Отаншылдық дәстүрдің қалыптасуы мен дамуы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ОТАНШЫЛДЫҚ ӘДЕБИЕТ ДӘСТҮРІ
1.1 Қазақ поэзиясы дамуының идеялық, көркемдік.эстетикалық тіні ... ... ... ... ...7
1.2 Отаншылдықты жырлаудағы Абай, Мағжан шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІ ҚАЗІРГІ ОТАНШЫЛДЫҚ ӨЛЕҢДЕРДЕГІ ІЗДЕНІСТЕР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ
2.1 Кеңестік қазақ әдебиеті тарихында патриотизм концепциясын орнықтырудағы Б. Момышұлының ролі ... ... ... ... ... ... ... 41
2.2 Өлеңдердегі отаншылдықты бейнелеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ...66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ...69
І ОТАНШЫЛДЫҚ ӘДЕБИЕТ ДӘСТҮРІ
1.1 Қазақ поэзиясы дамуының идеялық, көркемдік.эстетикалық тіні ... ... ... ... ...7
1.2 Отаншылдықты жырлаудағы Абай, Мағжан шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ІІ ҚАЗІРГІ ОТАНШЫЛДЫҚ ӨЛЕҢДЕРДЕГІ ІЗДЕНІСТЕР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ
2.1 Кеңестік қазақ әдебиеті тарихында патриотизм концепциясын орнықтырудағы Б. Момышұлының ролі ... ... ... ... ... ... ... 41
2.2 Өлеңдердегі отаншылдықты бейнелеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ...66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ...69
Қазақ әдебиеті - әлемдік өркениеттер дамуының тарихында өзіндік орнымен ерекшеленетін рухани мәдениет қазынасы. Қазақ әдебиетінің VI-XXI ғ.ғ. арасындағы даму жолы - халқымыздың қалыптасу кезеңдерінің айнасы. Тарихи дамудың барлық кезеңдерінде де әрбір ұрпақтың өзіне дейінгі, өзімен тұстас және болашақтағы ұрпақтарға адамгершіліктің асыл сапасын дарытуды ойлағаны - дәстүрлі көзқарас. Яғни, қазақ сөз өнері халқымыздың атадан балаға жалғасқан өнегелі өмір сүруді уағыздайтынын бойына сіңіріп қалыптасты. Қазақ сөз өнерінің фольклор, ақындық поэзия, жазбаша әдебиет болып аталатын салалары ғасырлар бойы адамгершілік ұлағатының аса қуатты, пәрменді құралы ретіндегі қызметін атқарып келеді. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірлерінен бастап бүгінге дейін жалғасқан енді болашаққа ұласатын сипатында шығармалардың мазмұны мен пішіні арқылы адамдардың психологиясына әсер етуі қамтамасыз етіледі. Демек, сөз өнері шығармаларының адамдарға жақсылық пен жамандық қарама-қайшылықтарын түсіндірудегі поэтикалық ықпалдылығы басты назарда болады. Бұл орайда Әбунасыр әл-Фарабидің «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат» атты еңбегіндегі пікір орынды естіледі: "Жалпы айтқанда сөздің мағыналы, яки мағынасыз болмағы шарт. Алғашқысының ішінде кейбір қарапайым түрі басқаларға күрделі келмекші.
Күрделі сөздің жәй айтылуы да, тұспалмен жеткізілуі де мүмкін; әуелгісінің кейбірі көкейден шығады да, кейбірі олай емес. Ой көрігінен сомдалып шыққан сөздің шынайысы да, жалғаны да болады. Жалған айтылғанның ішіндегі қайсыбірі сөз барысында тыңдаушының зердесінде бейнеленіп, сонымен тікелей тұспалданса, басқалары бейнеленетін затқа байланысты ойда еліктеу туғызады. Соңғысы жай поэтикалык қуаттың әсері. Еліктеудің кейбірі жетілген, кейбірі түбегейлі жетілген. Екеуінің жігін ажыратып зерттеу ақындар мен поэзия білімпаздарының міндеті, көптеген тіл мен диалектіде бұл хақында әр түрлі шығармалар жазылған» [1. 786.].
Күрделі сөздің жәй айтылуы да, тұспалмен жеткізілуі де мүмкін; әуелгісінің кейбірі көкейден шығады да, кейбірі олай емес. Ой көрігінен сомдалып шыққан сөздің шынайысы да, жалғаны да болады. Жалған айтылғанның ішіндегі қайсыбірі сөз барысында тыңдаушының зердесінде бейнеленіп, сонымен тікелей тұспалданса, басқалары бейнеленетін затқа байланысты ойда еліктеу туғызады. Соңғысы жай поэтикалык қуаттың әсері. Еліктеудің кейбірі жетілген, кейбірі түбегейлі жетілген. Екеуінің жігін ажыратып зерттеу ақындар мен поэзия білімпаздарының міндеті, көптеген тіл мен диалектіде бұл хақында әр түрлі шығармалар жазылған» [1. 786.].
1. Әл-Фараби Әбунасыр//Ежелгі дәуір әдебиеті.-А., Ана тілі. 1999,-280б;
2. Байтұрсынов А. Шығармалары. – А., Жазушы, 1989.-320б;
3. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – А., Жазушы, 1986;
4. Назарбаев Н. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс//Егемен Қазақстан. 2003.-29 қараша№311-312;
5. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – А., Ғылым, 1984.-272б;
6. Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – А., Жазушы, 1976.-152б;
7. Әдебиеттану терминдер сөздігі./Құр.: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – А., Ана тілі. 1996.-240б;
8. Қабуснама. – А., Балауса, 1992. Аударған Т.Айнабеков. 145б;
9. Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық/Құрст.: М.Мағауин, М.Байділдаев. А., Жазушы, 1989 1-т.-354б;
10. Өтемісұлы М. Ереуіл атқа ер салмай. – А., 1989.-144б;
11. Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері. – А., Ғылым, 1984.-272б;
12. Кенжеахметов С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. А., Жазушы, 1994;
13. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –А., Ғылым, 1991.-208б;
14. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясы. –А., Ғылым, 2001 .-280б;
15. Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. – А., Жазушы, 1985.-566б;
16. Сейдімбеков А. Күй шежіре. – А., Ғылым, 1997.-224б;
17. Оразақын А. Баркөрнеу. – А., Жалын, 1992.-432б;
18. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – А., Ғылым, 2001.-448б;
19. Жұмабаев М. Педагогика. –А., Ғылым, 1992.-196б;
20. Мағауин М. Қобыз сарыны. -А., Атамұра, 2006.-262б;
21. Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ прозасының тілі. – А., Ғылым, 1976;
22. Абай тағылымы. Әдеби сын мақалалары мен зерттеулер. – А., Жазушы, 1986.-248б;
23. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. –А., Атамұра, 2005.-334б;
24. Бабатайұлы Д. Замана сазы. –А., Жазушы, 1991.-159б;
25. Абай Құнанбайұлы, Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. –А., Жазушы, 1995:
26. Есім Ғ. Жаңаша ойлау және әдебиет.//Жұлдыз, 1988. №5. Б.-182-191;
27. Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар жүйесі. – А., 2000;
28. Құран кәрім, Мәдина, 1991, 604б;
29. Қанайұлы Шортанбай. Қайран халқым. – А., Раритет. 2000.-215б;
30. Бердібай Р. Замана сазы. –А., Жазушы, 1985.-320б;
31. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы, 1995. – Т.1. – 336 б.
32. Есім Ғ. Ұлттық ойлау және исламдық өркениет. – Алматы, 2007. – 28 б.
33. Бұлұтай Мұртаза. Мұсылман қазақ еліміз. – Алматы: Арыс, 2001. – 34 Мағжан Жұмабаев. Шығармалар. 3 т. – Алматы: Білім, 1995. – 1 т. – 256 б
34. Бауыржан Момышұлы. Қанмен жазылған кітап. Алматы. Қазақстан.
35. Бауыржан Момышұлы.Шығармалар. 2томдық. Алматы. Жазушы
36. О.Сүлейменов «Атамекен». Аударған Қадыр Мырзалиев, Алматы: «Жазушы», 1927, 7-бет
37. Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989, 52-б
38. Абдуалиева Ж.Б. «Күләш Ахметованың лирикасы» Автореферат.
ҚР.Астана 2006 жыл. 10-бет.
39. К.Ахметова «Күн шыққанда күліп оян» Алғы сөз: Жебеу жырлар.
Алматы: Ана тілі, 1996 – 10 бет
40. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. Алматы. 1966 жыл 79-бет
41. К.Ахметова. Бұлақтағы жұлдыздар. Алматы: Жазушы. 1982 жыл
42. Медетбек Т. Сырым бар саган айтатын.- Алматы: Жазушы, 1989.- 280 б
43. Мір Шайыр. 6 томдық шығармалар жинағы.Алматы. Атамұра. 334б
44. Мырза-Әли Қ. Алаштың арманы. - Алматы: Санат, 2001.- 256 б
45. Шаханов М. Дәуір дастандары. - Алматы: Жазушы, 1993.- 317 б.
46. Жәлелова Г. Табигат пен адамды үндестіру // Қазақ тілі мен әдебиеті,- 1996.-№ 11.-14 6.
47. Медетбек Т. Көк түріктер сарыны. - Алматы: Өлке, 2002.- 464 б
2. Байтұрсынов А. Шығармалары. – А., Жазушы, 1989.-320б;
3. Кенжебаев Б. Әдебиет белестері. – А., Жазушы, 1986;
4. Назарбаев Н. «Мәдени мұра» бағдарламасы. Мемлекеттік бағдарлама болуы тиіс//Егемен Қазақстан. 2003.-29 қараша№311-312;
5. Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – А., Ғылым, 1984.-272б;
6. Садырбаев С. Фольклор және эстетика. – А., Жазушы, 1976.-152б;
7. Әдебиеттану терминдер сөздігі./Құр.: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. – А., Ана тілі. 1996.-240б;
8. Қабуснама. – А., Балауса, 1992. Аударған Т.Айнабеков. 145б;
9. Бес ғасыр жырлайды: 2 томдық/Құрст.: М.Мағауин, М.Байділдаев. А., Жазушы, 1989 1-т.-354б;
10. Өтемісұлы М. Ереуіл атқа ер салмай. – А., 1989.-144б;
11. Адамбаев Б. Қазақтың шешендік өнері. – А., Ғылым, 1984.-272б;
12. Кенжеахметов С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. А., Жазушы, 1994;
13. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім. –А., Ғылым, 1991.-208б;
14. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясы. –А., Ғылым, 2001 .-280б;
15. Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. – А., Жазушы, 1985.-566б;
16. Сейдімбеков А. Күй шежіре. – А., Ғылым, 1997.-224б;
17. Оразақын А. Баркөрнеу. – А., Жалын, 1992.-432б;
18. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – А., Ғылым, 2001.-448б;
19. Жұмабаев М. Педагогика. –А., Ғылым, 1992.-196б;
20. Мағауин М. Қобыз сарыны. -А., Атамұра, 2006.-262б;
21. Өмірәлиев Қ. ХҮ-ХІХ ғасырлардағы қазақ прозасының тілі. – А., Ғылым, 1976;
22. Абай тағылымы. Әдеби сын мақалалары мен зерттеулер. – А., Жазушы, 1986.-248б;
23. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. –А., Атамұра, 2005.-334б;
24. Бабатайұлы Д. Замана сазы. –А., Жазушы, 1991.-159б;
25. Абай Құнанбайұлы, Шығармаларының 2 томдық толық жинағы. –А., Жазушы, 1995:
26. Есім Ғ. Жаңаша ойлау және әдебиет.//Жұлдыз, 1988. №5. Б.-182-191;
27. Нұрмұратов С. Рухани құндылықтар жүйесі. – А., 2000;
28. Құран кәрім, Мәдина, 1991, 604б;
29. Қанайұлы Шортанбай. Қайран халқым. – А., Раритет. 2000.-215б;
30. Бердібай Р. Замана сазы. –А., Жазушы, 1985.-320б;
31. Абай. Шығармаларының екі томдық толық жинағы. – Алматы: Жазушы, 1995. – Т.1. – 336 б.
32. Есім Ғ. Ұлттық ойлау және исламдық өркениет. – Алматы, 2007. – 28 б.
33. Бұлұтай Мұртаза. Мұсылман қазақ еліміз. – Алматы: Арыс, 2001. – 34 Мағжан Жұмабаев. Шығармалар. 3 т. – Алматы: Білім, 1995. – 1 т. – 256 б
34. Бауыржан Момышұлы. Қанмен жазылған кітап. Алматы. Қазақстан.
35. Бауыржан Момышұлы.Шығармалар. 2томдық. Алматы. Жазушы
36. О.Сүлейменов «Атамекен». Аударған Қадыр Мырзалиев, Алматы: «Жазушы», 1927, 7-бет
37. Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы: Жазушы, 1989, 52-б
38. Абдуалиева Ж.Б. «Күләш Ахметованың лирикасы» Автореферат.
ҚР.Астана 2006 жыл. 10-бет.
39. К.Ахметова «Күн шыққанда күліп оян» Алғы сөз: Жебеу жырлар.
Алматы: Ана тілі, 1996 – 10 бет
40. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. Алматы. 1966 жыл 79-бет
41. К.Ахметова. Бұлақтағы жұлдыздар. Алматы: Жазушы. 1982 жыл
42. Медетбек Т. Сырым бар саган айтатын.- Алматы: Жазушы, 1989.- 280 б
43. Мір Шайыр. 6 томдық шығармалар жинағы.Алматы. Атамұра. 334б
44. Мырза-Әли Қ. Алаштың арманы. - Алматы: Санат, 2001.- 256 б
45. Шаханов М. Дәуір дастандары. - Алматы: Жазушы, 1993.- 317 б.
46. Жәлелова Г. Табигат пен адамды үндестіру // Қазақ тілі мен әдебиеті,- 1996.-№ 11.-14 6.
47. Медетбек Т. Көк түріктер сарыны. - Алматы: Өлке, 2002.- 464 б
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ОТАНШЫЛДЫҚ ӘДЕБИЕТ ДӘСТҮРІ
1.1 Қазақ поэзиясы дамуының идеялық, көркемдік-эстетикалық
тіні ... ... ... ... ...7
1.2 Отаншылдықты жырлаудағы Абай, Мағжан
шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ...26
ІІ ҚАЗІРГІ ОТАНШЫЛДЫҚ ӨЛЕҢДЕРДЕГІ ІЗДЕНІСТЕР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ
2.1 Кеңестік қазақ әдебиеті тарихында патриотизм концепциясын
орнықтырудағы Б. Момышұлының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 1
2.2 Өлеңдердегі отаншылдықты бейнелеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Қазақ әдебиеті - әлемдік
өркениеттер дамуының тарихында өзіндік орнымен ерекшеленетін рухани
мәдениет қазынасы. Қазақ әдебиетінің VI-XXI ғ.ғ. арасындағы даму жолы -
халқымыздың қалыптасу кезеңдерінің айнасы. Тарихи дамудың барлық
кезеңдерінде де әрбір ұрпақтың өзіне дейінгі, өзімен тұстас және
болашақтағы ұрпақтарға адамгершіліктің асыл сапасын дарытуды ойлағаны -
дәстүрлі көзқарас. Яғни, қазақ сөз өнері халқымыздың атадан балаға
жалғасқан өнегелі өмір сүруді уағыздайтынын бойына сіңіріп қалыптасты.
Қазақ сөз өнерінің фольклор, ақындық поэзия, жазбаша әдебиет болып аталатын
салалары ғасырлар бойы адамгершілік ұлағатының аса қуатты, пәрменді құралы
ретіндегі қызметін атқарып келеді. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірлерінен
бастап бүгінге дейін жалғасқан енді болашаққа ұласатын сипатында
шығармалардың мазмұны мен пішіні арқылы адамдардың психологиясына әсер
етуі қамтамасыз етіледі. Демек, сөз өнері шығармаларының адамдарға
жақсылық пен жамандық қарама-қайшылықтарын түсіндірудегі поэтикалық
ықпалдылығы басты назарда болады. Бұл орайда Әбунасыр әл-Фарабидің Өлең
өнерінің қағидалары туралы трактат атты еңбегіндегі пікір орынды естіледі:
"Жалпы айтқанда сөздің мағыналы, яки мағынасыз болмағы шарт. Алғашқысының
ішінде кейбір қарапайым түрі басқаларға күрделі келмекші.
Күрделі сөздің жәй айтылуы да, тұспалмен жеткізілуі де мүмкін;
әуелгісінің кейбірі көкейден шығады да, кейбірі олай емес. Ой
көрігінен сомдалып шыққан сөздің шынайысы да, жалғаны да
болады. Жалған айтылғанның ішіндегі қайсыбірі сөз барысында тыңдаушының
зердесінде бейнеленіп, сонымен тікелей тұспалданса, басқалары бейнеленетін
затқа байланысты ойда еліктеу туғызады. Соңғысы жай поэтикалык қуаттың
әсері. Еліктеудің кейбірі жетілген, кейбірі түбегейлі жетілген. Екеуінің
жігін ажыратып зерттеу ақындар мен поэзия білімпаздарының міндеті, көптеген
тіл мен диалектіде бұл хақында әр түрлі шығармалар жазылған [1. 786.].
Адамзаттың пайда болуы мен қалыптасуы, даму жолында барлық салада да
түрлі көзқарастар аясында бағалаулар ерекше орын алады. Әрбір нәрсенің және
құбылыстың, қасиеттің сырларына, қырларына, пайдасы мен зиянына, болашағына
және т.б. алуан түрлі сапаларына баға беру адамзат дүниетанымының сыншыл
табиғатына тән сипат. Ағартушы ғалым Ахмет Байтұрсынов былай дейді: Сын
деп адам ісінен шыққан нәрсені тексеріп, баға беруді айтамыз. Сынға салуға
болады - ғылымнан шыққан нәрсені де, өнерден шыққан нәрсені де, кәсіптен
өнген нәрсені де, қоғамшылдықпен құралған нәрсені де. Ол нәрселер көп адам
күшімен, ісімен жасалған мемлекет сияқты ұлы нәрсе болуға да ықтимал.
Жалғыз адам жасаған ұсақ нәрсе болуға да ықтимал. Адамның қай ісінен шыққан
нәрсе болса да, сынға салудағы мақсат - жақсы-жамандығын ашу, мән-мағынасын
анық таныту. Ғылым тарапынан шыққан нәрсе болса ғылым жүйесіне дұрыс,
терісін көрсету; өнер тарапынан шыққан нәрсе болса, мақсатқа сәйкес келген-
келмегенін көрсету; кәсіп тарапынан шыққан нәрсе болса, тіршілікке жайлы-
жайсыздығын көрсету; қоғамшылық тарапынан шыққан нәрсе болса, адам қалпына
қолайлы келу-келмеуін көрсету. Сөйтіп адам ісінен шыққан нәрсенің түрлісі
түрлі мақсатпен сынға түседі [2, 206].
Демек, ой көрігінен шыққан сөздердің поэтикалық қуаты арқылы адамдардың
жақсылықты игеруін, жамандық атаулыдан жиренуін, мағыналы өмір сүруге
талпынысын қалыптастыратын - сөз өнері шығармалары. Ежелгі дәуір әдебиетін
құрайтын түркі өркениеті мәдени ескерткіштері, орта ғасырлардағы (Х-ХІІ
ғ.ғ.) ислам мәдениеті мұралары, Алтын Орда-Қыпшақ дәуірі (ХІІ-ХІVғ.ғ.),
Қазақ хандығы кезіндегі (XV-XVIII) жыраулар поэзиясы, ХІХ-ХХ ғасыр әдебиеті
шығармалары - бәрі де қазақ сөз өнерінің адамдар санасына адамгершілік
ұлағатын сіңіру жолынан ауытқыған жоқ. Бұл - әлемдік өркениет заңдылықтары
аясында бағаланатын Отаншылдық әдебиет дәстүрі. Отаншылдық әдебиет дәстүрі
аясында сөз өнеріндегі эпос, лирика, драма тектерін құрайтын жанрлар жүйесі
қамтылады. Бұл - әрбір ұлттық әдебиет тарихын зерттеудегі өзекті
мәселелердің бірі. Отаншылдык әдебиеттің казақ сөз өнеріндегі поэзиялық
шығармалар жүйесіндегі дәстүр жалғастығы тұрғысынан қарастыру қазіргі
ұлттық әдебиеттану ғылымдарындағы зәру мәселе екендігі мәлім. Отаншылдық
поэзия дәстүрінің қазақтың ақындық өнеріндегі қалыптасу жолдарын, шығыс
поэзиясы арқылы ықпалдасуын, бұның қазақ жыраулары сынды көрнекті
ақындарының әдеби мұрасы арқылы дамытыла жалғасуын саралау тақырып
өзектілігін дәлелдейді.
Ертедегі әдебиет нұсқалары мен ақын жыраулық кезеңдердегі көптеген
ақындар мұралары көп жылдар бойы елеусіздеу болып келді. Бұл орайда діни-
ағартушылық, исламдық-Отаншылдық сипаты айқын ақын-жыраулар мұрасын әлемдік
және ұлттық әдеби даму сабақтастығы аясында қарастырудың өзектілігі
айқындала түседі.
Профессор Б.Кенжебаев қазақ әдебиетінің тарихындағы ақтаңдақ беттерді
толтырудың өзектілігін сонау 1959 жылғы бір еңбегінде атап көрсеткен еді:
...біз қазақтың бұрынғы ақын-жазушыларын саяси-идеялық қатесі жоқ ақын,
жазушылар, саяси-идеялық қатесі бар ақын, жазушылар деп жіктедік. Сөйтіп
ешбір қате-кемшілігі жоқ деген ақын, жазушыларды алдық та, қандай да болса
бір қате-кемшілігі бар ақын-жазушыны "жылы жауып" қойдық. Дұрысында,
тарихта болған, заманында өз әлінше қоғамдық прогресшіл қызмет атқарған,
әлеуметтік-мәдени, әдеби мәні бар, азды-көпті шығармалар қалдырған ақын-
жазушылардың бәрінің де аттары аталуға, қызметтері мен шығармалары
көрсетілуге, объективті тұрғыдан зерттелу керек. Аттары аталмайтын,
кызметтері мен шығармалары көрсетілмейтін ақын-жазушы болмауы тиіс[3.198-
1906.].
Қазақ әдебиеті тарихының түркі өркениеті мен исламдық-ағартушылық
тұтастығымен ықпалдасуын әрі ұлттық, әрі әлемдік әдебиет ерекшеліктері
тұтасуы жағдайында қарастыру тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихының
мемлекеттік бағдарламаларының талаптарымен үндеседі. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Мәдени мұра бағдарламасына
байланысты айтылған пікірі де қазақ әдебиетінің ұлттық мінез-құлық
психологиясын насихаттап келген құндылықтарын жаңаша зерделеудің
өзектілігін анықтай түсті: "Біздің ұлттық мәдениетімізде де жалпы
азиялықтарға тән биязылық, өткенге салауаттық жасау, үлкенді сыйлау, жасқа
қамқорлық, қысылғанға қол ұшын беру, ағайынның ауыз бірлігін сақтау - бәрі-
бәрі де бар[4]. Біздің мақсатымыз орта ғасырлардағы түрік поэзиясы мен
жыраулық поэзияда қалыптасқан Отаншылдық сарынның ежелгі дүниеден қазірге
дейін еш үзілместен желі болып тартылған рухани кеңістік аясын ашып көрсету
болады. Отаншылдық поэзияның мазмұндық мәнін екшей отырып, бүгінге дейін
жеткен дәстүрлік жалғасымын, қазіргі өлеңмен байланысын жан-жақты
қарастырамыз.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Қазақ әдебиетінің
қалыптасу жолы халқымыздың, рухани мәдениетіміздің әрі ұлттық, әрі жалпы
адамзаттық дамудағы лайықты орнын танытады. Сөз өнерінің туындысы - жеке
адамның жан-дүниесіндегі сезімдік толғаныстарының сыртқы ортаға жеткен
көрінісі. Жеке адамның көңіл-күйінен туындаған ойлар, толғаныстар ұлттық
дүниетанымға тән өзгешеліктерімен ерекшеленеді. Сөз өнері туындылары арқылы
адамдардың өмірге арналған көзқарастары анықталады. Көркем шығарманың
мазмұны мен пішінінде жеке адамдардың жандүниелеріндегі сезім құбылыстары
поэтикалық тұрғыда өрнектеледі. Көркем шығармалардың идеялық-композициялық
құрылымындағы адамгершілік-имандылық сеніміне бағдарлаған желі арқылы сөз
өнерінің бүкіл адамзатқа арналған гуманистік мұраттары да сараланады. Қазақ
әдебиеті тарихындағы тұрақты желі болған гуманистік мұраттарды адамзат
өркениетінің кемелденген кезеңіне сәйкес жаңаша қарастыру ұлттық және
жаһандану процесінің сабақтаса дамитын заңдылықтарымен де үндеседі.
Дипломның мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ
әдебиеттану ғылымының бір саласы өлеңтануда сөз болып жүрген поэзиядағы
Отаншылдық дәстүрдің қалыптасуы мен дамуын бүгінгі қазақ өлеңі табиғатымен
сабақтастыра қарастыру. Осы орайда тақырып жөнінде ғалымдардың өзіндік
методологиялық ғылыми тәжірибелік тұжырымдамаларын зерделеу. Әуелі
ғалымдардың қазақ поэзиясының Отаншылдық дәстүрінің теориялық мәселелерін
терең қарастырған еңбектерінің негізгі бағыттарын айқындау. Ежелгі түрік
поэзиясынан бастау алған Отаншылдық дәстүрдің ортағасырлық, жыраулық және
одан кейінгі ғасырлардағы қазақ өлеңіндегі дамуын айқындау мақсатында
төмендегіше міндеттер қоямыз:
- Қазақ поэзиясындағы Отаншылдық дәстүрдің қалыптасу тарихы мен көркемдік
арналардағы жаңашылдық үрдісін, бүгінге дейінгі өлеңдегі жетістіктерімен
сабақтастыра отырып анықтау.
- Отаншылдық поэзия дәстүрінің тарихы мен көркемдігіне қатысты зерттеу
еңбектерінің бағыттарын ашып көрсету;
- Ақын-жыраулар поэзиясындағы Отаншылдықтың көркемдік бейнелілігі мен
идеялық-эстетикалық сипатының кейінгі поэзиядағы жалғасын айқындау;
- Қазақ Отаншылдық поэзиясының негіздерін саралай отырып қазіргі қазақ
ақындар шығармашылығындағы бағыт-бағдарын сипаттау;
- Қазіргі қазақ өлеңіндегі Отаншылдықтың мораль, адамгершілік бағыттарында
жекелеген ақындар шығармашылығында көрініс табуын дәйектеу.
Зерттелу объектісі: Ежелгі түрік поэзиясында қалыптасқан Отаншылдықтың
жыраулық поэзиядағы жаңашылдығы сараланатындықтан, ақын-жыраулар
шығармашылығы қамтылып отырды. Сонымен қатар Отаншылдық дәстүрдің бүгінгі
дамуын айқындайтын қазіргі қазақ ақындары шығармашылығы, жекелеген жыр
жинақтары зерттеу нысаны ретінде алынды. Отаншылдық дәстүрді айқындауда
ақындық өнер мәселесі жекелеген зерттеу еңбектерімен дәйектеліп, бүгінгі
ақындар өлеңдерімен тұтастықта қарастырылды.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- Ерте дүние ойшыларынан бастау алған Отаншылдық сарынның тарихи даму
барысы сипатталады.
- Көне дәуірлер мен жыраулық поэзиядағы Отаншылдық ой түйдегі, сөз
мәйегін көне сипатта сақтағандығы түйінделеді.
- Отаншылдық мазмұндағы, философиялық мәнге ие, тәрбие көзі саналатын
өлеңдер адамның өзін-өзін тануына зор ықпал ететін сөз өнерінің
күшін дәйектейді.
- Жыраулардың үлгі өсиетке толы өлеңдерінде де, Абай, Шәкәрім кейінгі
қазақ өлеңдеріндегі Отаншылдықтың жасырын жатқан сырлары талданады.
Практикалық маңыздылығы: Диплом жұмысын қазіргі қазақ әдебиеттану
ғылымының оның ішінде өлеңтану методологиясын зерттеудегі ерекшеліктері
жөнінде жазылатын магистрлік диссертациялар мен студенттердің қазақ
лирикасы тақырыптарындағы өзіндік жұмысына, бақылау және курстық
жұмыстарға, сондай-ақ, қазақ поэзиясын зерттеуші ғалымдардың зерттеу
тәжірибелеріне қызығушы жас ізденушілерге дереккөз ретінде пайдалануына
әбден болады. Жұмыстың нәтижелерін қазақ өлеңінің ежелгі дәуірі мен қазіргі
кезеңі жайлы материалдарға дерек ретінде қолдануға болады.
Теориялық және әдіснамалық негізі: Зерттеу барысында қазақ
әдебиеттанушыларының, өлеңтанушы ғалымдарының А.Байтұрсынов, М.Әуезов,
Е.Ысмайылов Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Жәмішов, Р.Бердібаев,
М.Базарбаев, Қ.Өмірәлиев, Б.Кәрібаева, Қ.-М.Жүсіп, т.б. зерттеулерімен
қатар қазақ өлеңінің мәселелері төңірегіндегі диссертациялар қамтылды.
Мәселен, Ә.Сұлтанханның Орта ғасырдағы түркі әдебиеті мен қазіргі қазақ
поэзиясындағы рухани-адамгершілік дәстүр жалғастығы, Қ.Мәмбетовтің
Ж.Ешниязұлы шығармашылығы негізіндегі Отаншылдық поэзия тақырыптарындағы
зерттеу авторефераттары. Сондай-ақ қазақ ғалымдарының өлеңтану
шығармашылығына қатысты мақалалық, ғылыми еңбектер де негіз болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімді
құрайтын екі тараудан және қорытынды мен сілтеме жасалған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І. ОТАНШЫЛДЫҚ ӘДЕБИЕТ ДӘСТҮРІ
1.1 Қазақ поэзиясы дамуының идеялық, көркемдік-эстетикалық тіні
Қазақтың өзіндік төл атымен аталатын рухани мәдениеті ХІІІ-ХV
ғасырларда өркениеттер дәстүрлері тоғысқан сипатымен ерекшеленеді. Академик
С.А.Қасқабасовтың Қазақстанның ХІІІ-ХV ғасырлардағы рухани мәдениетін
жаңаша жазудағы пікірі бұл ойымызға дәйек болады: "Бұл кезеңнің рухани
мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі түрік, монғол және ислам мәдениеті
дәстүрлерінің өзара тығыз ықпалымен сипатталады. Ол негізінен алғанда
фольклор, ауызекі жеке поэзия, жазбаша (қолжазба-кітаби) әдебиет және
музыкалық-поэтикалық өнер түрінде болып, дамып отырған" [5. 226].
Сөз өнері - халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетанымының жемісі.
Сөз өнеріндегі фольклор жанрлары, ауызекі жеке поэзия, жазбаша (қолжазба-
кітаби) шығармалары - бәрі де адамдардың адамгершілік тәлім-тәрбиесіне
арналады. Адамдардың сәби кезінен есейгенге дейін, отбасындағы қалыптасу,
өсу кезеңдерінде жандүние байлығын иеленуінде сөз өнері туындыларының
жетекші ықпал жасайтыны - дәстүрлі жағдай. "Сүйінші", "Бесік жыры",
"Тұсаукесер", "Ау-жар", "Сыңсу", "Беташар", "Тойбастар", "Той-тарқар", "Жар-
жар", "Естірту", "Жоқтау", "Қоштасу", "Жұбату", "Көңіл айту" [6], адам
өмірінің туылар сәтінен бастап өмірден өткеннен кейінгі кезеңді де қамтиды.
Фольклордағы тұрмыс-салт өлеңдерінің, эпостық дастандардың, ертегілердің,
аңыз әңгімелердің, тарихи жырлардың, мақалдар мен мәтелдердің, жұмбақтардың
барлығының да идеялық-композициялық құрылымында адамгершілік мінез-құлық
сапаларын бейнелеу, суреттеу тұрақты орын алады. Сөз өнері шығармаларында
адамдарға ақыл-кеңес, өсиет, тілек, бата, ұсыныс арналады. Фольклорда да,
ауызекі жеке поэзияда да, жазбаша әдебиетте де айтылатын тілектердің
барлығы да поэтикалық өрнектері шебер үйлесімділікпен өрілген кестелі
өрімді, мағыналары астарлы оралымдармен айтылады. Сөз өнерінің осындай
бейнелі өрнектерінің эстетикалық-гуманистік табиғатына орай әлемдік
мәдениет тарихында Отаншылдық әдебиет, Отаншылдық поэзия ұғымдары да
қалыптасқан. Бұл екі тіркестің мағыналық ұғымдары бір-бірімен сабақтас.
Профессор С.Негимовтың анықтамалары әлемдік және түркі әдебиеттері
мұраларындағы поэтикалық сабақтастықты аңдатады. Мысалы,
Отаншылдық әдебиет (Отанды сүюдегі - үлгілі, өнегелі, ғибратты) - ғылыми-
танымдық сипатта түзілген көркем шығармалар" [7. 86.] делінген.
Қабуснамада падишалықтың шарттары, падишаға кызмет ету, оның уәзірі,
жәрдемшісі, іс жүргізуші хатшысы, әскер басшысы болудың да заңдылықтары
мінез-құлық қағидалары бойынша өсиет етіледі. Ал, жаза беру мен кешірім
жасау, саудагерлік және алыпсатарлықта адалдық сақтаудың жолдары
насихатталады.
Кітапта жаратылыстың тылсым сырларын игеруге ұмтылатын талантты
адамдардың ғылым жолында ізденуіне байланысты да арнаулы әңгімелер
айтылады. Отыз үшінші тарауда дәрігерлік емдеу ғылымының тәсілдері, отыз
төртінші тарауда жұлдыздар мен геометрия ғылымы хақындағы ой-пікірлері
жүйелене беріп еді. Үйлену ("Жиырма алтыншы тарау"), перзентті тәрбиелеу
("Жиырма жетінші тарау"), дос таңдау ("Жиырма сегізінші тарау") туралы
насихат әңгімелері адам мінезінің күрделі тіршілік қайшылықтары ортасындағы
сипатын саралайды.
Отаншылдық әдебиет - адамдардың өзара жақын қарым-қатынастарының нәзік
жақтарын, сөз өнері тілімен түсіндіретін рухани құрал. Кітаптың "Жиырма
сегізінші тарауында" дос таңдау туралы уағыздары да тәрбиелік әсерлілігімен
ерекшеленеді. Мысалы, сол сөздердің бір үзіндісі мынадай: "Ақылсыз
адамдармен дос болудан сақтан. Өйткені, ақымақ дос ақылды дұшпаннан жаман.
Ақылсыз достың істеген ісін ақылды дұшпан істей алмайды. Жоғары дәрежелі,
адамгершілігі күшті, білімді, опалы кісілермен достассаң, сен өзіңнің
адамгершілік шапағатың, ілімің мен жұртқа атағың жайылады.
Адамгершілігі аз, мейір шапағаты кем, ілімсіз адамдармен бірге болма.
Бұл сияқты адамдармен жолдас болғаннан, болмаған жақсы.
Адамдарды екі топқа бөледі, бірі - достық ақысын босқа кетіретіндер,
екіншісі - жақсылықты жақсы дей білушілер [8.183].
ХV-ХІХ ғ.ғ. және XX ғ. бас кезіндегі ақын-жыраулар поэзиясында да осы
адамтану көзқарастары дамытыла жырланады. Мысалы, Шалкиіз Тіленшіұлының
толғауларындағы осындай мағынадағы ой өрімдері қазақ сөз өнеріндегі
Отаншылдық сарындардың қуаттылығын айқын байқатады.
Жақсының жақсылығы сол болар,
Жаманменен бас қосып,
Сөйлемекке ар етер,
Жаманның жамандығы сол болар,
Сөйлесе дәйім бетін қара етер [9. 39].
Айырдан туған жампоз бар,
Жүгін нарға салғысыз [10] -деп бейнеленуіндегі орталық персонаж шынайы
тұлғалар. Мемлекеттің көсегесінің көгеруі, дамуы нағыз шешен-билердің
тегеурінді өнерімен, өнегесімен, кызметімен тамырлас. Ол – тәртіптің
тұтқасын ұстаушы, ұлтының салт-дәстүрін, рухани болмысының қасиеттерін,
ерекшеліктерін бойына дарытқан текті тұлға, ереже- қағидаларына жүйрік әрі
жетілдіруші дархан дарын, әлеуметті ілгері сүйрейтін қызғыштай
қорғайтын, жақсылыққа үндейтін үлгілі ұйымдастырушы [11. 39].
Қабуснамадағы адамдарды мінез-құлық сапаларына қарай бөліп
қарастыратын толғамдар қазақ шешендерінің осындай ойларымен үндеседі.
Адамдардың қоршаған әлеуметтік ортадағы тұрмыстық қарым-қатынас мәдениеті
аясындағы біліктілік деңгейлерінің әр түрлі болатыны анық. "Қабуснамада"
әкенің баласына айтқан ақыл-кеңестері жеке тұлғаға арналғанмен жалпылық
мәні анық. Адамзаттың ортақ мекені планетамыздағы алты миллиардтан асқан
халықтардың тілдері, діндері, әдет-ғұрыптары әр түрлі болғанымен
адамгершілік мінез-құлық сапасын игеру, мұраттары ортақ. Сондықтан
Отаншылдық әдебиет дәстүріндегі шығармаларда психологиялық-танымдық
мәселелер негізгі сипатты құрайды.
Мысалы, Жетінші тарауда адамдардың білімділік-біліктілік
денгейлеріне, сөздердің қажеттілігіне, қажетсіздігіне байланысты мынадай
анықтамалар беріледі: "Ей, перзентім, білгенің жөн, адам -үш түрлі, сөз -
төрт түрлі болады. Адамдардың бірінші түрі - біледі және білген сайын
білгісі келеді, бұлар ғалымдар тобына жатады. Бұлардың айтқанына тәнті тұру
керек. Екінші түрі - біледі, біле тұра білмеймін дейді. Бұлар ұйқыдағы
зұлымдар, олардан сақ болған жөн. Үшіншісі білмейді және білгеннің тілін
алмайды. Олар - ессіз, надандар. Бұл сияқтылардан аулақ жүру керек. Сөз
төрт топқа бөлінеді. Біріншісі -білуге де, айтуға да қажеті жоқ сөздер.
Екіншісі -білуге де, айтуға да қажетті сөздер. Үшіншісі - білуге қажеті
жоқ, бірақ айтуға болатын сөздер. Төртіншісі - білу керек, бірақ айтуға
қажетсіз сөздер. Негізінде, дүниенің бар жақсылығы - айту және білу үшін
қажетті сөздерге тән қасиет. Бұл сөздер дүние үшін пайдалы болып, айтушыға
да, тыңдаушыға да мән-мағынасымен әсерлі болуға тиіс" [8.32].
Осы арада қазақтың этнографиялық болмысындағы "Ұлағатты ұлттық
ұғымдарды" саралап көрсеткен зерттеуші С.Кенжеахметовтің жүйелеуі
еске түседі. Зерттеуші былайша жіктейді: "Үш байлық" (денсаулық,
ақжаулық, бес саулық), "Үш қат" (аспан, жер үсті, жер асты), "Үш қуат"
(ақыл, жүрек, тіл), "Үш ғайып" (ажал, қонақ, несібе), "Үш арсыз (ұйқы,
тамақ, күлкі), "Үш дауасыз" (мінез, кәрілік, ажал), "Үш қадірлі (ырыс,
бақ, дәулет), "Үш жақын" (жан, мал, жар), "Үш ақиқат" (қымбат, шындык,
арзан - өтірік, дауасыз - кәрілік), "Үш қуаныш" (алғыс алу, өзіңді көптің
іздеуі, ісіңнің өшпеуі), "Үш көз" (су анасы -бұлақ, жол анасы - тұяқ, сөз
анасы -құлақ) және т.б. [12. 27-28].
Зерттеушінің "Төрт тұлға", "Төрт құбыла", "Төрт маусым", "Төрт мұрат",
"Төрт мүлік", "Төрт қорлық", "Төрт күнә" т.б. [12.29-30]-жіктеулері де
халықтық анықтамадағы әрі ұлттық өзгешеліктің, әрі жалпы адамзаттық
көзқарастардың табиғи үндестіктерін айғақтайды.
"Қабуснама" кітабындағы әкенің баласына аманат етіп қалдырған өсиеттер
жүйесінің өзі - Отаншылдық-философиялық толғаныстардың өнегелі үрдісінің
көрсеткіші. Кітаптағы ата-ананы құрметтеу туралы жазылған "Бесінші тарауда"
перзент атаулының ата-ананы құрметтеуін айқындайтын міндеттер анықтала
көрсетіледі. Ата-ана әрбір перзенттің тегі екендігі, олардың баласы үшін
өмірлерін де қиятыны, ата-аналарына жасаған қызметтерін ешқашан да
ауырламауы, олардың көңілдеріне қаяу салмауы керектігін ескертеді. Ата-
анасы үшін адал қызмет еткен перзенттердің өздерінің де тіршілік заңдылығы
бойынша сол еңбектерінің жемісін көретіні түсіндіріледі:
"...Егер сен, өз перзентім құрмет қылсын десең, сен де анаңа не
істесең, саған перзентің де соны жасайды. Перзент жеміске, ата-ана жеміс
ағашына ұқсайды. Жеміс ағашын жақсы күтсең, жемісі де дәмді, жақсы болады.
Сол сияқты ата-анаға деген ізет, құрметіңді аямасаң, саған деген олардың
ізгі тілегі қабыл болады" [8. 19].
Осы арада Отаншылдық әдебиет дәстүрінің ежелгі заманғы үлгілеріне негіз
болған натурфилософиялық көзқарастардың да үндестігі бар екені байқалады.
Яғни, "перзент жеміске, ата-ана жеміс ағашына ұқсайды" деген мегзеулі
(символдық) тіркестер арқылы адам мен табиғат болмысының егіз ерекшеліктері
баламаланып бейнеленеді. Табиғат тынысын, құбылысты көркем бейнелеулі
ойлармен өрнектеу -Отаншылдық әдебиеттің ойшылдық ұлағатын анықтай түседі.
Осы орайда, Қазақ хандығының Ата заңы "Жеті жарғының" жүзеге асуына үлес
қосқан Әз-Тәуке ханның Бас кеңесшісі, қазақ билерінің пір тұтқан ұстазы,
исламдық-ағартушылық дәстүрдің көрнекті тұлғасы Әнет баба Кішікұлының (1626-
1723 ж.ж.) ұлағат сөздерінің барлығы мегзеулі астарлармен айтылатынын еске
аламыз. Мысалы: "Дүниеде неше жетім бар?" деп сұрағанда Әнет баба айтыпты:
- Дүниеде жеті жетім бар. Олар мыналар:
Сөз жетім, ынтаменен тыңдалмаса,
Сөз жетім, киілместен тозған болса!
Жер жетім, иесі жоқ қалған болса,
Ел жетім, жақсы басшы арман болса.
Көл жетім, қаз қонбаса құстары ұшып,
Ер жетім, жеке қалса тізе құшып,
Болмаса замандасың тойға барма,
Басыңа жалғыздықтың торы түсіп.
Қабуснама - әлем әдебиетіндегі Отаншылдық әдебиет мұраларымен
поэтикалық үндестігі мол шығарма. Қазақ фольклорындағы халықтық тәлім-
тәрбие мұраттарына арналған ғибраттық бағдары айқын мұралардың Отаншылдық
кітаптармен үндестігі - сөз өнеріне тән ортақ сарындар бірлігін дәйектейді.
Сөз өнері туындыларының ақын-жыраулар шығармашылығында жалғасуында
Отаншылдық әуендер, сарындар жаңғыра жырланады. ХV-ХІХ ғ.ғ. және XX ғ.
басындағы ақын-жыраулар шығармашылығына негіз болған Отаншылдық әдебиет
тағылымы -ұлттык поэзиямыздың көркемдік кеңістігін ұлғайта түсті. [13.84]
Отаншылдық поэзия - сөз арқауындағы көркемдік үрдістің бір саласы.
Профессор С.Негимов былай дейді: "Отаншылдық поэзия (Туған жерді сүюде -
үлгілі, өнегелі, тағылымды) - үгіт-насихаттық, өсиет сарын-сипатында
түзілген, поэзиялық жанрда жазылған шығармалар. Атап айтқанда, Отаншылдық-
философиялық толғаулар, мысалдар, термелер, баталар, қанатты, нақыл сөздер,
ғылыми-танымдық немесе қоғамдық-саяси, философиялық-әлеуметтік тақырыпта
жазылған поэзиялық трактаттар" [14. 80].
Зерттеушінің осы мақаласында Отаншылдық поэзия үлгілерінің
қатарында түркі әдебиетінің көрнекті ақындарының шығармалары
аталады. Мысалы, Жүсіп Баласағұнның "Құтты білігі", "Ахмет
Иүгінекидің "Ақиқат сыйы", Махмұт Қашқаридың "Диуани лұғат-ат
түркі", Ахмет Иасауидың "Ақыл кітабы".
ХV-ХІХғ.ғ. және XXғасыр басындағы ақын-жыраулар шығармашылығына негіз
болған халық әдебиетіндегі Отаншылдық сипаты айрықша дараланған қара
өлеңдерді де атар едік.
Қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов "Қазак халық поэзиясының түрлері
жөнінде" деген мақаласында "Жыр", "Жылау-жоқтау өлеңі", "Қайым өлең",
"Қара өлең", "Өлең" атты түрлерін саралап, олардың әр қайсысына
шағын-шағын анықтамалар жасаған еді. Мысалы; "Қара өлең - әдетте
үйреншікті өлең, бұл өлең төрт шумақты, әр шумақта жеке- жеке ой жатады.
Сондай-ақ бұл өлең дауысқа негізделеді" [15.165] -дейді.
Ал, қара өлеңді арнайы зерттеген профессор А.Сейдімбеков
мынадай ғылыми тұжырым жасайды: "Қара өлең өзінің көркемдік құрал-тәсілдері
ретінде шешендік сөздердің қиыннан қиысатын тас-түйін
логикасынан бастап, жыр-термелердің ақыл-ой өсиеттеріне дейін, эпикалық
поэмаларымыздың құйылмалы легінен бастап, жыраулар толғауының даналықтарына
дейін, тұрмыс-салт лирикаларының нәзік сезімдерінен бастап, жалпы сөз
өнерімізде қойдай өріп жүретін этнографизмге дейін жүзіп жүріп сусын
қандырған, рухани нәрі ете білген. ...Қара өлең ағайынның ақ тілегіне
қоса өкпе-назын да, қыз-бозбаланың арман-аңсарына қоса ынтық-зарын да,
жасы үлкеннің өсиет-өнегесіне қоса кісілікті талғам-талабын да талмай
жеткізіп отыратын дәнекер. Жай дәнекер емес, айтушы-тыңдаушы жұрт әр
сөзінен, әр теңеуінен өз ортасына мейлінше түсінікті мағына тауып, әр
емеурінді іштей жорып, ғажайып күй кешеді" [16. 50].
Отаншылдық поэзияның идеялық-композициялық желісінде үгіт-насихаттық,
өсиет сарынының болуы - басты ерекшелік. Ал, қазақтың кара өлеңдерінің
басым бөлігі осындай Отаншылдық-философиялық ойлардың тізілісімен
жырланады. Мысалы, мынадай қара өлеңдер адамдардың өз ортасына, жеке
тұлғаларға деген көзқарастарын айқындауларына бағдар берерлік насихат
тілімен жырланады:
Жабыны жауға салма жалды екен деп,
Жаманмен жолдас болма малды екен деп.
Баласын қазанаттың бақпай қойма,
Қан түсіп аяғынан қалды екен деп [16. 129].
Дүние - бір қисық жол бұраңдаған,
Бақ тайса мал менен бас құралмаған.
Күніне мың бір пәле көрсең-дағы,
Сонда да күдер үзбе бір Алладан
...Дүние - қарап тұрсам бір кең сарай,
Сарайға көзім талды қарай-қарай
Тағдыр мен Тәңірге жала жаппа,
Өзіңнен ер жігіттің бақ пен талай [16 130].
Дүние ойлап тұрсам қос уыстай,
Түрленген қайран күнім тоты құстай
Барында оралыңның ойна да күл,
Қаларсыз әр тебеде қосылыспай [16 132].
Адамдардың фәнидегі қарым-қатынастары - өткінші қозғалыстағы
тіршіліктің артқа қалатын ұлағаты. Қара өлеңдердегі Отаншылдық тәлім-
тәрбиелік бағдары адамдардың өзара сыйласқан қарым-қатынастарына арналады.
Шынайы достық ұғымының аясында жақсы мен жамандардың үйлесімі болмайтыны
ашық айтылады. Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетанымы бойынша
әрбір адамға тек қана жақсымен, асыл сапалы кісілермен ғана достасу
ұсынылады. Әрбір ата-ананың перзенттерінің үлгілі адамдармен ғана
жолдас, дос болуын ойлайтыны - халықтық дәстүр. "Жігітті жолдасына
қарап таны!" деген халық даналығы да осындай мұрат бағдарына негізделген.
Қара өлеңдердің Отаншылдық нысанында халық арманының бұл көзқарастары анық
жырланады.
Мысалы:
Өлеңді айт дегенде айтпаған кім,
Жарық жоқ өлеңдерге қараңғы түн.
Бірінді бірің сыйла тіршілікте,
Біріңе бірің мейман азғана күн [16. 136].
Өткен күн ойлап тұрсаң белгісіз ғой,
Қол бұлғап шақырғанмен келгісіз ғой
Жолдас болсаң, жігіттер, жақсыменен бол,
Бір сөзі мың ділдаға бергісіз ғой [16.137].
Айда батпан жігітке күнде батпан,
Шаба алмаймын толықсып жайдақ атпен.
Жолдас болсаң, жігіттер, жақсымен бол,
Сексеуілдің шоғындай жайнап жатқан
Жапалақ жалпылдайды жар басында,
Немене жоқтың күйі бар қасында.
Дос болып қас қылғаннан сақтағайсың,
Қасқыр да қас қылмайды жолдасына [16. 142].
Татулық, ауыз біршілік -Отаншылдық поэзиядағы маңызды тақырыптардың
бірі. Адамдардың тұрмыстық қарым-қатынастарындағы өзара сыйластықтың болуы
хақында қара өлеңдерде де насихатталады.
Біздің ауыл жоғары Сыр болады,
Көп тағылса қалампыр кір болады
Тіршілікте жүрейік сіз-біздесіп,
Дәурен екі болмайды бір болады [16. 139].
Қара өлеңдердегі үлгі-өнеге ретінде насихат тілмен жырланатын
мәселелердің бірі - ер жігіттің сүйген жарының бейнесі. Жандүниесі мен
тәнінің сұлулығы тұтасқан арулардың ер жігіттің бағын жандыратын құдыреті
өлеңдерде де тәлім-тәрбиелік бағдарлы ойлармен өріле өрнектеледі:
Сал кеуде сандуғаштай сайрап тұрған.
Меруерт тас Самарқанда жайнап тұрған.
Ағалар, топтан таңдап бір-сұлу ал,
Тасындай диірменнің ойнап тұрған [16. 146].
Жігіттер, дәурен өтер, дәурен өтер,
Бәрі де бұл дүниенің әуре етер.
Қаумалаған достарың сырт айналар,
Қадіріңе сүйген жар - сәулең жетер [16.147].
Қалтаңда бет қарайтын айнаң болсын,
Алдайтын он бес қызды айлаң болсын.
Қаншама күйдім-сүйдім десең-дағы,
Жігітке өз жарындай қайдан болсын [16.208].
ХV-ХІХ ғ.ғ. және XX ғ. басындағы қазақ ақын-жыраулары поэзиясында
сүйген жарға, әйелге арналған Отаншылдық бағдардағы көзқарастар жаңғыртыла
жырланды. Екі жыныс өкілдерінің отбасылық жұбайлық одағының халықтың, жалпы
адамзаттың өсіп-өркендеуіне жол ашатын негізгі сипаты ақын-жыраулардың
поэтикалық бейнелілігі айқын өрнектермен жырланады.
Мысалы, ұлттың асыл сапалы перзенттерін дүниеге келтіретін ердің
лайықты қатын алуы керектігін Асан Қайғы Жәнібек ханға сыншыл тілмен айтқан
еді:
...Қатын алдың қарадан,
Айрылдың хандық жорадан,
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айтылар ата мұрадан!
Мұны неге білмейсің?! [9. 24].
Ал, Аймедет Доспамбет жырау өзінің жарының лайықты ата-тегін, сырт
келбетін, іс-әрекетін дағдыларын сүйсіне толғайды. Алыстап кеткенде ер-
азаматтың жарын олжалайтын арамзаларға оқыс оқиғаларға деген ащы өкінішін
арманды өксікке толы шерлі-мұңды романтикалық әуенмен төгеді:
Алғаным Әли ағаның қызы еді,
Қас арудың өзі еді
Маңдайы күнге тимеген,
Желге шашын үрмеген,
Серпіліп адам бетін көрмеген,
Калай күні кешті екен?!
Қосақай, Қосай, Ер Досайдың анасы,
Хан қызындай сұлтанның
Айдындықтай ақ білегін жастанып,
Ерен үйін тіктіріп,
Омыраудағы он түймесін ағытып,
Кейінгі қалған көпекке
Қалай да белін шешті екен! [9 .133].
Ақын-жыраулар поэзиясы - адамға тән арманды да, ащы өкінішті де, өткен
өміріне ризашылықты да романтикалық сыршылдықпен жеткізетін өнернама әлемі.
Доспамбеттің "Тоғай, тоғай, тоғай су" толғауында лирикалық-қаһарман
жауынгерлік жорық жолдарындағы тұлпар мінген колбасшы, жеңімпаз батыр,
өзіне лайықты жары болғанын да мақтаныш етеді.
...Зерлі орындық үстінде,
Ақ шымылдық ішінде,
Тұлымшағын төгілтіп,
Ару сүйдім, өкінбен [9. 34].
Шалкиіз Тіленшіұлының толғауында батырлық, азаматтық тұрғыда өмір сүру
туралы ойлары - дала адамының дара мінезді, талғамы биік көзқарасын
танытады. Күнделікті тұрмыс мәдениетін талғампаз іс-әрекеттерімен
қалыптастырған қазақ өркениетіне тән эстетикалық талғам талаптары осы
жыраулар поэзиясынан аңғарылады. Шалкиіздің сәнді мағыналы өмір сүру
талаптарының қатарында әйелді де қатарластыра жырлауының әлеуметтік-
гуманистік ұлағатын көреміз:
Алаштан байтақ өз басым,
Арабыдан атты сайлап мінбен-ді!
Күлікке тастай болып тимесе,
Үстіме көбе сайлап кимен-ді!
Күмістен екі қолтық жоқ болса,
Сыпайышылық сүрмен-ді!
Алғаным ару болмаса,
Алдыма алып сүймен-ді!
Дулығамның төбесі,
Туған айдай болмаса,
Батыршылық сүрмен-ді!! [9.366].
Ақтамберді Сарыұлы да әйел мен еркектің сәнді, мәнді өмірі мен
тұрмыстың көріністерін егіздей бейнелейді. Адам өмірінің мағыналы, мәнді
суреттері - көшпелі тұрмыстың дара өзгешеліктерімен тығыз байланысты
түрде жырланады. Жырау ару қыз, әйел мен жігіт-күйеу және жылқы-байлық –
үшеуін сабақтас, қатарлас байлық тұрғысында бейнелейді:
Арудан артық жар бар ма,
Жылқыдан асқан мал бар ма?
Биенің сүті сары бал
Қымыздан асқан дәм бар ма!
Желіде құлын жусаса,
Кермеде тұлпар бусанса.
Сәні келер ұйқының,
Жылқы қолдан тайған соң,
Қызығы кетер күлкінің,
Қыздың көркі - құлпыда,
Жігіттің көркі жылқы да! [9.60].
Отаншылдық шығармалардың өзегі - адамдардың үйленуі, еркек пен әйелдің
бас қосып, ұрпақтарды өсіруі. Қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан ата-
бабалық салт - ер азаматтардың текті әулеттен өнген қызға үйленуі. Қазақтың
ата-бабалық дәстүрі - халқымыздың тектілікті мұрат тұтқан көзқарастарының
рқасында жүзеге асып келе жатқан қасиетті жол. Қазақ халқының ата-бабалық
өркендерінің барлығы дерлік текті әулеттерден құралады. Соншама ұлан-байтақ
қазақ даласының, рухани мәдениетіміздің, тіліміздің, әдет-ғұрыптарымыздың
сақталуы да осындай ата-бабалық жолдың бүгінге аман-есен жеткендігінен
болар. Ақтамбердінің "Күлдір, күлдір кісінетіп" толғауында қазақтың осы
қасиетті дәстүрі көркем бейнелі кестелі тілмен жырланады:
...Елден елді аралап,
Тектіден текті саралап,
Беглердің қызын айттырсам
Нұсқасын байқап шамалап.
Сынға толса сияғы,
Әлбеті шамның шырағы,
Мұхиттан сүзіп шығарған,
Қымбатты гауһар бағасы.
Жүз нарға кілем жаптырып,
Қазақтың сәнін арттырып,
Ұзатып алсам сәнменен,
Көңілімді хош таптырып,
Қала берсе тезінен.
Пірлердің бітсе демінен.
Шілтеннің тиіп шылауы,
Артылып туса өзімнен!... [9.63-64].
Қазақтың ұлттық өркендеуінің бастау алған негізгі ұясы - отбасы. қазақ
отбасындағы еркек пен әйелдің ынтымағы ақын жыраулар -поэзиясында әр
қырынан алынып жырланып келеді. Адам Ана мен Хауа Анадан басталған еркек
пен әйелдің жұбай болып өмір сүруі, өмірге ұрпактарды әкелетіні -
адамзаттың тарихындағы Жарату-шының-Алланың қалыптастырған құдіреті. Ақын-
жыраулардың Отаншылдық сарындағы шығармаларында ата-бабалардан үрдіс болып
сақталған бұл жолдың қызықтары да, қиындықтары да жырланады. Әсіресе,
халыққа әйгілі ер адамдардың әйелдермен арада болатын қарама-кайшылықты
жағдайлары тарихта өшпес із қалдырады. Алла берген табиғи дарыны бар кейбір
адамдардың әйелдерінің жаман болуы да Отаншылдық жырлардың арқауына
алынған. Мысалы, Үмбетейдің "Бұқараға" атты арнау толғауында адам мен оны
қоршаған әлеуметтік ортаның қайшылықты қасиеттері саралана бейнеленеді.
"Кетеген болса түйең жау", "Тебеген болса биең жау", "Ұрысқақ болса ұлың
жау", "Керіскек болса келінің жау", "Үйіңдегі ұлың жаман болса есіктегі
құлмен тең" деген тұрмыстық қозғалыстардағы қайшылықты қасиеттерді саралай
келіп, ел ағасы, халық азаматы болып жүрген көрнекті тұлғалардың
әйелдерінің жаман болуы зор қасірет екендігі жырланады:
Қойныңдағы қатының жаман болса,
Қаңтардағы мұзбен тең.
Кей сорлының қатыны.
Күндіз ауру, түнде сау,
Арқаңа артқан тұзбен тең!
Жылға сай батпақ болса өте алмассың,
Жастан шыққан жүйрікке жете алмассың
Дүниенің жүзінде осы қиын,
Жаман деп өз үйіңнен кете алмассың.
Бәйбішең аю болса аса алмассың,
Қарау болса "Әй!" деуге бата алмассың.
Мейманға отын басы болса суық,
Еліңе жақсы жігіт атанбассың.
Қосағың қоса ағармас қосақ екен,
Құдайым осылай да қосады екен.
Тоты құс жарқанатқа пенде бопты,
Бұқарым, айтар мінің осы-ақ екен [9. 74-75].
Қазақтың халық әдебиетіндегі эстетикалық әсері, тәлім-тәрбиелік ықпалы
күшті осы қара өлеңді жинаушы ақын Оразақын Асқар былай дейді: "Қара өлең
арқылы өткен-кеткен тарих-шежіре қозғалады. Заман, өмір- тұрмыс
талқыланады. Болашақ болжанады. Тіпті тіршілік, күн көріске байланысты ақыл-
кеңес те айтылып, жақсы, жаман екшеледі. Қара өлең аркылы қыз бен жігіт
танысып сынасады, сырласады, өздеріне болашак жар да табады" [17. 7].
ХV-ХІХ ғ.ғ. және XX ғ. басындағы ақын-жыраулар поэзиясы - қазақ сөз
өнерінің қалыптасу тарихында ұлттық төл әдебиеттің даралана, кемелдене
қалыптасқан кезеңі.
Қазақ әдебиетінің тұтас сипатын поэзиялық жанрлар жүйесімен таныта
алған бұл ғасырларда өмірді өлең тілімен өрнектеу үлттық дүниетаным
болмысын танытты. Қазақтың ақын-жыраулары поэзиясына көркемдік негіз болған
Отаншылдық дәстүрдегі халық әдебиет үлгілері де өлең туралы байсалды,
ғибратты насихатты жырлады. Мысалы, қара өлеңдердегі өлең туралы
тұжырымдалған пікірлер ақындық жолдағы өнер иелерінің жауапкершілік
сезімдерін бекітуге бағдарлайды. Бұл -фольклордағы эстетикалық-сыншылдық
ойдың көрінісі.
Қара өлеңдердің бір саласы - "Өлең туралы өлең" [17.21-50] деп аталады.
Сөз өнерінің байырғы үлгісі, көркем шығармашылықтың барлық жырларына негіз
болған поэзияның осы түрі хақындағы қара өлеңдердегі байқалатын басты
ерекшелік - қанатты сөздер сынды бейнелілік тіркестердің мол болатындығы.
Мысалы:
Өлеңді тіл бастайды, ән қостайды,
Болғанда өлең тілден, ән тамақтан,
Жақсының өзі өлсе де сөзі өлмейді,
Өлеңім - жақсылардың жан азығы,
Өлеңім - алыстарды көрер әйнек
Сылдырап өлең - бұлақ аққан таудан,
Халқымның өлең ортақ қазынасы
Дауылымен қара өлеңнің соқтырайын.
Өлеңде шабыс та бар, желіс те бар, жеңіліс топ алдында жеңіс те бар.
"Өлеңде жорға да бар, жарыс та бар, өзара беріс те бар, алыс та бар",
"Өлеңнің әрияйдай, ән кемесі, адамның қолқа, жүрек жан
денесі", "Ендеше өлең де өнер, өнер де өнер, жүйрік ат ерте шапса
өршеленер", "Өмірде өлеңнен жоқ өнер ірі, кетеді өлең айтса көңіл кірі",
"Өзен судың өлеңім арнасындай, топқа салған елімнің жорғасындай" және т.б.
Қара өлеңдерде поэзияның құдіретті күші, адамдардың жандүниесін баурайтын
қасиеті ата-бабалардан бүгінгі ұрпақтарға жалғасқан, болашаққа сатын
көркемдік ұлағаты - бәрі де Отаншылдық әуенмен төгіледі:
Жарысса екі жүйрік озар бірі,
Көңілдің өлең айтса кетер кірі.
Тындаушы төреші жұрт өзі айтады,
Кімдердің ұшқыр ойы, өткір тілі.
Аққудай айдын көлде қаңқылдаған,
Әдемі даусың сұлу саңқылдаған.
Дауылын қара өлеңнің соқтырғанда,
Жел есер көмейіңнен аңқылдаған [16. 32].
Кейбір қара өлеңдерде көркем сөзді тек қана аяулы ардақты, сөздің
мәнісін, парқын білетін адамдарға ғана айтуға болатындығы арнайы сөз
болады. Адамдардың өзара сыйласқан, құрметтеген көңіл-күйлері арасында
өлеңнің дәнекершілік елшілік қызмет атқаратын қызметі де назарға алынады.
Адамдардың біреуге арналатын жүрек қойнауларындағы сырларын өлеңдегі ой
ишараттары, мегзеулі астарлары арқылы сездіретін психологиялық-поэтикалық
ерекшеліктері де қара өлеңдер арқылы төгіледі.
Мысалы:
Айтайын не деп өлең, жаным, саған,
Ежелден артық еді сенің бағаң.
Бағаңа бағаласам жан жетпейді,
Ту ұстап, тұлпар мінген ата-бабаң.
Өлеңді жақсы айтады жайды білген,
Дөненге қайдан жетсін тайды мінген.
Алдымен жұлдызға қол созбай тұрып,
Аспанда алам деме Айды бірден [16. 33].
Немесе:
Айта алмайды өлеңді арындаған,
Өзін-өзі мақтамас дарынды адам.
Бірін-бірі дос болмас кешірмеген,
Туыс болмас бір-бірін сағынбаған.
Өлеңді бар да айтады, жоқ та айтады,
Себепсіз неге бостан-босқа айтады.
Шабан ат, өтпес пышақ, жаман қатын,
Үшеуі ер жігітті қартайтады [16. 41].
ХV-ХІХғ.ғ. және XXғ. басындағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Отаншылдық
поэзияның шынайы өнер туындылары болып қалыптасуында фольклордағы
қара өлеңдердің де осындай дәстүрлі жырлау мәнерінің ықпал
еткені анық. Қара өлеңдердегі поэзиялық шығармаларға қойылатын
талаптардың ақын-жыраулар шығармаларындағы көзқарастармен, көркемдік
шеберлік үлгілерімен жалғасуы - ұлттық әдебиетіміздің халықтық
дүниетанымға сай дамуының көрінісі.
Асан Қайғының "Жақсыларға айтпаған, асыл шырын сөз ғаріп", "Бақыты
оянған ерлердің әрбір ісі оң болар, ...сөз сөйлесе жөн болып, не десе де
жарасар", "Ғылымым жұрттан асты деп кеңессіз сөз бастама", Қазтуғанның
"Сөйлесе қызыл тілдің шешені", Доспамбеттің "Кет-Бұғадай билерден кеңес
сұрар күн қайда?", Шалкиіздің "Шешен адам сөз бастар", Жиембеттің "Есім,
сені есірткен есіл де менің кеңесім", Ақтамбердінің "Ел жазылып жайлауда,
жақсылар кеңес құрғанда, мұртымыз өрге шаншылып, бұрын да сөйлер ме
екенбіз?!" және т.б. оралымдар сөз өнерін қадірлеуді ұлағат еткен дәстүрді
аңғартады.
Отаншылдық әдебиеттің қазақ поэзиясы дамуының көркемдік-эстетикалық
тіні болуы - қалыптасқан эстетикалық заңдылық. Фольклордағы мақал-мәтелдер,
қара өлеңдер, Шығыс әдебиетінің көрнекті туындылары - бәрі де қазақтың ақын-
жыраулары поэзиясында дәстүрлі Отаншылдық сипатымен жалғасты.
Жыраулар поэзиясы - қазақтың төл әдебиетіндегі Отаншылдық дәстүрдің
көркем арнасы. Жыраулар поэзиясындағы Отаншылдық мағына азаматтық парасат
жолындағы ата-бабалардың ізгілік ұлағаты жолына шақырады. Академик
С.Қирабаев былай дейді: "Жыраулар заман халін толғап барып, оны елдің
тілегін, арман-мұңын айтқан жырлармен жалғастырған. Бұл жырлар негізінен
елдің бірлігі, жердің тұтастығы, Ұлттық тәуелсіздік идеясымен байланысты
толғаулардан тұрады. Осы арқылы жыраулар ақылшы қарияның, толғаушыл
кемеңгердің өз бейнесін жасап, Отаншылдық поэзияны биікке көтерген" [18.22-
23].
Демек, Отаншылдық поэзияның ұлттық топырақтағы даралана қалыптасқан
арнасы - жыраулар шығармалары.
Жыраулар поэзиясындағы дидактизм - ұлттық әдебиетіміздің
жалпыадамзаттық гуманизм көзқарастарымен ежелден егіз табиғатын
дәйектей түсетін ерекшелік. Ұлттық әдебиетіміздегі бұл сипат Шығыстың
классикалық әдебиеті мұраларынан тәлім алған ақындар шығармашылығына
ұласқан кезде мейлінше кеңейе, кемелдене түсті.
Халықтық тәрбие дәстүрі - ғасырлар бойы қалыптасқан ата-бабалардың
дүниетанымын танытатын ұғым. Қазақ халқының XV- XVIIIғ.ғ. дербес мемлекет
болған кезеңіндегі ұлттық тәрбиенің негізгі құралы болған жыраулар
поэзиясындағы өзекті желіні құраған осы халықтық тәрбие дәстүрі болды.
Әлемдік ғылыми таным кеңістігінде "Этнопедагогика" атауымен қолданылатын
бұл мәселе қазақ-өркениеті ұғымын дәйектеу үшін аса маңызды...
Қазақ әдебиеті - халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан азат ой-
армандарын, тәлім-тәрбиелік тәжірибелерін, асыл ұлағатын көркемдік тұрғыда
жинақтаған рухани қазына. Сөз өнері - адамтануды рухани құндылықтар арқылы
түсіндіретін көркемдік қазынасы. Яғни, қазақ әдебиетіндегі жыраулар
поэзиясы -халқымыздың ұрпақтарын ғасырлар бойы тәрбиелеп келе жатқан
ықпалды арна. Ұлы ақын-ғалым Мағжан Жұмабаев "Педагогика" атты еңбегінде
былай дейді: "Тәрбиеден мақсұт адамды, һәм сол адамның ұлтын, аса барлық
адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі әрбір адам бақытты болса, ұлт
бақытты, адамзат дүниесінің мүшесі әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі
бақытты" [19.129].
Демек, қазақ әдебиетінде жыраулар поэзиясындағы адамгершілік тәрбиесі
ұлағатын саралау арқылы біз ұлттық әрі жалпы адамзаттық гуманизм мұраттарын
игереміз.
Қазақ әдебиеті - өнер түрлерінің (бейнелеу, сәулет, сымбат, әуез) ең
көрнектісі. Қазақ әдебиетін тереңдетіп зерделеу бағдарында оның өзге де
өнер түрлерімен тектестігін, үндестігін ескереміз. Осыған орай, жыраулар
поэзиясы мәтіндерін Отаншылдық бағыт пен идея бағдарында саралаудың
маңыздылығы айқын. Дидактиканың осы заңдылықтары арқылы біз жыраулар
поэзиясындағы халықтық тәрбие дәстүрлері тағылымын айқындай түсеміз.
Жыраулар поэзиясындағы халықтық тәлім-тәрбиенің негізгі
мазмұнын құрайтын ерекшелік - адам мінез-құлқының сан алуан асыл
қасиеттерді иеленуін насихаттау. Жыраулар адамдарды кішіпейіл, жомарт,
кешірімді, шыншыл болуға шақырады. Мысалы, Асан Қайғының насихатынан осы
бағдардағы ой мегзеуі айқын көрінеді:
"...Арғымаққа міндім!" - деп
Артқы топтан адаспа.
"Күнінде өзім болдым!" - деп,
Кең пейілге таласпа.
Артық үшін айтысып,
Достарыңмен санаспа!
"Ғылымым жұрттан асты",- деп,
Кеңессіз сөз бастама.
"Жеңемін!" - деп біреуді,
Өтірік сөзбен қостама! [9. 25].
Жыраулар асыл сапалы адамның өзіне тән биік парасатын, яғни өзінің
бағасын білуін, оны мәңгілік қастерлеуін өнеге етеді. Өзіне тән жақсы
қасиетті мәңгі биік, таза ұстау мұратынан айнымаудың қазақ ұғымындағы
мәрттік, тектілік болып аталатынын ұқтырады. Мысалы, Қазтуған Сүйіншіұлы
толғауларынан осы тектілік тағылымын ұқтыратын көркемдік астарларды
аңғарамыз:
Белгілі биік көк сеңгір,
Басынан қарға ұшырмас...
Арғымақтың баласы
Арыған сайын тың жортар,
Арқа мен қосым қалар деп...
Азамат ердің баласы,
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп! [9.28-29].
Тектілік - қазақ халқының қалыптасуына негіз болған мінез-құлықтың асыл
сапасы. Қазақтың ұлттық сапасының осы тектілік тұрғысында дамығандығы
Алаштың кең-байтақ мекендерін, тілін, салт-дәстүрлерін сақтап келгендігі
арқылы дәлелденеді. Жеке адамның жұртына қорған болар әрекеттері, маңына
үйірілген достарының асыл қасиетті болуы, жаман адамдардан үнемі аулақ
жүруі, барлық уақытта да қолдан келетін пайдалы істі ғана қолға алуы және
т.б. өнеге тағылымы жырланады. Мысалы, Шалкиіз Тіленшіұлы толғауларында
халықтық тәлім тәрбие тәжірибесінен сұрыпталған бейнелі оралымдардан
көп мәселе аңғарылады. Нақтылап айтқанда, "Жақсы адам", "Жаман адам" атты
ұғымдардың поэтикалық бейнелеулер арқылы берілуіндегі тәрбиелік мұраттар
айқындалады:
...Жауға кисең берен ки
Егеулеген болат өте алмас.
Есендікте малыңды бер де батыр жый,
Басыңа қыстау іс түссе,
Дұспанның қолы жете алмас!
...Ақылсыз достан,
Ақылды дұспан артық-ты... [9.38].
...Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа,
Күндердің күні болғанда
Сол жаман айғақ болар басыңа.
Жақсы да келер бү көпке,
Жаман да келер бү көпке,
Түгел іс қойып болмас бү кепке.
Жақсының жақсылығы сол болар,
Жаманменен бас қосып,
Сөйлемекке ар етер,
Жаманның жамандығы сол болар,
Сөйлесе дәйім бетін қара етер [9.39].
...Жаманға жақыным деп сөз айтпа,
Күндердің күні болғанда,
Сол жаман өз басыңа айғақ-ты!
...Қырға шықпас жаманның,
Барынан да жоғы игі [9. 43].
Жыраулар - Қазақ хандығы мемлекетіндегі қазақ халқының әрбір азаматының
еркектерінің де, әйелдерінің де асыл сапаны иеленуін, сол Жақсылықты
ұрпақтарға жалғастыруын мұрат тұтқан қайраткерлер. Жеке адамдардың жақсы
қасиеттері арқылы халықтың, оның ұрпақтарының өнегелі тұлға, үлгілі әулет
құрайтындығын жыр арқауына алады. Ғалым-Жазушы М.Мағауин: Шалкиіз - көбі
мақалға айналып кеткен талай афористік сөздердің авторы. Көзі жіті жырау
өзінің айтпақ ойын неғүрлым өткір, неғұрлым дәл бере алатын сөздерді
іріктеп қолданады. Және бұл әдепкі, қарабайыр сөздер емес, қынаптан суырған
қылыштай айбынды да әсем, өмірге, динамикаға толы образды сөздер,-
дейді [20.48].
Қоғамдық даму яғни, прогресс болмаған жерде регресс, немесе кері кету
басталады. Мұндай жағдайда халықтық дамудың харекеті тоқталып, тағдыры
трагедиялы аяқталады. Халық қалай дамуы керек? Қайтсе қоғам жетіледі?
деген сұрақтар ақын-жыраулардың тақырып өзегіне айналғаны сөзсіз.
Әйтпегенде ақын-жыраулар поэзиясында өсиетке, насихатқа, даналыққа құрылған
жырлар болмаған болар еді. Жыраулар ойындағы ол қандай қоғам? Қоғам
дамуының салыстырмалы даму заңдылықтарынан өсу, ілгерілеу шықпақ. Осы
жерден жыраулардан бастау алған жаман мен жақсы мәселесі толғау жанрының
тақырыптық өзегіне айналады.
Жаман мен жақсы арасындағы тартыс адам баласы пайда болғалы үзілмей
жүріп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ОТАНШЫЛДЫҚ ӘДЕБИЕТ ДӘСТҮРІ
1.1 Қазақ поэзиясы дамуының идеялық, көркемдік-эстетикалық
тіні ... ... ... ... ...7
1.2 Отаншылдықты жырлаудағы Абай, Мағжан
шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... ...26
ІІ ҚАЗІРГІ ОТАНШЫЛДЫҚ ӨЛЕҢДЕРДЕГІ ІЗДЕНІСТЕР МЕН ЖАҢАШЫЛДЫҚ
2.1 Кеңестік қазақ әдебиеті тарихында патриотизм концепциясын
орнықтырудағы Б. Момышұлының
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 1
2.2 Өлеңдердегі отаншылдықты бейнелеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .52
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының (жобаның) өзекті мәселелері. Қазақ әдебиеті - әлемдік
өркениеттер дамуының тарихында өзіндік орнымен ерекшеленетін рухани
мәдениет қазынасы. Қазақ әдебиетінің VI-XXI ғ.ғ. арасындағы даму жолы -
халқымыздың қалыптасу кезеңдерінің айнасы. Тарихи дамудың барлық
кезеңдерінде де әрбір ұрпақтың өзіне дейінгі, өзімен тұстас және
болашақтағы ұрпақтарға адамгершіліктің асыл сапасын дарытуды ойлағаны -
дәстүрлі көзқарас. Яғни, қазақ сөз өнері халқымыздың атадан балаға
жалғасқан өнегелі өмір сүруді уағыздайтынын бойына сіңіріп қалыптасты.
Қазақ сөз өнерінің фольклор, ақындық поэзия, жазбаша әдебиет болып аталатын
салалары ғасырлар бойы адамгершілік ұлағатының аса қуатты, пәрменді құралы
ретіндегі қызметін атқарып келеді. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірлерінен
бастап бүгінге дейін жалғасқан енді болашаққа ұласатын сипатында
шығармалардың мазмұны мен пішіні арқылы адамдардың психологиясына әсер
етуі қамтамасыз етіледі. Демек, сөз өнері шығармаларының адамдарға
жақсылық пен жамандық қарама-қайшылықтарын түсіндірудегі поэтикалық
ықпалдылығы басты назарда болады. Бұл орайда Әбунасыр әл-Фарабидің Өлең
өнерінің қағидалары туралы трактат атты еңбегіндегі пікір орынды естіледі:
"Жалпы айтқанда сөздің мағыналы, яки мағынасыз болмағы шарт. Алғашқысының
ішінде кейбір қарапайым түрі басқаларға күрделі келмекші.
Күрделі сөздің жәй айтылуы да, тұспалмен жеткізілуі де мүмкін;
әуелгісінің кейбірі көкейден шығады да, кейбірі олай емес. Ой
көрігінен сомдалып шыққан сөздің шынайысы да, жалғаны да
болады. Жалған айтылғанның ішіндегі қайсыбірі сөз барысында тыңдаушының
зердесінде бейнеленіп, сонымен тікелей тұспалданса, басқалары бейнеленетін
затқа байланысты ойда еліктеу туғызады. Соңғысы жай поэтикалык қуаттың
әсері. Еліктеудің кейбірі жетілген, кейбірі түбегейлі жетілген. Екеуінің
жігін ажыратып зерттеу ақындар мен поэзия білімпаздарының міндеті, көптеген
тіл мен диалектіде бұл хақында әр түрлі шығармалар жазылған [1. 786.].
Адамзаттың пайда болуы мен қалыптасуы, даму жолында барлық салада да
түрлі көзқарастар аясында бағалаулар ерекше орын алады. Әрбір нәрсенің және
құбылыстың, қасиеттің сырларына, қырларына, пайдасы мен зиянына, болашағына
және т.б. алуан түрлі сапаларына баға беру адамзат дүниетанымының сыншыл
табиғатына тән сипат. Ағартушы ғалым Ахмет Байтұрсынов былай дейді: Сын
деп адам ісінен шыққан нәрсені тексеріп, баға беруді айтамыз. Сынға салуға
болады - ғылымнан шыққан нәрсені де, өнерден шыққан нәрсені де, кәсіптен
өнген нәрсені де, қоғамшылдықпен құралған нәрсені де. Ол нәрселер көп адам
күшімен, ісімен жасалған мемлекет сияқты ұлы нәрсе болуға да ықтимал.
Жалғыз адам жасаған ұсақ нәрсе болуға да ықтимал. Адамның қай ісінен шыққан
нәрсе болса да, сынға салудағы мақсат - жақсы-жамандығын ашу, мән-мағынасын
анық таныту. Ғылым тарапынан шыққан нәрсе болса ғылым жүйесіне дұрыс,
терісін көрсету; өнер тарапынан шыққан нәрсе болса, мақсатқа сәйкес келген-
келмегенін көрсету; кәсіп тарапынан шыққан нәрсе болса, тіршілікке жайлы-
жайсыздығын көрсету; қоғамшылық тарапынан шыққан нәрсе болса, адам қалпына
қолайлы келу-келмеуін көрсету. Сөйтіп адам ісінен шыққан нәрсенің түрлісі
түрлі мақсатпен сынға түседі [2, 206].
Демек, ой көрігінен шыққан сөздердің поэтикалық қуаты арқылы адамдардың
жақсылықты игеруін, жамандық атаулыдан жиренуін, мағыналы өмір сүруге
талпынысын қалыптастыратын - сөз өнері шығармалары. Ежелгі дәуір әдебиетін
құрайтын түркі өркениеті мәдени ескерткіштері, орта ғасырлардағы (Х-ХІІ
ғ.ғ.) ислам мәдениеті мұралары, Алтын Орда-Қыпшақ дәуірі (ХІІ-ХІVғ.ғ.),
Қазақ хандығы кезіндегі (XV-XVIII) жыраулар поэзиясы, ХІХ-ХХ ғасыр әдебиеті
шығармалары - бәрі де қазақ сөз өнерінің адамдар санасына адамгершілік
ұлағатын сіңіру жолынан ауытқыған жоқ. Бұл - әлемдік өркениет заңдылықтары
аясында бағаланатын Отаншылдық әдебиет дәстүрі. Отаншылдық әдебиет дәстүрі
аясында сөз өнеріндегі эпос, лирика, драма тектерін құрайтын жанрлар жүйесі
қамтылады. Бұл - әрбір ұлттық әдебиет тарихын зерттеудегі өзекті
мәселелердің бірі. Отаншылдык әдебиеттің казақ сөз өнеріндегі поэзиялық
шығармалар жүйесіндегі дәстүр жалғастығы тұрғысынан қарастыру қазіргі
ұлттық әдебиеттану ғылымдарындағы зәру мәселе екендігі мәлім. Отаншылдық
поэзия дәстүрінің қазақтың ақындық өнеріндегі қалыптасу жолдарын, шығыс
поэзиясы арқылы ықпалдасуын, бұның қазақ жыраулары сынды көрнекті
ақындарының әдеби мұрасы арқылы дамытыла жалғасуын саралау тақырып
өзектілігін дәлелдейді.
Ертедегі әдебиет нұсқалары мен ақын жыраулық кезеңдердегі көптеген
ақындар мұралары көп жылдар бойы елеусіздеу болып келді. Бұл орайда діни-
ағартушылық, исламдық-Отаншылдық сипаты айқын ақын-жыраулар мұрасын әлемдік
және ұлттық әдеби даму сабақтастығы аясында қарастырудың өзектілігі
айқындала түседі.
Профессор Б.Кенжебаев қазақ әдебиетінің тарихындағы ақтаңдақ беттерді
толтырудың өзектілігін сонау 1959 жылғы бір еңбегінде атап көрсеткен еді:
...біз қазақтың бұрынғы ақын-жазушыларын саяси-идеялық қатесі жоқ ақын,
жазушылар, саяси-идеялық қатесі бар ақын, жазушылар деп жіктедік. Сөйтіп
ешбір қате-кемшілігі жоқ деген ақын, жазушыларды алдық та, қандай да болса
бір қате-кемшілігі бар ақын-жазушыны "жылы жауып" қойдық. Дұрысында,
тарихта болған, заманында өз әлінше қоғамдық прогресшіл қызмет атқарған,
әлеуметтік-мәдени, әдеби мәні бар, азды-көпті шығармалар қалдырған ақын-
жазушылардың бәрінің де аттары аталуға, қызметтері мен шығармалары
көрсетілуге, объективті тұрғыдан зерттелу керек. Аттары аталмайтын,
кызметтері мен шығармалары көрсетілмейтін ақын-жазушы болмауы тиіс[3.198-
1906.].
Қазақ әдебиеті тарихының түркі өркениеті мен исламдық-ағартушылық
тұтастығымен ықпалдасуын әрі ұлттық, әрі әлемдік әдебиет ерекшеліктері
тұтасуы жағдайында қарастыру тәуелсіз Қазақстанның жаңа тарихының
мемлекеттік бағдарламаларының талаптарымен үндеседі. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Мәдени мұра бағдарламасына
байланысты айтылған пікірі де қазақ әдебиетінің ұлттық мінез-құлық
психологиясын насихаттап келген құндылықтарын жаңаша зерделеудің
өзектілігін анықтай түсті: "Біздің ұлттық мәдениетімізде де жалпы
азиялықтарға тән биязылық, өткенге салауаттық жасау, үлкенді сыйлау, жасқа
қамқорлық, қысылғанға қол ұшын беру, ағайынның ауыз бірлігін сақтау - бәрі-
бәрі де бар[4]. Біздің мақсатымыз орта ғасырлардағы түрік поэзиясы мен
жыраулық поэзияда қалыптасқан Отаншылдық сарынның ежелгі дүниеден қазірге
дейін еш үзілместен желі болып тартылған рухани кеңістік аясын ашып көрсету
болады. Отаншылдық поэзияның мазмұндық мәнін екшей отырып, бүгінге дейін
жеткен дәстүрлік жалғасымын, қазіргі өлеңмен байланысын жан-жақты
қарастырамыз.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Қазақ әдебиетінің
қалыптасу жолы халқымыздың, рухани мәдениетіміздің әрі ұлттық, әрі жалпы
адамзаттық дамудағы лайықты орнын танытады. Сөз өнерінің туындысы - жеке
адамның жан-дүниесіндегі сезімдік толғаныстарының сыртқы ортаға жеткен
көрінісі. Жеке адамның көңіл-күйінен туындаған ойлар, толғаныстар ұлттық
дүниетанымға тән өзгешеліктерімен ерекшеленеді. Сөз өнері туындылары арқылы
адамдардың өмірге арналған көзқарастары анықталады. Көркем шығарманың
мазмұны мен пішінінде жеке адамдардың жандүниелеріндегі сезім құбылыстары
поэтикалық тұрғыда өрнектеледі. Көркем шығармалардың идеялық-композициялық
құрылымындағы адамгершілік-имандылық сеніміне бағдарлаған желі арқылы сөз
өнерінің бүкіл адамзатқа арналған гуманистік мұраттары да сараланады. Қазақ
әдебиеті тарихындағы тұрақты желі болған гуманистік мұраттарды адамзат
өркениетінің кемелденген кезеңіне сәйкес жаңаша қарастыру ұлттық және
жаһандану процесінің сабақтаса дамитын заңдылықтарымен де үндеседі.
Дипломның мақсаты мен міндеті: Жұмыстың негізгі мақсаты – қазақ
әдебиеттану ғылымының бір саласы өлеңтануда сөз болып жүрген поэзиядағы
Отаншылдық дәстүрдің қалыптасуы мен дамуын бүгінгі қазақ өлеңі табиғатымен
сабақтастыра қарастыру. Осы орайда тақырып жөнінде ғалымдардың өзіндік
методологиялық ғылыми тәжірибелік тұжырымдамаларын зерделеу. Әуелі
ғалымдардың қазақ поэзиясының Отаншылдық дәстүрінің теориялық мәселелерін
терең қарастырған еңбектерінің негізгі бағыттарын айқындау. Ежелгі түрік
поэзиясынан бастау алған Отаншылдық дәстүрдің ортағасырлық, жыраулық және
одан кейінгі ғасырлардағы қазақ өлеңіндегі дамуын айқындау мақсатында
төмендегіше міндеттер қоямыз:
- Қазақ поэзиясындағы Отаншылдық дәстүрдің қалыптасу тарихы мен көркемдік
арналардағы жаңашылдық үрдісін, бүгінге дейінгі өлеңдегі жетістіктерімен
сабақтастыра отырып анықтау.
- Отаншылдық поэзия дәстүрінің тарихы мен көркемдігіне қатысты зерттеу
еңбектерінің бағыттарын ашып көрсету;
- Ақын-жыраулар поэзиясындағы Отаншылдықтың көркемдік бейнелілігі мен
идеялық-эстетикалық сипатының кейінгі поэзиядағы жалғасын айқындау;
- Қазақ Отаншылдық поэзиясының негіздерін саралай отырып қазіргі қазақ
ақындар шығармашылығындағы бағыт-бағдарын сипаттау;
- Қазіргі қазақ өлеңіндегі Отаншылдықтың мораль, адамгершілік бағыттарында
жекелеген ақындар шығармашылығында көрініс табуын дәйектеу.
Зерттелу объектісі: Ежелгі түрік поэзиясында қалыптасқан Отаншылдықтың
жыраулық поэзиядағы жаңашылдығы сараланатындықтан, ақын-жыраулар
шығармашылығы қамтылып отырды. Сонымен қатар Отаншылдық дәстүрдің бүгінгі
дамуын айқындайтын қазіргі қазақ ақындары шығармашылығы, жекелеген жыр
жинақтары зерттеу нысаны ретінде алынды. Отаншылдық дәстүрді айқындауда
ақындық өнер мәселесі жекелеген зерттеу еңбектерімен дәйектеліп, бүгінгі
ақындар өлеңдерімен тұтастықта қарастырылды.
Теориялық мәнділігі мен ғылыми жаңашылдығы:
- Ерте дүние ойшыларынан бастау алған Отаншылдық сарынның тарихи даму
барысы сипатталады.
- Көне дәуірлер мен жыраулық поэзиядағы Отаншылдық ой түйдегі, сөз
мәйегін көне сипатта сақтағандығы түйінделеді.
- Отаншылдық мазмұндағы, философиялық мәнге ие, тәрбие көзі саналатын
өлеңдер адамның өзін-өзін тануына зор ықпал ететін сөз өнерінің
күшін дәйектейді.
- Жыраулардың үлгі өсиетке толы өлеңдерінде де, Абай, Шәкәрім кейінгі
қазақ өлеңдеріндегі Отаншылдықтың жасырын жатқан сырлары талданады.
Практикалық маңыздылығы: Диплом жұмысын қазіргі қазақ әдебиеттану
ғылымының оның ішінде өлеңтану методологиясын зерттеудегі ерекшеліктері
жөнінде жазылатын магистрлік диссертациялар мен студенттердің қазақ
лирикасы тақырыптарындағы өзіндік жұмысына, бақылау және курстық
жұмыстарға, сондай-ақ, қазақ поэзиясын зерттеуші ғалымдардың зерттеу
тәжірибелеріне қызығушы жас ізденушілерге дереккөз ретінде пайдалануына
әбден болады. Жұмыстың нәтижелерін қазақ өлеңінің ежелгі дәуірі мен қазіргі
кезеңі жайлы материалдарға дерек ретінде қолдануға болады.
Теориялық және әдіснамалық негізі: Зерттеу барысында қазақ
әдебиеттанушыларының, өлеңтанушы ғалымдарының А.Байтұрсынов, М.Әуезов,
Е.Ысмайылов Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Жәмішов, Р.Бердібаев,
М.Базарбаев, Қ.Өмірәлиев, Б.Кәрібаева, Қ.-М.Жүсіп, т.б. зерттеулерімен
қатар қазақ өлеңінің мәселелері төңірегіндегі диссертациялар қамтылды.
Мәселен, Ә.Сұлтанханның Орта ғасырдағы түркі әдебиеті мен қазіргі қазақ
поэзиясындағы рухани-адамгершілік дәстүр жалғастығы, Қ.Мәмбетовтің
Ж.Ешниязұлы шығармашылығы негізіндегі Отаншылдық поэзия тақырыптарындағы
зерттеу авторефераттары. Сондай-ақ қазақ ғалымдарының өлеңтану
шығармашылығына қатысты мақалалық, ғылыми еңбектер де негіз болады.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімді
құрайтын екі тараудан және қорытынды мен сілтеме жасалған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І. ОТАНШЫЛДЫҚ ӘДЕБИЕТ ДӘСТҮРІ
1.1 Қазақ поэзиясы дамуының идеялық, көркемдік-эстетикалық тіні
Қазақтың өзіндік төл атымен аталатын рухани мәдениеті ХІІІ-ХV
ғасырларда өркениеттер дәстүрлері тоғысқан сипатымен ерекшеленеді. Академик
С.А.Қасқабасовтың Қазақстанның ХІІІ-ХV ғасырлардағы рухани мәдениетін
жаңаша жазудағы пікірі бұл ойымызға дәйек болады: "Бұл кезеңнің рухани
мәдениеті Дешті Қыпшақ аумағында ежелгі түрік, монғол және ислам мәдениеті
дәстүрлерінің өзара тығыз ықпалымен сипатталады. Ол негізінен алғанда
фольклор, ауызекі жеке поэзия, жазбаша (қолжазба-кітаби) әдебиет және
музыкалық-поэтикалық өнер түрінде болып, дамып отырған" [5. 226].
Сөз өнері - халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетанымының жемісі.
Сөз өнеріндегі фольклор жанрлары, ауызекі жеке поэзия, жазбаша (қолжазба-
кітаби) шығармалары - бәрі де адамдардың адамгершілік тәлім-тәрбиесіне
арналады. Адамдардың сәби кезінен есейгенге дейін, отбасындағы қалыптасу,
өсу кезеңдерінде жандүние байлығын иеленуінде сөз өнері туындыларының
жетекші ықпал жасайтыны - дәстүрлі жағдай. "Сүйінші", "Бесік жыры",
"Тұсаукесер", "Ау-жар", "Сыңсу", "Беташар", "Тойбастар", "Той-тарқар", "Жар-
жар", "Естірту", "Жоқтау", "Қоштасу", "Жұбату", "Көңіл айту" [6], адам
өмірінің туылар сәтінен бастап өмірден өткеннен кейінгі кезеңді де қамтиды.
Фольклордағы тұрмыс-салт өлеңдерінің, эпостық дастандардың, ертегілердің,
аңыз әңгімелердің, тарихи жырлардың, мақалдар мен мәтелдердің, жұмбақтардың
барлығының да идеялық-композициялық құрылымында адамгершілік мінез-құлық
сапаларын бейнелеу, суреттеу тұрақты орын алады. Сөз өнері шығармаларында
адамдарға ақыл-кеңес, өсиет, тілек, бата, ұсыныс арналады. Фольклорда да,
ауызекі жеке поэзияда да, жазбаша әдебиетте де айтылатын тілектердің
барлығы да поэтикалық өрнектері шебер үйлесімділікпен өрілген кестелі
өрімді, мағыналары астарлы оралымдармен айтылады. Сөз өнерінің осындай
бейнелі өрнектерінің эстетикалық-гуманистік табиғатына орай әлемдік
мәдениет тарихында Отаншылдық әдебиет, Отаншылдық поэзия ұғымдары да
қалыптасқан. Бұл екі тіркестің мағыналық ұғымдары бір-бірімен сабақтас.
Профессор С.Негимовтың анықтамалары әлемдік және түркі әдебиеттері
мұраларындағы поэтикалық сабақтастықты аңдатады. Мысалы,
Отаншылдық әдебиет (Отанды сүюдегі - үлгілі, өнегелі, ғибратты) - ғылыми-
танымдық сипатта түзілген көркем шығармалар" [7. 86.] делінген.
Қабуснамада падишалықтың шарттары, падишаға кызмет ету, оның уәзірі,
жәрдемшісі, іс жүргізуші хатшысы, әскер басшысы болудың да заңдылықтары
мінез-құлық қағидалары бойынша өсиет етіледі. Ал, жаза беру мен кешірім
жасау, саудагерлік және алыпсатарлықта адалдық сақтаудың жолдары
насихатталады.
Кітапта жаратылыстың тылсым сырларын игеруге ұмтылатын талантты
адамдардың ғылым жолында ізденуіне байланысты да арнаулы әңгімелер
айтылады. Отыз үшінші тарауда дәрігерлік емдеу ғылымының тәсілдері, отыз
төртінші тарауда жұлдыздар мен геометрия ғылымы хақындағы ой-пікірлері
жүйелене беріп еді. Үйлену ("Жиырма алтыншы тарау"), перзентті тәрбиелеу
("Жиырма жетінші тарау"), дос таңдау ("Жиырма сегізінші тарау") туралы
насихат әңгімелері адам мінезінің күрделі тіршілік қайшылықтары ортасындағы
сипатын саралайды.
Отаншылдық әдебиет - адамдардың өзара жақын қарым-қатынастарының нәзік
жақтарын, сөз өнері тілімен түсіндіретін рухани құрал. Кітаптың "Жиырма
сегізінші тарауында" дос таңдау туралы уағыздары да тәрбиелік әсерлілігімен
ерекшеленеді. Мысалы, сол сөздердің бір үзіндісі мынадай: "Ақылсыз
адамдармен дос болудан сақтан. Өйткені, ақымақ дос ақылды дұшпаннан жаман.
Ақылсыз достың істеген ісін ақылды дұшпан істей алмайды. Жоғары дәрежелі,
адамгершілігі күшті, білімді, опалы кісілермен достассаң, сен өзіңнің
адамгершілік шапағатың, ілімің мен жұртқа атағың жайылады.
Адамгершілігі аз, мейір шапағаты кем, ілімсіз адамдармен бірге болма.
Бұл сияқты адамдармен жолдас болғаннан, болмаған жақсы.
Адамдарды екі топқа бөледі, бірі - достық ақысын босқа кетіретіндер,
екіншісі - жақсылықты жақсы дей білушілер [8.183].
ХV-ХІХ ғ.ғ. және XX ғ. бас кезіндегі ақын-жыраулар поэзиясында да осы
адамтану көзқарастары дамытыла жырланады. Мысалы, Шалкиіз Тіленшіұлының
толғауларындағы осындай мағынадағы ой өрімдері қазақ сөз өнеріндегі
Отаншылдық сарындардың қуаттылығын айқын байқатады.
Жақсының жақсылығы сол болар,
Жаманменен бас қосып,
Сөйлемекке ар етер,
Жаманның жамандығы сол болар,
Сөйлесе дәйім бетін қара етер [9. 39].
Айырдан туған жампоз бар,
Жүгін нарға салғысыз [10] -деп бейнеленуіндегі орталық персонаж шынайы
тұлғалар. Мемлекеттің көсегесінің көгеруі, дамуы нағыз шешен-билердің
тегеурінді өнерімен, өнегесімен, кызметімен тамырлас. Ол – тәртіптің
тұтқасын ұстаушы, ұлтының салт-дәстүрін, рухани болмысының қасиеттерін,
ерекшеліктерін бойына дарытқан текті тұлға, ереже- қағидаларына жүйрік әрі
жетілдіруші дархан дарын, әлеуметті ілгері сүйрейтін қызғыштай
қорғайтын, жақсылыққа үндейтін үлгілі ұйымдастырушы [11. 39].
Қабуснамадағы адамдарды мінез-құлық сапаларына қарай бөліп
қарастыратын толғамдар қазақ шешендерінің осындай ойларымен үндеседі.
Адамдардың қоршаған әлеуметтік ортадағы тұрмыстық қарым-қатынас мәдениеті
аясындағы біліктілік деңгейлерінің әр түрлі болатыны анық. "Қабуснамада"
әкенің баласына айтқан ақыл-кеңестері жеке тұлғаға арналғанмен жалпылық
мәні анық. Адамзаттың ортақ мекені планетамыздағы алты миллиардтан асқан
халықтардың тілдері, діндері, әдет-ғұрыптары әр түрлі болғанымен
адамгершілік мінез-құлық сапасын игеру, мұраттары ортақ. Сондықтан
Отаншылдық әдебиет дәстүріндегі шығармаларда психологиялық-танымдық
мәселелер негізгі сипатты құрайды.
Мысалы, Жетінші тарауда адамдардың білімділік-біліктілік
денгейлеріне, сөздердің қажеттілігіне, қажетсіздігіне байланысты мынадай
анықтамалар беріледі: "Ей, перзентім, білгенің жөн, адам -үш түрлі, сөз -
төрт түрлі болады. Адамдардың бірінші түрі - біледі және білген сайын
білгісі келеді, бұлар ғалымдар тобына жатады. Бұлардың айтқанына тәнті тұру
керек. Екінші түрі - біледі, біле тұра білмеймін дейді. Бұлар ұйқыдағы
зұлымдар, олардан сақ болған жөн. Үшіншісі білмейді және білгеннің тілін
алмайды. Олар - ессіз, надандар. Бұл сияқтылардан аулақ жүру керек. Сөз
төрт топқа бөлінеді. Біріншісі -білуге де, айтуға да қажеті жоқ сөздер.
Екіншісі -білуге де, айтуға да қажетті сөздер. Үшіншісі - білуге қажеті
жоқ, бірақ айтуға болатын сөздер. Төртіншісі - білу керек, бірақ айтуға
қажетсіз сөздер. Негізінде, дүниенің бар жақсылығы - айту және білу үшін
қажетті сөздерге тән қасиет. Бұл сөздер дүние үшін пайдалы болып, айтушыға
да, тыңдаушыға да мән-мағынасымен әсерлі болуға тиіс" [8.32].
Осы арада қазақтың этнографиялық болмысындағы "Ұлағатты ұлттық
ұғымдарды" саралап көрсеткен зерттеуші С.Кенжеахметовтің жүйелеуі
еске түседі. Зерттеуші былайша жіктейді: "Үш байлық" (денсаулық,
ақжаулық, бес саулық), "Үш қат" (аспан, жер үсті, жер асты), "Үш қуат"
(ақыл, жүрек, тіл), "Үш ғайып" (ажал, қонақ, несібе), "Үш арсыз (ұйқы,
тамақ, күлкі), "Үш дауасыз" (мінез, кәрілік, ажал), "Үш қадірлі (ырыс,
бақ, дәулет), "Үш жақын" (жан, мал, жар), "Үш ақиқат" (қымбат, шындык,
арзан - өтірік, дауасыз - кәрілік), "Үш қуаныш" (алғыс алу, өзіңді көптің
іздеуі, ісіңнің өшпеуі), "Үш көз" (су анасы -бұлақ, жол анасы - тұяқ, сөз
анасы -құлақ) және т.б. [12. 27-28].
Зерттеушінің "Төрт тұлға", "Төрт құбыла", "Төрт маусым", "Төрт мұрат",
"Төрт мүлік", "Төрт қорлық", "Төрт күнә" т.б. [12.29-30]-жіктеулері де
халықтық анықтамадағы әрі ұлттық өзгешеліктің, әрі жалпы адамзаттық
көзқарастардың табиғи үндестіктерін айғақтайды.
"Қабуснама" кітабындағы әкенің баласына аманат етіп қалдырған өсиеттер
жүйесінің өзі - Отаншылдық-философиялық толғаныстардың өнегелі үрдісінің
көрсеткіші. Кітаптағы ата-ананы құрметтеу туралы жазылған "Бесінші тарауда"
перзент атаулының ата-ананы құрметтеуін айқындайтын міндеттер анықтала
көрсетіледі. Ата-ана әрбір перзенттің тегі екендігі, олардың баласы үшін
өмірлерін де қиятыны, ата-аналарына жасаған қызметтерін ешқашан да
ауырламауы, олардың көңілдеріне қаяу салмауы керектігін ескертеді. Ата-
анасы үшін адал қызмет еткен перзенттердің өздерінің де тіршілік заңдылығы
бойынша сол еңбектерінің жемісін көретіні түсіндіріледі:
"...Егер сен, өз перзентім құрмет қылсын десең, сен де анаңа не
істесең, саған перзентің де соны жасайды. Перзент жеміске, ата-ана жеміс
ағашына ұқсайды. Жеміс ағашын жақсы күтсең, жемісі де дәмді, жақсы болады.
Сол сияқты ата-анаға деген ізет, құрметіңді аямасаң, саған деген олардың
ізгі тілегі қабыл болады" [8. 19].
Осы арада Отаншылдық әдебиет дәстүрінің ежелгі заманғы үлгілеріне негіз
болған натурфилософиялық көзқарастардың да үндестігі бар екені байқалады.
Яғни, "перзент жеміске, ата-ана жеміс ағашына ұқсайды" деген мегзеулі
(символдық) тіркестер арқылы адам мен табиғат болмысының егіз ерекшеліктері
баламаланып бейнеленеді. Табиғат тынысын, құбылысты көркем бейнелеулі
ойлармен өрнектеу -Отаншылдық әдебиеттің ойшылдық ұлағатын анықтай түседі.
Осы орайда, Қазақ хандығының Ата заңы "Жеті жарғының" жүзеге асуына үлес
қосқан Әз-Тәуке ханның Бас кеңесшісі, қазақ билерінің пір тұтқан ұстазы,
исламдық-ағартушылық дәстүрдің көрнекті тұлғасы Әнет баба Кішікұлының (1626-
1723 ж.ж.) ұлағат сөздерінің барлығы мегзеулі астарлармен айтылатынын еске
аламыз. Мысалы: "Дүниеде неше жетім бар?" деп сұрағанда Әнет баба айтыпты:
- Дүниеде жеті жетім бар. Олар мыналар:
Сөз жетім, ынтаменен тыңдалмаса,
Сөз жетім, киілместен тозған болса!
Жер жетім, иесі жоқ қалған болса,
Ел жетім, жақсы басшы арман болса.
Көл жетім, қаз қонбаса құстары ұшып,
Ер жетім, жеке қалса тізе құшып,
Болмаса замандасың тойға барма,
Басыңа жалғыздықтың торы түсіп.
Қабуснама - әлем әдебиетіндегі Отаншылдық әдебиет мұраларымен
поэтикалық үндестігі мол шығарма. Қазақ фольклорындағы халықтық тәлім-
тәрбие мұраттарына арналған ғибраттық бағдары айқын мұралардың Отаншылдық
кітаптармен үндестігі - сөз өнеріне тән ортақ сарындар бірлігін дәйектейді.
Сөз өнері туындыларының ақын-жыраулар шығармашылығында жалғасуында
Отаншылдық әуендер, сарындар жаңғыра жырланады. ХV-ХІХ ғ.ғ. және XX ғ.
басындағы ақын-жыраулар шығармашылығына негіз болған Отаншылдық әдебиет
тағылымы -ұлттык поэзиямыздың көркемдік кеңістігін ұлғайта түсті. [13.84]
Отаншылдық поэзия - сөз арқауындағы көркемдік үрдістің бір саласы.
Профессор С.Негимов былай дейді: "Отаншылдық поэзия (Туған жерді сүюде -
үлгілі, өнегелі, тағылымды) - үгіт-насихаттық, өсиет сарын-сипатында
түзілген, поэзиялық жанрда жазылған шығармалар. Атап айтқанда, Отаншылдық-
философиялық толғаулар, мысалдар, термелер, баталар, қанатты, нақыл сөздер,
ғылыми-танымдық немесе қоғамдық-саяси, философиялық-әлеуметтік тақырыпта
жазылған поэзиялық трактаттар" [14. 80].
Зерттеушінің осы мақаласында Отаншылдық поэзия үлгілерінің
қатарында түркі әдебиетінің көрнекті ақындарының шығармалары
аталады. Мысалы, Жүсіп Баласағұнның "Құтты білігі", "Ахмет
Иүгінекидің "Ақиқат сыйы", Махмұт Қашқаридың "Диуани лұғат-ат
түркі", Ахмет Иасауидың "Ақыл кітабы".
ХV-ХІХғ.ғ. және XXғасыр басындағы ақын-жыраулар шығармашылығына негіз
болған халық әдебиетіндегі Отаншылдық сипаты айрықша дараланған қара
өлеңдерді де атар едік.
Қазақтың ұлы ғалымы Шоқан Уәлиханов "Қазак халық поэзиясының түрлері
жөнінде" деген мақаласында "Жыр", "Жылау-жоқтау өлеңі", "Қайым өлең",
"Қара өлең", "Өлең" атты түрлерін саралап, олардың әр қайсысына
шағын-шағын анықтамалар жасаған еді. Мысалы; "Қара өлең - әдетте
үйреншікті өлең, бұл өлең төрт шумақты, әр шумақта жеке- жеке ой жатады.
Сондай-ақ бұл өлең дауысқа негізделеді" [15.165] -дейді.
Ал, қара өлеңді арнайы зерттеген профессор А.Сейдімбеков
мынадай ғылыми тұжырым жасайды: "Қара өлең өзінің көркемдік құрал-тәсілдері
ретінде шешендік сөздердің қиыннан қиысатын тас-түйін
логикасынан бастап, жыр-термелердің ақыл-ой өсиеттеріне дейін, эпикалық
поэмаларымыздың құйылмалы легінен бастап, жыраулар толғауының даналықтарына
дейін, тұрмыс-салт лирикаларының нәзік сезімдерінен бастап, жалпы сөз
өнерімізде қойдай өріп жүретін этнографизмге дейін жүзіп жүріп сусын
қандырған, рухани нәрі ете білген. ...Қара өлең ағайынның ақ тілегіне
қоса өкпе-назын да, қыз-бозбаланың арман-аңсарына қоса ынтық-зарын да,
жасы үлкеннің өсиет-өнегесіне қоса кісілікті талғам-талабын да талмай
жеткізіп отыратын дәнекер. Жай дәнекер емес, айтушы-тыңдаушы жұрт әр
сөзінен, әр теңеуінен өз ортасына мейлінше түсінікті мағына тауып, әр
емеурінді іштей жорып, ғажайып күй кешеді" [16. 50].
Отаншылдық поэзияның идеялық-композициялық желісінде үгіт-насихаттық,
өсиет сарынының болуы - басты ерекшелік. Ал, қазақтың кара өлеңдерінің
басым бөлігі осындай Отаншылдық-философиялық ойлардың тізілісімен
жырланады. Мысалы, мынадай қара өлеңдер адамдардың өз ортасына, жеке
тұлғаларға деген көзқарастарын айқындауларына бағдар берерлік насихат
тілімен жырланады:
Жабыны жауға салма жалды екен деп,
Жаманмен жолдас болма малды екен деп.
Баласын қазанаттың бақпай қойма,
Қан түсіп аяғынан қалды екен деп [16. 129].
Дүние - бір қисық жол бұраңдаған,
Бақ тайса мал менен бас құралмаған.
Күніне мың бір пәле көрсең-дағы,
Сонда да күдер үзбе бір Алладан
...Дүние - қарап тұрсам бір кең сарай,
Сарайға көзім талды қарай-қарай
Тағдыр мен Тәңірге жала жаппа,
Өзіңнен ер жігіттің бақ пен талай [16 130].
Дүние ойлап тұрсам қос уыстай,
Түрленген қайран күнім тоты құстай
Барында оралыңның ойна да күл,
Қаларсыз әр тебеде қосылыспай [16 132].
Адамдардың фәнидегі қарым-қатынастары - өткінші қозғалыстағы
тіршіліктің артқа қалатын ұлағаты. Қара өлеңдердегі Отаншылдық тәлім-
тәрбиелік бағдары адамдардың өзара сыйласқан қарым-қатынастарына арналады.
Шынайы достық ұғымының аясында жақсы мен жамандардың үйлесімі болмайтыны
ашық айтылады. Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетанымы бойынша
әрбір адамға тек қана жақсымен, асыл сапалы кісілермен ғана достасу
ұсынылады. Әрбір ата-ананың перзенттерінің үлгілі адамдармен ғана
жолдас, дос болуын ойлайтыны - халықтық дәстүр. "Жігітті жолдасына
қарап таны!" деген халық даналығы да осындай мұрат бағдарына негізделген.
Қара өлеңдердің Отаншылдық нысанында халық арманының бұл көзқарастары анық
жырланады.
Мысалы:
Өлеңді айт дегенде айтпаған кім,
Жарық жоқ өлеңдерге қараңғы түн.
Бірінді бірің сыйла тіршілікте,
Біріңе бірің мейман азғана күн [16. 136].
Өткен күн ойлап тұрсаң белгісіз ғой,
Қол бұлғап шақырғанмен келгісіз ғой
Жолдас болсаң, жігіттер, жақсыменен бол,
Бір сөзі мың ділдаға бергісіз ғой [16.137].
Айда батпан жігітке күнде батпан,
Шаба алмаймын толықсып жайдақ атпен.
Жолдас болсаң, жігіттер, жақсымен бол,
Сексеуілдің шоғындай жайнап жатқан
Жапалақ жалпылдайды жар басында,
Немене жоқтың күйі бар қасында.
Дос болып қас қылғаннан сақтағайсың,
Қасқыр да қас қылмайды жолдасына [16. 142].
Татулық, ауыз біршілік -Отаншылдық поэзиядағы маңызды тақырыптардың
бірі. Адамдардың тұрмыстық қарым-қатынастарындағы өзара сыйластықтың болуы
хақында қара өлеңдерде де насихатталады.
Біздің ауыл жоғары Сыр болады,
Көп тағылса қалампыр кір болады
Тіршілікте жүрейік сіз-біздесіп,
Дәурен екі болмайды бір болады [16. 139].
Қара өлеңдердегі үлгі-өнеге ретінде насихат тілмен жырланатын
мәселелердің бірі - ер жігіттің сүйген жарының бейнесі. Жандүниесі мен
тәнінің сұлулығы тұтасқан арулардың ер жігіттің бағын жандыратын құдыреті
өлеңдерде де тәлім-тәрбиелік бағдарлы ойлармен өріле өрнектеледі:
Сал кеуде сандуғаштай сайрап тұрған.
Меруерт тас Самарқанда жайнап тұрған.
Ағалар, топтан таңдап бір-сұлу ал,
Тасындай диірменнің ойнап тұрған [16. 146].
Жігіттер, дәурен өтер, дәурен өтер,
Бәрі де бұл дүниенің әуре етер.
Қаумалаған достарың сырт айналар,
Қадіріңе сүйген жар - сәулең жетер [16.147].
Қалтаңда бет қарайтын айнаң болсын,
Алдайтын он бес қызды айлаң болсын.
Қаншама күйдім-сүйдім десең-дағы,
Жігітке өз жарындай қайдан болсын [16.208].
ХV-ХІХ ғ.ғ. және XX ғ. басындағы қазақ ақын-жыраулары поэзиясында
сүйген жарға, әйелге арналған Отаншылдық бағдардағы көзқарастар жаңғыртыла
жырланды. Екі жыныс өкілдерінің отбасылық жұбайлық одағының халықтың, жалпы
адамзаттың өсіп-өркендеуіне жол ашатын негізгі сипаты ақын-жыраулардың
поэтикалық бейнелілігі айқын өрнектермен жырланады.
Мысалы, ұлттың асыл сапалы перзенттерін дүниеге келтіретін ердің
лайықты қатын алуы керектігін Асан Қайғы Жәнібек ханға сыншыл тілмен айтқан
еді:
...Қатын алдың қарадан,
Айрылдың хандық жорадан,
Ел ұстайтын ұл таппас,
Айтылар ата мұрадан!
Мұны неге білмейсің?! [9. 24].
Ал, Аймедет Доспамбет жырау өзінің жарының лайықты ата-тегін, сырт
келбетін, іс-әрекетін дағдыларын сүйсіне толғайды. Алыстап кеткенде ер-
азаматтың жарын олжалайтын арамзаларға оқыс оқиғаларға деген ащы өкінішін
арманды өксікке толы шерлі-мұңды романтикалық әуенмен төгеді:
Алғаным Әли ағаның қызы еді,
Қас арудың өзі еді
Маңдайы күнге тимеген,
Желге шашын үрмеген,
Серпіліп адам бетін көрмеген,
Калай күні кешті екен?!
Қосақай, Қосай, Ер Досайдың анасы,
Хан қызындай сұлтанның
Айдындықтай ақ білегін жастанып,
Ерен үйін тіктіріп,
Омыраудағы он түймесін ағытып,
Кейінгі қалған көпекке
Қалай да белін шешті екен! [9 .133].
Ақын-жыраулар поэзиясы - адамға тән арманды да, ащы өкінішті де, өткен
өміріне ризашылықты да романтикалық сыршылдықпен жеткізетін өнернама әлемі.
Доспамбеттің "Тоғай, тоғай, тоғай су" толғауында лирикалық-қаһарман
жауынгерлік жорық жолдарындағы тұлпар мінген колбасшы, жеңімпаз батыр,
өзіне лайықты жары болғанын да мақтаныш етеді.
...Зерлі орындық үстінде,
Ақ шымылдық ішінде,
Тұлымшағын төгілтіп,
Ару сүйдім, өкінбен [9. 34].
Шалкиіз Тіленшіұлының толғауында батырлық, азаматтық тұрғыда өмір сүру
туралы ойлары - дала адамының дара мінезді, талғамы биік көзқарасын
танытады. Күнделікті тұрмыс мәдениетін талғампаз іс-әрекеттерімен
қалыптастырған қазақ өркениетіне тән эстетикалық талғам талаптары осы
жыраулар поэзиясынан аңғарылады. Шалкиіздің сәнді мағыналы өмір сүру
талаптарының қатарында әйелді де қатарластыра жырлауының әлеуметтік-
гуманистік ұлағатын көреміз:
Алаштан байтақ өз басым,
Арабыдан атты сайлап мінбен-ді!
Күлікке тастай болып тимесе,
Үстіме көбе сайлап кимен-ді!
Күмістен екі қолтық жоқ болса,
Сыпайышылық сүрмен-ді!
Алғаным ару болмаса,
Алдыма алып сүймен-ді!
Дулығамның төбесі,
Туған айдай болмаса,
Батыршылық сүрмен-ді!! [9.366].
Ақтамберді Сарыұлы да әйел мен еркектің сәнді, мәнді өмірі мен
тұрмыстың көріністерін егіздей бейнелейді. Адам өмірінің мағыналы, мәнді
суреттері - көшпелі тұрмыстың дара өзгешеліктерімен тығыз байланысты
түрде жырланады. Жырау ару қыз, әйел мен жігіт-күйеу және жылқы-байлық –
үшеуін сабақтас, қатарлас байлық тұрғысында бейнелейді:
Арудан артық жар бар ма,
Жылқыдан асқан мал бар ма?
Биенің сүті сары бал
Қымыздан асқан дәм бар ма!
Желіде құлын жусаса,
Кермеде тұлпар бусанса.
Сәні келер ұйқының,
Жылқы қолдан тайған соң,
Қызығы кетер күлкінің,
Қыздың көркі - құлпыда,
Жігіттің көркі жылқы да! [9.60].
Отаншылдық шығармалардың өзегі - адамдардың үйленуі, еркек пен әйелдің
бас қосып, ұрпақтарды өсіруі. Қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан ата-
бабалық салт - ер азаматтардың текті әулеттен өнген қызға үйленуі. Қазақтың
ата-бабалық дәстүрі - халқымыздың тектілікті мұрат тұтқан көзқарастарының
рқасында жүзеге асып келе жатқан қасиетті жол. Қазақ халқының ата-бабалық
өркендерінің барлығы дерлік текті әулеттерден құралады. Соншама ұлан-байтақ
қазақ даласының, рухани мәдениетіміздің, тіліміздің, әдет-ғұрыптарымыздың
сақталуы да осындай ата-бабалық жолдың бүгінге аман-есен жеткендігінен
болар. Ақтамбердінің "Күлдір, күлдір кісінетіп" толғауында қазақтың осы
қасиетті дәстүрі көркем бейнелі кестелі тілмен жырланады:
...Елден елді аралап,
Тектіден текті саралап,
Беглердің қызын айттырсам
Нұсқасын байқап шамалап.
Сынға толса сияғы,
Әлбеті шамның шырағы,
Мұхиттан сүзіп шығарған,
Қымбатты гауһар бағасы.
Жүз нарға кілем жаптырып,
Қазақтың сәнін арттырып,
Ұзатып алсам сәнменен,
Көңілімді хош таптырып,
Қала берсе тезінен.
Пірлердің бітсе демінен.
Шілтеннің тиіп шылауы,
Артылып туса өзімнен!... [9.63-64].
Қазақтың ұлттық өркендеуінің бастау алған негізгі ұясы - отбасы. қазақ
отбасындағы еркек пен әйелдің ынтымағы ақын жыраулар -поэзиясында әр
қырынан алынып жырланып келеді. Адам Ана мен Хауа Анадан басталған еркек
пен әйелдің жұбай болып өмір сүруі, өмірге ұрпактарды әкелетіні -
адамзаттың тарихындағы Жарату-шының-Алланың қалыптастырған құдіреті. Ақын-
жыраулардың Отаншылдық сарындағы шығармаларында ата-бабалардан үрдіс болып
сақталған бұл жолдың қызықтары да, қиындықтары да жырланады. Әсіресе,
халыққа әйгілі ер адамдардың әйелдермен арада болатын қарама-кайшылықты
жағдайлары тарихта өшпес із қалдырады. Алла берген табиғи дарыны бар кейбір
адамдардың әйелдерінің жаман болуы да Отаншылдық жырлардың арқауына
алынған. Мысалы, Үмбетейдің "Бұқараға" атты арнау толғауында адам мен оны
қоршаған әлеуметтік ортаның қайшылықты қасиеттері саралана бейнеленеді.
"Кетеген болса түйең жау", "Тебеген болса биең жау", "Ұрысқақ болса ұлың
жау", "Керіскек болса келінің жау", "Үйіңдегі ұлың жаман болса есіктегі
құлмен тең" деген тұрмыстық қозғалыстардағы қайшылықты қасиеттерді саралай
келіп, ел ағасы, халық азаматы болып жүрген көрнекті тұлғалардың
әйелдерінің жаман болуы зор қасірет екендігі жырланады:
Қойныңдағы қатының жаман болса,
Қаңтардағы мұзбен тең.
Кей сорлының қатыны.
Күндіз ауру, түнде сау,
Арқаңа артқан тұзбен тең!
Жылға сай батпақ болса өте алмассың,
Жастан шыққан жүйрікке жете алмассың
Дүниенің жүзінде осы қиын,
Жаман деп өз үйіңнен кете алмассың.
Бәйбішең аю болса аса алмассың,
Қарау болса "Әй!" деуге бата алмассың.
Мейманға отын басы болса суық,
Еліңе жақсы жігіт атанбассың.
Қосағың қоса ағармас қосақ екен,
Құдайым осылай да қосады екен.
Тоты құс жарқанатқа пенде бопты,
Бұқарым, айтар мінің осы-ақ екен [9. 74-75].
Қазақтың халық әдебиетіндегі эстетикалық әсері, тәлім-тәрбиелік ықпалы
күшті осы қара өлеңді жинаушы ақын Оразақын Асқар былай дейді: "Қара өлең
арқылы өткен-кеткен тарих-шежіре қозғалады. Заман, өмір- тұрмыс
талқыланады. Болашақ болжанады. Тіпті тіршілік, күн көріске байланысты ақыл-
кеңес те айтылып, жақсы, жаман екшеледі. Қара өлең аркылы қыз бен жігіт
танысып сынасады, сырласады, өздеріне болашак жар да табады" [17. 7].
ХV-ХІХ ғ.ғ. және XX ғ. басындағы ақын-жыраулар поэзиясы - қазақ сөз
өнерінің қалыптасу тарихында ұлттық төл әдебиеттің даралана, кемелдене
қалыптасқан кезеңі.
Қазақ әдебиетінің тұтас сипатын поэзиялық жанрлар жүйесімен таныта
алған бұл ғасырларда өмірді өлең тілімен өрнектеу үлттық дүниетаным
болмысын танытты. Қазақтың ақын-жыраулары поэзиясына көркемдік негіз болған
Отаншылдық дәстүрдегі халық әдебиет үлгілері де өлең туралы байсалды,
ғибратты насихатты жырлады. Мысалы, қара өлеңдердегі өлең туралы
тұжырымдалған пікірлер ақындық жолдағы өнер иелерінің жауапкершілік
сезімдерін бекітуге бағдарлайды. Бұл -фольклордағы эстетикалық-сыншылдық
ойдың көрінісі.
Қара өлеңдердің бір саласы - "Өлең туралы өлең" [17.21-50] деп аталады.
Сөз өнерінің байырғы үлгісі, көркем шығармашылықтың барлық жырларына негіз
болған поэзияның осы түрі хақындағы қара өлеңдердегі байқалатын басты
ерекшелік - қанатты сөздер сынды бейнелілік тіркестердің мол болатындығы.
Мысалы:
Өлеңді тіл бастайды, ән қостайды,
Болғанда өлең тілден, ән тамақтан,
Жақсының өзі өлсе де сөзі өлмейді,
Өлеңім - жақсылардың жан азығы,
Өлеңім - алыстарды көрер әйнек
Сылдырап өлең - бұлақ аққан таудан,
Халқымның өлең ортақ қазынасы
Дауылымен қара өлеңнің соқтырайын.
Өлеңде шабыс та бар, желіс те бар, жеңіліс топ алдында жеңіс те бар.
"Өлеңде жорға да бар, жарыс та бар, өзара беріс те бар, алыс та бар",
"Өлеңнің әрияйдай, ән кемесі, адамның қолқа, жүрек жан
денесі", "Ендеше өлең де өнер, өнер де өнер, жүйрік ат ерте шапса
өршеленер", "Өмірде өлеңнен жоқ өнер ірі, кетеді өлең айтса көңіл кірі",
"Өзен судың өлеңім арнасындай, топқа салған елімнің жорғасындай" және т.б.
Қара өлеңдерде поэзияның құдіретті күші, адамдардың жандүниесін баурайтын
қасиеті ата-бабалардан бүгінгі ұрпақтарға жалғасқан, болашаққа сатын
көркемдік ұлағаты - бәрі де Отаншылдық әуенмен төгіледі:
Жарысса екі жүйрік озар бірі,
Көңілдің өлең айтса кетер кірі.
Тындаушы төреші жұрт өзі айтады,
Кімдердің ұшқыр ойы, өткір тілі.
Аққудай айдын көлде қаңқылдаған,
Әдемі даусың сұлу саңқылдаған.
Дауылын қара өлеңнің соқтырғанда,
Жел есер көмейіңнен аңқылдаған [16. 32].
Кейбір қара өлеңдерде көркем сөзді тек қана аяулы ардақты, сөздің
мәнісін, парқын білетін адамдарға ғана айтуға болатындығы арнайы сөз
болады. Адамдардың өзара сыйласқан, құрметтеген көңіл-күйлері арасында
өлеңнің дәнекершілік елшілік қызмет атқаратын қызметі де назарға алынады.
Адамдардың біреуге арналатын жүрек қойнауларындағы сырларын өлеңдегі ой
ишараттары, мегзеулі астарлары арқылы сездіретін психологиялық-поэтикалық
ерекшеліктері де қара өлеңдер арқылы төгіледі.
Мысалы:
Айтайын не деп өлең, жаным, саған,
Ежелден артық еді сенің бағаң.
Бағаңа бағаласам жан жетпейді,
Ту ұстап, тұлпар мінген ата-бабаң.
Өлеңді жақсы айтады жайды білген,
Дөненге қайдан жетсін тайды мінген.
Алдымен жұлдызға қол созбай тұрып,
Аспанда алам деме Айды бірден [16. 33].
Немесе:
Айта алмайды өлеңді арындаған,
Өзін-өзі мақтамас дарынды адам.
Бірін-бірі дос болмас кешірмеген,
Туыс болмас бір-бірін сағынбаған.
Өлеңді бар да айтады, жоқ та айтады,
Себепсіз неге бостан-босқа айтады.
Шабан ат, өтпес пышақ, жаман қатын,
Үшеуі ер жігітті қартайтады [16. 41].
ХV-ХІХғ.ғ. және XXғ. басындағы ақын-жыраулар поэзиясындағы Отаншылдық
поэзияның шынайы өнер туындылары болып қалыптасуында фольклордағы
қара өлеңдердің де осындай дәстүрлі жырлау мәнерінің ықпал
еткені анық. Қара өлеңдердегі поэзиялық шығармаларға қойылатын
талаптардың ақын-жыраулар шығармаларындағы көзқарастармен, көркемдік
шеберлік үлгілерімен жалғасуы - ұлттық әдебиетіміздің халықтық
дүниетанымға сай дамуының көрінісі.
Асан Қайғының "Жақсыларға айтпаған, асыл шырын сөз ғаріп", "Бақыты
оянған ерлердің әрбір ісі оң болар, ...сөз сөйлесе жөн болып, не десе де
жарасар", "Ғылымым жұрттан асты деп кеңессіз сөз бастама", Қазтуғанның
"Сөйлесе қызыл тілдің шешені", Доспамбеттің "Кет-Бұғадай билерден кеңес
сұрар күн қайда?", Шалкиіздің "Шешен адам сөз бастар", Жиембеттің "Есім,
сені есірткен есіл де менің кеңесім", Ақтамбердінің "Ел жазылып жайлауда,
жақсылар кеңес құрғанда, мұртымыз өрге шаншылып, бұрын да сөйлер ме
екенбіз?!" және т.б. оралымдар сөз өнерін қадірлеуді ұлағат еткен дәстүрді
аңғартады.
Отаншылдық әдебиеттің қазақ поэзиясы дамуының көркемдік-эстетикалық
тіні болуы - қалыптасқан эстетикалық заңдылық. Фольклордағы мақал-мәтелдер,
қара өлеңдер, Шығыс әдебиетінің көрнекті туындылары - бәрі де қазақтың ақын-
жыраулары поэзиясында дәстүрлі Отаншылдық сипатымен жалғасты.
Жыраулар поэзиясы - қазақтың төл әдебиетіндегі Отаншылдық дәстүрдің
көркем арнасы. Жыраулар поэзиясындағы Отаншылдық мағына азаматтық парасат
жолындағы ата-бабалардың ізгілік ұлағаты жолына шақырады. Академик
С.Қирабаев былай дейді: "Жыраулар заман халін толғап барып, оны елдің
тілегін, арман-мұңын айтқан жырлармен жалғастырған. Бұл жырлар негізінен
елдің бірлігі, жердің тұтастығы, Ұлттық тәуелсіздік идеясымен байланысты
толғаулардан тұрады. Осы арқылы жыраулар ақылшы қарияның, толғаушыл
кемеңгердің өз бейнесін жасап, Отаншылдық поэзияны биікке көтерген" [18.22-
23].
Демек, Отаншылдық поэзияның ұлттық топырақтағы даралана қалыптасқан
арнасы - жыраулар шығармалары.
Жыраулар поэзиясындағы дидактизм - ұлттық әдебиетіміздің
жалпыадамзаттық гуманизм көзқарастарымен ежелден егіз табиғатын
дәйектей түсетін ерекшелік. Ұлттық әдебиетіміздегі бұл сипат Шығыстың
классикалық әдебиеті мұраларынан тәлім алған ақындар шығармашылығына
ұласқан кезде мейлінше кеңейе, кемелдене түсті.
Халықтық тәрбие дәстүрі - ғасырлар бойы қалыптасқан ата-бабалардың
дүниетанымын танытатын ұғым. Қазақ халқының XV- XVIIIғ.ғ. дербес мемлекет
болған кезеңіндегі ұлттық тәрбиенің негізгі құралы болған жыраулар
поэзиясындағы өзекті желіні құраған осы халықтық тәрбие дәстүрі болды.
Әлемдік ғылыми таным кеңістігінде "Этнопедагогика" атауымен қолданылатын
бұл мәселе қазақ-өркениеті ұғымын дәйектеу үшін аса маңызды...
Қазақ әдебиеті - халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан азат ой-
армандарын, тәлім-тәрбиелік тәжірибелерін, асыл ұлағатын көркемдік тұрғыда
жинақтаған рухани қазына. Сөз өнері - адамтануды рухани құндылықтар арқылы
түсіндіретін көркемдік қазынасы. Яғни, қазақ әдебиетіндегі жыраулар
поэзиясы -халқымыздың ұрпақтарын ғасырлар бойы тәрбиелеп келе жатқан
ықпалды арна. Ұлы ақын-ғалым Мағжан Жұмабаев "Педагогика" атты еңбегінде
былай дейді: "Тәрбиеден мақсұт адамды, һәм сол адамның ұлтын, аса барлық
адамзат дүниесін бақытты қылу. Ұлт мүшесі әрбір адам бақытты болса, ұлт
бақытты, адамзат дүниесінің мүшесі әрбір ұлт бақытты болса, адамзат дүниесі
бақытты" [19.129].
Демек, қазақ әдебиетінде жыраулар поэзиясындағы адамгершілік тәрбиесі
ұлағатын саралау арқылы біз ұлттық әрі жалпы адамзаттық гуманизм мұраттарын
игереміз.
Қазақ әдебиеті - өнер түрлерінің (бейнелеу, сәулет, сымбат, әуез) ең
көрнектісі. Қазақ әдебиетін тереңдетіп зерделеу бағдарында оның өзге де
өнер түрлерімен тектестігін, үндестігін ескереміз. Осыған орай, жыраулар
поэзиясы мәтіндерін Отаншылдық бағыт пен идея бағдарында саралаудың
маңыздылығы айқын. Дидактиканың осы заңдылықтары арқылы біз жыраулар
поэзиясындағы халықтық тәрбие дәстүрлері тағылымын айқындай түсеміз.
Жыраулар поэзиясындағы халықтық тәлім-тәрбиенің негізгі
мазмұнын құрайтын ерекшелік - адам мінез-құлқының сан алуан асыл
қасиеттерді иеленуін насихаттау. Жыраулар адамдарды кішіпейіл, жомарт,
кешірімді, шыншыл болуға шақырады. Мысалы, Асан Қайғының насихатынан осы
бағдардағы ой мегзеуі айқын көрінеді:
"...Арғымаққа міндім!" - деп
Артқы топтан адаспа.
"Күнінде өзім болдым!" - деп,
Кең пейілге таласпа.
Артық үшін айтысып,
Достарыңмен санаспа!
"Ғылымым жұрттан асты",- деп,
Кеңессіз сөз бастама.
"Жеңемін!" - деп біреуді,
Өтірік сөзбен қостама! [9. 25].
Жыраулар асыл сапалы адамның өзіне тән биік парасатын, яғни өзінің
бағасын білуін, оны мәңгілік қастерлеуін өнеге етеді. Өзіне тән жақсы
қасиетті мәңгі биік, таза ұстау мұратынан айнымаудың қазақ ұғымындағы
мәрттік, тектілік болып аталатынын ұқтырады. Мысалы, Қазтуған Сүйіншіұлы
толғауларынан осы тектілік тағылымын ұқтыратын көркемдік астарларды
аңғарамыз:
Белгілі биік көк сеңгір,
Басынан қарға ұшырмас...
Арғымақтың баласы
Арыған сайын тың жортар,
Арқа мен қосым қалар деп...
Азамат ердің баласы,
Жабыққанын білдірмес,
Жамандар мазақ қылар деп! [9.28-29].
Тектілік - қазақ халқының қалыптасуына негіз болған мінез-құлықтың асыл
сапасы. Қазақтың ұлттық сапасының осы тектілік тұрғысында дамығандығы
Алаштың кең-байтақ мекендерін, тілін, салт-дәстүрлерін сақтап келгендігі
арқылы дәлелденеді. Жеке адамның жұртына қорған болар әрекеттері, маңына
үйірілген достарының асыл қасиетті болуы, жаман адамдардан үнемі аулақ
жүруі, барлық уақытта да қолдан келетін пайдалы істі ғана қолға алуы және
т.б. өнеге тағылымы жырланады. Мысалы, Шалкиіз Тіленшіұлы толғауларында
халықтық тәлім тәрбие тәжірибесінен сұрыпталған бейнелі оралымдардан
көп мәселе аңғарылады. Нақтылап айтқанда, "Жақсы адам", "Жаман адам" атты
ұғымдардың поэтикалық бейнелеулер арқылы берілуіндегі тәрбиелік мұраттар
айқындалады:
...Жауға кисең берен ки
Егеулеген болат өте алмас.
Есендікте малыңды бер де батыр жый,
Басыңа қыстау іс түссе,
Дұспанның қолы жете алмас!
...Ақылсыз достан,
Ақылды дұспан артық-ты... [9.38].
...Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа,
Күндердің күні болғанда
Сол жаман айғақ болар басыңа.
Жақсы да келер бү көпке,
Жаман да келер бү көпке,
Түгел іс қойып болмас бү кепке.
Жақсының жақсылығы сол болар,
Жаманменен бас қосып,
Сөйлемекке ар етер,
Жаманның жамандығы сол болар,
Сөйлесе дәйім бетін қара етер [9.39].
...Жаманға жақыным деп сөз айтпа,
Күндердің күні болғанда,
Сол жаман өз басыңа айғақ-ты!
...Қырға шықпас жаманның,
Барынан да жоғы игі [9. 43].
Жыраулар - Қазақ хандығы мемлекетіндегі қазақ халқының әрбір азаматының
еркектерінің де, әйелдерінің де асыл сапаны иеленуін, сол Жақсылықты
ұрпақтарға жалғастыруын мұрат тұтқан қайраткерлер. Жеке адамдардың жақсы
қасиеттері арқылы халықтың, оның ұрпақтарының өнегелі тұлға, үлгілі әулет
құрайтындығын жыр арқауына алады. Ғалым-Жазушы М.Мағауин: Шалкиіз - көбі
мақалға айналып кеткен талай афористік сөздердің авторы. Көзі жіті жырау
өзінің айтпақ ойын неғүрлым өткір, неғұрлым дәл бере алатын сөздерді
іріктеп қолданады. Және бұл әдепкі, қарабайыр сөздер емес, қынаптан суырған
қылыштай айбынды да әсем, өмірге, динамикаға толы образды сөздер,-
дейді [20.48].
Қоғамдық даму яғни, прогресс болмаған жерде регресс, немесе кері кету
басталады. Мұндай жағдайда халықтық дамудың харекеті тоқталып, тағдыры
трагедиялы аяқталады. Халық қалай дамуы керек? Қайтсе қоғам жетіледі?
деген сұрақтар ақын-жыраулардың тақырып өзегіне айналғаны сөзсіз.
Әйтпегенде ақын-жыраулар поэзиясында өсиетке, насихатқа, даналыққа құрылған
жырлар болмаған болар еді. Жыраулар ойындағы ол қандай қоғам? Қоғам
дамуының салыстырмалы даму заңдылықтарынан өсу, ілгерілеу шықпақ. Осы
жерден жыраулардан бастау алған жаман мен жақсы мәселесі толғау жанрының
тақырыптық өзегіне айналады.
Жаман мен жақсы арасындағы тартыс адам баласы пайда болғалы үзілмей
жүріп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz