 жасқа толған азамат, осындай жеке еңбек шартын жасауға
құқылы, ал егерде ата-анасы рұқсат берсе, онда ол 15 жастан және өте сирек
14 жастан еңбек етуі мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартында мыналар қарастырылады:
- белгісіз мерзімге;
- белгілі мерзімге;
- белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
- еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша
атқаруға.
Заңда келісім-шарттың максимальды және минимальды мерзімі
белгіленбеуі мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім-шартында мерзімі айтылмаса,
онда ол белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады. Жеке еңбек келісім –
шарты екі данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақ-та қол қояды.
Оның бір данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер өз қызметіне
келісім-шартта көрсетілген күнннен бастап кіріседі, онда оның нақты жұмысқа
шыққан күні есептелінеді.
Жеке еңбек келісім-шартын жасау үшін жұмыс беруші жұмыскерден
(қызметкерден) еңбек кітапшасын, жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтік кодын,
зейнеткерлік келісім-шартын, білімі туралы құжатын талап етуге құқылы. Жеке
еңбек келісім-шарты не қол қойылған соң, жұмыс беруші бұйрық шығаруы тиіс.
“Корпарация НИМЭКС” ЖШС басшысы қол қойған бұйрық (өкім) қызметкерге
хабарланып, одан қол хат алынады. Кадрлар бөлімі жұмысқа қабылдау туралы
бұйрықтың (өкімнің) негізінде жеке карточкасын толтырады, жұмысқа
қабылданғаны туралы еңбек кітапшасын белгі соғады, ал бухгалтерия дербес
шот ашады немесе соған сәйкес құжат жасайды.Еңбек кітапшасы не жұмыс
берушіде, не қызметкердіңөзінде сақталуы мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартынан басқа жұмыс беруші қызметкерлермен
азаматтық - құқықтық келісім-шарт (мердігерлікті, тапсырысты және қызмет
көрсетуді және т.б) жасауына блады. Олар жеке бір нақты тапсырманы орындау
үшін жасалады. Азаматтық-құқықтық қатынаста қызметкер белгілі бір
тапсырманы оындаған кезде сол ұйымның ішкі еңбек тәртібіне бағынбайды.
[13,15,23]
Сонымен қоса, жұмыс берушімен еңбеккерлердің арасындағы қатынастар
ұжымдық келісім-шартпен реттелуі мүмкін. Бұндай келісім-шарттарды әзірлеу,
жасау және орындау 04.07.92ж.№1514-ХІІ шыққан ҚР “Ұжымдық келісім шарт
туралы” заңымен анықталады. Бұл келісімшарт, жұмыс берушінің экономикалық
мүмкіндігіне қарап, заңмен белгіленген минималды еңбек ақымен салыстырғанда
одан жоғары деңгейде тіркелуі мүмкін. Одан басқа, ұжымдық келісім-шарт
біршама мәселелерді қарастыруы мүмкін, атап айтқанда өндіріс тапсырмаларын,
еңбекақы төлеу жағдайын, үй-тұрмыстық және басқада.
Олардың қатарына:
-тегін арнайы киімдер алатын жұмыстар мен мамандықтардың
тізімі;
-еңбеккерлер үшін қосымша жеңілдік және компенсация құқын
беретін жұмыстар мен мамандықтардың тізімі;
-жұмыс уақытының жиынтық (жалпы) есебін жүргізетін өндірістер,
цехтар, учаскелердің тізімі.
Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда ˝Еңбек шартының тоқтатылуы туралы
бұйрық (өкім)˝ қолданылады. Оны кадрлар бөлімінің қызметкері барлық
қызметкерге екі дана етіп толтырады. Бірі кадрлар бөлімінде қалдырылады, ал
екіншісі бухгалтерияға беріледі. Оған құрылымдық бөлімшенің бастығы (
мастері) немесе “Корпарация НИМЭКС” ЖШС басшысы қол қояды. Бұйрықтың
негізінде “Корпарация НИМЭКС” ЖШС-тің бухгалтериясы қызметкермен есеп
айырысады. Жұмыстан өз еркімен шыққанда қызметкер үлгінің бет жағына арыз
жазады.
Жұмысшылармен қызмешілердің жұмыс уақытының белгіленген кестесін
сақтап жүруін бақылау , жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу еңбек
төлеі бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөніндегі статистикалық есеп
беру үшін “Жұмыс уақыты есебінің табелінде” жұмыс істеп жүргендердің барлық
категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Табельді
өкілеттігі бар адам бір дана етіп жасайды, олар тиісінше құжатталған соң
бухгалтерияға беріледі. Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс
күнінің толық істелмегені туралы, мерзімінен артық жұмыс істегені туралы
және басқа қалыпты жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар жөнінде дұрыс
толтырылған құжаттар (жұмысқа жарамсысдық парағы (листогы), мемлекеттік не
қоғамдық міндеттерді орындағаны туралы анықтамалар т.б) тіркеу әдісімен
жүзеге асырылады. [12,15,23]
Жұмыс уақыты есебінің табельдері деректерді автоматты түрде өңдеу
жағдайында қолданылады. Ішінара реквизиттермен толтырылған табель
бланкілері компютерлік техника құралдарының көмегімен жасалуы мүмкін.
Мұндай реквизиттерге жататындар : “Корпарация НИМЭКС” ЖШС-тің құрылымдық
бөлімшелері, цех, қызметкердің тегі, аты, әкесінің аты, кәсібі (қызмет
орны), табельдік нөмірі тб. Жұмыс істеген немесе жұмыс істемеген уақытын
белгілеу үшін мынадай шартты белгілер қолданылады.
НИМЭКС ЖШС 13 шақты мақта шикізатын дайындайтын пунктері бар.
Жұмысшы құрамы төмендегідей:
1. Әкімшілік бөлімі 70 адам.
2. Өндірістік бригадирлер 147 адам
3. Жөндеу цехы 50 адам
4. Автопарк те 45 адам
5. Электр цехында 15 адам
6. Құрылыс бөлімінде 20 адам
7. Аударма базасында 13 адам
8. Қаптау цехында 10 адам
9. жет
10.Құрылыс бөлімінде 21
11. кловлова
12. Қабылдау пункадаыав 464 адам.
НИМЭКС Кәсіпорнында бухгалтерлік есері 1с програмасымен
жүргізіледі. Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп ұлттық стандартар
негізінде ұйымдастырылған.
Жұмыс уақытының әріптік және сандық кодтары.
№ Шартты белгілері Код
Сандық
әріптік
1 2 3 4
1 Жұмыс сағаттары (күндері) Я 01
2 Түңгі жұмыс сағаттары Н 02
3 Кешкі жұмыс сағаттары ВЧ 03
4 Мерзімнен тыс жұмыс сағаттары
5 -кесімді қызметкер үшін С 05
6 -мерзімді қызметкер үшін СП 06
7 Кесімді қызметкердің толық Ц 07
сменалық мерзімді жұмысы
8 Қызмет бабындағы іссапарлары К 10
9 Жыл сайыңғы демалыстар ОТ 14
10 Жұмысқа уақытша жарамсыздығы Б 17
11 Екіқабат болуға және бала табуға Р 18
байланысты берілетін демалыстар
12 Қызметкердің кінәсінан болған П 20
толық сменалық кідірістер
13 Қызметкердің кінәсінан болған В 21
сменалық кідірістер
1.2 Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар
Жалақы - бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім-шартында және
қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған
жұмысы үшін алады.
Еңбек тиімділігі арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар,
атап айтқана: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты
жағдайын ескере отырып, ˝Еңбекақы төлеу туралы˝ ережесін дербес
әзірлей алады, сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс
уақытының тәртібін , “Қызметкер туралы” ережесін белгілей алады.
Аталған ереже жұмыс берушіге еңбек тәртібін ұйымдастырумен еңбек
келісім-шартын жасау үшін ғана емес, сондай-ақ, ол шығыстармен
ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке және ұжымдық еңбек
нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгіленген жалақасының деңгейі
заңда белгіленген ең төмеңгі жалақының деңгейінен төмен болмауы керек.
Іс жүзінде еңбек ақы ұйымдастырудың екі негізгі нысаны
пайдаланылады – кесімді (өнім санына қарай ақы төлеу) және мерзімді
(істеген күніне қарай төлеу). [2,13,23]
Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының
(айлығының) мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге
есептелетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақының нысаны
жай мерзімділік және сыйақылы-мерзімділік болып бөлінеді.
Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (иеленген)
тарифтік мөлшерлемесі немесе нақты істеген уақыты бойынша
еңбеккерлерге еңбек ақы есептейді. Енді осы жүйеге сандық және сапалық
көрсеткіштері үшін қосымша еңбек ақы сыйақылы-мерзімділік төлем болып
табылады.
Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын – ала белгіленіп қойған
деңгейде әзірлеген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне
есептейді (дана , ткм , килограмм тб) . Кесімді еңбек ақы нысаны
келесідей еңбек ақы жүйесіне бөлінеді:
Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесі әрбір өнім бірлігі бойынша
бағасын қою арқылы белгіленеді ;
Кесімді-сыйлық – бұл қосымша марапаттау төлемін қарастырады,
белгіленген көрсеткішті орындаған кезде ғана пайдаланылады;
Кесімді – прогрессивті (үдемелі) еңбек ақы төлемі. Еңбек
төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың белгіленген нормадан артық
өндіргені үшін көтермелеу ретінде пайдаланылады.Норма мөлшерінде
дайындалған өнім үшін жұмысшыларға төлемді тікелей кесімді бағалар
бойынша есептейді;
Жанама кесімді еңбек ақы төлемі . Мұнда қосалқы және басқада
жұмысшылардың еңбек төлемі қызметін көрсететін учаскесінің, цехтың
негізгі жұмысшылардың төлем-ақысына шаққандағы процентімен анықталады
;
Еңбек ақы төлемінің аккортық жүйесі. Бұл жүйеде жұмысшылардың
еңбек төлемін нормаланған тапсырманың немесе жұмыс көлемінің орындалуы
және алдын-ала кешендік жұмыстың тұтастай орындалуына белгіленген
жалпы кесімдік бағасы бойынша анықтайды. Еңбек төлемінің бұл жүйесі
жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшін
еңбек өнімділігін арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімдерін
қысқартуда, олардың материалдық ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшін
пайдаланылады. [13,23]
Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар. Жұмыс беруші еңбеккердің
жалақысынан әрекет етіп тұрған заңға сәйкес әртүрлі ұсталымдар жасайды
: міндетті зейнеткерлік жарнасын жинақ зейнеткерлік қорға; жеке табыс
салығын, атқару парақтарын (сот үкімінің қағаздары бойынша), сондай-ақ
еңбеккерлердің өзі берген өтініші бойынша ұсталымдар жасалады, сонымен
қоса олардың (еңбекерлердің) келісімінсіз : қайтарылмаған аванстар,
жұмыстан шыққанда істемей кеткен уақыты үшін, әкелген зияндары үшін
т.б. ұсталымдар ұсталады.
Кәсіпорында еңбек ақы төлеу тізімдемесі бойынша итогы 8405175.00 т.
Ұсталынатындар:
Алимент 4300т
Пенсионный фонд 731899.6 т (10%)
В счет ЗРП 18200 т
Падаходный налог 350650 т
Ссуда ЗАГ 5000т.
Табыс салығын ұстау. Салықтар – ұлттық табыстың бір бөлігі болып
саналады.Салықтар арқылы жинақталған қаражат жалпы мемлекеттік
мұқтаждарға жұмсалады. Қызметкерлердің салық салынатын табысынан тек
жеке тұлғалардан Салық Кодексінің 145 бабы бойынша көрсетілген
ұсталымдар тұтас ұсталады.
Жеке табыс салығын ұстаған кезде 681, 682 шоттары дебеттеліп,
634 шоты кредиттеледі.
Атқару құжаттары бойынша ұсталымдар. Сот шешімдері, нотариалдық
органдардың атқару жазбалары, сондай-ақ даусыз түрде өндіріп алу
туралы әкімшілік органдарының қабылдаған қаулыларға сәйкес берілетін
атқару құжаттары бойынша ұсталымдар негізгі еңбек төлемінен де, сондай-
ақ тұрақты сипаты бар барлық қалған төлемдерден де, оның ішінде
сыйлықтардан, зейнеақылардан, жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша
берілетін жәрдемақылардан т.б. алынады. Келіп түскен атқару құжаттары
арнайы тізімге тіркеліп және әрбір төлеуші бойынша бухгалтериядан
олардың жеке есебі жүргізіледі. [2,3,4,11,14,23]
Жинақ зейнеткерлік қорға міндетті зейнекерлік жарнасы
еңбеккерлердің жалақысынан, сыйлығынан, қосымша төлемдерінен,
үстемесінен және басқада табысынан 10% мөлшерде ұсталынады және оны
жұмыс беруші атарған қорға аударады.
Еңбек төлемінен алынатын кәсіподақ мүшелік жарналарының
шегерімдері қызметкерлердің жазбаша түріндегі арыздары бойынша жүзеге
асырылады. Қызметкерлердің еңбек төлемінен ұсталынған мүшелік
жарналары тиісті кәсіподақ ұйымдарының шоттарына аударылады.
1.3 Өнімдер мен еңбек төлемінің есебін ұйымдастыру
Өндірім мен еңбек төлемінің есептері өндірілген өнім саны
аяқталмаған өндіріс пен шығарылған жарамсыз өнім туралы уақытында және
дәл деректер алуды қамтамасыз етуге; әрбір қызметкердің өндіріміне
сәйкес еңбек ақы төлемінің мөлшерін дұрыс және уақытында анықтауға;
өндірілген өнімнің материалдар мен өңдеуге жіберілген шала өнімдердің
санына сәйкестігін бақылауға; өндірістегі тетіктердің бөлшектердің
және агрегаттардың қозғалыстарын қадағалап отыру үшін қажет.
Өндіріс технологиясы мен оны ұйымдастыруға, еңбек төлемінің
қолданылатын жүйесіне, өнім сапасын бақылауға, есеп пен басқа да
жайларын компютерлендіру деңгейіне қарай бастапқы құжаттар есебі мен
үлгісінің әртүрлі әдістерін қолданады. Әр түрлі өндірістегі өндірім
мен еңбек төлемі есебінің ұйымдастырылуын қарастырайық.
Жаппай – толасыз өндірісте және еңбекті бригадалық әдіспен
ұйымдастыруда өнім өндірімі мен еңбек төлемінің есебі, әдетте соңғы
операциялардан кейін өнімді қабылдап алудан бастап жүргізіледі.
Бригаданың әр бір мүшесінің өнім өндіру мастер немесе бригадир
толтыратын өндірім туралы айлық рапортта көрсетіледі. [3,12,13,23]
Жұмысшыға еңбек төлемі оның операциялары бойынша өндіріміне
сәйкес есептелінеді. Бұл мақсаттар үшін төмендегі өндірім рапорттары
мен ведомостарын қолданады.
Бригаданың өндірімі туралы рапорт өндірілетін өнімнің белгілі
бір түріне жазылады, оның бір данасына өңделуі бойынша баға
белгілейді. Ай бойы немесе басқадай мерзімде бригада өндірімі – соңғы
операциялардан қабылданған өңделген тетіктер ретінде рапортта күн
сайын көрініс тауып отырады. Соңғы операциялардан кейін қабылданған
өнім, жұмыс істеген уақыты және жұмысшылардың разряды – осы үшеуі
еңбек төлемінің есептелуіне негіз бола алады.
Өндіріс туралы рапортты (жинақтау рапортын) жаппай өндірісте әр
түрлі мезгіл сайын қайталанып отыратын жұмыстарды істеуге келгенде бір
немесе бірнеше жұмысшының өндірімі мен еңбек төлемінің есебі үшін
қолданады.
Өндірім есебінің тізімдемесін ай бойы бір текті жұмыс істеген
бір топ жұмысшыға (бригадаға жазады. Өндірім есебінің ведомосын ай
бойында әртүрлі жұмыс істеген бір топ жұмысшыға жазады.
Металургиялық және химиялық өнеркәсіпте бір не бірнеше
аппараттың немесе агрегаттың жұмысын жүргізетін бригада өндірімі
есебінің тізімбемесін қолданады; тау-кен өнеркәсібінде істелген
жұмыстар есебінің тізімдемесін жүргізеді.
Сериялық өндірісте өндірім және еңбек төлемі есебін бір
сменадағы өндірім рапортымен сәйкес келетін етіп, оларды маршруттық
парағында жүргізген жөн. Егер өнімдерді өңдеу ұзақтығы бір сменадан
аспайтын болса, бір рапортпен шектелуге болады. Маршруттық парақты
тетіктердің топтарына (партияларына) жазады, ол өндіріс процесінде
өңдеу операцияларының бір-біріне өтетін топ тетіктермен бірге ілесіп
жүреді. Бұл жұмысшылардың өндірімі мен еңбек төлемдеріне дұрыс есеп
жүргізіп, бақылау жасап отыруға септігін тигізеді. Бір сменадағы
өндірім туралы рапорт өнімнің нақты өндірімін көрсетуге арналған және
еңбек төлемін есептеуге негіз болып табылады. Маршруттық парақтардың
деректе бойынша рапарт жазылады. [3,6,13,16,23]
Маршруттық парақты өндірістегі тетіктердің қозғалысын жедел
есептеп отыруға, және өндірім мен еңбек төлемінің біріңғай құжаты
ретінде қолданады. Ол өндіріс процесінде тетіктер бабына ілесіп
отырады. Маршруттық парақтың жұмысшыларға еңбек төлемін есептейтін бір
сменадағы өндірім рапортымен сәйкестілігін сақтап, жұмысшылардың өнім
өндірімін және жалақыларын есепке алудың біріңғай құжаты ретінде
қолданады.
Жеке және ұзақ сериялық өндірісте өндірім мен еңбек төлемінің
есебі кесімді жұмысқа жасалған нарядына жүргізіледі. Орындалатын
тапсырманың ұзақтығына қарай нарядтары сменаға немесе одан да ұзағырақ
(бір айға дейінгі) мерзімге жазады. Оны жазуға учаскенің технологиялық
карталары мен өндірістік бағдарламасы негіз болады.
Өндірісте байқалған жарамсыз өнімге “Жарамсыз өнім туралы
актісін” немесе аптаға ашылатын “Жарамсыз өнім есебінің тізімдемесін”
жасайды. Егер жарамсыз өнімді бұған жазықсыз жұмысшы жөндесе , онда
оларға әдеттегідей наряд жазылады да оған “Жарамсыз өнімнің жөнделуі”
деген таңба басылады.
Еңбек жағдайының өзгеруінен туындаған бағаларға қосылатын
төлемге және өндіріс технологиясында ескерілмеген жұмыстарға қосымша
төлем парағын немесе ерекшелік белгілері (қағазға көлденең түскен
қызыл жолақ) бар кесімді жұмысқа жасалатын нарядтар толтырады.
Парақтарда өндірім туралы негізгі нарядтың немесе рапорттың нөміріне
сілтеме жасап, қосымша төлемнің әр бір түріне жеке жұмысшыға не
бригадаға жызады. “Корпарация НИМЭКС” ЖШС те жұмыстың тоқтап қалу және
үзілістердің болу себебі ашылып , жұмыс уақытынан артық жұмыс
істегендердің табелімен бірге кәсіпорынның бухгалтериясына беріледі.
Қосымша төлемдер туралы мәліметтерде бухгалтерия ауытқушылық
себептерін тауып, қажетті шаралар қабылдау үшін цнх (кәсіпорын)
басшылығына үнемі ұсынып отыруға міндетті.
Мерзімінен тыс жұмыстар есебін мерзімінен тыс жұмыс істеген
адамдардың тізімінен тыс істелген жұмыстарға төлем төлеу үшін
бухгалтерияға береді.
Кідірістер уақытының есебі кідірістер есебінің парақтары
негізінде жүзеге асырылады, оларда кідіріс уақытын, себептерін және
кінәлі адамдарын, төлем проценттерін және жұмысшы туралы басқада
мәліметтерін (тегін, атын, әкесінің атын, разрядың, табельдік нөмірін)
көрсетеді. Параққа мастер мен цех бастығы қол қояды.
Қабылданып, тексерілгеннен кейін құжаттардың деректері еңбек
төлемін есептеу жөніндегі есеп айырыс-төлемнің тізімдемесін жасауға
негіз болады. [3,13,23]
Есеп айырысу-төлем тізімдемесінің жасалуы. Бухгалтерияға келіп
түскен жұмыс уақыты мен өндірілген өнімнің есебі жөніндегі құжаттарды
тексеріледі де , тек содан соң есептік өңдеуге жіберіледі.
Әр бір жұмысшыға бір ай ішінде құжаттар жазылуы мүмкін. Бір
айлық жалақыны есептеу үшін жалақы есебінің жинақ карточкасы
қолданылады. Онда қызметткердің тегі, аты, әкесінің аты, табельдік
нөмірі, цез, учаске, құжаттарының толтырылған күні мен нөмірі,
сағаттық нормасы, әрбір құжат бойынша есептелінген жалақы сомасы,
төлемдердің басқада түрлері көрсетіледі. Карточка деректерін есеп
айырысу төлем тізімдемесін жасау үшін пайдаланады. Есепті жүргізу
компьютерлендірілген жағдайда жинақ карточкалары, сондай-ақ есеп
айырысу төлем тізімдемелері де әдетте, бір ғана жұмыс күнінде
жасалады.
Еңбек төлемі боынша есеп айырысу әр түрлі “Корпарация НИМЭКС”
ЖШС мынадай құжаттарда: есепайырысу-төлеу тізімдемесінде, оны сонымен
қатар жалақы беру үшін де пайдаланылады; есеп айырысу тізімдемесінде
және жеке толтырылған төлем тізімдемесінде; әрбір жұмысшыға жасалған
еңбек төлемінің арнайы есеп айырысуларында (бөлек парақтарда); жыл
бойы пайдаланатын кітапқа тігілген есеп айырысуы тізімдемелерінде
жүргізіледі.
Есеп айырысу – төлем тізімдемесі – жиынтық құжат, онда
есептелген еңбек төлемінің барлық түрі және жұмыс істеп жүргендерге
берілетін басқа да төлемдер сондай-ақ күші бар заңдарға сәйкес
жасалған ұсталымдар мен шегерімдер жинақталады. Оны еңбек төлемі
жөніндегі есеп айырысу деректері негізінде жасайды. Тізімдеменің
қызметкерлердің тегін, аттарын, әкелерінің аттарын, олардың табельдік
нөмірлері мен қызмет орындарын , разряттарын немесе айлық ақыларын
көрсетеді. Оған “Корпарация НИМЭКС” Жауапкершілік шектеулі серіктестік
басшысы мен бас бухгалтер қол қояды.
Тізімдеменің “Есептелді” деген бөліміне құжаттармен негізделген
кесімді, мерзімнен тыс т.б. төлемдердің есептелген сомалары еңзіледі.
Ұсталынды және есепке алынды деген бөлімінде табыс салығының сомасы,
сондай-ақ атқару қағаздары бойынша ұсталымдардың сомалары; несиеге
сатылған тауарлар үшін есепке алынған сомалар, еңбек төлемінің есебіне
кіретін аванс және басқа ұсталымдар еңгізілді. Салықты өткен айдың
жалақысынан ұстайды. Айдың аяғында тізімдемеге әрбір жұмысшыға
берілуге тиісті сомасын шығарады. [1,3,23]
1.4 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу
Қызметкерлермен еңбек ақысының төлемі бойынша есеп айырысу есебі
681 “Қызметкерлермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу” шотында
жүргізіледі. Бұл пассивтік шот.
Еңбек ақыны есептегенде 681 шоты кредиттеледі де, мына шоттар
дебеттеледі:
126-шоты “Аяқталмаған құрылыс” күрделі құрылыспен шұғылданатын және
сонда жұмыс істейтін қызметкерлердің еңбек төлемінің сомаларына ;
811-шоты “Тауарларды (жұмыстарды , қызметтерді) сату жөніндегі
шығындар” өнім өткізумен, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді жүзеге
асырумен шұғылданатын қызметкерлерге есептелген еңбек төлемінің
сомаларына ;
821-шоты “Жалпы және әкімшілік шығындар” жалпы шаруашылық және
әкімшілік – басқармашылық қызметкерлеріне есептелінген еңбек төлемінің
сомаларына;
902-шоты “Өндірістегі жұмысшылардың еңбек ақысы” негізгі өндірістегі
жұмысшыларға есептелген еңбек төлемінің сомаларына;
932-шоты “Қызметкерлердің еңбек ақысы” цехтар (жалпы өндірістегі)
қызметкерлерге есептелінген төлемінің сомаларына;
942-шоты “Қызметкерлердің еңбек ақысы” әлеуметтік салада қызмет
көрсетумен шұғылданатын қызметкерлерге есептелген еңбек төлемінің
сомаларына ;
952-шоты “Жұмысшылардың еңбек ақысы” ақау өнімдерді жөндеумен
шұғылданатын жұмысшыларға есептелген еңбек төлемінің сомаларына
Басшылықтағы тұлғалармен есепайырысудың есебі. Басшылықтағы
тұлғалармен сеп айырысу үшін 682 “Басшылықтағы тұлғалардың қарызы”
шоты арналған, онда мынадай тұлғалармен
есептеседі (басқарма мүшесі мен төрағасы, бақылау кеңесінің мүшесі
және ревизиондық комиссияның мүшесі және т.б.) Басшылықтағы адамдарға
есептелген еңбек төлемінің сомаларына 821-шоты дебеттеледі де, 682
шоты кредиттеледі, ал оны төлеген кезде 682 шоты дебеттеліп, 451 шоты
кредиттеледі. [2,3,20,23]
“Корпарация НИМЭКС” ЖШС-дің қызметкерлеріне есептелген еңбек ақыны
тарату. 681-шотының кредитінен, басқа шоттардың дебетіне (902 , 922 ,
942 , 126 , 821 , 950 , т.б.) жатқызылған сомасы есеп объектілеріне,
тапсырыстарына сәйкес баптарына жазылуы керек, яғни талдамалық есеп
талап етті.
Кәсіпорынның дайындау бөлімінің қызметкері жалақы есептеу бойынша
Қаңтар 2005 жылғы кестесі:
№ Ф.И.О Должность Оклад Премия % Итого с Приме-
премий чание
1 Тулеманов А Зам.директора 35000 50 52500
по заг
2 Ильясов Т Нач. Загатовки 26700 50 40050
3 Урунбасаров А Нач. ПКС 16700 50 25050
4 Аскаров Б Регион. 13400 50 20100
Заведующий
5 Мирашев А Гл. Бухгалтер 26700 50 40050
6 Уәжбеков Е Экономист 20000 50 30000
7 Кан Инга Ст.бухгалтер по20000 50 30000
сырью
8 Асанкызы Г Расчетный 18700 50 28050
бухгалтер
9 Жунтаева М Материальный 18700 50 28050
бухгалтер
10 Досмуратова Г Сдатчик 13400 50 20100
11 Кадыров К Бригадир ММ 16700 50 25050
12 Бишенов С Моторист 12000 50 18000
13 Асанов Е Водитель ПСО 15000 50 15000
Демалыс ақысын төлеуге құрылған резервтер. Қызметкерлердің демалыс
ақысы бойынша есеп айырысу есебі 685 “Еңбеккерлерге демалыс бойынша
қарыздарын есептеу” шотында жүреді. Бұндай резервтерді құру оларды өндіріс
шығындарына жатқызудуң бірқалыптылығын және дұрыстығын қамтамасыз етудің
жолы болып табылады. Резервке аударудың пайызы демалыс төлемдерінің орташа
ұзақтылығына байланысты боып келеді. Резервті құру кезінде 685 шоты
кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі, 126, 811, 821, 902, 922, 932, 942,
952 . Ал, демалысты есептеген кезде 685 шот дебеттеліп, 681, 682, шоттары
кредиттеледі .
Жылдық түгелдеу кезінде демалыстардың төлеміне арналған резервтің
дұрыс жасалып, пайдаланылуын тексеру қажет.
Жыдық түгелдеу кезінде демалысқа төленетін резервтердің пайдалануын
және оның дұрыс құрылуын тексеру керек. Түгелдеу барысында заңдарда
ескерілген кезекті (жыл сайыңғы) және қосымша демалыстары үшін
қызметкерлерге берілетін алдағы уақыттағы төлемге деген резерв қалдығы
пайдаланылмаған (немесе пайдаланбаған) демалыс күндерінің саны-күндік
сомасынан (орташа жалақыны есептеудің белгіленген әдісін ескере отырып)
және әлеуметтік, зейнеткерлік қорға міндетті трде бөлінетін сомалардан
құралады, сондықтан резервсомасы осы белгіленген төлемнің мөлшеріне сай
анықталуы тиіс.
Нақты есептелінген резерв есеп беріп отырған жылғы желтоқсандағы
есепті түгелдеу арқылы расталған сомадан асып кеткен жағдайда өндіріс
шығындарының шоттары бойынша қысқарту жазбалары жазылады, ал жетпей қалған
жағдайда өндіріс шығыдарының шоттары бойынша қысқарту жазбаларыжазылады, ал
жетпей қалған жағдайда өндіріс шығындарына есептелетін қосымша қаражат қосу
жөнінде толықтыру жазбалары жасалады.
Көп жылғы сіңірген еңбегі үшін және бір жылғы жұмыс қорытындысы
бойынша жыл сайын берілетін сыйақыларды төлеуге арналған резервтердің
қалдықтары қызметкерлердің демалыстарының алдағы уақыттағы төлемдеріне
арналған резервтер сияқты түгелденеді . Көп жылғы сіңірген еңбегі үшін жыл
сайын берілетін сыйақылар есепті жыл өткеннен кейін төленсе, онда бұл
ақыларды төлеуге арналған резерв туралы деректер есепті жылдан кейін келесі
жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жасалған баланста болмау да мүмкін .
Жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша есептелген жәрдемақылардың және
әлеуметтік сақтандыру қаражаты есебінен берілетін басқа да
төлемдердіңсомасы 653 “Әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен
қамсыздандыру бойынша есеп айырысу” шоттың дебеті және 681 “Қызметкерлермен
еңбек бойынша есеп айырысу” , 682 Басшылардың еңбек ақысы” шоттарының
кредиті бойынша көрініс табады.
Жеке тұлғалардан ұсталынған табыс салығына 681 және 682 шоттары
дебеттеліп, 634 “Бюджетпен басқа да есеп айырысулар” шоты кредиттеледі.
Еңбек төлемінен алынатын ұсталымдар мен шегерімдер 681-ші және 682-ші
шоттардың дебеті бойынша көрініс табады және мына шоттадың кредитіне
жазылады :
950 “Өндірістік ақау” шотында – еңбек төлемінің ұсталынған
өндірістегі жарамсыз өнім сомалары;
333 “Жұмыскерлер мен басқа да тұлғалардың қарызы” шотында – есеп
беруге тиісті тұлғалардан ұсталынған сомалар; жетіспеушіліктер; ысыраптар
мен ұрлық-қарлықтар; несиеге алынған тауарлар т.б. көрсетіледі.
Қызметкерлерге аванс ретінде және өткен ай үшін түпкілікті есеп
айырысу ретінде төленген еңбек төлемінің сомалары 451 және 441 шоттарының
кредитінен 681 және 682 шоттарының дебетіне көшіріледі.
Өткен ай үшін түпкілікті есеп айырысу ретіндегі және қазіргі ай үшін
берілетін аванс ретіндегі еңбек төлемі төлеу тізімдемелер бойынша төлейді ,
ол тізімдемеде төленуге тиісті сома, берілуге тиісті (3 күндік) мерзімі
көрсетіледі. Оған басшы мен бас бухгалтер рұқсат етемін деп оның
бұрыштамасына қол қойып бекітеді. Бекітілгеннен кейін тізімдеме төлем жасау
үшін кассаға беріледі. Үш күндік мерзімде берілмеген жалақы депоненттеледі
(завод оны сақтауға қабылдап алады).
Берілмеген жалақы сомаларын кассир тізімге жазады да, оны өзінің есебімен
бірге бухгалтерияға өткізеді. [2,3,13,20,23]
Жұмысшылар мен қызметшілердің қолдарында есеп айырысу кітапшасы болуы
керек, ол кітапшаларға жұмыс істеп жүрген адам туралы мәліметтерден басқа,
ай сайын есептелген еңбек ақысының төлемдері (яғни төленгендері),
ұсталымдары, шегерімдері, алуға тиесілі сомалар көрсетіледі, сондай-ақ
оларды “Корпарация НИМЭКС” заводының қызметкерлеріне қайтару уақыты
кәсіподақ ұйымының келісімі бойынша шарттары бейнеленеді.
Есеп компьютерленген жағдайда, есеп айырысу кітапшаларының арасына
есеп айырысу парақтарын немесе айырысу-төлеу тізімдемелерінің жазылған
көшірмелерін салып кояды, яғни ол аталған жұмыстарды жүргізудің жолдарын
жеңілдетеді.
Еңбек туралы күші бар заңдарға сәйкес еңбек төлемін ұжымдық шартпен
бекітілген мерзімдерде, айына екі рет беріледі. Онда айдың бірінші жартысы
үшін еңбек төлемі бойынша аванстық және аванссыз тәртіптер белгіленуі
мүмкін. Есеп айырысудың аванстық тәртібінде жұмысшылар мен қызметшілерге
жоспарлы аванс береді; түпкілікті есеп айырысу кезінде, айдың екінші
жартысында еңбек ақы төлемін жасайды. Аванс мөлшерін ұжымдық шарт жасасқан
кезде әкімшілік пен кәсіподақ ұйымы анықтайды, алайда аванс жұмысшының
жұмыс уақыты есебінің табелінен алынған нақты жұмыс істеген уақыты үшін
тарифтік төлем мөлшері бойынша қойылған еңбек төлемінен кем болмауы тиіс.
Есеп айырысудың аванссыз түрінде жоспарлы аванстың орнына айдың бірінші
жартысы үшін нақты өдірілген өнім (орындалған жұмыс) бойынша немесе нақты
істелінген жұмыс уақыты бойынша еңбек төлемі есептелінеді. Есеп айырысудың
бірінші түрінің жұмысы аздау, сондықтан оны НИМЭКС ЖШС те жиі қолданады.
Ағымдағы айдың еңбек төлемі бойынша есепайырысу үшін және жұмыс істеп
жүрген адамның өткен кезеңдердегі жалақысы туралы мәліметтер алу үшін
бухгалтерия әрбір қызметкерлерге “Дербес шот” немесе “Бет есеп” толтырады.
Дербес шот немесе бет есебі өткен кезеңдердегі еңбек төлемі туралы
мәліметтер, өндірімдермен орындалған жұмыстардың және төлемнің әр алуан
түрлеріне арналған құжаттардың негізінде қалыптасады.
Қызметкерлермен (персоналдармен) еңбек ақысының төлемі бойынша есеп
айырысу жөніндегі деректердің жиынтығы. Әр бір кәсіпорынның ай сайын
бірнеше есеп айырысу-төлем тізімдемелері (цехтар, бөлімдер және кәсіпорын
көрсететін қызметтері бойынша) жасалады, оларды жинақтап түйістіру керек.
Бұл үшін “Қызметкерлермен (персоналдармен) еңбек ақысының төлемі бойынша
есеп айырысу жөніндегі деректерінің жиынтығы” деп аталатын әзірлік кестесін
пайдаланады. Онда қызметкерлермен есеп айырысу бойынша ай бойындағы
қалдықтары ; есептелген, берілген, қайта есептелінген, есепке алынған және
ұсталынған сомалары, сондай-ақ айдың айдың аяғындағы берешегі, (кәсіпорын
қызметкерлердің) қалдықтары көрсетіледі. 681 және 682 шоттары бойынша Бас
кітапқа жазылатын қалдықтарын алу ; мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және
қамсыздандыру т.б. қаражаттар есебінен берілетін төлемдердің сомаларын
жинақтау (бұл сомаларға 681 шоттың кредиті және 653 “Әлеуметтік сақтандыру
және зейнетақымен қамсыздандыру бойынша есеп айырысу” шотының дебеті
бойынша корреспонденттелген шоттардың негізінде жасалады); еңбек төлемінен
алынатын ұсталымдар бойынша қорытынды деректерді алу; депонеттелген
жалақыны дер кезінде, әрі толық бақылау; төлем көзінен ұсталатын , жеке
табыс салығы бойынша есеп беруді жасау; мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
органдарына және зейнетақы қорына тоқсан сайын беріліп отыратын әлеуметтік
сақтандыру мен қамсыздандыруға бөлінетін қаражат бойынша есеп беру;
әлеуметтік салығы бойынша декларациясын алу үшін жинақ есебін пайдаланады.
[1,2,3,10,11,13,20,23]
1.5 Орташа жалақыны есептеу тәртібі
Жұмыс берушінің есебінен төленетін жәрдемақы
Демалыс ақысын төлеу
Заң жүзінде еңбеккерлердің орташа жалақысын сақтау көзделген (ақшалай
нысанындағы төлемі), олардың заңмен арнайы есептеу тәртібі белгіленген
(зейнетақыны, азаматтардың өміріне және денсаулығына келтірілген зиянды
есептеу кезінде және олардың еңбек міндеттемесін орындау кезінде) кезде:
- ұйымдар жойылған жағдайда жеке еңбек шарты бұзылғанда, сондай-ақ
еңбеккерлердің штаты немесе саны қысқарған кезде, босанғандарға
компенсация есептеу үшін;
- үш күннің ішінде ұсынған құжат бойынша еңбеккерлерді армияға шақырғанда;
- пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық төлем немесе демалыс ақысын
есептеу үшін;
- қызмет бабымен іс-сапарға барған уақытына төлем жасау үшін;
- шарасыз (яғни, еңбеккерлердің кінәсінен емес) уақытына төлем жасау
кезінде;
- басқа да әлеуметтік төлемдер жасау үшін.
Орташа жалақы – бұл белгілі бір уақыт кезеңіне еңбеккерлердің жалақысынан
алынған орташа жалақының деңгейі (сағатқа, күнге, айға, жылға). Оны
есептеу үшін он екі календарлық айлар және сол айлардағы тиесілі төлемдер
алынады. Бұл кезеңді есептік кезеңнің ұзақтығы деп те атайды.
Орташа жалақы белгілі бір құбылыстармен байланысты жағдайларды
есептеу үшін қажет, мысалға: ұйымдар жойылған жағдайда, босанғандарға
компенсация есептеу үшін, екіқабат және бала табуына байланысты
жәрдемақыны есептеу үшін, жұмысқа уақытша жарамсыздығы үшін және т.б
[13,23]
Барлық жағдайда есептік кезеңнен Қазақстан Республикасының
заңымен белгіленген мереке күндері, есептеу кезінде есепке алынбайды:
Мемлекеттік мерекелер:
1-2 қаңтар Жаңа жыл
8 наурыз Халықаралық әйелдер күні
22 наурыз Наурыз мейрамы
1 мамыр Қазақстан Халықтарының бірлестік күні
9 мамыр Жеңіс күні
30 тамыз ҚР-ның Ата заңының күні
25 қазан Республика күні
16-17 желтоқсан Тәуелсіздік күні
Бұл күндер демалыс күндерімен сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс
күні болып саналады.
Еңбеккерлердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа күндік, не
орташа сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбек ақыны есептеу барысында
төлем жүйесінде қарастырылған әрі тұрақты сипатқа ие сыйлықты, үстемені,
қосымшаны және басқа да марапаттау төлем түрлерін ескереді.
Орташа жалақы есептік кезеңдегі нақты істеген уақтынан да
анықталуы мүмкін. Демек, орташа жалақыны анықтаудың екі жолы бар, оның
біріншісінде өткен кезеңдегі он екі айдағы еңбек ақы алынса, ал
екіншісінде сол өткен кезеңдегі нақты істеген күні үшін есептелген
жалақысы алынады.
Егер де еңбеккерлер бір жылдан аз жұмыс істесе, онда орташа
жалақысы нақты істеген уақытынан анықталады.
Егер де еңбеккерлердің ұзақ уақыт бойына жалақысы болмаса
(жиырма төрт айдан көп), онда орташа жалақы минималды есептік
көрсеткіштен алынады, бұл жағдай еңбеккерлердің екіқабат және бала
табуына, сондай-ақ балаға қарауына және басқа да орынды себептермен
байланысты болуы мүмкін.
Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке алынбайды:
- жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген компенсация ;
- еңбекке уақытша жарамсыздығына, екіқабат және бала табуына, бала асырап
алуына байланысты берілген жәрдем ақылар;
- денсаулықты жақсартатын шараларға берілген компенсациялар және оларға
қосылып берілетін үстемелер мен қосымша төлемдер;
- дала жұмыстары мен шұғылданатын еңбеккерлердің алатын үлестері;
- басқа жерлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде алатын компенсация;
- тараптардың келісімі бойынша, өндірістік мақсат үшін жеке транспорт
пайдаланған кезде төленетін компенсация;
- арнайы берілген киімдер, аяқ киімдер, алғашқы медициналық көмектер,
сабын, сүт, т.б. құндылықтардың құны;
- материалдық көмектер;
- бір жолғы берілетін мақтау (көтермелеу) сыйлығы;
- жалақыны кешіктіріп төлегені үшін жұмыс берушінің еңбеккерлерге
төлеген өсімі;
- еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты шығыстары;
- конкурста және басқада жарыстарда жүлделі орындарды алғаны үшін
төленетін ақшалай наградалар.
Сыйлықты және де басқа да ынталандырушы сипаттағы төлемдерді есептеген
кезде нақты уақыты бойынша алынған жалақысы емес, тоқсандық, жарты
жылдық, жылдық табыстары алынады, сондай-ақ материалдық мақтау
(көтермелеу) кезінде де 13, 16, 112 мөлшері бойынша есептелінеді, ал
айлық сыйлықтар – сол айлық деңгейінде беріледі.
Егер де сыйлық және басқа да ынталандырушы сипаттағы төлемдерді
есептеген кезде еңбеккерлердің жалақысы толық болмаса, онда оның деңгейі
толық болған тоқсандарына пропорциональды алынады.
Орташа күндік жалақы барлық жағдайда, тек пайдаланбаған демалыс
үшін төленетін компенсиция мен демалыс ақыдан басқа есептік кезеңде
есептелінген жалақының сомасынан заңмен белгіленген аптаның алты күндік
немесе бес күндік календарлық жұмыс күні бойынша анықталады.
Орташа сағаттық жалақы да, орташа күндік жалақы сияқты
анықталады. [1,2,3,13,23]
Уақытша еңбекке жарамсыз күндеріне төленетін төлем. Жұмыс беруші № 731
11 маусым 1999 жылы Республика үкіметінің қаулысымен бекітілген “Жұмыс
берушінің есебінен әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша жәрдем ақыны төлеу
мен тағайындау туралы” нұсқау талаптарымен сәйкес еңбекке уақытша
жарамсыз күндері бойынша әлеуметтік жәрдем ақыны еңбеккерлерге төлеуге
міндетті.
Ал олардың қатарына:
- жалпы ауруы бойынша (сырқаты) бойынша;
- жұмыста мертігуі және кәсіби сырқаты үшін;
- тұрмыстық зақым;
- екіқабат және босану.
Еңбекке ауқытша жарамсыз мерзімі бойынша берілетін жәрдем ақысы мына
жағдайларда төленбейді:
- қылмыс жасау кезінде алған зақымына;
- сот шешімі бойынша анықталған, мәжбүрлік түрде емделген уақытына;
- алкоголдің, есірткінің, улы заттардың салдарынан алған зақымдарына.
Сонымен, еңбекке уақытша жарамсыз мерзім бойынша берілетін
жәрдем ақыны есептеу орташа айлық жалақыдан алынады, бірақ орташа айлық
жалақы он есе еселенген МЕК-тің деңгейінен аспауы керек.
Жеке еңбек шартын бұзу. Жұмыс беруші келесі есептер бойынша
еңбек қатынасын тоқтатқан жағдайда орташа айлық жалақының мөлшерінде
компенсация төлеуі тиіс:
- заңды тұлғалар жойылған кезде, жұмыс беруші өз қызметін тоқтатқан кезде
(жеке тұлға) (Еңбек туралы занының 26 бап. 1т);
- еңбеккерлердің штатын немесе санын қысқартқан кезде (Еңбек туралы
заңның 26 бап. 2т);
- үш күннің ішінде ұсынған құжаты бойынша еңбеккерлер армияға шақырылған
кезде (Еңбек туралы заңның 30 б 1т).
Демалысқа шыққанда төленетін төлем. Белгіленген тәртіп бойынша,
жыл сайын жұмыс орнын сақтай отырып және еңбек шарты бойынша әрбір жұмыс
істеуші төленетін демалысқа шығуға құқылы. Еңбек демалысына шығуға барлық
қызметкерлердің құқы бар, олардың арасына жеке кедлісім шарт жасалса да,
жасалмаса да.
Бұндай заң құқығы “Еңбек туралы” заңының 12 б. 5т. қарастырылған.
Еңбек демалысының ұзақтығы әртүрлі болады, егерде еңбеккер бірінші жыл
жұмысістеп жатса, онда оған демалыс 12 ай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------2
1- тарау “НИМЭКС” Жауапкершілік шектеулі серіктестіктегі еңбек ақы
төлемдер есебі------------------------------ -------------------------------
-----------------4
1.1 Еңбеккерлердің құрамының есебі------------------------------ ----------
---------4
1.2 Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар------------------------- -----------9
1.3 Өнімдер мен еңбек төлемінің есебін ұйымдастыру------------------------ --
--13
1.4 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу------------------------
18
1.5 Орташа жалақыны есептеу тәртібі Жұмыс берушінің есебінен төленетін
жәрдемақы Демалыс ақысын төлеу ----------------------------------- --------
------25
2- тарау Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің еңбекке төлем ақысы
есебін талдау----------------------------------- ----------------------------
-----------------31
2.1 Негізгі көрсеткіштерді талдаудың мәні және оның мазмұны --------------
31
2.2 Шығындардың, сату көлемінің және табыстарының
арақатынасын талдау ----------------------------------- ---------------------
-------------37
2.3 Қаржылық қор бірлестігі, есеп рентабельділігін ------------------------
------40
3 –тарау “НИМЭКС” Жауапкершілігі шектеулі серіктестікте еңбекке төлемақы
есебінің аудиті----------------------------------- --------------------------
---42
3.1 Аудит, оның пайда болу мерзімі және дамуы ------------------------------
---42
3.2 Аудиттік ақпараттық базасының құрамы----------------------------- -------
----56
3.3 Нақты тексерудің тәсілдері----------------------------------- -----------
-----------60
Қорытынды----------------------------------- --------------------------------
--------------62
Қолданылатын әдебиеттер----------------------------------- ------------------
---------65
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу кезінде экономиканың барлық сапаларында
түбегейлі өзгеріс болды. Сонымен қатар еңбек ақы төлеу жүйесі де өзгеріске
ұшырады. Мемлекет пен кәсіпорындар және жұмысшылар арасында еңбек ақы
төлеуді ұйымдастыруда жаңа қатынастар пайда болды. Нарықтық экономикаға
көшу кезеңі еңбек қатынастарын реттеу формаларынада өзгеріс енгізді. Ендігі
жерде еңбек қатынастарын реттеуші формалары заңгерлік арқылы тарифтік және
ұжымдық келісімдермен реттелетін болды.
Әрбір кәсіпорын өз алдында тұрған мақсаттарына жету үшін өзіне
қолайлы еңбек ақы төлеу жүйесін таңдауға құқылы.
Еңбек ақы төлеудің өзекті мәселелері –ол еңбеккерлерге еңбек ақы төлеу
мөлшерлерін төмендету және жоғарлатуға байланысты: еңбеккер әр уақтада
жоғары еңбек ақы алуға ынталы, бірақ жұмыс беруші еңбекақыны төмендетуге
сол жолмен өнімнің құнын арзандатуға әрекет етеді.
Еңбек күшін тиімді пайдалануда бірінші әсер ететін фактор –ол
еңбекке ақы төлеу жүйесі. Ал осы жоғарыдағы фактор еңбеккердің жұмыс орнына
келуге негізгі себеп болып табылады. Сол үшін бұл мәселені күрделілігін
бағалап болмайды. Еңбек және еңбекке ақы төлеу еңбектің сапалылығына және
санына жедел бақылау жүргізуге және еңбек ақы фондына әлеуметтік төлемдер
кезегінде өз алдына белгілі бір ерекешілігі болады.
Еңбек ақы төлеудің жаңа жүйесі. Еңбеккерлерге материалдық көмек
көрсетеді. Алынған табыстың құрамы негізінен еңбек ақы төлеу жүйесін
таңдауына байланысты болып келеді.
Таңдап алынған тақырыптың маңыздылығына кез-келген мемлекеттің еңбек
ақысына және өмір сүру кезеңіне байланысты болып келеді. Еңбек ақы көпшілік
адамдардың негізгі табыс көзі болып есептелінеді. Сол себепті еңбек ақымен
байланысты мәселелер жұмыс болып есептелінеді.
Осы диплом жұмыстың негізгі мақсаты кәсіпорын есебінің және аудитінің
негізінен теориялық, іс-тәжірибелік тұрғыдан және заңдылық тұрғыдан
реттелуін қамтамасыз ету.
Көзделген мақсатқа жету үшін төмендегідей мәселелерді шешу қажет;
• Еңбек ақы төлеудің негізгі мәселелерін көріп шығу;
• Еңбек ақы төлеу жүйсені және формасын озық технологиялық негізінде
үйрену.
• Еңбек ақы төлеу және еңбеккерлермен есеп айырысу операцияларына
толыққанды мінездеме беру.
• Еңбек ақы есептеу сондай-ақ одан ұсталынатын ұсталымдар және
аударылатын аударымдардың заңдылығын көріп шешу.
• Кәсіпорындардың бухгалтерлік есеп жүргізуін еңбек ақы төлеудің
ұйымдастырылуының артықшылықтарын үйрену.
• Еңбек ақыны тексерудің методикасын ашып көрсету.
Зерттеудің негізгі мақсаты еңбек ақы төлеуде оның есебімен аудитін
жүргізу.
Зерттеудің объектісі Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік “Корпорация
НИМЭКС” кәсіпорын жарнашылары және жарғысы болып табылады.
Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік “Корпорация НИМЭКС” заңды тұлға болып
табылады. Мемлекеттік тіркеуден өткен 1997 жылы өзінің меншіктік
капиталына ие. Сонымен қатар мүліктік есептеріне құқықтық иелігі
белгіленген, жеке байланысы түзіледі.
Негізгі мақсаты табыс алу өндірістің негізгі түрі мақта шикізатын өңдеп
сауда сатық жасау. Сонымен қатар Жауапкершілік Шектеулі Серіктестік
кәсіпорын ҚР-ның заңдарына қайшы келмейтін кез-келген басқада өндірістермен
шұғылдана алады.
1- тарау “НИМЭКС” Жауапкершілік шектеулі серіктестіктегі еңбек ақы
төлемдер есебі
1.1 Еңбеккерлердің құрамының есебі
“Корпарация Нимекс” ЖШС шаруашылық қызметін жасаудың процесінде
қызметкрлерді жұмысқа қабылдап және жұмыстан шығарып отырады, яғни олардың
сандары өзгереді, демек жұмыс барысында әртүрлі ауыз-түйістер болып тұрады.
Қызметкерлердің құрамдық өзгерісінің есебін кадырлар бөлімі (кадрлар
жөніндегі инспектор немесе басшы осыған өкілетті етіп қойған басқа бір адам
) жүргізеді, ол бүкіл субъектідегі және оның құрылымдық бөлімшелеріндегі
қызметкерлердің санын және оның өзгеру себептерін, жынысын, жас мөлшерін,
категорияларын, кәсіптерін, қызмет орындарын, мамандықтарын, біліктілігін,
жұмыс стажын, білім және басқа белгілерін есепке алады. [23]
Жұмыс беруші қабылдаған кезде ( заңды немесе жеке тұлға, еңбеккер мен
еңбек қатынасын қалыптастырады ) еңбеккерлермен өзара тікелей жеке еңбек
келісім-шарттарын жасайды.
Жеке еңбек келісім шарты – жұмыс беруші мен еңбеккерлер арасындағы
жазбаша түріндегі келісім, онда жұмыс орны, келісім шарттың мерзімі, еңбек
тәртібінің жағдайы, демалысы, жалақысы, еңбекті қорғаудың басқа да
мәселелері туралы сұрақтар қарастырылады. Әдетте, жалақысының деңгейі жұмыс
беруші белгілейді және ол жеке еңбек келісімшартында тіркеледі.
Жеке еңбек келісім - шарты бойынша тараптардың жауапкершілігі,
міндеті, құқықтары белгіленеді. Жеке еңбек келісімшартында өндіріс
саласының кемшіліктері, нақты міндеті, жұмыс берушінің қаржылық мүмкіндігі,
бір сөзбен айтқанда, шарттың мазмұны мен сипаты ашылады. Дегенмен де
келісім-шартқа “Қазақстан Республикасының еңбек туралы” заңының 7,8 және 9
баптары еңгізілуі тиіс. [ 1,3]
Кез келген 16 жасқа толған азамат, осындай жеке еңбек шартын жасауға
құқылы, ал егерде ата-анасы рұқсат берсе, онда ол 15 жастан және өте сирек
14 жастан еңбек етуі мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартында мыналар қарастырылады:
- белгісіз мерзімге;
- белгілі мерзімге;
- белгілі бір жұмыс орнына, белгілі уақытқа;
- еңбеккерлер жоқ болған жағдайда оның жұмысын уақытша
атқаруға.
Заңда келісім-шарттың максимальды және минимальды мерзімі
белгіленбеуі мүмкін. Егер де жеке еңбек келісім-шартында мерзімі айтылмаса,
онда ол белгісіз мерзімге қабылданған болып саналады. Жеке еңбек келісім –
шарты екі данада жазбаша түрде жасалады және оған екі жақ-та қол қояды.
Оның бір данасы жұмысқа тұрушы еңбеккерге беріледі. Еңбеккер өз қызметіне
келісім-шартта көрсетілген күнннен бастап кіріседі, онда оның нақты жұмысқа
шыққан күні есептелінеді.
Жеке еңбек келісім-шартын жасау үшін жұмыс беруші жұмыскерден
(қызметкерден) еңбек кітапшасын, жеке төлқұжатын, жеке әлеуметтік кодын,
зейнеткерлік келісім-шартын, білімі туралы құжатын талап етуге құқылы. Жеке
еңбек келісім-шарты не қол қойылған соң, жұмыс беруші бұйрық шығаруы тиіс.
“Корпарация НИМЭКС” ЖШС басшысы қол қойған бұйрық (өкім) қызметкерге
хабарланып, одан қол хат алынады. Кадрлар бөлімі жұмысқа қабылдау туралы
бұйрықтың (өкімнің) негізінде жеке карточкасын толтырады, жұмысқа
қабылданғаны туралы еңбек кітапшасын белгі соғады, ал бухгалтерия дербес
шот ашады немесе соған сәйкес құжат жасайды.Еңбек кітапшасы не жұмыс
берушіде, не қызметкердіңөзінде сақталуы мүмкін.
Жеке еңбек келісім-шартынан басқа жұмыс беруші қызметкерлермен
азаматтық - құқықтық келісім-шарт (мердігерлікті, тапсырысты және қызмет
көрсетуді және т.б) жасауына блады. Олар жеке бір нақты тапсырманы орындау
үшін жасалады. Азаматтық-құқықтық қатынаста қызметкер белгілі бір
тапсырманы оындаған кезде сол ұйымның ішкі еңбек тәртібіне бағынбайды.
[13,15,23]
Сонымен қоса, жұмыс берушімен еңбеккерлердің арасындағы қатынастар
ұжымдық келісім-шартпен реттелуі мүмкін. Бұндай келісім-шарттарды әзірлеу,
жасау және орындау 04.07.92ж.№1514-ХІІ шыққан ҚР “Ұжымдық келісім шарт
туралы” заңымен анықталады. Бұл келісімшарт, жұмыс берушінің экономикалық
мүмкіндігіне қарап, заңмен белгіленген минималды еңбек ақымен салыстырғанда
одан жоғары деңгейде тіркелуі мүмкін. Одан басқа, ұжымдық келісім-шарт
біршама мәселелерді қарастыруы мүмкін, атап айтқанда өндіріс тапсырмаларын,
еңбекақы төлеу жағдайын, үй-тұрмыстық және басқада.
Олардың қатарына:
-тегін арнайы киімдер алатын жұмыстар мен мамандықтардың
тізімі;
-еңбеккерлер үшін қосымша жеңілдік және компенсация құқын
беретін жұмыстар мен мамандықтардың тізімі;
-жұмыс уақытының жиынтық (жалпы) есебін жүргізетін өндірістер,
цехтар, учаскелердің тізімі.
Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда ˝Еңбек шартының тоқтатылуы туралы
бұйрық (өкім)˝ қолданылады. Оны кадрлар бөлімінің қызметкері барлық
қызметкерге екі дана етіп толтырады. Бірі кадрлар бөлімінде қалдырылады, ал
екіншісі бухгалтерияға беріледі. Оған құрылымдық бөлімшенің бастығы (
мастері) немесе “Корпарация НИМЭКС” ЖШС басшысы қол қояды. Бұйрықтың
негізінде “Корпарация НИМЭКС” ЖШС-тің бухгалтериясы қызметкермен есеп
айырысады. Жұмыстан өз еркімен шыққанда қызметкер үлгінің бет жағына арыз
жазады.
Жұмысшылармен қызмешілердің жұмыс уақытының белгіленген кестесін
сақтап жүруін бақылау , жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу еңбек
төлеі бойынша есеп айырысу, сондай-ақ еңбек жөніндегі статистикалық есеп
беру үшін “Жұмыс уақыты есебінің табелінде” жұмыс істеп жүргендердің барлық
категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Табельді
өкілеттігі бар адам бір дана етіп жасайды, олар тиісінше құжатталған соң
бухгалтерияға беріледі. Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс
күнінің толық істелмегені туралы, мерзімінен артық жұмыс істегені туралы
және басқа қалыпты жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар жөнінде дұрыс
толтырылған құжаттар (жұмысқа жарамсысдық парағы (листогы), мемлекеттік не
қоғамдық міндеттерді орындағаны туралы анықтамалар т.б) тіркеу әдісімен
жүзеге асырылады. [12,15,23]
Жұмыс уақыты есебінің табельдері деректерді автоматты түрде өңдеу
жағдайында қолданылады. Ішінара реквизиттермен толтырылған табель
бланкілері компютерлік техника құралдарының көмегімен жасалуы мүмкін.
Мұндай реквизиттерге жататындар : “Корпарация НИМЭКС” ЖШС-тің құрылымдық
бөлімшелері, цех, қызметкердің тегі, аты, әкесінің аты, кәсібі (қызмет
орны), табельдік нөмірі тб. Жұмыс істеген немесе жұмыс істемеген уақытын
белгілеу үшін мынадай шартты белгілер қолданылады.
НИМЭКС ЖШС 13 шақты мақта шикізатын дайындайтын пунктері бар.
Жұмысшы құрамы төмендегідей:
1. Әкімшілік бөлімі 70 адам.
2. Өндірістік бригадирлер 147 адам
3. Жөндеу цехы 50 адам
4. Автопарк те 45 адам
5. Электр цехында 15 адам
6. Құрылыс бөлімінде 20 адам
7. Аударма базасында 13 адам
8. Қаптау цехында 10 адам
9. жет
10.Құрылыс бөлімінде 21
11. кловлова
12. Қабылдау пункадаыав 464 адам.
НИМЭКС Кәсіпорнында бухгалтерлік есері 1с програмасымен
жүргізіледі. Кәсіпорынның бухгалтерлік есеп ұлттық стандартар
негізінде ұйымдастырылған.
Жұмыс уақытының әріптік және сандық кодтары.
№ Шартты белгілері Код
Сандық
әріптік
1 2 3 4
1 Жұмыс сағаттары (күндері) Я 01
2 Түңгі жұмыс сағаттары Н 02
3 Кешкі жұмыс сағаттары ВЧ 03
4 Мерзімнен тыс жұмыс сағаттары
5 -кесімді қызметкер үшін С 05
6 -мерзімді қызметкер үшін СП 06
7 Кесімді қызметкердің толық Ц 07
сменалық мерзімді жұмысы
8 Қызмет бабындағы іссапарлары К 10
9 Жыл сайыңғы демалыстар ОТ 14
10 Жұмысқа уақытша жарамсыздығы Б 17
11 Екіқабат болуға және бала табуға Р 18
байланысты берілетін демалыстар
12 Қызметкердің кінәсінан болған П 20
толық сменалық кідірістер
13 Қызметкердің кінәсінан болған В 21
сменалық кідірістер
1.2 Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар
Жалақы - бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім-шартында және
қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған
жұмысы үшін алады.
Еңбек тиімділігі арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар,
атап айтқана: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты
жағдайын ескере отырып, ˝Еңбекақы төлеу туралы˝ ережесін дербес
әзірлей алады, сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс
уақытының тәртібін , “Қызметкер туралы” ережесін белгілей алады.
Аталған ереже жұмыс берушіге еңбек тәртібін ұйымдастырумен еңбек
келісім-шартын жасау үшін ғана емес, сондай-ақ, ол шығыстармен
ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке және ұжымдық еңбек
нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгіленген жалақасының деңгейі
заңда белгіленген ең төмеңгі жалақының деңгейінен төмен болмауы керек.
Іс жүзінде еңбек ақы ұйымдастырудың екі негізгі нысаны
пайдаланылады – кесімді (өнім санына қарай ақы төлеу) және мерзімді
(істеген күніне қарай төлеу). [2,13,23]
Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының
(айлығының) мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге
есептелетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақының нысаны
жай мерзімділік және сыйақылы-мерзімділік болып бөлінеді.
Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (иеленген)
тарифтік мөлшерлемесі немесе нақты істеген уақыты бойынша
еңбеккерлерге еңбек ақы есептейді. Енді осы жүйеге сандық және сапалық
көрсеткіштері үшін қосымша еңбек ақы сыйақылы-мерзімділік төлем болып
табылады.
Кесімді еңбек ақы төлеген кезде алдын – ала белгіленіп қойған
деңгейде әзірлеген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне
есептейді (дана , ткм , килограмм тб) . Кесімді еңбек ақы нысаны
келесідей еңбек ақы жүйесіне бөлінеді:
Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесі әрбір өнім бірлігі бойынша
бағасын қою арқылы белгіленеді ;
Кесімді-сыйлық – бұл қосымша марапаттау төлемін қарастырады,
белгіленген көрсеткішті орындаған кезде ғана пайдаланылады;
Кесімді – прогрессивті (үдемелі) еңбек ақы төлемі. Еңбек
төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың белгіленген нормадан артық
өндіргені үшін көтермелеу ретінде пайдаланылады.Норма мөлшерінде
дайындалған өнім үшін жұмысшыларға төлемді тікелей кесімді бағалар
бойынша есептейді;
Жанама кесімді еңбек ақы төлемі . Мұнда қосалқы және басқада
жұмысшылардың еңбек төлемі қызметін көрсететін учаскесінің, цехтың
негізгі жұмысшылардың төлем-ақысына шаққандағы процентімен анықталады
;
Еңбек ақы төлемінің аккортық жүйесі. Бұл жүйеде жұмысшылардың
еңбек төлемін нормаланған тапсырманың немесе жұмыс көлемінің орындалуы
және алдын-ала кешендік жұмыстың тұтастай орындалуына белгіленген
жалпы кесімдік бағасы бойынша анықтайды. Еңбек төлемінің бұл жүйесі
жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшін
еңбек өнімділігін арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімдерін
қысқартуда, олардың материалдық ынталылығын күшейтуге ықпал ету үшін
пайдаланылады. [13,23]
Жалақыдан ұсталатын ұсталымдар. Жұмыс беруші еңбеккердің
жалақысынан әрекет етіп тұрған заңға сәйкес әртүрлі ұсталымдар жасайды
: міндетті зейнеткерлік жарнасын жинақ зейнеткерлік қорға; жеке табыс
салығын, атқару парақтарын (сот үкімінің қағаздары бойынша), сондай-ақ
еңбеккерлердің өзі берген өтініші бойынша ұсталымдар жасалады, сонымен
қоса олардың (еңбекерлердің) келісімінсіз : қайтарылмаған аванстар,
жұмыстан шыққанда істемей кеткен уақыты үшін, әкелген зияндары үшін
т.б. ұсталымдар ұсталады.
Кәсіпорында еңбек ақы төлеу тізімдемесі бойынша итогы 8405175.00 т.
Ұсталынатындар:
Алимент 4300т
Пенсионный фонд 731899.6 т (10%)
В счет ЗРП 18200 т
Падаходный налог 350650 т
Ссуда ЗАГ 5000т.
Табыс салығын ұстау. Салықтар – ұлттық табыстың бір бөлігі болып
саналады.Салықтар арқылы жинақталған қаражат жалпы мемлекеттік
мұқтаждарға жұмсалады. Қызметкерлердің салық салынатын табысынан тек
жеке тұлғалардан Салық Кодексінің 145 бабы бойынша көрсетілген
ұсталымдар тұтас ұсталады.
Жеке табыс салығын ұстаған кезде 681, 682 шоттары дебеттеліп,
634 шоты кредиттеледі.
Атқару құжаттары бойынша ұсталымдар. Сот шешімдері, нотариалдық
органдардың атқару жазбалары, сондай-ақ даусыз түрде өндіріп алу
туралы әкімшілік органдарының қабылдаған қаулыларға сәйкес берілетін
атқару құжаттары бойынша ұсталымдар негізгі еңбек төлемінен де, сондай-
ақ тұрақты сипаты бар барлық қалған төлемдерден де, оның ішінде
сыйлықтардан, зейнеақылардан, жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша
берілетін жәрдемақылардан т.б. алынады. Келіп түскен атқару құжаттары
арнайы тізімге тіркеліп және әрбір төлеуші бойынша бухгалтериядан
олардың жеке есебі жүргізіледі. [2,3,4,11,14,23]
Жинақ зейнеткерлік қорға міндетті зейнекерлік жарнасы
еңбеккерлердің жалақысынан, сыйлығынан, қосымша төлемдерінен,
үстемесінен және басқада табысынан 10% мөлшерде ұсталынады және оны
жұмыс беруші атарған қорға аударады.
Еңбек төлемінен алынатын кәсіподақ мүшелік жарналарының
шегерімдері қызметкерлердің жазбаша түріндегі арыздары бойынша жүзеге
асырылады. Қызметкерлердің еңбек төлемінен ұсталынған мүшелік
жарналары тиісті кәсіподақ ұйымдарының шоттарына аударылады.
1.3 Өнімдер мен еңбек төлемінің есебін ұйымдастыру
Өндірім мен еңбек төлемінің есептері өндірілген өнім саны
аяқталмаған өндіріс пен шығарылған жарамсыз өнім туралы уақытында және
дәл деректер алуды қамтамасыз етуге; әрбір қызметкердің өндіріміне
сәйкес еңбек ақы төлемінің мөлшерін дұрыс және уақытында анықтауға;
өндірілген өнімнің материалдар мен өңдеуге жіберілген шала өнімдердің
санына сәйкестігін бақылауға; өндірістегі тетіктердің бөлшектердің
және агрегаттардың қозғалыстарын қадағалап отыру үшін қажет.
Өндіріс технологиясы мен оны ұйымдастыруға, еңбек төлемінің
қолданылатын жүйесіне, өнім сапасын бақылауға, есеп пен басқа да
жайларын компютерлендіру деңгейіне қарай бастапқы құжаттар есебі мен
үлгісінің әртүрлі әдістерін қолданады. Әр түрлі өндірістегі өндірім
мен еңбек төлемі есебінің ұйымдастырылуын қарастырайық.
Жаппай – толасыз өндірісте және еңбекті бригадалық әдіспен
ұйымдастыруда өнім өндірімі мен еңбек төлемінің есебі, әдетте соңғы
операциялардан кейін өнімді қабылдап алудан бастап жүргізіледі.
Бригаданың әр бір мүшесінің өнім өндіру мастер немесе бригадир
толтыратын өндірім туралы айлық рапортта көрсетіледі. [3,12,13,23]
Жұмысшыға еңбек төлемі оның операциялары бойынша өндіріміне
сәйкес есептелінеді. Бұл мақсаттар үшін төмендегі өндірім рапорттары
мен ведомостарын қолданады.
Бригаданың өндірімі туралы рапорт өндірілетін өнімнің белгілі
бір түріне жазылады, оның бір данасына өңделуі бойынша баға
белгілейді. Ай бойы немесе басқадай мерзімде бригада өндірімі – соңғы
операциялардан қабылданған өңделген тетіктер ретінде рапортта күн
сайын көрініс тауып отырады. Соңғы операциялардан кейін қабылданған
өнім, жұмыс істеген уақыты және жұмысшылардың разряды – осы үшеуі
еңбек төлемінің есептелуіне негіз бола алады.
Өндіріс туралы рапортты (жинақтау рапортын) жаппай өндірісте әр
түрлі мезгіл сайын қайталанып отыратын жұмыстарды істеуге келгенде бір
немесе бірнеше жұмысшының өндірімі мен еңбек төлемінің есебі үшін
қолданады.
Өндірім есебінің тізімдемесін ай бойы бір текті жұмыс істеген
бір топ жұмысшыға (бригадаға жазады. Өндірім есебінің ведомосын ай
бойында әртүрлі жұмыс істеген бір топ жұмысшыға жазады.
Металургиялық және химиялық өнеркәсіпте бір не бірнеше
аппараттың немесе агрегаттың жұмысын жүргізетін бригада өндірімі
есебінің тізімбемесін қолданады; тау-кен өнеркәсібінде істелген
жұмыстар есебінің тізімдемесін жүргізеді.
Сериялық өндірісте өндірім және еңбек төлемі есебін бір
сменадағы өндірім рапортымен сәйкес келетін етіп, оларды маршруттық
парағында жүргізген жөн. Егер өнімдерді өңдеу ұзақтығы бір сменадан
аспайтын болса, бір рапортпен шектелуге болады. Маршруттық парақты
тетіктердің топтарына (партияларына) жазады, ол өндіріс процесінде
өңдеу операцияларының бір-біріне өтетін топ тетіктермен бірге ілесіп
жүреді. Бұл жұмысшылардың өндірімі мен еңбек төлемдеріне дұрыс есеп
жүргізіп, бақылау жасап отыруға септігін тигізеді. Бір сменадағы
өндірім туралы рапорт өнімнің нақты өндірімін көрсетуге арналған және
еңбек төлемін есептеуге негіз болып табылады. Маршруттық парақтардың
деректе бойынша рапарт жазылады. [3,6,13,16,23]
Маршруттық парақты өндірістегі тетіктердің қозғалысын жедел
есептеп отыруға, және өндірім мен еңбек төлемінің біріңғай құжаты
ретінде қолданады. Ол өндіріс процесінде тетіктер бабына ілесіп
отырады. Маршруттық парақтың жұмысшыларға еңбек төлемін есептейтін бір
сменадағы өндірім рапортымен сәйкестілігін сақтап, жұмысшылардың өнім
өндірімін және жалақыларын есепке алудың біріңғай құжаты ретінде
қолданады.
Жеке және ұзақ сериялық өндірісте өндірім мен еңбек төлемінің
есебі кесімді жұмысқа жасалған нарядына жүргізіледі. Орындалатын
тапсырманың ұзақтығына қарай нарядтары сменаға немесе одан да ұзағырақ
(бір айға дейінгі) мерзімге жазады. Оны жазуға учаскенің технологиялық
карталары мен өндірістік бағдарламасы негіз болады.
Өндірісте байқалған жарамсыз өнімге “Жарамсыз өнім туралы
актісін” немесе аптаға ашылатын “Жарамсыз өнім есебінің тізімдемесін”
жасайды. Егер жарамсыз өнімді бұған жазықсыз жұмысшы жөндесе , онда
оларға әдеттегідей наряд жазылады да оған “Жарамсыз өнімнің жөнделуі”
деген таңба басылады.
Еңбек жағдайының өзгеруінен туындаған бағаларға қосылатын
төлемге және өндіріс технологиясында ескерілмеген жұмыстарға қосымша
төлем парағын немесе ерекшелік белгілері (қағазға көлденең түскен
қызыл жолақ) бар кесімді жұмысқа жасалатын нарядтар толтырады.
Парақтарда өндірім туралы негізгі нарядтың немесе рапорттың нөміріне
сілтеме жасап, қосымша төлемнің әр бір түріне жеке жұмысшыға не
бригадаға жызады. “Корпарация НИМЭКС” ЖШС те жұмыстың тоқтап қалу және
үзілістердің болу себебі ашылып , жұмыс уақытынан артық жұмыс
істегендердің табелімен бірге кәсіпорынның бухгалтериясына беріледі.
Қосымша төлемдер туралы мәліметтерде бухгалтерия ауытқушылық
себептерін тауып, қажетті шаралар қабылдау үшін цнх (кәсіпорын)
басшылығына үнемі ұсынып отыруға міндетті.
Мерзімінен тыс жұмыстар есебін мерзімінен тыс жұмыс істеген
адамдардың тізімінен тыс істелген жұмыстарға төлем төлеу үшін
бухгалтерияға береді.
Кідірістер уақытының есебі кідірістер есебінің парақтары
негізінде жүзеге асырылады, оларда кідіріс уақытын, себептерін және
кінәлі адамдарын, төлем проценттерін және жұмысшы туралы басқада
мәліметтерін (тегін, атын, әкесінің атын, разрядың, табельдік нөмірін)
көрсетеді. Параққа мастер мен цех бастығы қол қояды.
Қабылданып, тексерілгеннен кейін құжаттардың деректері еңбек
төлемін есептеу жөніндегі есеп айырыс-төлемнің тізімдемесін жасауға
негіз болады. [3,13,23]
Есеп айырысу-төлем тізімдемесінің жасалуы. Бухгалтерияға келіп
түскен жұмыс уақыты мен өндірілген өнімнің есебі жөніндегі құжаттарды
тексеріледі де , тек содан соң есептік өңдеуге жіберіледі.
Әр бір жұмысшыға бір ай ішінде құжаттар жазылуы мүмкін. Бір
айлық жалақыны есептеу үшін жалақы есебінің жинақ карточкасы
қолданылады. Онда қызметткердің тегі, аты, әкесінің аты, табельдік
нөмірі, цез, учаске, құжаттарының толтырылған күні мен нөмірі,
сағаттық нормасы, әрбір құжат бойынша есептелінген жалақы сомасы,
төлемдердің басқада түрлері көрсетіледі. Карточка деректерін есеп
айырысу төлем тізімдемесін жасау үшін пайдаланады. Есепті жүргізу
компьютерлендірілген жағдайда жинақ карточкалары, сондай-ақ есеп
айырысу төлем тізімдемелері де әдетте, бір ғана жұмыс күнінде
жасалады.
Еңбек төлемі боынша есеп айырысу әр түрлі “Корпарация НИМЭКС”
ЖШС мынадай құжаттарда: есепайырысу-төлеу тізімдемесінде, оны сонымен
қатар жалақы беру үшін де пайдаланылады; есеп айырысу тізімдемесінде
және жеке толтырылған төлем тізімдемесінде; әрбір жұмысшыға жасалған
еңбек төлемінің арнайы есеп айырысуларында (бөлек парақтарда); жыл
бойы пайдаланатын кітапқа тігілген есеп айырысуы тізімдемелерінде
жүргізіледі.
Есеп айырысу – төлем тізімдемесі – жиынтық құжат, онда
есептелген еңбек төлемінің барлық түрі және жұмыс істеп жүргендерге
берілетін басқа да төлемдер сондай-ақ күші бар заңдарға сәйкес
жасалған ұсталымдар мен шегерімдер жинақталады. Оны еңбек төлемі
жөніндегі есеп айырысу деректері негізінде жасайды. Тізімдеменің
қызметкерлердің тегін, аттарын, әкелерінің аттарын, олардың табельдік
нөмірлері мен қызмет орындарын , разряттарын немесе айлық ақыларын
көрсетеді. Оған “Корпарация НИМЭКС” Жауапкершілік шектеулі серіктестік
басшысы мен бас бухгалтер қол қояды.
Тізімдеменің “Есептелді” деген бөліміне құжаттармен негізделген
кесімді, мерзімнен тыс т.б. төлемдердің есептелген сомалары еңзіледі.
Ұсталынды және есепке алынды деген бөлімінде табыс салығының сомасы,
сондай-ақ атқару қағаздары бойынша ұсталымдардың сомалары; несиеге
сатылған тауарлар үшін есепке алынған сомалар, еңбек төлемінің есебіне
кіретін аванс және басқа ұсталымдар еңгізілді. Салықты өткен айдың
жалақысынан ұстайды. Айдың аяғында тізімдемеге әрбір жұмысшыға
берілуге тиісті сомасын шығарады. [1,3,23]
1.4 Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу
Қызметкерлермен еңбек ақысының төлемі бойынша есеп айырысу есебі
681 “Қызметкерлермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу” шотында
жүргізіледі. Бұл пассивтік шот.
Еңбек ақыны есептегенде 681 шоты кредиттеледі де, мына шоттар
дебеттеледі:
126-шоты “Аяқталмаған құрылыс” күрделі құрылыспен шұғылданатын және
сонда жұмыс істейтін қызметкерлердің еңбек төлемінің сомаларына ;
811-шоты “Тауарларды (жұмыстарды , қызметтерді) сату жөніндегі
шығындар” өнім өткізумен, жұмыстар мен қызмет көрсетулерді жүзеге
асырумен шұғылданатын қызметкерлерге есептелген еңбек төлемінің
сомаларына ;
821-шоты “Жалпы және әкімшілік шығындар” жалпы шаруашылық және
әкімшілік – басқармашылық қызметкерлеріне есептелінген еңбек төлемінің
сомаларына;
902-шоты “Өндірістегі жұмысшылардың еңбек ақысы” негізгі өндірістегі
жұмысшыларға есептелген еңбек төлемінің сомаларына;
932-шоты “Қызметкерлердің еңбек ақысы” цехтар (жалпы өндірістегі)
қызметкерлерге есептелінген төлемінің сомаларына;
942-шоты “Қызметкерлердің еңбек ақысы” әлеуметтік салада қызмет
көрсетумен шұғылданатын қызметкерлерге есептелген еңбек төлемінің
сомаларына ;
952-шоты “Жұмысшылардың еңбек ақысы” ақау өнімдерді жөндеумен
шұғылданатын жұмысшыларға есептелген еңбек төлемінің сомаларына
Басшылықтағы тұлғалармен есепайырысудың есебі. Басшылықтағы
тұлғалармен сеп айырысу үшін 682 “Басшылықтағы тұлғалардың қарызы”
шоты арналған, онда мынадай тұлғалармен
есептеседі (басқарма мүшесі мен төрағасы, бақылау кеңесінің мүшесі
және ревизиондық комиссияның мүшесі және т.б.) Басшылықтағы адамдарға
есептелген еңбек төлемінің сомаларына 821-шоты дебеттеледі де, 682
шоты кредиттеледі, ал оны төлеген кезде 682 шоты дебеттеліп, 451 шоты
кредиттеледі. [2,3,20,23]
“Корпарация НИМЭКС” ЖШС-дің қызметкерлеріне есептелген еңбек ақыны
тарату. 681-шотының кредитінен, басқа шоттардың дебетіне (902 , 922 ,
942 , 126 , 821 , 950 , т.б.) жатқызылған сомасы есеп объектілеріне,
тапсырыстарына сәйкес баптарына жазылуы керек, яғни талдамалық есеп
талап етті.
Кәсіпорынның дайындау бөлімінің қызметкері жалақы есептеу бойынша
Қаңтар 2005 жылғы кестесі:
№ Ф.И.О Должность Оклад Премия % Итого с Приме-
премий чание
1 Тулеманов А Зам.директора 35000 50 52500
по заг
2 Ильясов Т Нач. Загатовки 26700 50 40050
3 Урунбасаров А Нач. ПКС 16700 50 25050
4 Аскаров Б Регион. 13400 50 20100
Заведующий
5 Мирашев А Гл. Бухгалтер 26700 50 40050
6 Уәжбеков Е Экономист 20000 50 30000
7 Кан Инга Ст.бухгалтер по20000 50 30000
сырью
8 Асанкызы Г Расчетный 18700 50 28050
бухгалтер
9 Жунтаева М Материальный 18700 50 28050
бухгалтер
10 Досмуратова Г Сдатчик 13400 50 20100
11 Кадыров К Бригадир ММ 16700 50 25050
12 Бишенов С Моторист 12000 50 18000
13 Асанов Е Водитель ПСО 15000 50 15000
Демалыс ақысын төлеуге құрылған резервтер. Қызметкерлердің демалыс
ақысы бойынша есеп айырысу есебі 685 “Еңбеккерлерге демалыс бойынша
қарыздарын есептеу” шотында жүреді. Бұндай резервтерді құру оларды өндіріс
шығындарына жатқызудуң бірқалыптылығын және дұрыстығын қамтамасыз етудің
жолы болып табылады. Резервке аударудың пайызы демалыс төлемдерінің орташа
ұзақтылығына байланысты боып келеді. Резервті құру кезінде 685 шоты
кредиттеліп, мына шоттар дебеттеледі, 126, 811, 821, 902, 922, 932, 942,
952 . Ал, демалысты есептеген кезде 685 шот дебеттеліп, 681, 682, шоттары
кредиттеледі .
Жылдық түгелдеу кезінде демалыстардың төлеміне арналған резервтің
дұрыс жасалып, пайдаланылуын тексеру қажет.
Жыдық түгелдеу кезінде демалысқа төленетін резервтердің пайдалануын
және оның дұрыс құрылуын тексеру керек. Түгелдеу барысында заңдарда
ескерілген кезекті (жыл сайыңғы) және қосымша демалыстары үшін
қызметкерлерге берілетін алдағы уақыттағы төлемге деген резерв қалдығы
пайдаланылмаған (немесе пайдаланбаған) демалыс күндерінің саны-күндік
сомасынан (орташа жалақыны есептеудің белгіленген әдісін ескере отырып)
және әлеуметтік, зейнеткерлік қорға міндетті трде бөлінетін сомалардан
құралады, сондықтан резервсомасы осы белгіленген төлемнің мөлшеріне сай
анықталуы тиіс.
Нақты есептелінген резерв есеп беріп отырған жылғы желтоқсандағы
есепті түгелдеу арқылы расталған сомадан асып кеткен жағдайда өндіріс
шығындарының шоттары бойынша қысқарту жазбалары жазылады, ал жетпей қалған
жағдайда өндіріс шығыдарының шоттары бойынша қысқарту жазбаларыжазылады, ал
жетпей қалған жағдайда өндіріс шығындарына есептелетін қосымша қаражат қосу
жөнінде толықтыру жазбалары жасалады.
Көп жылғы сіңірген еңбегі үшін және бір жылғы жұмыс қорытындысы
бойынша жыл сайын берілетін сыйақыларды төлеуге арналған резервтердің
қалдықтары қызметкерлердің демалыстарының алдағы уақыттағы төлемдеріне
арналған резервтер сияқты түгелденеді . Көп жылғы сіңірген еңбегі үшін жыл
сайын берілетін сыйақылар есепті жыл өткеннен кейін төленсе, онда бұл
ақыларды төлеуге арналған резерв туралы деректер есепті жылдан кейін келесі
жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жасалған баланста болмау да мүмкін .
Жұмысқа уақытша жарамсыздығы бойынша есептелген жәрдемақылардың және
әлеуметтік сақтандыру қаражаты есебінен берілетін басқа да
төлемдердіңсомасы 653 “Әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен
қамсыздандыру бойынша есеп айырысу” шоттың дебеті және 681 “Қызметкерлермен
еңбек бойынша есеп айырысу” , 682 Басшылардың еңбек ақысы” шоттарының
кредиті бойынша көрініс табады.
Жеке тұлғалардан ұсталынған табыс салығына 681 және 682 шоттары
дебеттеліп, 634 “Бюджетпен басқа да есеп айырысулар” шоты кредиттеледі.
Еңбек төлемінен алынатын ұсталымдар мен шегерімдер 681-ші және 682-ші
шоттардың дебеті бойынша көрініс табады және мына шоттадың кредитіне
жазылады :
950 “Өндірістік ақау” шотында – еңбек төлемінің ұсталынған
өндірістегі жарамсыз өнім сомалары;
333 “Жұмыскерлер мен басқа да тұлғалардың қарызы” шотында – есеп
беруге тиісті тұлғалардан ұсталынған сомалар; жетіспеушіліктер; ысыраптар
мен ұрлық-қарлықтар; несиеге алынған тауарлар т.б. көрсетіледі.
Қызметкерлерге аванс ретінде және өткен ай үшін түпкілікті есеп
айырысу ретінде төленген еңбек төлемінің сомалары 451 және 441 шоттарының
кредитінен 681 және 682 шоттарының дебетіне көшіріледі.
Өткен ай үшін түпкілікті есеп айырысу ретіндегі және қазіргі ай үшін
берілетін аванс ретіндегі еңбек төлемі төлеу тізімдемелер бойынша төлейді ,
ол тізімдемеде төленуге тиісті сома, берілуге тиісті (3 күндік) мерзімі
көрсетіледі. Оған басшы мен бас бухгалтер рұқсат етемін деп оның
бұрыштамасына қол қойып бекітеді. Бекітілгеннен кейін тізімдеме төлем жасау
үшін кассаға беріледі. Үш күндік мерзімде берілмеген жалақы депоненттеледі
(завод оны сақтауға қабылдап алады).
Берілмеген жалақы сомаларын кассир тізімге жазады да, оны өзінің есебімен
бірге бухгалтерияға өткізеді. [2,3,13,20,23]
Жұмысшылар мен қызметшілердің қолдарында есеп айырысу кітапшасы болуы
керек, ол кітапшаларға жұмыс істеп жүрген адам туралы мәліметтерден басқа,
ай сайын есептелген еңбек ақысының төлемдері (яғни төленгендері),
ұсталымдары, шегерімдері, алуға тиесілі сомалар көрсетіледі, сондай-ақ
оларды “Корпарация НИМЭКС” заводының қызметкерлеріне қайтару уақыты
кәсіподақ ұйымының келісімі бойынша шарттары бейнеленеді.
Есеп компьютерленген жағдайда, есеп айырысу кітапшаларының арасына
есеп айырысу парақтарын немесе айырысу-төлеу тізімдемелерінің жазылған
көшірмелерін салып кояды, яғни ол аталған жұмыстарды жүргізудің жолдарын
жеңілдетеді.
Еңбек туралы күші бар заңдарға сәйкес еңбек төлемін ұжымдық шартпен
бекітілген мерзімдерде, айына екі рет беріледі. Онда айдың бірінші жартысы
үшін еңбек төлемі бойынша аванстық және аванссыз тәртіптер белгіленуі
мүмкін. Есеп айырысудың аванстық тәртібінде жұмысшылар мен қызметшілерге
жоспарлы аванс береді; түпкілікті есеп айырысу кезінде, айдың екінші
жартысында еңбек ақы төлемін жасайды. Аванс мөлшерін ұжымдық шарт жасасқан
кезде әкімшілік пен кәсіподақ ұйымы анықтайды, алайда аванс жұмысшының
жұмыс уақыты есебінің табелінен алынған нақты жұмыс істеген уақыты үшін
тарифтік төлем мөлшері бойынша қойылған еңбек төлемінен кем болмауы тиіс.
Есеп айырысудың аванссыз түрінде жоспарлы аванстың орнына айдың бірінші
жартысы үшін нақты өдірілген өнім (орындалған жұмыс) бойынша немесе нақты
істелінген жұмыс уақыты бойынша еңбек төлемі есептелінеді. Есеп айырысудың
бірінші түрінің жұмысы аздау, сондықтан оны НИМЭКС ЖШС те жиі қолданады.
Ағымдағы айдың еңбек төлемі бойынша есепайырысу үшін және жұмыс істеп
жүрген адамның өткен кезеңдердегі жалақысы туралы мәліметтер алу үшін
бухгалтерия әрбір қызметкерлерге “Дербес шот” немесе “Бет есеп” толтырады.
Дербес шот немесе бет есебі өткен кезеңдердегі еңбек төлемі туралы
мәліметтер, өндірімдермен орындалған жұмыстардың және төлемнің әр алуан
түрлеріне арналған құжаттардың негізінде қалыптасады.
Қызметкерлермен (персоналдармен) еңбек ақысының төлемі бойынша есеп
айырысу жөніндегі деректердің жиынтығы. Әр бір кәсіпорынның ай сайын
бірнеше есеп айырысу-төлем тізімдемелері (цехтар, бөлімдер және кәсіпорын
көрсететін қызметтері бойынша) жасалады, оларды жинақтап түйістіру керек.
Бұл үшін “Қызметкерлермен (персоналдармен) еңбек ақысының төлемі бойынша
есеп айырысу жөніндегі деректерінің жиынтығы” деп аталатын әзірлік кестесін
пайдаланады. Онда қызметкерлермен есеп айырысу бойынша ай бойындағы
қалдықтары ; есептелген, берілген, қайта есептелінген, есепке алынған және
ұсталынған сомалары, сондай-ақ айдың айдың аяғындағы берешегі, (кәсіпорын
қызметкерлердің) қалдықтары көрсетіледі. 681 және 682 шоттары бойынша Бас
кітапқа жазылатын қалдықтарын алу ; мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және
қамсыздандыру т.б. қаражаттар есебінен берілетін төлемдердің сомаларын
жинақтау (бұл сомаларға 681 шоттың кредиті және 653 “Әлеуметтік сақтандыру
және зейнетақымен қамсыздандыру бойынша есеп айырысу” шотының дебеті
бойынша корреспонденттелген шоттардың негізінде жасалады); еңбек төлемінен
алынатын ұсталымдар бойынша қорытынды деректерді алу; депонеттелген
жалақыны дер кезінде, әрі толық бақылау; төлем көзінен ұсталатын , жеке
табыс салығы бойынша есеп беруді жасау; мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру
органдарына және зейнетақы қорына тоқсан сайын беріліп отыратын әлеуметтік
сақтандыру мен қамсыздандыруға бөлінетін қаражат бойынша есеп беру;
әлеуметтік салығы бойынша декларациясын алу үшін жинақ есебін пайдаланады.
[1,2,3,10,11,13,20,23]
1.5 Орташа жалақыны есептеу тәртібі
Жұмыс берушінің есебінен төленетін жәрдемақы
Демалыс ақысын төлеу
Заң жүзінде еңбеккерлердің орташа жалақысын сақтау көзделген (ақшалай
нысанындағы төлемі), олардың заңмен арнайы есептеу тәртібі белгіленген
(зейнетақыны, азаматтардың өміріне және денсаулығына келтірілген зиянды
есептеу кезінде және олардың еңбек міндеттемесін орындау кезінде) кезде:
- ұйымдар жойылған жағдайда жеке еңбек шарты бұзылғанда, сондай-ақ
еңбеккерлердің штаты немесе саны қысқарған кезде, босанғандарға
компенсация есептеу үшін;
- үш күннің ішінде ұсынған құжат бойынша еңбеккерлерді армияға шақырғанда;
- пайдаланбаған демалыс үшін компенсациялық төлем немесе демалыс ақысын
есептеу үшін;
- қызмет бабымен іс-сапарға барған уақытына төлем жасау үшін;
- шарасыз (яғни, еңбеккерлердің кінәсінен емес) уақытына төлем жасау
кезінде;
- басқа да әлеуметтік төлемдер жасау үшін.
Орташа жалақы – бұл белгілі бір уақыт кезеңіне еңбеккерлердің жалақысынан
алынған орташа жалақының деңгейі (сағатқа, күнге, айға, жылға). Оны
есептеу үшін он екі календарлық айлар және сол айлардағы тиесілі төлемдер
алынады. Бұл кезеңді есептік кезеңнің ұзақтығы деп те атайды.
Орташа жалақы белгілі бір құбылыстармен байланысты жағдайларды
есептеу үшін қажет, мысалға: ұйымдар жойылған жағдайда, босанғандарға
компенсация есептеу үшін, екіқабат және бала табуына байланысты
жәрдемақыны есептеу үшін, жұмысқа уақытша жарамсыздығы үшін және т.б
[13,23]
Барлық жағдайда есептік кезеңнен Қазақстан Республикасының
заңымен белгіленген мереке күндері, есептеу кезінде есепке алынбайды:
Мемлекеттік мерекелер:
1-2 қаңтар Жаңа жыл
8 наурыз Халықаралық әйелдер күні
22 наурыз Наурыз мейрамы
1 мамыр Қазақстан Халықтарының бірлестік күні
9 мамыр Жеңіс күні
30 тамыз ҚР-ның Ата заңының күні
25 қазан Республика күні
16-17 желтоқсан Тәуелсіздік күні
Бұл күндер демалыс күндерімен сәйкес келген жағдайда келесі күн жұмыс
күні болып саналады.
Еңбеккерлердің орташа жалақысын есептеу үшін орташа күндік, не
орташа сағаттық жалақысы алынады. Орташа еңбек ақыны есептеу барысында
төлем жүйесінде қарастырылған әрі тұрақты сипатқа ие сыйлықты, үстемені,
қосымшаны және басқа да марапаттау төлем түрлерін ескереді.
Орташа жалақы есептік кезеңдегі нақты істеген уақтынан да
анықталуы мүмкін. Демек, орташа жалақыны анықтаудың екі жолы бар, оның
біріншісінде өткен кезеңдегі он екі айдағы еңбек ақы алынса, ал
екіншісінде сол өткен кезеңдегі нақты істеген күні үшін есептелген
жалақысы алынады.
Егер де еңбеккерлер бір жылдан аз жұмыс істесе, онда орташа
жалақысы нақты істеген уақытынан анықталады.
Егер де еңбеккерлердің ұзақ уақыт бойына жалақысы болмаса
(жиырма төрт айдан көп), онда орташа жалақы минималды есептік
көрсеткіштен алынады, бұл жағдай еңбеккерлердің екіқабат және бала
табуына, сондай-ақ балаға қарауына және басқа да орынды себептермен
байланысты болуы мүмкін.
Орташа жалақыны есептеген кезде мына төлемдер есепке алынбайды:
- жыл сайынғы еңбек демалысы үшін берілген компенсация ;
- еңбекке уақытша жарамсыздығына, екіқабат және бала табуына, бала асырап
алуына байланысты берілген жәрдем ақылар;
- денсаулықты жақсартатын шараларға берілген компенсациялар және оларға
қосылып берілетін үстемелер мен қосымша төлемдер;
- дала жұмыстары мен шұғылданатын еңбеккерлердің алатын үлестері;
- басқа жерлерге қызмет бабы бойынша ауысқан кезде алатын компенсация;
- тараптардың келісімі бойынша, өндірістік мақсат үшін жеке транспорт
пайдаланған кезде төленетін компенсация;
- арнайы берілген киімдер, аяқ киімдер, алғашқы медициналық көмектер,
сабын, сүт, т.б. құндылықтардың құны;
- материалдық көмектер;
- бір жолғы берілетін мақтау (көтермелеу) сыйлығы;
- жалақыны кешіктіріп төлегені үшін жұмыс берушінің еңбеккерлерге
төлеген өсімі;
- еңбеккерлердің мамандығын көтеру үшін оқумен байланысты шығыстары;
- конкурста және басқада жарыстарда жүлделі орындарды алғаны үшін
төленетін ақшалай наградалар.
Сыйлықты және де басқа да ынталандырушы сипаттағы төлемдерді есептеген
кезде нақты уақыты бойынша алынған жалақысы емес, тоқсандық, жарты
жылдық, жылдық табыстары алынады, сондай-ақ материалдық мақтау
(көтермелеу) кезінде де 13, 16, 112 мөлшері бойынша есептелінеді, ал
айлық сыйлықтар – сол айлық деңгейінде беріледі.
Егер де сыйлық және басқа да ынталандырушы сипаттағы төлемдерді
есептеген кезде еңбеккерлердің жалақысы толық болмаса, онда оның деңгейі
толық болған тоқсандарына пропорциональды алынады.
Орташа күндік жалақы барлық жағдайда, тек пайдаланбаған демалыс
үшін төленетін компенсиция мен демалыс ақыдан басқа есептік кезеңде
есептелінген жалақының сомасынан заңмен белгіленген аптаның алты күндік
немесе бес күндік календарлық жұмыс күні бойынша анықталады.
Орташа сағаттық жалақы да, орташа күндік жалақы сияқты
анықталады. [1,2,3,13,23]
Уақытша еңбекке жарамсыз күндеріне төленетін төлем. Жұмыс беруші № 731
11 маусым 1999 жылы Республика үкіметінің қаулысымен бекітілген “Жұмыс
берушінің есебінен әлеуметтік қамтамасыз ету бойынша жәрдем ақыны төлеу
мен тағайындау туралы” нұсқау талаптарымен сәйкес еңбекке уақытша
жарамсыз күндері бойынша әлеуметтік жәрдем ақыны еңбеккерлерге төлеуге
міндетті.
Ал олардың қатарына:
- жалпы ауруы бойынша (сырқаты) бойынша;
- жұмыста мертігуі және кәсіби сырқаты үшін;
- тұрмыстық зақым;
- екіқабат және босану.
Еңбекке ауқытша жарамсыз мерзімі бойынша берілетін жәрдем ақысы мына
жағдайларда төленбейді:
- қылмыс жасау кезінде алған зақымына;
- сот шешімі бойынша анықталған, мәжбүрлік түрде емделген уақытына;
- алкоголдің, есірткінің, улы заттардың салдарынан алған зақымдарына.
Сонымен, еңбекке уақытша жарамсыз мерзім бойынша берілетін
жәрдем ақыны есептеу орташа айлық жалақыдан алынады, бірақ орташа айлық
жалақы он есе еселенген МЕК-тің деңгейінен аспауы керек.
Жеке еңбек шартын бұзу. Жұмыс беруші келесі есептер бойынша
еңбек қатынасын тоқтатқан жағдайда орташа айлық жалақының мөлшерінде
компенсация төлеуі тиіс:
- заңды тұлғалар жойылған кезде, жұмыс беруші өз қызметін тоқтатқан кезде
(жеке тұлға) (Еңбек туралы занының 26 бап. 1т);
- еңбеккерлердің штатын немесе санын қысқартқан кезде (Еңбек туралы
заңның 26 бап. 2т);
- үш күннің ішінде ұсынған құжаты бойынша еңбеккерлер армияға шақырылған
кезде (Еңбек туралы заңның 30 б 1т).
Демалысқа шыққанда төленетін төлем. Белгіленген тәртіп бойынша,
жыл сайын жұмыс орнын сақтай отырып және еңбек шарты бойынша әрбір жұмыс
істеуші төленетін демалысқа шығуға құқылы. Еңбек демалысына шығуға барлық
қызметкерлердің құқы бар, олардың арасына жеке кедлісім шарт жасалса да,
жасалмаса да.
Бұндай заң құқығы “Еңбек туралы” заңының 12 б. 5т. қарастырылған.
Еңбек демалысының ұзақтығы әртүрлі болады, егерде еңбеккер бірінші жыл
жұмысістеп жатса, онда оған демалыс 12 ай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz