Қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық бірліктер: когнитивтік аспектісі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Тілдік қатынас пен қатысымдық бірліктерге тән анропоөзектік мәселелелер
1.1.Тілдік қатынастағы анртопоөзектік парадигма ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1.1. Қатысымдық бірліктердің когнитивтік сипаты және оларың танымдық моделі ... 15
1.1.1.1 Қатысымдық бірліктердің аксиологиялық моделі ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.1.1.2 Қатысымдық бірліктердің этноментальды моделі ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.1.1.3. Қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі. ... ... ... ... ... ... ... .41
1.1.1.4. Қатысымдық бірліктердің метаментальды моделі ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1.2. Қатысымдық бірліктердің психолингвистикалық сипаты және коммуникативтік моделі ... ... ... 56
1.2.1. Қатысымдық бірліктердің субъектілік моделі, типтері ... ... ... ... ... ... ..65
1.2.2. Қатысымдық бірліктердің объектілік моделі, типтері. ... ... ... ... ... ... . 73
І тарау бойынша тұжырым ... ... ... 78
ІІ тарау. Қатысымдық бірліктердің уәждеметанымдық (мотивология) сипаты
2.1. Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы когнитивтік семантика мәселесі ... ... . 81
2.1.1 Сөз мағыналарының коммуникативтік.танымдық концепциясы ... ... .83
2.1.2 Атаулардың коммуникативтік.танымдық концепциясы ... ... ... ... .. 91
2.2. Сөздердің қатысым барысындағы танымдық көрінісі ... ... ... ... ... ... 97
2.2.1. Қатысымдық бірліктерге тән мағыналық құрылым мен омонимдердің ұқсастығы, айырым белгілері ... ... ... ... ... ... ... .. 102
2.2. Сөйлемдердің коммуникативті.семантикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 106
2.2.1. Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік семантиканың берілу жолдары ... ... ... ... ... . 110
2.2.2. Предикат семантикасы − қатысымдық бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы қызметін айқындаушы фактор ... ... .118
2.3. Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы дискурстың мәні ... ... .125
ІІ тарау бойынша тұжырым ... ... ... 135
ІІІ тарау. Қатысымдық бірліктердің коммуникативті.функционалдық сипаты
3.1 Синтагмалық қатынас − қатысымдық бірліктердің функционалдық қызметін айқындайтын тілдік факт ... ... ... .. 142
3.1.1. Семасиологиялық синтагма және оның
тілдік қатынаста алатын орны ... ... ... ... ... 147
3.1.2. Атауыштық мәндегі синтагма және оның тілдік қатынаста алатын орны. ... ...153
3.1.3. Түркі тілдеріне тән синтагмалық қатынастың қатысымдық ерекшеліктері ... 160
3.1.4.категориялардың коммуникативті.функционалдық қызметі...170
3.2. Контоминациялық қатынастың қатысымдық бірліктердің функционалдық қызметін айқындауда алатын орны ... ... 177
3.2.1 Қатысымдық бірліктердің коммуникативті.грамматикалық
құрылымы ... ...187
ІІІ тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ..198
ІҮ тарау. Қатысымдық бірліктердің тілдік қатынас түрлерін айқындауда алатын орны, коммуникация түрлері
4.1. Сөйлеу актісіне тән коммуникация түрлері, вербалды коммуникацияның қатысымдық бірліктер аясындағы көрінісі .202
4.2. Суггестиялық коммуникация мен
қатысымдық бірліктердің байланысы ... 209
4.3. Бейвербалды коммуникация мен қатысымдық бірліктердің арақатынасы. . 213
4.4. Тактикалық коммуникация қатысымдық бірліктердің этномәдени сипатын айқындаушы фактор ... ... ... ... ... 219
4.5. Ауызша тілдік қатынастың ерекшеліктері оған тән қатысымдық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 225
4.6. Жазбаша тілдік қатынастың ерекшеліктері және оған тән қатысымдық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... .. 244
ІҮ тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... . 261
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .264
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .270
Қосымша ... ... ... ... ... ... .283.
І тарау. Тілдік қатынас пен қатысымдық бірліктерге тән анропоөзектік мәселелелер
1.1.Тілдік қатынастағы анртопоөзектік парадигма ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1.1. Қатысымдық бірліктердің когнитивтік сипаты және оларың танымдық моделі ... 15
1.1.1.1 Қатысымдық бірліктердің аксиологиялық моделі ... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.1.1.2 Қатысымдық бірліктердің этноментальды моделі ... ... ... ... ... ... ... ... 32
1.1.1.3. Қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі. ... ... ... ... ... ... ... .41
1.1.1.4. Қатысымдық бірліктердің метаментальды моделі ... ... ... ... ... ... ... ... 45
1.2. Қатысымдық бірліктердің психолингвистикалық сипаты және коммуникативтік моделі ... ... ... 56
1.2.1. Қатысымдық бірліктердің субъектілік моделі, типтері ... ... ... ... ... ... ..65
1.2.2. Қатысымдық бірліктердің объектілік моделі, типтері. ... ... ... ... ... ... . 73
І тарау бойынша тұжырым ... ... ... 78
ІІ тарау. Қатысымдық бірліктердің уәждеметанымдық (мотивология) сипаты
2.1. Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы когнитивтік семантика мәселесі ... ... . 81
2.1.1 Сөз мағыналарының коммуникативтік.танымдық концепциясы ... ... .83
2.1.2 Атаулардың коммуникативтік.танымдық концепциясы ... ... ... ... .. 91
2.2. Сөздердің қатысым барысындағы танымдық көрінісі ... ... ... ... ... ... 97
2.2.1. Қатысымдық бірліктерге тән мағыналық құрылым мен омонимдердің ұқсастығы, айырым белгілері ... ... ... ... ... ... ... .. 102
2.2. Сөйлемдердің коммуникативті.семантикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 106
2.2.1. Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік семантиканың берілу жолдары ... ... ... ... ... . 110
2.2.2. Предикат семантикасы − қатысымдық бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы қызметін айқындаушы фактор ... ... .118
2.3. Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы дискурстың мәні ... ... .125
ІІ тарау бойынша тұжырым ... ... ... 135
ІІІ тарау. Қатысымдық бірліктердің коммуникативті.функционалдық сипаты
3.1 Синтагмалық қатынас − қатысымдық бірліктердің функционалдық қызметін айқындайтын тілдік факт ... ... ... .. 142
3.1.1. Семасиологиялық синтагма және оның
тілдік қатынаста алатын орны ... ... ... ... ... 147
3.1.2. Атауыштық мәндегі синтагма және оның тілдік қатынаста алатын орны. ... ...153
3.1.3. Түркі тілдеріне тән синтагмалық қатынастың қатысымдық ерекшеліктері ... 160
3.1.4.категориялардың коммуникативті.функционалдық қызметі...170
3.2. Контоминациялық қатынастың қатысымдық бірліктердің функционалдық қызметін айқындауда алатын орны ... ... 177
3.2.1 Қатысымдық бірліктердің коммуникативті.грамматикалық
құрылымы ... ...187
ІІІ тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ..198
ІҮ тарау. Қатысымдық бірліктердің тілдік қатынас түрлерін айқындауда алатын орны, коммуникация түрлері
4.1. Сөйлеу актісіне тән коммуникация түрлері, вербалды коммуникацияның қатысымдық бірліктер аясындағы көрінісі .202
4.2. Суггестиялық коммуникация мен
қатысымдық бірліктердің байланысы ... 209
4.3. Бейвербалды коммуникация мен қатысымдық бірліктердің арақатынасы. . 213
4.4. Тактикалық коммуникация қатысымдық бірліктердің этномәдени сипатын айқындаушы фактор ... ... ... ... ... 219
4.5. Ауызша тілдік қатынастың ерекшеліктері оған тән қатысымдық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... 225
4.6. Жазбаша тілдік қатынастың ерекшеліктері және оған тән қатысымдық бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... .. 244
ІҮ тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... . 261
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... .264
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .270
Қосымша ... ... ... ... ... ... .283.
Тіл арқылы адам факторын зерделеудің бір бағыты тіл бірліктерінің қатысымдық табиғатын танумен байланысты. Қазақ ғылымында тілді қатысым тұрғысында зерттеу А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, К.Аханов, Р.Әмір еңбектерінен бастау алып, бүгінгі күні «тіл лингвистикасы» мен «сөйлеу лингвистикасының» өзара байланысы мен айырым белгілері айқындалуда. Алғаш рет қазақ тіл білімінде ойды барынша түсінікті, әсерлі жеткізетін қатынас құралдарын қатысымдық бірліктер деп атап, оларды адами қарым-қатынастың тірегі ретінде қарастыру Ф.Ш.Оразбаеваның еңбектерінен басталады [1]. З.Ш.Ерназарова сөйлем құрылымының функционалдық ерекшеліктерін талдап, сөйлеу тіліндегі синтаксистік бірліктердің прагматикасын қарастырса [2], Б. Хасанұлы тілдік қатынастың әлеуметтік мәнін анықтады [3]. Сонымен қатар, тіл мен сөйлеу фактілерін айқындайтын сөз мәдениеті, терминология, ономастика, лексика, фразеология, грамматика, тілдік норма мәселелері жаңа қырынан зерттелуде. Алынған нәтижелер қатысымдық бірліктердің мазмұнын жан-жақты тануға, коммуникативтік-танымдық тұрғыдан талдауға болатынын көрсетті.
Қатысымдық бірліктерді сөйлеу құралы ретінде қарастыру әлемнің және ұлттың тілдік бейнесіне тән ұғымдар мен аппараттардың теориялық қағидаларымен, басты ғылыми ұстанымдарымен байланыста зерттеліп, лингвистикалық білімдердің тоғысында жүйеленеді. Тілдің қатысымдылық құндылығы адам баласының рухани дүниесін, қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік рөлін арттырып, антропологиялық парадигмаға сай өлшенеді. Бұл қатысымдық бірліктердің тілдік қолданыстағы жұмсалымдық қызметін зерттеу қажеттілігін туындатып, оларға тән мына белгілерді басшылыққа алуды көздейді:
- қатысымдық бірліктер – хабар беру мен ақпаратты қабылдау механизміне тән семантикалық заңдылықтарды анықтайтын қарым-қатынас құралы;
- қатысымдық бірліктер – айтылған мәлімет пен оның мағынасын түсіну үдерісін бейнелейтін көрсеткіш;
- қатысымдық бірліктер – «сөйлеуші моделі» мен «реципиенттік позицияны» анықтайтын тілдік таңба. Олар айтылатын ойға эмоциялық өң беріп, қабылдаушының эстетикалық сезіміне пәрмен беретін қатынас құралы болғандықтан адамдардың пікір алмасуына қызмет етеді. Қатысымдық бірліктердің осы уәждеметанымдық сипаты мен тілдік қатынас аясындағы мәні, прагматикасы осы уақытқа дейін жеке зерттеу нысаны болған жоқ.
Қатысымдық бірліктердің сөйлеу актісінде алатын орны біріншіден, сөздердің атауыштық мәнін тілдік қатынас үдерісінде зерттеп, зерделенуімен, екіншіден, сөз мағыналарының семантикалық өрісін түрлі қолданыс аясында танып білумен, үшіншіден, берілетін ақпаратты жүйелі қабылдап тарату үшін коммуникативті семантиканың өту жолдарын тиімді іске асырумен байланысты сөйлемдердегі күрделі ойдың ұғымы мен мағлұматының өзара өрілуін талап етеді.
Қатысымдық бірліктерді сөйлеу құралы ретінде қарастыру әлемнің және ұлттың тілдік бейнесіне тән ұғымдар мен аппараттардың теориялық қағидаларымен, басты ғылыми ұстанымдарымен байланыста зерттеліп, лингвистикалық білімдердің тоғысында жүйеленеді. Тілдің қатысымдылық құндылығы адам баласының рухани дүниесін, қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік рөлін арттырып, антропологиялық парадигмаға сай өлшенеді. Бұл қатысымдық бірліктердің тілдік қолданыстағы жұмсалымдық қызметін зерттеу қажеттілігін туындатып, оларға тән мына белгілерді басшылыққа алуды көздейді:
- қатысымдық бірліктер – хабар беру мен ақпаратты қабылдау механизміне тән семантикалық заңдылықтарды анықтайтын қарым-қатынас құралы;
- қатысымдық бірліктер – айтылған мәлімет пен оның мағынасын түсіну үдерісін бейнелейтін көрсеткіш;
- қатысымдық бірліктер – «сөйлеуші моделі» мен «реципиенттік позицияны» анықтайтын тілдік таңба. Олар айтылатын ойға эмоциялық өң беріп, қабылдаушының эстетикалық сезіміне пәрмен беретін қатынас құралы болғандықтан адамдардың пікір алмасуына қызмет етеді. Қатысымдық бірліктердің осы уәждеметанымдық сипаты мен тілдік қатынас аясындағы мәні, прагматикасы осы уақытқа дейін жеке зерттеу нысаны болған жоқ.
Қатысымдық бірліктердің сөйлеу актісінде алатын орны біріншіден, сөздердің атауыштық мәнін тілдік қатынас үдерісінде зерттеп, зерделенуімен, екіншіден, сөз мағыналарының семантикалық өрісін түрлі қолданыс аясында танып білумен, үшіншіден, берілетін ақпаратты жүйелі қабылдап тарату үшін коммуникативті семантиканың өту жолдарын тиімді іске асырумен байланысты сөйлемдердегі күрделі ойдың ұғымы мен мағлұматының өзара өрілуін талап етеді.
1 Оразбаева Ф.Ш. Тілдік коммуникация негіздері. – Алматы: Республикалық баспа кабинеті, 1995. – 252 б.
2 Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. – Алматы, 2001. – 213 б.
3 Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2006. – 86 б.
4 Байтұрсынов А. Сөйлеу әуезділігі. // Ақ жол. Өлеңдер мен тәржімалар, публ. мақалалар және әдеби зерттеу. – Алматы: Жалын, 1991. – 460 б.
5 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б.
6 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 б.
7 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы: Ан Арыс: 2007. – 312 б.
8 Момынова Б. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика: әлеуметтік бағалауыштық сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 140 б.
9 Сыздық Р.Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Арыс, 2004. – 208 б
10 Оразбаева Ф. Тілдік қатынастың теориялық негізі \\ Тіл әлемі. Мақалалар. Зерттеулер. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 368 б.
11 Ипполитова Н.А., Князева О.Ю., Савова М.Р. Руский язык и культура речи. Учебник. Под.ред. Н.А.Ипполитовой. – М.: ТК Велби Из-во Проспект, 2004. С – 321.
12 Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Эверо, 2008. – 464 б.
13 Қалиұлы Б. Қазақ терминтанымының өзекті мәселелері. – Алматы: Әлішер, 2008. – 160 б.
14 Макаров М.Л. Коммуникативная структура текста. – Тверь, 1990. – С. 152.
15 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Жауапты ред. Е.Жанпейісов. – Астана, 2002. – 784 б.
16 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 390 б.
17 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
18 Жданова Г.С., Колобродова Е.С., Полушкин В.А., Черный А.И. Словарь терминов по информатике. – М.: Прогресс, 1971. – С. 229.
19 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: Филол. ғыл. докт-ры дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2007. – 450 б.
20 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
21 Солнцев В.М. Языковой знак и его свойства. – Вопросы языкознания, 1977. – № 2. – С. 35-43.
22 Ермекова Т. Құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы: «Полиграфия-сервис и К», 2008. – 330 б.
23 Дресслер В. Синтаксис текста. – Новое в зарубежной лингвистике. – Вып. ҮІІІ. Лингвистика текста. – М.: Прогресс, 1978. – С. 111-137.
24 Юрченко В.С. О взаимосвязи мышления, языка и речи на коммуникативном уровне // Язык и мышление .− М.: Наука, 1967. С. − 136-152.
25 Садуақасұлы Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдердің құрылымдық типтері (етістік бас мүшелі сөйлемдер): Филол.ғыл док-ры дис.: 10.02.02. − Алматы, 1997.− 305 б.
26 Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі. (контекст проблемасы) Филол.ғыл док-ры дис.: 10.02.02. − Алматы, 1999. − 225 б
27 Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977. – 192 б.
28 Күдеринова Қ. Қазақ жазуының теориялық негіздері. − Алматы: Қазақ университеті, 2006. − 276 б.
2 Ерназарова З. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. – Алматы, 2001. – 213 б.
3 Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты, 2006. – 86 б.
4 Байтұрсынов А. Сөйлеу әуезділігі. // Ақ жол. Өлеңдер мен тәржімалар, публ. мақалалар және әдеби зерттеу. – Алматы: Жалын, 1991. – 460 б.
5 Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. – Алматы: Санат, 1994. – 320 б.
6 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 б.
7 Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы. – Алматы: Ан Арыс: 2007. – 312 б.
8 Момынова Б. Қазақ тіліндегі қоғамдық-саяси лексика: әлеуметтік бағалауыштық сөзжасам. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 140 б.
9 Сыздық Р.Абайдың сөз өрнегі. – Алматы: Арыс, 2004. – 208 б
10 Оразбаева Ф. Тілдік қатынастың теориялық негізі \\ Тіл әлемі. Мақалалар. Зерттеулер. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 368 б.
11 Ипполитова Н.А., Князева О.Ю., Савова М.Р. Руский язык и культура речи. Учебник. Под.ред. Н.А.Ипполитовой. – М.: ТК Велби Из-во Проспект, 2004. С – 321.
12 Салқынбай А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Эверо, 2008. – 464 б.
13 Қалиұлы Б. Қазақ терминтанымының өзекті мәселелері. – Алматы: Әлішер, 2008. – 160 б.
14 Макаров М.Л. Коммуникативная структура текста. – Тверь, 1990. – С. 152.
15 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. Жауапты ред. Е.Жанпейісов. – Астана, 2002. – 784 б.
16 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 390 б.
17 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Санат, 1993. – 496 б.
18 Жданова Г.С., Колобродова Е.С., Полушкин В.А., Черный А.И. Словарь терминов по информатике. – М.: Прогресс, 1971. – С. 229.
19 Уәли Н. Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері: Филол. ғыл. докт-ры дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2007. – 450 б.
20 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
21 Солнцев В.М. Языковой знак и его свойства. – Вопросы языкознания, 1977. – № 2. – С. 35-43.
22 Ермекова Т. Құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Алматы: «Полиграфия-сервис и К», 2008. – 330 б.
23 Дресслер В. Синтаксис текста. – Новое в зарубежной лингвистике. – Вып. ҮІІІ. Лингвистика текста. – М.: Прогресс, 1978. – С. 111-137.
24 Юрченко В.С. О взаимосвязи мышления, языка и речи на коммуникативном уровне // Язык и мышление .− М.: Наука, 1967. С. − 136-152.
25 Садуақасұлы Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдердің құрылымдық типтері (етістік бас мүшелі сөйлемдер): Филол.ғыл док-ры дис.: 10.02.02. − Алматы, 1997.− 305 б.
26 Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функционалдық синтаксисі. (контекст проблемасы) Филол.ғыл док-ры дис.: 10.02.02. − Алматы, 1999. − 225 б
27 Әмір Р. Ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік ерекшеліктері. – Алматы: Мектеп, 1977. – 192 б.
28 Күдеринова Қ. Қазақ жазуының теориялық негіздері. − Алматы: Қазақ университеті, 2006. − 276 б.
Қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық бірліктер: когнитивтік аспектісі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Тілдік қатынас пен қатысымдық бірліктерге тән анропоөзектік
мәселелелер
1.1.Тілдік қатынастағы анртопоөзектік
парадигма ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 12
1.1.1. Қатысымдық бірліктердің когнитивтік сипаты және олардың танымдық
моделі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 15
1.1.1.1 Қатысымдық бірліктердің аксиологиялық моделі
... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.1.1.2 Қатысымдық бірліктердің этноментальды
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... 32
1.1.1.3. Қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі.
... ... ... ... ... ... ... .41
1.1.1.4. Қатысымдық бірліктердің метаментальды
моделі ... ... ... ... ... ... ... . .. 45
1.2. Қатысымдық бірліктердің психолингвистикалық сипаты және
коммуникативтік
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .56
1.2.1. Қатысымдық бірліктердің субъектілік моделі, типтері
... ... ... ... ... ... ..65
1.2.2. Қатысымдық бірліктердің объектілік моделі, типтері.
... ... ... ... ... ... . 73
І тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
ІІ тарау. Қатысымдық бірліктердің уәждеметанымдық (мотивология) сипаты
2.1. Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы когнитивтік семантика
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.1.1 Сөз мағыналарының коммуникативтік-танымдық концепциясы ... ... .83
2.1.2 Атаулардың коммуникативтік-танымдық концепциясы ... ... ... ... .. 91
2.2. Сөздердің қатысым барысындағы танымдық көрінісі ... ... ... ... ... ... 97
2.2.1. Қатысымдық бірліктерге тән мағыналық құрылым мен омонимдердің
ұқсастығы, айырым
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 102
2.2. Сөйлемдердің коммуникативті-семантикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... . 106
2.2.1. Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік семантиканың берілу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 110
2.2.2. Предикат семантикасы − қатысымдық бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы
қызметін айқындаушы
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118
2.3. Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы дискурстың мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...125
ІІ тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 135
ІІІ тарау. Қатысымдық бірліктердің коммуникативті-функционалдық сипаты
3.1 Синтагмалық қатынас − қатысымдық бірліктердің функционалдық
қызметін айқындайтын тілдік факт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 142
3.1.1. Семасиологиялық синтагма және оның
тілдік қатынаста алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...147
3.1.2. Атауыштық мәндегі синтагма және оның
тілдік қатынаста алатын орны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3
3.1.3. Түркі тілдеріне тән синтагмалық қатынастың қатысымдық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 160
3.1.4.Синтагмалық категориялардың коммуникативті-функционалдық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..170
3.2. Контоминациялық қатынастың қатысымдық бірліктердің функционалдық
қызметін айқындауда алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 177
3.2.1 Қатысымдық бірліктердің коммуникативті-грамматикалық
құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...187
ІІІ тарау бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.198
ІҮ тарау. Қатысымдық бірліктердің тілдік қатынас түрлерін айқындауда
алатын орны, коммуникация түрлері
4.1. Сөйлеу актісіне тән коммуникация түрлері, вербалды
коммуникацияның қатысымдық бірліктер аясындағы көрінісі
... ... ... ... ... .202
4.2. Суггестиялық коммуникация мен
қатысымдық бірліктердің байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...209
4.3. Бейвербалды коммуникация мен қатысымдық бірліктердің
арақатынасы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 213
4.4. Тактикалық коммуникация қатысымдық бірліктердің этномәдени
сипатын айқындаушы фактор
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
219
4.5. Ауызша тілдік қатынастың ерекшеліктері оған тән қатысымдық
бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 225
4.6. Жазбаша тілдік қатынастың ерекшеліктері және оған тән қатысымдық
бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 244
ІҮ тарау бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
261
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .264
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..270
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. .283.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл арқылы адам факторын зерделеудің
бір бағыты тіл бірліктерінің қатысымдық табиғатын танумен байланысты. Қазақ
ғылымында тілді қатысым тұрғысында зерттеу А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов,
К.Аханов, Р.Әмір еңбектерінен бастау алып, бүгінгі күні тіл лингвистикасы
мен сөйлеу лингвистикасының өзара байланысы мен айырым белгілері
айқындалуда. Алғаш рет қазақ тіл білімінде ойды барынша түсінікті, әсерлі
жеткізетін қатынас құралдарын қатысымдық бірліктер деп атап, оларды адами
қарым-қатынастың тірегі ретінде қарастыру Ф.Ш.Оразбаеваның еңбектерінен
басталады [1]. З.Ш.Ерназарова сөйлем құрылымының функционалдық
ерекшеліктерін талдап, сөйлеу тіліндегі синтаксистік бірліктердің
прагматикасын қарастырса [2], Б. Хасанұлы тілдік қатынастың әлеуметтік
мәнін анықтады [3]. Сонымен қатар, тіл мен сөйлеу фактілерін айқындайтын
сөз мәдениеті, терминология, ономастика, лексика, фразеология, грамматика,
тілдік норма мәселелері жаңа қырынан зерттелуде. Алынған нәтижелер
қатысымдық бірліктердің мазмұнын жан-жақты тануға, коммуникативтік-танымдық
тұрғыдан талдауға болатынын көрсетті.
Қатысымдық бірліктерді сөйлеу құралы ретінде қарастыру әлемнің және
ұлттың тілдік бейнесіне тән ұғымдар мен аппараттардың теориялық
қағидаларымен, басты ғылыми ұстанымдарымен байланыста зерттеліп,
лингвистикалық білімдердің тоғысында жүйеленеді. Тілдің қатысымдылық
құндылығы адам баласының рухани дүниесін, қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік
рөлін арттырып, антропологиялық парадигмаға сай өлшенеді. Бұл қатысымдық
бірліктердің тілдік қолданыстағы жұмсалымдық қызметін зерттеу қажеттілігін
туындатып, оларға тән мына белгілерді басшылыққа алуды көздейді:
- қатысымдық бірліктер – хабар беру мен ақпаратты қабылдау
механизміне тән семантикалық заңдылықтарды анықтайтын қарым-қатынас құралы;
- қатысымдық бірліктер – айтылған мәлімет пен оның мағынасын түсіну
үдерісін бейнелейтін көрсеткіш;
- қатысымдық бірліктер – сөйлеуші моделі мен реципиенттік
позицияны анықтайтын тілдік таңба. Олар айтылатын ойға эмоциялық өң беріп,
қабылдаушының эстетикалық сезіміне пәрмен беретін қатынас құралы
болғандықтан адамдардың пікір алмасуына қызмет етеді. Қатысымдық
бірліктердің осы уәждеметанымдық сипаты мен тілдік қатынас аясындағы мәні,
прагматикасы осы уақытқа дейін жеке зерттеу нысаны болған жоқ.
Қатысымдық бірліктердің сөйлеу актісінде алатын орны біріншіден,
сөздердің атауыштық мәнін тілдік қатынас үдерісінде зерттеп, зерделенуімен,
екіншіден, сөз мағыналарының семантикалық өрісін түрлі қолданыс аясында
танып білумен, үшіншіден, берілетін ақпаратты жүйелі қабылдап тарату үшін
коммуникативті семантиканың өту жолдарын тиімді іске асырумен байланысты
сөйлемдердегі күрделі ойдың ұғымы мен мағлұматының өзара өрілуін талап
етеді. Сондықтан қатысымдық бірліктердің мәні мен мазмұнын, ғылыми
ұстанымдарын айқындау, басты қағидалар мен оған әсер ететін уәждемелік
белгілерді саралау аталмыш мәселені арнайы қарастыруды қажет етеді. Бұл
тақырыптың өзектілігімен қатар, қазіргі тіл біліміндегі адамзат пен дүниені
жаңа қырынан тану үдерісіндегі маңыздылығын да арттырады.
Зерттеудің нысаны – қатысымдық бірліктердің функционалдық және
метатанымдық қызметі, олардың жазбаша, ауызша тілдік қатынасқа байланысты
сөйлеу актісінде қолданылу үдерісі.
Зерттеу пәні – тілдік қатынас аясындағы қатысымдық бірліктердің
лингвокогнитивтік теориясы.
Зерттеудің мақсаты – тілдік қатынастағы антропоөзектік парадигма
модельдерін саралай отырып, коммуникативтік және когнитивтік теориялар
негізінде қатысымдық біріктердің танымдық мәні мен мазмұнын, функционалдық
сипатын ғылыми тұрғыдан дәйектеу. Осы мақсатқа жету барысында мынадай
міндеттердің шешімін табу көзделді:
– қатысымдық бірліктердің танымдық, коммуникативтік ерекшеліктерін
зерттеу, олардың функционалдық қызметін ашу;
– қатысымдық бірліктердің прагматикалық мақсаты мен когнитивтік
сипатын түсіндіру;
– қатысымдық бірліктердің бағалауыштық, әлеуметтік, прагматикалық
мәнін айқындау;
– қатысымдық бірліктердің танымдық моделін анықтау, оның мазмұны мен
құрылымын дәйектеу;
– қатысымдық бірліктердің коммуникативтік моделін және сөйлеу
барысындағы коммуникаторлардың рөлін айқындау;
– сөзді, сөйлемді, мәтінді қатысымдық бірлік ретінде танудың
негізділігін дәлелдеу;
– қатысымдық бірліктердің функционалдық ерекшелігін ашу;
– ақпараттық мағынаның берілу жолдарын талдау;
– қатысымдық бірліктердің тілдік қатынаста алатын орнын дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының болжамы. Тілдік коммуникация үдерісіндегі
қатысымдық бірліктердің когнитивтік сипаты сөздің, сөйлемнің, мәтіннің
ақпараттық мазмұны мен қарым-қатынастық прагматикасының бірлігінен туындап,
шындық болмыс пен адам ойын бейнелейді.
Қатысымдық бірліктер – қарым-қатынасқа түсуші тіл субъектілерінің
арасындағы тілдік қатынасты анықтайтын модель, тілдің метатанымдық,
коммуникативтік сипатын айқындаушы қатынас құралы, сөйлеу коммуникациясының
түрлерін ажыратушы тілдік таңба, тілдің символдық, этнотанымдық,
психолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық мәнін ашатын концептуалдық жүйе
бірлігі. Олар хабардың ақпараттық көлемін, коммуникативтік мақсатын, сөйлеу
тақырыбын, баяншы мен қабылдаушының сөйлеу бағдарын білдіреді.
Зерттеудің жетекші идеясы. Қатысымдық бірліктер дербес, қарым-
қатынастық, дискурстық ақпарат тудыратын коммуникативтік компоненттер бола
келіп, адамзаттың психофизологиялық, әлеуметтік, этномәдени болмысын
субъективті және объективті субстанциялар негізінде айқындауға мүмкіндік
тудырады. Олар тілдің сөйлеу актісіндегі коммуникативтік-
прагматикалық,
паралингвистикалық қызметін сұрыптауға жол ашады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Жұмыс прагматикалық,
когнитивтік, әлеуметтік, функционалдық, кинетикалық зерттеулердің дамуына
үлес қосқан социолингвистика, психолингвистика, когнитивті лингвистика,
лингвомәдениеттану, этнолингвистика және прагмалингвистикалық тұжырымдарға
сүйеніп дәйектелді.
Қатысымдық бірліктердің тіл мен оны қолданушының арасындағы қызметі
прагматика теориясының негізін салған Ч.Моррис тұжырымдарынан бастау алып,
Т.А.Ван Дейк, В.Г.Гак, А.А.Леонтьев, И.В.Арнольд, И.Р.Гальперин,
Н.И.Жинкин, Ю.С.Степанов, М.Л.Макаров, Н. Д.Арутюнова т.б сынды шетелдік
зерттеушілер сонымен қатар, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов,
М.Балақаев, Б.Х.Хасанұлы, Ф.Ш.Оразбаева, З.Ш.Ерназарова, Д.А.Алкебаева,
Қ.Ө.Есенова, Г.К.Исангалиева Қ.Жаманбаева т.б сынды қазақ ғалымдарының
тұжырымдарымен сабақтасады.
Қатысымдық бірліктердің когнитологиялық қызметін айқындауға
В.Гумбольд, М.Минский, Дж.Локофф, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ә.Құрышжанов,
Н.Уәлиұлы, Е.Жанпейісов, Б.Қалиұлы, Ж.Манкеева, Б.Момынова, Г.Қосымова
Г.Смағұлова, А.Салқынбай, Б.Тілеубердиев, Э.Оразалиева, Г.Мұратова т.б
еңбектері негіз болса, қатысымдық бірліктерге тән логика-концептуалдық
байланыстарды, семантикалық, синтагматикалық факторларды кешенді түрде
анықтауға А.А.Реформатский, В.В.Виноградов, А.А.Уфимцева, Л.В.Щерба,
О.Ахманова, И.А.Стренин, В.М.Солнцев, В.Десслер, В.Н.Комиссарев және
Б.Сағындықұлы, М.Оразов, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиұлы, Б.Қасым, Б.Шалабай,
Т.Сайрамбаев, Ж.Жакупов, Ш.Құрманбайұлы, С.Ақаев, Б.Қапалбеков,
Г.Әзімжанова, Т.Ермекова т.б еңбектері арқау болды.
Тілдік коммуникация мен қатысымдық бірліктердің арақатынасы
Г.Е.Крейдлин, К.У.Геворкян, Е И.Чиркова және Ж.Аймауытов, Г.Піралиева,
Ж.Нұрсұлтанқызы, С.Бейсембаева, А.Машимбаева т.б тұжырымдары негізінде
айқындалды.
Қатысымдық бірліктердің тілдік қатынасқа байланысты қызметі, сөйлеу
түрлеріне қатысы Ш.Сарыбаев, О.Нақысбеков, С.Исаев, Р.Әмір, М.Дүйсебаева,
М.Атабаева, Қ.Күдеринова т.б еңбектері негізінде анықталды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында талдау, жинақтау,
жүйелеу, кешенді талдау, саралау, сипаттау әдістері, интерпретация әдісі,
антропологиялық әдіс, концептуалдық, компоненттік-семантикалық, лексика-
семантикалық, грамматикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысындағы ғылыми тұжырымдар мен
нәтижелерді тілдік факт тұрғысынан дәлелдеуге Абай тілі сөздігі, Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігі, Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі,
Тұрақты тіркестер сөздігі, А.Құнанбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, С.Сейфуллин,
М.Жұмабаев, Қ.Аманжоловтың өлеңдері, М.Әуезов, І.Есенберлин, М.Иманжанов,
Ә.Әбішев, Ж.Өмірбеков, Д.Әбілов, Б.Соқпақбаев, Ш.Мұртаза, С.Мұратбеков,
Д.Исабеков, Ә.Нұршайықов, Ә.Кекілбаев, Б.Нұржекеев, А.Сүлейменовтың
шығармалары, М.Қашқаридың Диуани лұғат ат түрк, З.Қабдоловтың Әдебиет
теориясының негіздері, Г.Әзімжанованың Мәтін лингвистикасы еңбегінен
алынған үзінділер, М.Әлімбаевтың Батаменен ел көгерер атты еңбегі,
шешендік сөздер мен тұрмыс-салт жырлары, Боздағым атты жоқтау жырлары,
Жануарлар әлемінің атласы, Сұрақ және жауап энциклопедиясынан алынған
мысалдар арқау болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста алғаш рет төмендегі ғылыми
жаңалықтар шешімін тапты:
– қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық бірліктер когнитивтік тұрғыдан
зерделеніп, олардың ақпараттық мағынасы мен қолданыс аясы тілдік
коммуникация және таным теорияларының негізінде тұжырымдалды;
– қатысымдық бірліктердің танымдық моделі аксиологиялық, гносеология-
лық, этноментальды, метаментальды және коммуникативтік моделі объектілік,
субъектілік модельдерге жіктеліп, тілдік қатынастың когнитивтік бағыттары
сараланды;
– қатысым лингвистикасындағы когнитивтік парадигма мен коммуника-
тивтік-танымдық концепция семантикалық өріс аясында тұжырымдалды;
– сөйлеу барысындағы сөздер мен сөйлемдердің синтагмалық,
контаминациялық қатынасы негізінде коммуникативті семантика айқындалып,
ғылыми-теориялық тұжырым жасалды;
– сөйлем арқылы берілетін қарым-қатынастық ақпараттың мәні мен
мазмұны жан-жақты зерделеніп, семантикалық инварианттар тұрғысында
талданды;
– әр түрлі жағдаятты бейнелейтін қатысымдық бірліктердің қолданысы
ажыратылып, олар дискурстық ақпарат тудыратын коммуникативтік компоненттер
ретінде айқындалды;
– сөйлеу актісіндегі қатысымдық тұлғалардың қызметі негізінде тілдік
қатынастың ауызша түріне (кодификатты, ауызекі, қарапайым), жазбаша түріне
(бейнелі, ғылыми, ресми) тән ерекшеліктер жіктелді;
– тілдік қатынас теориясындағы вербалды, бейвербалды, суггестиялық,
тактикалық коммуникацияның түрлері ғылыми тұрғыдан бағамдалды;
– қатысымдық бірліктердің интерпретациясы вербалды коммуникация
тұрғысында талданды және олардың лингвокинемалық, паралингвистикалық,
суггестиялық коммуникациямен арақатынасы сараланды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Қазақ тіл біліміндегі қатысымдық
бірліктер тілдік қатынасқа тән қағидалар мен ұстанымдарға сүйенеді. Зерттеу
жұмысы барысында қол жеткізілген ғылыми тұжырымдар мен нәтижелер тілдік
қатынас, лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика, псхолингвистика,
функционалды тіл білімі мәселелерін талдауға, олардың ғылыми-теориялық
ерекшеліктерін қазақ тілінің деректері арқылы дәлелдеуге арқау болады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін тілдің
лексика, грамматика саласында және мәтін лингвистикасына қатысты жаңа
бағыттағы оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауға, арнайы курстар мен
семинарларға арналған бағдарламалар жасауға, қазақ тілін қатысым әдісі
арқылы оқытуға арналған теориялық материал ретінде пайдалануға болады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы. Зерттеу
жұмысы бойынша алынған нәтижелер ғылыми жақтан тұжырымдалуымен, талдануымен
дәлелденеді. Жұмыстың мақсаты мен міндетін іске асыратын теориялық
қағидалар қатысым теориясы мен когнитивті лингвистиканы тоғыстыра отырып,
нақты нәтижелерді айқындайды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– қатысымдық бірліктер адамның ойлау жүйесімен, психологиялық
табиғатымен байланысты субъективті, объективті, ситуативті әлемді
бейнелейді. Сондықтан олар қоғамдық факторлардың жалпыадамзаттық танымға
әсерін айқындайды және пропозициялық құрылым түзейтін хабар мен ақпаратты
жинақтаушы құрал болып табылады;
– қатысымдық бірліктердің танымдық моделі аксиологиялық, этноменталь-
ды, гносеологиялық, метаментальды түрлерге жіктеледі және олар
дүниетанымдық, әлеуметтік, бағалауыштық, ұлттық-мәдени ерекшеліктерден
көрінеді. Қатысымдық бірліктердің коммуникативтік моделі (субъектілік,
объектілік) екі не одан да көп адамның сөйлесуін анықтайтын сөйлесім-
сөйлемдер, тысқары ғаламдағы шындық болмысты бейнелейтін авторлық сөйлемдер
арқылы айқындалады;
– қатысымдық бірліктердің мағыналары мен прагматикалық қызметі
семантикалық, фразеологиялық, терминологиялық парадигма түзеді.
Жалпыхалықтық, этнотанымдық, ғылыми танымдық атаулардың ішкі мазмұны мен
құрылымы қатысымдық бірліктердің логика-позитивті сипатын анықтайды. Сөз
мағыналары мен атаулардың прагматикасы қатысым лингвистикасындағы
когнитивтік парадигма жүйесін айқындауға мүмкіндік беріп, коммуникативті-
танымдық концепцияның мәнін ашады;
– зат пен іс-әрекеттің түрлі белгілері мен атын білдіретін сөздер
тілдік қатынасқа түскенде субъект ↔ әрекет, объект ↔ әрекет субъект ↔ зат,
субъект ↔ субъект, объект ↔ объект қатынасындағы пропозициялық
құрылымдардан тұрып, коммуникативтік семантиканы анықтайды. Бұл құрылымның
сандық, сапалық ерекшеліктері сөз тіркесінің байланысу формалары арқылы
анықталады;
– қатысым лингвистикасында сөз дербес ақпарат берсе, сөйлемде оның
аумағы артып, қарым-қатынастық ақпаратқа ұласады. Қарым-қатынастық
ақпараттың орталық шебі (семантикалық ядро) шеткері аймағы (перифериялық
құрылым) сөйлем құрамындағы лексикалық, грамматикалық құрылымды өзгерту
арқылы жаңа ақпараттың берілу жолдарын анықтайды;
– мәтін арқылы берілетін тиянақталған күрделі ой, алуан түрлі
хабарлар дискурстық ақпаратты толықтырып, мәтін ішіндегі сөйлемдерді
коммуникативті компоненттер ретінде танып-білуге арқау болады;
– қатысымдық бірліктердің семантикалық үйлесімділігі логикалық
бастауышқа негізделген сөйлемдер, ақпараттық мазмұнды күрделендіретін
сөйлемдер, синтаксистік байланыстағы сөздер арқылы анықталады және тілдік
қатынас пен тілдің грамматикалық құрылысын сабақтастырады;
– сөз мағынасының қолданылу шеңбері, қоғамдық дамудың тілдегі
көрінісі жазбаша тілдік қатынасқа тән қатысымдық бірліктерден және ұлттық-
мәдени дәстүр мен психологиялық қалыптасудың тілдік амалар арқылы
суреттелуі ауызша тілдік қатынасқа тән қатысымдық бірліктерден туындайды.
– қатысымдық бірліктердің вербалды коммуникациядағы қызметі таңбалық
формалардың ақпараттық мағынаны интерпретациялауы арқылы айқындалады.
Адамды сендіру, иландыру қызметін атқаратын қатысымдық бірліктер
суггестиялық коммуникацияда көрініс табады. Қатысымдық бірліктердің
бейвербалды коммуникациядағы қызметі сөйлеу кезіндегі ықшамдалу үдерісімен
байланысты. Қатысымдық бірліктер құрамында жұмсалатын этномәдени сипаттағы
ишараттар тактикалық коммуникация мен қатысым лингвистикасының
сабақтастығымен дәйектеледі.
Зерттеудің талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының бағыт-бағдары
негізгі мазмұны мен нәтижелері халықаралық және республикалық көлемдегі
ғылыми-теориялық конференцияларда, Ош, Стамбул, Уфа, Анталья қалаларындағы
шетелдік басылымдар мен Қадағалау және аттестаттау Комитеті бекіткен
тізімдегі республикалық басылымдарда жарияланды. Зерттеу жұмысы Қазақ
мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Қазақ тіл білімі
кафедрасында және Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Қазіргі қазақ тілі теориясы және
әдістемесі кафедрасы мен Диссертациялық кеңес жанынан құрылған
лингвистикалық семинарда талқыланды.
Диссертация мазмұны бойынша 1 монография, 1 оқу құралы, 2 оқу-
әдістемелік құрал, 32 ғылыми мақала жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, төрт тараудан
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі
мен нысаны нақтыланып, негізгі мақсаты мен міндеттері, болжамы, әдіснамалық
негізі, жетекші идеясы мен зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы және қорғауға
ұсынылатын тұжырымдар мен еңбектің теориялық, практикалық маңызы, зерттеу
жұмысының жариялануы туралы мәлімет көрсетіледі.
Зерттеу жұмысының Тілдік қатынас пен қатысымдық бірліктерге тән
анропоөзектік мәселелелер деп аталатын бірінші тарауы екі тармақтан
тұрады.
1.1 Тілдік қатынастағы анртопоөзектік парадигма. Тілдік қатынастағы
антропоөзектік мәселелердің ғылыми негізде дәлелденуі ең алдымен, сөйлеудің
түрлерін анықтаумен байланысты. А.Байтұрсыновтың ақын әуезе түрінде
сөйлегенде, уақиғаның ішінде өзі болып, басынан кешірген адамша сөйлемейді,
тек сыртта тұрып бақылап, уақиғаға көз салған адамша, қатта біреуден
естіген адамша айтады. Уақиғаны бұлайша айтып көрсету тысқары түрде айту
болады [4, 407] деген пікірі мен С.Аманжоловтың біздіңше, сөйлеу
синтаксистік категория емес. Мағына жағынан бұл да сөзбен алмасып жатады.
Әдетте, біреу баяндама жасаса, біреу шығып сөйлесе оның сөзі (сөйлеуі)
қандай екен, қалай сөйлейді екен деп сұрап жатамыз. Сонда біз оның әрбір
сөйлемін тексеріп жатқанымыз жоқ, жалпы шешендігін, сөзшеңдігін, оның
жұртқа түсінікті не түсініксіздігін сөз қыламыз. Сөйлеу синтаксиске
кіргенде де осы түсініктілік я түсінбестігі жағынан кіреді. Онда да біз
әрбір сөйлемді, оның ішкі қарым-қатынасын, байланысын жеке алып қараймыз.
Сонымен, сөйлеу бір сөйлемді де, бір бүтін баяндаманы да, біреудің шығып
сөйлеген сөзін де ішіне алатын кең ұғымды термин екенін білдік. Қазақ
сөйлеу мен сөздің мағынасын бірдей, теңдес түрде ұғады. Ол сөйлей
білмеді деген мен ол сөз білмеді тең. Сөйлей білмеген кісіні аузынан сөзі,
үстінен бөзі түсіп тұр дейді [5, 14] деген пікірлеріне сәйкес, сөйлеу бір
жағынан, тіл мен ойлау арқылы жүзеге асса, екіншіден, тіл мен таңба бірлігі
арқылы тілдік қатынастың жүзеге асуын көрсетеді.
Тіл мен ойлау ұғым, пайымдау, тұжырымдау барысында адамның шындық
болмыстағы заттармен және құбылыстармен байланысын көрсетеді. Тіл мен таңба
ойды білдірудің, пікір алысудың, адамдар арасындағы қарым-қатынастың жүзеге
асу жолдарын анықтайды.
Қ.Жұбанов сөйлеу дегеніміз хабарлап қана қою емес, белгілі бір ойды,
ниетті білдіру екенін айта келе, көздеген мақсатымызға қарай оқиғаның
өзімізге тигізген әсерін білдіре де білдірмей де сөйлейміз; сұрай, өтіне,
бұйыра, тыңдаушыға белгілі бір талап қоя сөйлейтін кездеріміз де болады.
Қысқасы, біз өзіміздің хабарымызға тиісті өң бере сөйлейміз. Тыңдаушыға
айтар хабарымызбен бірге көңіліміздің мейірін қоса білдіреміз. Хабар –
қуанта, таңдандыра, күлдіре, ызаландыра, өтіне, кекесіндей, сұрай, бұйыра,
қандай әсері барын ашпай да айтылады – деп, сөйлеудің психотанымдық
ерекшеліктерін көрсетсе [6, 129-130 ], психикалық процестердің танымдық
уәждерін тілдік құралдар арқылы, ой, сана, қиял, арман, ішкі ғалам мен
сыртқы ғалам, ой өлшемі, сезім, көңіл мейірі, адам миы, ми сәулесі, ой-
монолог, ой-сана тартысы т.б ұғымдар арқылы айқындалатынын атап көрсеткен
Э. Оразалиеваның пікірінен сөйлеудің
психолингвистикалық және когнитивтік аспектілері көрініс табады [7, 189].
Сөйлеудің ғылыми негіздерін тіл мен ойлау, тіл мен сана, тіл мен таңба
тұрғысынан жүйелеу тілдік қатынастың танымдық уәждерін анықтауда аса
маңызды. Адам дүниедегі құбылыстарды қабылдай отырып, оларды ойша өңдейді.
Олардың мәнісі мен қасиетін өзара байланысын танып біледі. Нәтижесінде
дүниедегі заттар мен құбылыстар туралы ұғым адам санасында зерделеніп, тіл
арқылы жарыққа шығады. Осы орайда, тілдің материалистік (гносеология) және
сезімдік таным деңгейіндегі орны белгіленіп, тілтаным теориясының сөйлеу
әрекетіндегі көрінісі айқындалады.
Сөйлеу тілдік қатынас жасау үдерісінде өз ойын басқаларға білдіру,
басқаның ойын білу мақсатында орындалып, қатысымдық бірліктер арқылы жүзеге
асады. Қатысымдық бірліктер ойды білдірудің, пікір алысудың, қатынас
жасаудың лингвокогнитивтік ерекшеліктерін көрсетеді. Қатысымдық бірліктерге
тән бұл қасиеттер адамның физиологиялық қабілетін, психологиялық
мүмкіндігін, танымдық зердесін, мәдени өркендеуін тануға арқау болады.
Адам баласының рухани дүниесінің қоршаған әлеммен байланысы ғаламды
тануға, әлемнің шынайы көрінісін тіл арқылы жеткізуге мүмкіндік береді.
Адамзат санасының өсу заңдылықтарын, тілдік және танымдық универсалий
негіздерін айғақтайды. Бұл таным мен сөйлеу жүйелерінің байланысынан
туындаған қатысымдық бірліктер арқылы талданады. Адамның танымдық
әрекеттері табиғаттың, қоғамның сырын айқындауға бағытталса, гносеологиялық
ерекшеліктерге ие болып, тысқары сөйлеудің мәнін анықтайды. Мысалы,
Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі. Жан-жануар,
адамзат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі (А) деп сахара табиғатын
суреттеуден сана, зерде, зейін мәселелерінің сөйлеудегі көрінісі және
тілдік құралдарды қолданудың танымдық сипаты анықталады.
Адам баласына тән психофизиологиялық факторлар ішкі ғалам турасындағы
ойды айғақтап, сезімдік танымның тілдегі көрінісін ашуға арқау болады.
Мысалы, Қасыммын сол баяғы бір Қасыммын, Бақытын ойламайтын бір басымның,
Тымырсық, түнек болсаң − дұшпаныңмын, Ақ көңіл адал болсаң − сырласыңмын
(Қ.А) немесе Құдайдан жарылқа деп жәрдем сұра, Сен талайды қылдың ғой біле
тұра. Аяғыңды аңдап бас, өлім таяу, Қарсы алдыңда қарсы тұр қазған ұра
(Ш.Қ) дегенде адамның өзі, ішкі жан-дүниесі, болмысы сөйлеу объектісіне
айналып, сөйлеудің ішкі түрі анықталады.
Сөйлеу дүниедегі болып жатқан құбылыстарды пайымдаудың, бағамдаудың
тілдегі бейнесін анықтауға, адамзаттың ой-өрісін танытуға арқау болып,
тілтанымның универсалды психологиялық негізін ашады. Сөйлеу үдерісі
біріншіден, дүниені тану, екіншіден, адам психологиясын тану сатысында
дамып, ойлаумен екі жақты байланысқа түседі.
1.1.1 Қатысымдық бірліктердің когнитивтік сипаты және олардың
танымдық моделі тіл – ой – қоғам үштігіне негізделіп, лингвистика мен
когнитологияның бірлігінен туындайды. Мұнда қатысымдық бірліктер жалпы тіл
табиғатын, қызметін, өзге құбылыстармен байланысу ұстанымдарын айғақтайтын
фактілер ретінде тұтас бір халықтың ойлау-пайымдау қабілетін айқындап,
пәлсапалық таным ұғымдарымен тығыз байланыста зерделенеді. Олар нормативті
грамматикалармен қатар тілдің жаңа қырына зер салып, оның ішкі идеялық
философиясын тануға қажетті байланыстың уәжділігін анықтайды.
Қатысымдық бірліктер тілдің анропоөзектік сипатын талдап
қарастыруға, қатысым лингвистикасындағы тың мәселелердің өзектелуіне әсер
етеді. Алуан түрлі ұғымдардың лингвистика шеңберінде қолданыс табуын
айқындайтындықтан, пәлсапалық, қоғамдық, психологиялық ізденістерге арқау
болады. Олар қазіргі лингвистикадағы пәнаралық шекаралардың ғылыми
тұтастығын қамтамасыз етіп, адамзат болмысын ерекше қабылдауға, қоғамдық
қатынастарды жан-жақты түсінуге, ғылыми зерттеудің мүмкіндіктерін жаңа
бағытқа жұмылдыруға ықпал етеді.
Қатысымдық бірліктер адам болмысын, оның физиологиялық,
психологиялық табиғатын пайымдап түсіндіруге мүмкіндік беретін тілдік
қолданыстар ретінде адамзат атаулыға тән тіл мен ойлау арақатынасын
байланыстырады. Кез келген ой түйінінің астарында адамның табиғи қабілеті,
жан-жақты тану әрекеті жатады. Адам заттар мен құбылыстарды көзбен көру
және вербалды амалдар арқылы санасында бекітіп, кез келген нәрсенің жақсы-
жаманын, пайдасын, зиянын ажырады. Қоршаған ортаны қабылдау оның тілдік
құралдары тілтанымның материалдық модельдерін анықтап, шындық болмысты
қабылдаудағы субъективтік өзгешеліктерді саралайды. Субъект әрқашанда адам
болғандықтан, тілдік модельдердің бағалауыштық құрылымын, танымдық
мүмкіндіктерін сұрыптап, қатысымдық бірліктердің қолданылу сипатын олардың
қабылдану, бағалану ерекшеліктерін анықтайды. Ғалым Б.Момыновның
бағалаудың субъектілік компоненті объектіге деген субъектінің жағымды және
жағымсыз көзқарасын, яғни субъективтік қарым-қатынасын білдіреді, ал
объективтік компоненті затты бағалауға негіз болатын заттың өзіндік сипатты
ерекшеліктеріне тәуелді болып келеді [8, 61] деген тұжырымына сай,
қатысымдық бірліктердің танымдық моделін айқындауға болады.
1.1.1.1 Қатысымдық бірліктердің аксиологиялық моделі. Кез келген
ұлттың тілдік санасында қоршаған ортаны образды-эстетикалық, танымдық-
философиялық жолмен қабылдап, мәдени құндылықтарын рухани азық ретінде
қастерлейтін, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп қалдырып, биік өркениетті
танытатын ұлттық образ бар. Бұл ұлттық білім мен мәдениеттің құндылық
бағдарын, қазақ халқының ұлттық мәдениетін, ұлттық психологиясын және
халықтық танымның өзгеше үлгісін білдіретін танымдық деректердің қолданыс
аясында зерделенуіне мүмкіндік беріп, қатысымдық бірліктердің аксиологиялық
моделін жасайды. Концептуалдық құрылым деңгейіне жататын этномәдени мәндегі
сөздердің когнициялық құрылымы мен динамикасы қатысымдық бірліктердің
аксиологиялық моделін айқындайды. Олар концептілік мәнге ие доминант
ретінде ерекше бағалауыштық құрылым түзеді. Мәселен, қазақ танымында ат
сөзі үйірге түспейтін, көлік үшін пайдаланатын төрт түлік малдың түрі
ретінде орныққан. Осы семантикасы арқылы сөз бірнеше фразеологиялық
бірліктер құрамында жұмсалып, коммуникативті мағынаның өрісін кеңейтеді.
Мысалы, ат басын бұрды, ат басын тартты, ат басын тіреді фразеологиялық
бірліктерінің бағытын өзгертті, тоқтады, қонақ болды деген мағынада ат
бауырына алды фразеологизімінің атпен қуып, өлімше етіп сабады мағынасында,
ат басына күн туды фразеологизмінің қиын кез болды, сыналар шақ келді
мағынасында жұмсалуы, сондай-ақ, ат байлар тіркесінде құданы қарсы алып,
құрмет көрсетуде берілетін кәденің атын білдіруі, ат байлады, ат байлау
тіркесінің сыйлық беру, тарту ету мағынасында, ат кекілін кесісті
тіркесінің араздасты, бір-бірінен мүлде безді мағынасында жұмсалуына да ат
сөзінің танымдық семантикасы арқау болады.
Қатысымдық бірліктердің аксиологиялық моделі тілдің халықтық сипатын
анықтауға негізделген ұлттық таным мен этникалық болмысты тіл деректерімен
байланыстырады. Халықтық ойлаудың қалыптасуын анықтайды. Ұлттық сана, әдет-
ғұрып, сал-дәстүр, тұрмыс-тіршілік, тарихи қалыптасу сияқты ұғымдардың ішкі
сырын ашады. Тіл мен ұлттың арасындағы ажырамас бірлікті сараптайды. Әр
түрлі ақпаратты білдіруге бейім ұлттық-мәдени мәндегі сөздердің көмегімен
таным нәтижелерін сұрыптап белгілейді. Олар семантика мен синтагматикадағы
жасырын түрде өтетін коммуникативті мағыналардың мәнін ашады. Ұлттық
образдың құндылық бағдарын, бүкіл бір ұжымның, этникалық топтың болмысын,
танымдық, ұлттық, мәдени ерекшелігін анықтауға қабілетті этноментальды
модельдегі қатысымдық бірліктермен сабақтасады.
1.1.1.2 Қатысымдық бірліктердің этноментальды моделі. Ұлттық таным
мен этникалық болмысты байланыстыратын қатысымдық бірліктер этностың жеке
мәселелерін емес, оның тұтас бейнесін, барша болмысын анықтайды. Этностың
болмысы туралы толық мағлұмат этноментальді модельдегі қатысымдық
бірліктерден көрініс табады. Халықтың тарихын, ұлттық мәдениеттің дамуын
білдіретін қатысымдық бірліктер халық тілінің ерекшелігіне мән беріп, оның
қоғамдағы орнын бағалауға, тіл мен ұлттың арасындағы ажырамас бірлікті
сараптауға мүмкіндік береді.
Қатысымдық бірліктердің этноментальді моделі тілдің сан ғасырлық
құпиясын бойына сақтаған этнотілдік деректердің лингвомәдени ерекшеліктерін
тереңнен түсінуге жол ашады. Ұлттық тілдің қорында сақталған қазына ретінде
тарих қойнауында жатқан ұлттық бейненің тілдегі көрінісін анықтайды. Ұлттың
тілдік бейнесі сол ұлт моделін қалыптастыратын, ерекше танымдық
процестердің жүзеге асуын қамтамасыз ететін маңызды ұғымдардың бірі болып
табылады. Өйткені адам өзін қоршаған этникалық топ арқылы сол ұлттың салт-
дәстүрін, тілін, ділін игеріп, тілді жасаушы, қолданушы және оның иесі
ретінде танылады. Мәселен, қазақтың тұрмыс салт-жырлары, айтыс, бата,
шешендік сөздер т.б сияқты өзіндік пішіндегі айтылымға ие мәтіндер ұлттың
дәстүрлі мәдениетін, халықтың өзіндік қайталанбас ерекшеліктерін, этностың
рухани-мәдени өмірін саралай келе, сана, тіл, мәдениет ұғымдарының
байланысын, ұлттың тілдік бейнесін танытады. Этнометальды модельдегі
қатысымдық бірліктердің философиялық, идеологиялық негіздері халық
санасында орныққан ежелгі танымдық элементтердің тілдегі көрінісін
айқындап, тарихи дамудың, этникалық қалыптасудың айқын белгілерін
саралайды. Этнотанымдық процесстердің тілдік нормаларын ұлттық сана-сезім
мен халықтық дәстүр тұрғысында анықтайды. Ой мен таным қағидаттарын этнос
ұғымымен сабақтастыра отырып, халықтың тұрмыс-тіршілігін, өнегесін, тәлім-
тәрбиесін бейнелейді, әрі ел жадында сақталар белгілі бір хабарды, ойды
білдіріп, философиялық ойлаудың таңбалық көрсеткіші болып табылады.
Мәселен, сыңсу, беташар, жар-жар, бесік жыры, айтыс, бата, жоқтаулар этнос
туралы мол деректер мен мағлұматтарды өз бойына сыйғызып, ұрақтан-ұрпаққа
жалғасып келеді. Осы қасиетіне байланысты олар этносты танып-білудің қайнар
көзі ретінде рухани-мәдени өмірдің өлшемін де анықтайды. Ұлт пен тіл
ұғымдарының ортақ мүддесін, этностың қауым ретінде қалыптасу үдерісін, салт-
дәстүр, тіршілік көздерін, ұлттық дүниетаным мен менталитетін анықтап,
соның негізінде танымдық қордың тілдік табиғатын этнос болмысы тұрғысында
жүйелейді.
1.1.1.3 Қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі адамның әлемді
тану әрекетіне негізделіп, адамзат, қоғам, әлем туралы жинақталған
ақпараттарды белгілейді. Объективті әлемнің өзіндік бейнесін сомдап,
белгілі бір ұлттық тілге қатыссыз, яғни тіларалық өзгешеліктерге тәуелсіз
айқындалады. Жалпыадамзаттық таным арқылы қалыптасқан ойлау үлгілерінің
тілдегі көрінісін құрап, тіл арқылы санада бекітілген табиғи, қоғамдық-
тарихи тәжірибенің жалпыхалықтық сипатын ашып, кеңістік, уақыт, сана,
сияқты өлшемдер арқылы сараланады. Күрделі қатынастар тізбегін құрайтын бұл
мәселелер қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделін айқындайды.
Қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі сөздер арқылы
белгіленетін шындық болмыс туралы мағлұматты материалистік таным тұрғысында
зерделеуге жол ашады. Адам баласын қоршаған заттар мен құбылыстардың, іс-
әрекеттердің жалпы қасиеттері, елеулі маңызды белгілері таным нысанын
құрайтын универсалды табиғат негізінде анықталады. Табиғат пен адам
арақатынасының ерекшеліктері тілде көрініс табатындықтан, материалдық
мәдениеттің белгілері, олардың қолданыс аялары гносеологиялық модель түзуге
қабілетті. Адамдардың табиғат көрінісіне, жағдайына икемделуі олардың ой-
өрісіне ықпал етеді. Қай халық болса да табиғат бауырында болып, оның
рахатын, тауқыметін көріп, табиғатпен бірге өмір кешкендіктен, қоршаған
ортаға байланысты ортақ таным, ортақ түсініктің болмысын ашатын тілтанымдық
мәселелер қалыптасады. Мысалы, жыл, ай, уақыт, жел, күн т.б сияқты табиғи
заңдылықтар мен жаратылыстар барша халықтың танымына ортақ болғандықтан,
сол заттар мен құбылыстар туралы берілген атау әр тілде әртүрлі
таңбаланғанымен, ұғымы біреу болып, ақпараттық қызметі жалпыхалыққа ортақ
болады. Жалпыхалықтық атаулар адамның сезімдері, қабылдау түйсіктері мен
ұғымдарынан және күнделікті тәжірибесі мен тұжырымдарынан көрініс тауып,
қоғамдық тәжірибеге негізделеді. Олар тілдік бейненің алғашқы, қарапайым
қалыптасу түрін айғақтайды.
Табиғи құбылыстар мен жаратылыстарға қатысты мұндай атауларда
адамның танымы объективті және субъективті факторлар негізінде, яғни
қоршаған әлемдегі жанды-жансыз заттардың, нақты-абстракт ұғымдардың адамның
ішкі және сыртқы әлеміне әсер етуі арқылы дамып, әлемнің тілдік бейнесін
символдық таным тұрғысында сұраптауға, оның когнитивті дамуын сипаттап
талдауға мүмкіндік береді. Академик Р.Сыздықтың көркем әдебиеттің, оның
ішінде поэзияның тіл кестесін сөз ететін орыс поэтикасына қатысты
зерттеулерде символ термині суреткердің белгілі бір ұғымды, идеяны заттық
образбен (оның атауымен) білдіруін атайды [9, 92] деген пікірін негізге
ала отырып, гносеологиялық модельдегі қатысымдық бірліктер идея мен зат
арасындағы байланысты сабақтастырады және қоршаған әлемнің тілдік бейнесін
айқындауға арқау болады деп тұжырымдаймыз. Идеяны символ арқылы берудің
заңдылықтары гносеологиялық модельдегі қатысымдық бірліктердің
антропологиялық ұстанымдарын айқындайды. Мысалы, Неге екенін білмеймін, Қыз
Жібектің бейнесі менің қиялымда өзгеше болатын. Ол шыжыған ыстық күннің
алабұртқан аңызақ желі емес, жаныңды жай тапқызар кешкі самалы секілді еді
(І.Е) дегенде жел, самал сөздерінің символдық табиғаты негізгі ойды,
айтқалы отырған нәрсені баламалап, суреттеп көрсету арқылы астарлы да
образды сөз мағынасының когнитивтік қызметін көрсетеді. Идеяны материалдық
дүниемен байланыстыруға негізделген антропоөзектік факторлар адамның ішкі
дүниесінің сұранысын, автордың жеке субъективті қабылдауын айқындайды.
Сонымен, қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі тілдің әлемдік
бейнесін, символдық таным мәселесін, абстракт ұғым мен заттық материя
арасындағы астарлы ойдың тілдегі көрінісі болып табылады. Жалпыхалыққа
ортақ танымдық процесстердің негізгі ұғымдарын құрай отырып, анропоөзекті
тұжырымдардың бағыттарын сұрыптауға мүмкіндік береді.
1.1.1.4 Қатысымдық бірліктердің метаментальды моделі адамзат туралы
жинақталған барша хабарды өңдеу үдерісінен туындайды. Жекелеген тұлғалардың
концептуалдық жүйесін, олардың тілді қолданудағы ерекшелігін тануға арқау
болады. Тіл арқылы әлемнің бейнесін көз алдыңа елестету, бейнелей алу
әрекеттерін, объективті әлемнің өзіндік бейне бітімін сомдайды. Танымдық
процесстердің жүзеге асуын және әлем моделін жалпыадамзаттық таным арқылы
қалыптасқан халықтық ойлау үлгілері негізінде айқындайды. Тілтанымдық
фактілер адамдардың басынан өткен оқиғалар мен жағдайларға негізделіп,
халықтық танымды адам факторымен жан-жақты сабақтастырады. Осы тұрғыдан
келгенде, қатысымдық бірліктердің метаментальды моделі белгілі бір жүйеге
біріктірілген мәліметтер топтамасын құрайтын мәтіндер арқылы айқындалады.
Бұл жеке тұлғаның өзіндік жетістігін, когнитивті, перцептивті, аффективті
үдерістердің жан-жақты байланысу нәтижесін дәйектейді. Білімді
ұйымдастырудың универсалды амалдарын тілде бекітіп, шындықтың адам
танымында орныққан когнитивтік құрылымдарын зерделейді. Авторлық көзқарас,
авторлық таным тұрғысында ерекшеленіп, жалпыхалықтың танымына ортақ шындық
болмыстың тілдегі көрінісін баяндайды.
Метаментальды модельдегі қатысымдық бірліктер интеллектуалы жоғары
категорияларға және күнделікті тіршілік категорясына жататын ұстанымдарға
сүйенеді. Интеллектуалы жоғары категориялар білім, сана, ойлау,
шығармашылық, қиял, арман, символ сияқты ұғымдардың тілмен ұштасуын
айқындайды. Күнделікті тіршілік категориялары практикалық әрекет, естелік,
көңіл бөлу, қабылдау сияқты ұстанымдарды басшылыққа алады. Нәтижесінде
қоршаған әлемнің жалпы заңдылықтары, өзара байланыстары туралы
мәліметтерді, білім негіздерін жүйелеуге мүмкіндік беретін ғылыми мәтіндер
мен көркем мәтіндердің мәні айқындалып, олар қатысымдық бірліктердің
метаментальды жүйесін құрайды. Бұл адамзат санасының қызметін яғни, адамның
өзін-өзі тану, айқындау жолдарын анықтайды.
1.2 Қатысымдық бірліктердің психолингвистикалық сипаты және
коммуникативтік моделі. Ғалам туралы белгілі бір көзқарас сезім мүшелері
арқылы қабылдау, ұғымдар мен түсініктерді қалыптастыру, ойлау мен сөйлеу
үдерістерінің бірлігіне негізделеді. Бұл сөйлеу тілінің қарым-қатынас
жағдайымен шарттас екенін көрсетеді. Берілген хабарды қабылдау кезінде
адамның түйсіну белсенділігі артып, айтылған ойдың мағынасын түсіну процесі
орындалады. Қабылдаушы баяншының берген ақпаратын қабылдаған сәтте-ақ,
мәлімет семантикаға ие болады. Берілген мәліметтің семантикасы ішкі ғалам
мен тысқары ғаламның мүмкіндіктерін анықтайтын қатысымдық бірліктерді және
олардың тілдік қатынастағы орнын айқындауға жол ашады. Адамның қоршаған
ортамен психофизиологиялық сабақтастыққа түсуі тысқары ғаламды игерудің
тілдегі көрінісін анықтайды. Тысқары ғаламды игеру әуезе деп аталатын
айтылыммен сабақтасады. А.Байтұрсынұлының әуезелеуші айтатын сөзіне өзін
қатыстырмай, өзінен тысқары ғаламда болған істі әңгіме қылады [4, 407] деп
атап көрсеткеніндей, тысқары құбылыстарды байқап, оған ерекше зейін қойып,
ойын айту айтылымның әуезе түріне жатады. Ендеше, әуезе – адамнан тысқары
ғаламда болып жатқан құбылыстар мен оқиғаларға зейін салып, шартарапқа ой
жүгірту барысында жүзеге асырылған айтылым түрі. Әуезеде сөйлеу тақырыбы
табиғи жаратылыс, қоғамдық болмыспен байланысты болады.
Адам өзінің және басқа адамның ішкі сезімі, іс-әрекеті туралы
сөйлегенде ішкі ғаламды игерудің тілдегі көрінісін анықтайды. Тілдің адам
іс-әрекетіне қатысты ақпарат беру қызметі сөйлесім әрекетін жүзеге асырады.
Ф.Оразбаеваның сөйлесім адамдардың ұжымдық тобына тән басты құбылыс.
Себебі, сөйлесім болу үшін бірнеше адамдардың пікір алысуы қажет. Ол тек
бір адамға қатысты болмай, екі адамға не адамдар тобына байланысты болады
да, әлеуметтік сипат алады [10, 260] деген тұжырымынан сөйлесімді
айтылымның бір түрін анықтайтын категория ретінде тануға болады.
Сөйлесімде баяншы мен қабылдаушы бір уақытта тепе-тең тілдік қатынасқа
түсіп, баяншыдан шыққан хабар тыңдаушының реакциясын қозғауға күш тудырып,
сөйлеу тақырыбы тек адаммен, оның іс-әрекетімен, сапа-белгісімен байланысты
болады.
Әуезе мен сөйлесім тілдік қатынастың прагматикалық ерекшеліктері
тұрғысында да өзіндік сипатқа ие. Н.А.Ипполитованың коммуникация и общение
различаются и по степени активности участников. В коммуникации всегда
активен один, а в общении одновременно все партнеры [11, 37] деп, атап
көрсеткеніндей, әуезеге коммуникативтік прагматика, сөйлесімге пікіралысу
прагматикасы тән. Олардың ерекшеліктері қатысымдық бірліктерден көрініс
тауып, коммуникативтік модельдің жүйесін жасауға арқау болады.
Прагматикалық мақсаты тек баяншының белсенділігін айқындап, тысқары ғаламды
баяндаудан тұратын сөйлем түрлері қатысымдық бірліктердің объектілік
моделін құрайды. Прагматикалық мақсаты баяншының да, қабылдаушының да
белсенділігін көрсетіп, адаммен байланысты ішкі ғаламды баяндайтын
сөйлемдер қатысымдық бірліктердің субъектілік моделін құрайды. Бұл
модельдер сөйлемдердің прагматикалық ерекшеліктерін танытып, типтерін
айқындайды.
1.2.1 Қатысымдық бірліктердің субъектілік моделі, типтері.
Субъектілік модельдегі қатысымдық бірліктер кем дегенде екі адамның
пікірлесуін, белгілі бір іс-әрекеттер мен сапалық белгілердің адамға
қатынасын, адамның эмоционалдық жай-күйін білдіреді. Олар прагматикалық
типіне қарай диалогты сөйлесім-сөйлемдер, арнаулы жақ құрылымды сөйлесім-
сөйлемдер, сөз құрылымды сөйлесім-сөйлемдер болып үшке бөлінеді. Диалогты
сөйлесім-сөйлемдер – сөйлеушінің ойын қанағаттандыру үшін тыңдаушының жауап
беруін талап ететін сөйлем. Ол таза диалогты және аралас диалогты сөйлесім-
сөйлемдер болып екіге бөлінеді. Сөйлем пікір алысуға тек екі адамның
қатысуын білдірсе, таза диалогты сөйлесім-сөйлем деп атаймыз. Мысалы,
–Мінезі қандай адамды ұнатасың? – Жақсы мінездінің бәрін де.−Жақсы мінез
деген қандай болады? – Залымдығы жоқ, адалдығы мол. – Ондай адам бола ма? –
Неге болмасын (Ә.Ә) Сөйлем пікір алысуға үш не одан да көп адамның қатысуын
білдірсе, аралас диалогты сөйлесім-сөйлем деп атаймыз. −Атың кім сенің?
−Жаңыл. – Сен осы арадан өз бетіңмен үйіңе қайта аласың ба? – Қайта аламын.
– Тағы кімнің үйіне қайтқысы келеді? – Мен (Ж.Ө)
Сөйлемдегі іс-әрекет пен сапа-белгілердің сөйлеушіге, тыңдаушыға,
басқа адамға, бөгде адамға қатынасын білдіріп, арнайы жақтық құрылымға
сүйенетін сөйлемді арнаулы жақ құрылымды сөйлесім-сөйлем деп атаймыз. Олар
арнаулы жақтың қатынасына қарай үш түрге бөлінеді: 1) І жақтық субъект
сөйлем; 2) ІІ жақтық субъект сөйлем; 3) ІІІ жақтық субъект сөйлем.
Сөйлемнің мазмұнын құрайтын іс-әрекет пен сапа-белгілер де, сөйлеу әрекеті
де сөйлеуші тарапынан орындалатын сөйлемді І жақтық субъект сөйлем дейміз.
Мысалы, Мен келем тау ішінде түнделетіп (С.С) немесе Ерте ояндым, ойландым,
жете алмадым. Етек басты көп көрдім елден бірақ (А) дегенде сөйлемдегі іс-
әрекеттің иесі де, сөйлеуші де – І жақтық субъект (Мен). Сөйлем мазмұнын
құрайтын іс-әрекет пен сапа-белгілер ІІ жақтық субъектіге тәуелді болып,
сөйлеу әрекеті басқа адам тарапынан орындалатын сөйлем ІІ жақтық субъект
сөйлем деп аталады. Шаршамай-шалдықпай, жайлы жүріп жақсы жетіңіз (М.Ә)
дегенде сөйлем мазмұнын құрайтын іс-әрекет пен сапа-белгілер ІІ жақтық
субъектіге (сен, сіз) тәуелді болып, сөйлеу әрекеті басқа адам тарапынан
орындалады. Баяншы ІІ жақтық субъектінің іс-әрекеті жөнінде соның өзіне
ақпарат береді.
Сөйлемдегі іс-әрекет пен сапа-белгілердің сөйлеушіге де, тыңдаушыға
да қатысы болмай, агенске қатысты болып, ал сөйлеу әрекеті басқа адам мен
бөгде адам тарапынан орындалатын сөйлемді ІІІ жақтық субъект сөйлем дейміз.
Мысалы, Шабармандардың ішіндегі ең пысық, жарқын жүзді бала жігіт ханның
жанына жетіп келді (І.Е) сөйлемінде сөйлем мазмұнын құрайтын іс-әрекет пен
сапа белгілер ІІІ жақтық субъектіге (ол) тәуелді болып, хабарды баяндап
тұрған баяншы да, хабарды қабылдап тұрған қабылдаушы да басқа адамдар
болады.
Сөйлеуші мен тыңдаушыға ортақ, нақты ситуациядан хабар беріп, олардың
эмоционалдық жай-күйін көрсететін бір сөз не сөз тіркесінен жасалатын
сөйлемді сөз-сөйлем құрылымды сөйлесім-сөйлемдер дейміз. Шүйінші! Балаң
келіншек алатын болды (Қ.Ж) дегенде белгілі бір ситуацияның адам
психологиясына әсерінен тілдегі артық элементтер түсіріліп бірінші сөйлем
ықшамдалып қолданылған. Сөз-сөйлемдер эксплицитті сөз-сөйлем, имплицитті
сөз-сөйлем болып екіге бөлінеді. Эксплицитті сөз-сөйлемдерде сөйлеуші
болған ситуацияның нәтижесі жөнінде хабар береді, ал тыңдаушының сол
ситуациядан алдын-ала хабары болады. Сондықтан сөз-сөйлемнің құрамында бір
ғана сөз немесе сөз тіркестері болады. Мысалы, – Шапты! Шапты!
– Сүйінші! Сүйінші! деген сөйлемдер контекстен тыс қолдануға қабілетті.
Себебі, бұл сөйлемдердің қолданылуына қатысты ақпарат жөнінде
комуникаторлардың алдын ала хабары болады. Имплицитті сөз-сөйлем жасырын
мәнді сөйлесім түрлерін көрсетеді. Мысалы, – Бәрекелді! деген сөз-сөйлем
бір нәрсені жақсы істеген адамға да, жаман істеген адамға да қаратылып
айтылады. Имплицитті сөз-сөйлемдерге сөйлеудегі семантикалық екіұштылық
қасиет тән. Ол сөйлеушінің белгілі бір ситуацияның нәтижесін ғана
хабарлауымен байланысты анықталады. Мысалы, – Келді! Келді! десе кімнің
келгені, ненің келгені, қандай ситуация болғаны айқын көрінбей тұрады. Оның
мәні мәтін құрамында келіп, коммуникативті компонентке айналғанда толық
айқындалады.
1.2.2 Қатысымдық бірліктердің объектілік моделі, типтері. Объектілік
модельдегі қатысымдық бірліктер қоғам, табиғи болмыс туралы ақпарат беретін
сөйлемдер арқылы анықталады. Олардың ақпараттық мазмұнында адам іс-
әрекетінің, сапа белгісінің қатысы болмайды. Сөйлем авторлық баяндау
түрінде жұмсалады. Сөйлемдегі айтылатын ойдың иесі адамға байланысты
сөздер емес, тек табиғи, қоғамдық құбылыстарға тән затдеректік атаулар
болады. Сондықтан шартты түрде үшінші жақта болады. Мысалы, Биылғы көктем
аяқ асты шулы боп келді. Үш күн қатарынан лепілдеп ескек жел соқты да,
сіресіп жатқан қалың қар бір түннің ішінде-ақ ұрланып көшіп кеткендей зым-
зия жоқ болды (С.Мұратбеков ІІ. 15) деген сөйлем белгілі бір автордан
шығып, сөйлемдегі айтылатын ойдың иесі (бастауыш көктем, қар, жел сөздері)
хабар берілгеннен соң ғана белгілі болады. Осыған орай, объектілік
модельдегі қатысымдық бірліктер белгісіз жақ құрылымды авторлық-сөйлем,
интонация құрылымды авторлық-сөйлем, атау құрылымды авторлық-сөйлем түрінде
үшке бөлінді. Белгісіз жақ құрылымды авторлық-сөйлем дегеніміз – бастауышы
атау септік тұлғасындағы объектілік мәндегі сөзден болып, баяндауышпен ІІІ
жақтық жіктік жалғауы арқылы байланысатын сөйлем. Бүлдірген иісі аңқыған
көк майса шалғын тұнып тұр (С.С) дегенде сөйлемдегі ой иесінің (шалғын)
мәні тек берілетін хабармен байланысты ғана айқындалып, тек хабар
берілгеннен кейін ғана бастауыш белгілі болады. Сондықтан авторлық
сөйлемнің бұл түрінде бастауыш белгісіз жаққа тәуелді. Интонация құрылымды
авторлық-сөйлем дегеніміз – бастауышы да баяндаушы да атау септік
тұлғасында тұрып, олардың байланысуына интонация тәсілі негіз болатын
сөйлем. Кітап – білім бұлағы, Білім – өмір шырағы дегенде берілетін
хабардың иесі де, мазмұны да атау септікті сөздердің ұғымына сыйыстырылған.
Атау құрылымды авторлық-сөйлем дегеніміз – айтылатын ойға қатысты оқиғаның
орнын, мезгілін, мекенін атап көрсетіп, бір ғана сөз не сөз тіркесінен
жасалатын сөйлем. Қыстыгүні. Сақылдаған сары аяз. Кешкі уақыт. А. ауданының
орталығындағы қонақ үй (Б.С) дегенде белгілі бір оқиғаға қатысты мезгіл,
мекеннің аты аталып, олардың мазмұны мәтін құрамында айқындалады.
Қатысымдық бірліктердің коммуникативтік моделі тіліміздегі сөйлемдердің
прагматикалық, ақпараттық, семантикалық қызметі тұрғысында анықталады.
Қатысымдық бірліктердің уәждеметанымдық (мотивология) сипаты атты
екінші тарау қатысымдық бірліктердің коммуникативтік қызметін айқындайтын
семантикалық байланыстар тұрғысында зерделеніп, өз ішінде төрт тараушаға
бөлінді.
2.1 Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы когнитивтік
семантика мәселесі. Когнитивті семантика – лексикалық мағынадан тарайтын
семантикалық өрістен қалыптасады. Ол сөздің атауыштық мәнін және ішкі
мазмұнын анықтайтын мағыналық құралымның танымдық ерекшелігін анықтайды.
Когнитивті семантикадан сөздердің сөйлеу актісіндегі екі түрлі қызметін
анықтауға болады. Біріншіден, сөздердің таңбалық қасиетіне байланысты,
екіншіден, сөздердің ішкі мазмұндық қасиетіне байланысты қатысымдық
бірлікке айналуы. Мысалы, Кейде ақынның даналығына таң қаласың (Ғ.М) деген
сөйлем құрамындағы сөздердің когнитивтік семантикасы кейде таң қаласың,
ақынның даналығы, даналығына таң қаласың түрінде байланысуына, хабардың
түсінікті болуына арқау болған. Кейде таң қаласың сөз тіркесінде қимыл-
әрекет атауы мен мезгіл атаулары өзара семантикалық жақтан үйлесім тауып,
әрқайсысы дербес ұғымға ие жеке сөздер ретінде байланысса, ақынның даналығы
сөз тіркесінде ақындық та, даналық та адамға тән қасиет болғандықтан бір
ұғымның мәнін анықтайтын екі сөз семантикалық жақтан үйлесім тапқан.
Даналығына таң қаласың дегенде таң қалу сөйлеушіге тән іс-әрекеттің атауы,
даналық сөйлем мазмұнын құрайтын субъектінің қасиетіне тән атау болып,
дербес сөз ретінде байланысқан. Ендеше, когнитивті семантика қарым-
қатынастық мәні бар сөздердің тілдік қатынас барысындағы динамикалық күйін
таныммен сабақтастықта қарастырудың жолдарын көрсетеді.
2.1.1 Сөз мағыналарының коммуникативтік-танымдық концепциясы
Тіл арқылы қарым-қатынас жасауда сөз мағыналарының өзіне тән
атқаратын қызметі бар. А.Салқынбайдың лебізде сөз мағыналарының қолданыс
аясы әр алуан өзгеріске түседі. Кейде бір сөздің мағынасы жеке адамның
қолданысында оның айту сазына, екпініне қарай ерекше сипат алуы мүмкін.
Лебізде қолданатын ақпараттың түріне қарай, сөйлеушінің біліктілік деңгейі
мен эмоционалдық жағдайына, көңіл-күйіне сәйкес сөз мағынасының өзгеруі
прагматикалық мағына болады [12, 83] деген тұжырымы негізінде толық
лексикалық мағынаға ие сөздердің прагматикалық қолданылу ерекшеліктерін
айқындауға болады. Сөз мағыналарының жұмсалымдық қызметіне тән
коммуникативтік-танымдық ерекшеліктер лексикалық мағынаның парадигмасы
тұрғысында анықталды. Лексикалық мағынаның парадигмасы ұғымаралық қатынас
– ұғымаралық сипат – ұғымаралық түйісу үштігі тұрғысында семантикалық,
фразеологиялық, терминологиялық парадигма түзеді. Семантикалық парадигма –
ұғымаралық қатынастан туындап, бір сөздің нақты, тұрақты, келтірінді,
ауыспалы мағынада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Тілдік қатынас пен қатысымдық бірліктерге тән анропоөзектік
мәселелелер
1.1.Тілдік қатынастағы анртопоөзектік
парадигма ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 12
1.1.1. Қатысымдық бірліктердің когнитивтік сипаты және олардың танымдық
моделі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... . 15
1.1.1.1 Қатысымдық бірліктердің аксиологиялық моделі
... ... ... ... ... ... ... ... 25
1.1.1.2 Қатысымдық бірліктердің этноментальды
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... 32
1.1.1.3. Қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі.
... ... ... ... ... ... ... .41
1.1.1.4. Қатысымдық бірліктердің метаментальды
моделі ... ... ... ... ... ... ... . .. 45
1.2. Қатысымдық бірліктердің психолингвистикалық сипаты және
коммуникативтік
моделі ... ... ... ... ... ... ... . ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... .56
1.2.1. Қатысымдық бірліктердің субъектілік моделі, типтері
... ... ... ... ... ... ..65
1.2.2. Қатысымдық бірліктердің объектілік моделі, типтері.
... ... ... ... ... ... . 73
І тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
ІІ тарау. Қатысымдық бірліктердің уәждеметанымдық (мотивология) сипаты
2.1. Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы когнитивтік семантика
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 81
2.1.1 Сөз мағыналарының коммуникативтік-танымдық концепциясы ... ... .83
2.1.2 Атаулардың коммуникативтік-танымдық концепциясы ... ... ... ... .. 91
2.2. Сөздердің қатысым барысындағы танымдық көрінісі ... ... ... ... ... ... 97
2.2.1. Қатысымдық бірліктерге тән мағыналық құрылым мен омонимдердің
ұқсастығы, айырым
белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 102
2.2. Сөйлемдердің коммуникативті-семантикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... . 106
2.2.1. Қатысымдық бірліктер құрамындағы коммуникативтік семантиканың берілу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 110
2.2.2. Предикат семантикасы − қатысымдық бірліктердің сөйлеу жағдаятындағы
қызметін айқындаушы
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118
2.3. Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы дискурстың мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...125
ІІ тарау бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 135
ІІІ тарау. Қатысымдық бірліктердің коммуникативті-функционалдық сипаты
3.1 Синтагмалық қатынас − қатысымдық бірліктердің функционалдық
қызметін айқындайтын тілдік факт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 142
3.1.1. Семасиологиялық синтагма және оның
тілдік қатынаста алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...147
3.1.2. Атауыштық мәндегі синтагма және оның
тілдік қатынаста алатын орны.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
3
3.1.3. Түркі тілдеріне тән синтагмалық қатынастың қатысымдық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 160
3.1.4.Синтагмалық категориялардың коммуникативті-функционалдық қызметі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..170
3.2. Контоминациялық қатынастың қатысымдық бірліктердің функционалдық
қызметін айқындауда алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 177
3.2.1 Қатысымдық бірліктердің коммуникативті-грамматикалық
құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...187
ІІІ тарау бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.198
ІҮ тарау. Қатысымдық бірліктердің тілдік қатынас түрлерін айқындауда
алатын орны, коммуникация түрлері
4.1. Сөйлеу актісіне тән коммуникация түрлері, вербалды
коммуникацияның қатысымдық бірліктер аясындағы көрінісі
... ... ... ... ... .202
4.2. Суггестиялық коммуникация мен
қатысымдық бірліктердің байланысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...209
4.3. Бейвербалды коммуникация мен қатысымдық бірліктердің
арақатынасы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 213
4.4. Тактикалық коммуникация қатысымдық бірліктердің этномәдени
сипатын айқындаушы фактор
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
219
4.5. Ауызша тілдік қатынастың ерекшеліктері оған тән қатысымдық
бірліктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 225
4.6. Жазбаша тілдік қатынастың ерекшеліктері және оған тән қатысымдық
бірліктер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 244
ІҮ тарау бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
261
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .264
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..270
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. .283.
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Тіл арқылы адам факторын зерделеудің
бір бағыты тіл бірліктерінің қатысымдық табиғатын танумен байланысты. Қазақ
ғылымында тілді қатысым тұрғысында зерттеу А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов,
К.Аханов, Р.Әмір еңбектерінен бастау алып, бүгінгі күні тіл лингвистикасы
мен сөйлеу лингвистикасының өзара байланысы мен айырым белгілері
айқындалуда. Алғаш рет қазақ тіл білімінде ойды барынша түсінікті, әсерлі
жеткізетін қатынас құралдарын қатысымдық бірліктер деп атап, оларды адами
қарым-қатынастың тірегі ретінде қарастыру Ф.Ш.Оразбаеваның еңбектерінен
басталады [1]. З.Ш.Ерназарова сөйлем құрылымының функционалдық
ерекшеліктерін талдап, сөйлеу тіліндегі синтаксистік бірліктердің
прагматикасын қарастырса [2], Б. Хасанұлы тілдік қатынастың әлеуметтік
мәнін анықтады [3]. Сонымен қатар, тіл мен сөйлеу фактілерін айқындайтын
сөз мәдениеті, терминология, ономастика, лексика, фразеология, грамматика,
тілдік норма мәселелері жаңа қырынан зерттелуде. Алынған нәтижелер
қатысымдық бірліктердің мазмұнын жан-жақты тануға, коммуникативтік-танымдық
тұрғыдан талдауға болатынын көрсетті.
Қатысымдық бірліктерді сөйлеу құралы ретінде қарастыру әлемнің және
ұлттың тілдік бейнесіне тән ұғымдар мен аппараттардың теориялық
қағидаларымен, басты ғылыми ұстанымдарымен байланыста зерттеліп,
лингвистикалық білімдердің тоғысында жүйеленеді. Тілдің қатысымдылық
құндылығы адам баласының рухани дүниесін, қазақ тілінің қоғамдық-әлеуметтік
рөлін арттырып, антропологиялық парадигмаға сай өлшенеді. Бұл қатысымдық
бірліктердің тілдік қолданыстағы жұмсалымдық қызметін зерттеу қажеттілігін
туындатып, оларға тән мына белгілерді басшылыққа алуды көздейді:
- қатысымдық бірліктер – хабар беру мен ақпаратты қабылдау
механизміне тән семантикалық заңдылықтарды анықтайтын қарым-қатынас құралы;
- қатысымдық бірліктер – айтылған мәлімет пен оның мағынасын түсіну
үдерісін бейнелейтін көрсеткіш;
- қатысымдық бірліктер – сөйлеуші моделі мен реципиенттік
позицияны анықтайтын тілдік таңба. Олар айтылатын ойға эмоциялық өң беріп,
қабылдаушының эстетикалық сезіміне пәрмен беретін қатынас құралы
болғандықтан адамдардың пікір алмасуына қызмет етеді. Қатысымдық
бірліктердің осы уәждеметанымдық сипаты мен тілдік қатынас аясындағы мәні,
прагматикасы осы уақытқа дейін жеке зерттеу нысаны болған жоқ.
Қатысымдық бірліктердің сөйлеу актісінде алатын орны біріншіден,
сөздердің атауыштық мәнін тілдік қатынас үдерісінде зерттеп, зерделенуімен,
екіншіден, сөз мағыналарының семантикалық өрісін түрлі қолданыс аясында
танып білумен, үшіншіден, берілетін ақпаратты жүйелі қабылдап тарату үшін
коммуникативті семантиканың өту жолдарын тиімді іске асырумен байланысты
сөйлемдердегі күрделі ойдың ұғымы мен мағлұматының өзара өрілуін талап
етеді. Сондықтан қатысымдық бірліктердің мәні мен мазмұнын, ғылыми
ұстанымдарын айқындау, басты қағидалар мен оған әсер ететін уәждемелік
белгілерді саралау аталмыш мәселені арнайы қарастыруды қажет етеді. Бұл
тақырыптың өзектілігімен қатар, қазіргі тіл біліміндегі адамзат пен дүниені
жаңа қырынан тану үдерісіндегі маңыздылығын да арттырады.
Зерттеудің нысаны – қатысымдық бірліктердің функционалдық және
метатанымдық қызметі, олардың жазбаша, ауызша тілдік қатынасқа байланысты
сөйлеу актісінде қолданылу үдерісі.
Зерттеу пәні – тілдік қатынас аясындағы қатысымдық бірліктердің
лингвокогнитивтік теориясы.
Зерттеудің мақсаты – тілдік қатынастағы антропоөзектік парадигма
модельдерін саралай отырып, коммуникативтік және когнитивтік теориялар
негізінде қатысымдық біріктердің танымдық мәні мен мазмұнын, функционалдық
сипатын ғылыми тұрғыдан дәйектеу. Осы мақсатқа жету барысында мынадай
міндеттердің шешімін табу көзделді:
– қатысымдық бірліктердің танымдық, коммуникативтік ерекшеліктерін
зерттеу, олардың функционалдық қызметін ашу;
– қатысымдық бірліктердің прагматикалық мақсаты мен когнитивтік
сипатын түсіндіру;
– қатысымдық бірліктердің бағалауыштық, әлеуметтік, прагматикалық
мәнін айқындау;
– қатысымдық бірліктердің танымдық моделін анықтау, оның мазмұны мен
құрылымын дәйектеу;
– қатысымдық бірліктердің коммуникативтік моделін және сөйлеу
барысындағы коммуникаторлардың рөлін айқындау;
– сөзді, сөйлемді, мәтінді қатысымдық бірлік ретінде танудың
негізділігін дәлелдеу;
– қатысымдық бірліктердің функционалдық ерекшелігін ашу;
– ақпараттық мағынаның берілу жолдарын талдау;
– қатысымдық бірліктердің тілдік қатынаста алатын орнын дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының болжамы. Тілдік коммуникация үдерісіндегі
қатысымдық бірліктердің когнитивтік сипаты сөздің, сөйлемнің, мәтіннің
ақпараттық мазмұны мен қарым-қатынастық прагматикасының бірлігінен туындап,
шындық болмыс пен адам ойын бейнелейді.
Қатысымдық бірліктер – қарым-қатынасқа түсуші тіл субъектілерінің
арасындағы тілдік қатынасты анықтайтын модель, тілдің метатанымдық,
коммуникативтік сипатын айқындаушы қатынас құралы, сөйлеу коммуникациясының
түрлерін ажыратушы тілдік таңба, тілдің символдық, этнотанымдық,
психолингвистикалық, лингвомәдениеттанымдық мәнін ашатын концептуалдық жүйе
бірлігі. Олар хабардың ақпараттық көлемін, коммуникативтік мақсатын, сөйлеу
тақырыбын, баяншы мен қабылдаушының сөйлеу бағдарын білдіреді.
Зерттеудің жетекші идеясы. Қатысымдық бірліктер дербес, қарым-
қатынастық, дискурстық ақпарат тудыратын коммуникативтік компоненттер бола
келіп, адамзаттың психофизологиялық, әлеуметтік, этномәдени болмысын
субъективті және объективті субстанциялар негізінде айқындауға мүмкіндік
тудырады. Олар тілдің сөйлеу актісіндегі коммуникативтік-
прагматикалық,
паралингвистикалық қызметін сұрыптауға жол ашады.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негізі. Жұмыс прагматикалық,
когнитивтік, әлеуметтік, функционалдық, кинетикалық зерттеулердің дамуына
үлес қосқан социолингвистика, психолингвистика, когнитивті лингвистика,
лингвомәдениеттану, этнолингвистика және прагмалингвистикалық тұжырымдарға
сүйеніп дәйектелді.
Қатысымдық бірліктердің тіл мен оны қолданушының арасындағы қызметі
прагматика теориясының негізін салған Ч.Моррис тұжырымдарынан бастау алып,
Т.А.Ван Дейк, В.Г.Гак, А.А.Леонтьев, И.В.Арнольд, И.Р.Гальперин,
Н.И.Жинкин, Ю.С.Степанов, М.Л.Макаров, Н. Д.Арутюнова т.б сынды шетелдік
зерттеушілер сонымен қатар, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов,
М.Балақаев, Б.Х.Хасанұлы, Ф.Ш.Оразбаева, З.Ш.Ерназарова, Д.А.Алкебаева,
Қ.Ө.Есенова, Г.К.Исангалиева Қ.Жаманбаева т.б сынды қазақ ғалымдарының
тұжырымдарымен сабақтасады.
Қатысымдық бірліктердің когнитологиялық қызметін айқындауға
В.Гумбольд, М.Минский, Дж.Локофф, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ә.Құрышжанов,
Н.Уәлиұлы, Е.Жанпейісов, Б.Қалиұлы, Ж.Манкеева, Б.Момынова, Г.Қосымова
Г.Смағұлова, А.Салқынбай, Б.Тілеубердиев, Э.Оразалиева, Г.Мұратова т.б
еңбектері негіз болса, қатысымдық бірліктерге тән логика-концептуалдық
байланыстарды, семантикалық, синтагматикалық факторларды кешенді түрде
анықтауға А.А.Реформатский, В.В.Виноградов, А.А.Уфимцева, Л.В.Щерба,
О.Ахманова, И.А.Стренин, В.М.Солнцев, В.Десслер, В.Н.Комиссарев және
Б.Сағындықұлы, М.Оразов, Ә.Болғанбаев, Ғ.Қалиұлы, Б.Қасым, Б.Шалабай,
Т.Сайрамбаев, Ж.Жакупов, Ш.Құрманбайұлы, С.Ақаев, Б.Қапалбеков,
Г.Әзімжанова, Т.Ермекова т.б еңбектері арқау болды.
Тілдік коммуникация мен қатысымдық бірліктердің арақатынасы
Г.Е.Крейдлин, К.У.Геворкян, Е И.Чиркова және Ж.Аймауытов, Г.Піралиева,
Ж.Нұрсұлтанқызы, С.Бейсембаева, А.Машимбаева т.б тұжырымдары негізінде
айқындалды.
Қатысымдық бірліктердің тілдік қатынасқа байланысты қызметі, сөйлеу
түрлеріне қатысы Ш.Сарыбаев, О.Нақысбеков, С.Исаев, Р.Әмір, М.Дүйсебаева,
М.Атабаева, Қ.Күдеринова т.б еңбектері негізінде анықталды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында талдау, жинақтау,
жүйелеу, кешенді талдау, саралау, сипаттау әдістері, интерпретация әдісі,
антропологиялық әдіс, концептуалдық, компоненттік-семантикалық, лексика-
семантикалық, грамматикалық талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің дереккөздері. Зерттеу жұмысындағы ғылыми тұжырымдар мен
нәтижелерді тілдік факт тұрғысынан дәлелдеуге Абай тілі сөздігі, Қазақ
тілінің түсіндірме сөздігі, Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі,
Тұрақты тіркестер сөздігі, А.Құнанбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, С.Сейфуллин,
М.Жұмабаев, Қ.Аманжоловтың өлеңдері, М.Әуезов, І.Есенберлин, М.Иманжанов,
Ә.Әбішев, Ж.Өмірбеков, Д.Әбілов, Б.Соқпақбаев, Ш.Мұртаза, С.Мұратбеков,
Д.Исабеков, Ә.Нұршайықов, Ә.Кекілбаев, Б.Нұржекеев, А.Сүлейменовтың
шығармалары, М.Қашқаридың Диуани лұғат ат түрк, З.Қабдоловтың Әдебиет
теориясының негіздері, Г.Әзімжанованың Мәтін лингвистикасы еңбегінен
алынған үзінділер, М.Әлімбаевтың Батаменен ел көгерер атты еңбегі,
шешендік сөздер мен тұрмыс-салт жырлары, Боздағым атты жоқтау жырлары,
Жануарлар әлемінің атласы, Сұрақ және жауап энциклопедиясынан алынған
мысалдар арқау болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Жұмыста алғаш рет төмендегі ғылыми
жаңалықтар шешімін тапты:
– қазіргі қазақ тіліндегі қатысымдық бірліктер когнитивтік тұрғыдан
зерделеніп, олардың ақпараттық мағынасы мен қолданыс аясы тілдік
коммуникация және таным теорияларының негізінде тұжырымдалды;
– қатысымдық бірліктердің танымдық моделі аксиологиялық, гносеология-
лық, этноментальды, метаментальды және коммуникативтік моделі объектілік,
субъектілік модельдерге жіктеліп, тілдік қатынастың когнитивтік бағыттары
сараланды;
– қатысым лингвистикасындағы когнитивтік парадигма мен коммуника-
тивтік-танымдық концепция семантикалық өріс аясында тұжырымдалды;
– сөйлеу барысындағы сөздер мен сөйлемдердің синтагмалық,
контаминациялық қатынасы негізінде коммуникативті семантика айқындалып,
ғылыми-теориялық тұжырым жасалды;
– сөйлем арқылы берілетін қарым-қатынастық ақпараттың мәні мен
мазмұны жан-жақты зерделеніп, семантикалық инварианттар тұрғысында
талданды;
– әр түрлі жағдаятты бейнелейтін қатысымдық бірліктердің қолданысы
ажыратылып, олар дискурстық ақпарат тудыратын коммуникативтік компоненттер
ретінде айқындалды;
– сөйлеу актісіндегі қатысымдық тұлғалардың қызметі негізінде тілдік
қатынастың ауызша түріне (кодификатты, ауызекі, қарапайым), жазбаша түріне
(бейнелі, ғылыми, ресми) тән ерекшеліктер жіктелді;
– тілдік қатынас теориясындағы вербалды, бейвербалды, суггестиялық,
тактикалық коммуникацияның түрлері ғылыми тұрғыдан бағамдалды;
– қатысымдық бірліктердің интерпретациясы вербалды коммуникация
тұрғысында талданды және олардың лингвокинемалық, паралингвистикалық,
суггестиялық коммуникациямен арақатынасы сараланды.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Қазақ тіл біліміндегі қатысымдық
бірліктер тілдік қатынасқа тән қағидалар мен ұстанымдарға сүйенеді. Зерттеу
жұмысы барысында қол жеткізілген ғылыми тұжырымдар мен нәтижелер тілдік
қатынас, лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика, псхолингвистика,
функционалды тіл білімі мәселелерін талдауға, олардың ғылыми-теориялық
ерекшеліктерін қазақ тілінің деректері арқылы дәлелдеуге арқау болады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу нәтижелерін тілдің
лексика, грамматика саласында және мәтін лингвистикасына қатысты жаңа
бағыттағы оқулықтар мен әдістемелік құралдар дайындауға, арнайы курстар мен
семинарларға арналған бағдарламалар жасауға, қазақ тілін қатысым әдісі
арқылы оқытуға арналған теориялық материал ретінде пайдалануға болады.
Алынған ғылыми нәтижелердің сенімділігі мен нақтылығы. Зерттеу
жұмысы бойынша алынған нәтижелер ғылыми жақтан тұжырымдалуымен, талдануымен
дәлелденеді. Жұмыстың мақсаты мен міндетін іске асыратын теориялық
қағидалар қатысым теориясы мен когнитивті лингвистиканы тоғыстыра отырып,
нақты нәтижелерді айқындайды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
– қатысымдық бірліктер адамның ойлау жүйесімен, психологиялық
табиғатымен байланысты субъективті, объективті, ситуативті әлемді
бейнелейді. Сондықтан олар қоғамдық факторлардың жалпыадамзаттық танымға
әсерін айқындайды және пропозициялық құрылым түзейтін хабар мен ақпаратты
жинақтаушы құрал болып табылады;
– қатысымдық бірліктердің танымдық моделі аксиологиялық, этноменталь-
ды, гносеологиялық, метаментальды түрлерге жіктеледі және олар
дүниетанымдық, әлеуметтік, бағалауыштық, ұлттық-мәдени ерекшеліктерден
көрінеді. Қатысымдық бірліктердің коммуникативтік моделі (субъектілік,
объектілік) екі не одан да көп адамның сөйлесуін анықтайтын сөйлесім-
сөйлемдер, тысқары ғаламдағы шындық болмысты бейнелейтін авторлық сөйлемдер
арқылы айқындалады;
– қатысымдық бірліктердің мағыналары мен прагматикалық қызметі
семантикалық, фразеологиялық, терминологиялық парадигма түзеді.
Жалпыхалықтық, этнотанымдық, ғылыми танымдық атаулардың ішкі мазмұны мен
құрылымы қатысымдық бірліктердің логика-позитивті сипатын анықтайды. Сөз
мағыналары мен атаулардың прагматикасы қатысым лингвистикасындағы
когнитивтік парадигма жүйесін айқындауға мүмкіндік беріп, коммуникативті-
танымдық концепцияның мәнін ашады;
– зат пен іс-әрекеттің түрлі белгілері мен атын білдіретін сөздер
тілдік қатынасқа түскенде субъект ↔ әрекет, объект ↔ әрекет субъект ↔ зат,
субъект ↔ субъект, объект ↔ объект қатынасындағы пропозициялық
құрылымдардан тұрып, коммуникативтік семантиканы анықтайды. Бұл құрылымның
сандық, сапалық ерекшеліктері сөз тіркесінің байланысу формалары арқылы
анықталады;
– қатысым лингвистикасында сөз дербес ақпарат берсе, сөйлемде оның
аумағы артып, қарым-қатынастық ақпаратқа ұласады. Қарым-қатынастық
ақпараттың орталық шебі (семантикалық ядро) шеткері аймағы (перифериялық
құрылым) сөйлем құрамындағы лексикалық, грамматикалық құрылымды өзгерту
арқылы жаңа ақпараттың берілу жолдарын анықтайды;
– мәтін арқылы берілетін тиянақталған күрделі ой, алуан түрлі
хабарлар дискурстық ақпаратты толықтырып, мәтін ішіндегі сөйлемдерді
коммуникативті компоненттер ретінде танып-білуге арқау болады;
– қатысымдық бірліктердің семантикалық үйлесімділігі логикалық
бастауышқа негізделген сөйлемдер, ақпараттық мазмұнды күрделендіретін
сөйлемдер, синтаксистік байланыстағы сөздер арқылы анықталады және тілдік
қатынас пен тілдің грамматикалық құрылысын сабақтастырады;
– сөз мағынасының қолданылу шеңбері, қоғамдық дамудың тілдегі
көрінісі жазбаша тілдік қатынасқа тән қатысымдық бірліктерден және ұлттық-
мәдени дәстүр мен психологиялық қалыптасудың тілдік амалар арқылы
суреттелуі ауызша тілдік қатынасқа тән қатысымдық бірліктерден туындайды.
– қатысымдық бірліктердің вербалды коммуникациядағы қызметі таңбалық
формалардың ақпараттық мағынаны интерпретациялауы арқылы айқындалады.
Адамды сендіру, иландыру қызметін атқаратын қатысымдық бірліктер
суггестиялық коммуникацияда көрініс табады. Қатысымдық бірліктердің
бейвербалды коммуникациядағы қызметі сөйлеу кезіндегі ықшамдалу үдерісімен
байланысты. Қатысымдық бірліктер құрамында жұмсалатын этномәдени сипаттағы
ишараттар тактикалық коммуникация мен қатысым лингвистикасының
сабақтастығымен дәйектеледі.
Зерттеудің талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының бағыт-бағдары
негізгі мазмұны мен нәтижелері халықаралық және республикалық көлемдегі
ғылыми-теориялық конференцияларда, Ош, Стамбул, Уфа, Анталья қалаларындағы
шетелдік басылымдар мен Қадағалау және аттестаттау Комитеті бекіткен
тізімдегі республикалық басылымдарда жарияланды. Зерттеу жұмысы Қазақ
мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Қазақ тіл білімі
кафедрасында және Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Қазіргі қазақ тілі теориясы және
әдістемесі кафедрасы мен Диссертациялық кеңес жанынан құрылған
лингвистикалық семинарда талқыланды.
Диссертация мазмұны бойынша 1 монография, 1 оқу құралы, 2 оқу-
әдістемелік құрал, 32 ғылыми мақала жарияланды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, төрт тараудан
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертациялық жұмыстың кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі
мен нысаны нақтыланып, негізгі мақсаты мен міндеттері, болжамы, әдіснамалық
негізі, жетекші идеясы мен зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы және қорғауға
ұсынылатын тұжырымдар мен еңбектің теориялық, практикалық маңызы, зерттеу
жұмысының жариялануы туралы мәлімет көрсетіледі.
Зерттеу жұмысының Тілдік қатынас пен қатысымдық бірліктерге тән
анропоөзектік мәселелелер деп аталатын бірінші тарауы екі тармақтан
тұрады.
1.1 Тілдік қатынастағы анртопоөзектік парадигма. Тілдік қатынастағы
антропоөзектік мәселелердің ғылыми негізде дәлелденуі ең алдымен, сөйлеудің
түрлерін анықтаумен байланысты. А.Байтұрсыновтың ақын әуезе түрінде
сөйлегенде, уақиғаның ішінде өзі болып, басынан кешірген адамша сөйлемейді,
тек сыртта тұрып бақылап, уақиғаға көз салған адамша, қатта біреуден
естіген адамша айтады. Уақиғаны бұлайша айтып көрсету тысқары түрде айту
болады [4, 407] деген пікірі мен С.Аманжоловтың біздіңше, сөйлеу
синтаксистік категория емес. Мағына жағынан бұл да сөзбен алмасып жатады.
Әдетте, біреу баяндама жасаса, біреу шығып сөйлесе оның сөзі (сөйлеуі)
қандай екен, қалай сөйлейді екен деп сұрап жатамыз. Сонда біз оның әрбір
сөйлемін тексеріп жатқанымыз жоқ, жалпы шешендігін, сөзшеңдігін, оның
жұртқа түсінікті не түсініксіздігін сөз қыламыз. Сөйлеу синтаксиске
кіргенде де осы түсініктілік я түсінбестігі жағынан кіреді. Онда да біз
әрбір сөйлемді, оның ішкі қарым-қатынасын, байланысын жеке алып қараймыз.
Сонымен, сөйлеу бір сөйлемді де, бір бүтін баяндаманы да, біреудің шығып
сөйлеген сөзін де ішіне алатын кең ұғымды термин екенін білдік. Қазақ
сөйлеу мен сөздің мағынасын бірдей, теңдес түрде ұғады. Ол сөйлей
білмеді деген мен ол сөз білмеді тең. Сөйлей білмеген кісіні аузынан сөзі,
үстінен бөзі түсіп тұр дейді [5, 14] деген пікірлеріне сәйкес, сөйлеу бір
жағынан, тіл мен ойлау арқылы жүзеге асса, екіншіден, тіл мен таңба бірлігі
арқылы тілдік қатынастың жүзеге асуын көрсетеді.
Тіл мен ойлау ұғым, пайымдау, тұжырымдау барысында адамның шындық
болмыстағы заттармен және құбылыстармен байланысын көрсетеді. Тіл мен таңба
ойды білдірудің, пікір алысудың, адамдар арасындағы қарым-қатынастың жүзеге
асу жолдарын анықтайды.
Қ.Жұбанов сөйлеу дегеніміз хабарлап қана қою емес, белгілі бір ойды,
ниетті білдіру екенін айта келе, көздеген мақсатымызға қарай оқиғаның
өзімізге тигізген әсерін білдіре де білдірмей де сөйлейміз; сұрай, өтіне,
бұйыра, тыңдаушыға белгілі бір талап қоя сөйлейтін кездеріміз де болады.
Қысқасы, біз өзіміздің хабарымызға тиісті өң бере сөйлейміз. Тыңдаушыға
айтар хабарымызбен бірге көңіліміздің мейірін қоса білдіреміз. Хабар –
қуанта, таңдандыра, күлдіре, ызаландыра, өтіне, кекесіндей, сұрай, бұйыра,
қандай әсері барын ашпай да айтылады – деп, сөйлеудің психотанымдық
ерекшеліктерін көрсетсе [6, 129-130 ], психикалық процестердің танымдық
уәждерін тілдік құралдар арқылы, ой, сана, қиял, арман, ішкі ғалам мен
сыртқы ғалам, ой өлшемі, сезім, көңіл мейірі, адам миы, ми сәулесі, ой-
монолог, ой-сана тартысы т.б ұғымдар арқылы айқындалатынын атап көрсеткен
Э. Оразалиеваның пікірінен сөйлеудің
психолингвистикалық және когнитивтік аспектілері көрініс табады [7, 189].
Сөйлеудің ғылыми негіздерін тіл мен ойлау, тіл мен сана, тіл мен таңба
тұрғысынан жүйелеу тілдік қатынастың танымдық уәждерін анықтауда аса
маңызды. Адам дүниедегі құбылыстарды қабылдай отырып, оларды ойша өңдейді.
Олардың мәнісі мен қасиетін өзара байланысын танып біледі. Нәтижесінде
дүниедегі заттар мен құбылыстар туралы ұғым адам санасында зерделеніп, тіл
арқылы жарыққа шығады. Осы орайда, тілдің материалистік (гносеология) және
сезімдік таным деңгейіндегі орны белгіленіп, тілтаным теориясының сөйлеу
әрекетіндегі көрінісі айқындалады.
Сөйлеу тілдік қатынас жасау үдерісінде өз ойын басқаларға білдіру,
басқаның ойын білу мақсатында орындалып, қатысымдық бірліктер арқылы жүзеге
асады. Қатысымдық бірліктер ойды білдірудің, пікір алысудың, қатынас
жасаудың лингвокогнитивтік ерекшеліктерін көрсетеді. Қатысымдық бірліктерге
тән бұл қасиеттер адамның физиологиялық қабілетін, психологиялық
мүмкіндігін, танымдық зердесін, мәдени өркендеуін тануға арқау болады.
Адам баласының рухани дүниесінің қоршаған әлеммен байланысы ғаламды
тануға, әлемнің шынайы көрінісін тіл арқылы жеткізуге мүмкіндік береді.
Адамзат санасының өсу заңдылықтарын, тілдік және танымдық универсалий
негіздерін айғақтайды. Бұл таным мен сөйлеу жүйелерінің байланысынан
туындаған қатысымдық бірліктер арқылы талданады. Адамның танымдық
әрекеттері табиғаттың, қоғамның сырын айқындауға бағытталса, гносеологиялық
ерекшеліктерге ие болып, тысқары сөйлеудің мәнін анықтайды. Мысалы,
Жазғытұры қалмайды қыстың сызы, Масатыдай құлпырар жердің жүзі. Жан-жануар,
адамзат анталаса, Ата-анадай елжірер күннің көзі (А) деп сахара табиғатын
суреттеуден сана, зерде, зейін мәселелерінің сөйлеудегі көрінісі және
тілдік құралдарды қолданудың танымдық сипаты анықталады.
Адам баласына тән психофизиологиялық факторлар ішкі ғалам турасындағы
ойды айғақтап, сезімдік танымның тілдегі көрінісін ашуға арқау болады.
Мысалы, Қасыммын сол баяғы бір Қасыммын, Бақытын ойламайтын бір басымның,
Тымырсық, түнек болсаң − дұшпаныңмын, Ақ көңіл адал болсаң − сырласыңмын
(Қ.А) немесе Құдайдан жарылқа деп жәрдем сұра, Сен талайды қылдың ғой біле
тұра. Аяғыңды аңдап бас, өлім таяу, Қарсы алдыңда қарсы тұр қазған ұра
(Ш.Қ) дегенде адамның өзі, ішкі жан-дүниесі, болмысы сөйлеу объектісіне
айналып, сөйлеудің ішкі түрі анықталады.
Сөйлеу дүниедегі болып жатқан құбылыстарды пайымдаудың, бағамдаудың
тілдегі бейнесін анықтауға, адамзаттың ой-өрісін танытуға арқау болып,
тілтанымның универсалды психологиялық негізін ашады. Сөйлеу үдерісі
біріншіден, дүниені тану, екіншіден, адам психологиясын тану сатысында
дамып, ойлаумен екі жақты байланысқа түседі.
1.1.1 Қатысымдық бірліктердің когнитивтік сипаты және олардың
танымдық моделі тіл – ой – қоғам үштігіне негізделіп, лингвистика мен
когнитологияның бірлігінен туындайды. Мұнда қатысымдық бірліктер жалпы тіл
табиғатын, қызметін, өзге құбылыстармен байланысу ұстанымдарын айғақтайтын
фактілер ретінде тұтас бір халықтың ойлау-пайымдау қабілетін айқындап,
пәлсапалық таным ұғымдарымен тығыз байланыста зерделенеді. Олар нормативті
грамматикалармен қатар тілдің жаңа қырына зер салып, оның ішкі идеялық
философиясын тануға қажетті байланыстың уәжділігін анықтайды.
Қатысымдық бірліктер тілдің анропоөзектік сипатын талдап
қарастыруға, қатысым лингвистикасындағы тың мәселелердің өзектелуіне әсер
етеді. Алуан түрлі ұғымдардың лингвистика шеңберінде қолданыс табуын
айқындайтындықтан, пәлсапалық, қоғамдық, психологиялық ізденістерге арқау
болады. Олар қазіргі лингвистикадағы пәнаралық шекаралардың ғылыми
тұтастығын қамтамасыз етіп, адамзат болмысын ерекше қабылдауға, қоғамдық
қатынастарды жан-жақты түсінуге, ғылыми зерттеудің мүмкіндіктерін жаңа
бағытқа жұмылдыруға ықпал етеді.
Қатысымдық бірліктер адам болмысын, оның физиологиялық,
психологиялық табиғатын пайымдап түсіндіруге мүмкіндік беретін тілдік
қолданыстар ретінде адамзат атаулыға тән тіл мен ойлау арақатынасын
байланыстырады. Кез келген ой түйінінің астарында адамның табиғи қабілеті,
жан-жақты тану әрекеті жатады. Адам заттар мен құбылыстарды көзбен көру
және вербалды амалдар арқылы санасында бекітіп, кез келген нәрсенің жақсы-
жаманын, пайдасын, зиянын ажырады. Қоршаған ортаны қабылдау оның тілдік
құралдары тілтанымның материалдық модельдерін анықтап, шындық болмысты
қабылдаудағы субъективтік өзгешеліктерді саралайды. Субъект әрқашанда адам
болғандықтан, тілдік модельдердің бағалауыштық құрылымын, танымдық
мүмкіндіктерін сұрыптап, қатысымдық бірліктердің қолданылу сипатын олардың
қабылдану, бағалану ерекшеліктерін анықтайды. Ғалым Б.Момыновның
бағалаудың субъектілік компоненті объектіге деген субъектінің жағымды және
жағымсыз көзқарасын, яғни субъективтік қарым-қатынасын білдіреді, ал
объективтік компоненті затты бағалауға негіз болатын заттың өзіндік сипатты
ерекшеліктеріне тәуелді болып келеді [8, 61] деген тұжырымына сай,
қатысымдық бірліктердің танымдық моделін айқындауға болады.
1.1.1.1 Қатысымдық бірліктердің аксиологиялық моделі. Кез келген
ұлттың тілдік санасында қоршаған ортаны образды-эстетикалық, танымдық-
философиялық жолмен қабылдап, мәдени құндылықтарын рухани азық ретінде
қастерлейтін, ұрпақтан-ұрпаққа мирас етіп қалдырып, биік өркениетті
танытатын ұлттық образ бар. Бұл ұлттық білім мен мәдениеттің құндылық
бағдарын, қазақ халқының ұлттық мәдениетін, ұлттық психологиясын және
халықтық танымның өзгеше үлгісін білдіретін танымдық деректердің қолданыс
аясында зерделенуіне мүмкіндік беріп, қатысымдық бірліктердің аксиологиялық
моделін жасайды. Концептуалдық құрылым деңгейіне жататын этномәдени мәндегі
сөздердің когнициялық құрылымы мен динамикасы қатысымдық бірліктердің
аксиологиялық моделін айқындайды. Олар концептілік мәнге ие доминант
ретінде ерекше бағалауыштық құрылым түзеді. Мәселен, қазақ танымында ат
сөзі үйірге түспейтін, көлік үшін пайдаланатын төрт түлік малдың түрі
ретінде орныққан. Осы семантикасы арқылы сөз бірнеше фразеологиялық
бірліктер құрамында жұмсалып, коммуникативті мағынаның өрісін кеңейтеді.
Мысалы, ат басын бұрды, ат басын тартты, ат басын тіреді фразеологиялық
бірліктерінің бағытын өзгертті, тоқтады, қонақ болды деген мағынада ат
бауырына алды фразеологизімінің атпен қуып, өлімше етіп сабады мағынасында,
ат басына күн туды фразеологизмінің қиын кез болды, сыналар шақ келді
мағынасында жұмсалуы, сондай-ақ, ат байлар тіркесінде құданы қарсы алып,
құрмет көрсетуде берілетін кәденің атын білдіруі, ат байлады, ат байлау
тіркесінің сыйлық беру, тарту ету мағынасында, ат кекілін кесісті
тіркесінің араздасты, бір-бірінен мүлде безді мағынасында жұмсалуына да ат
сөзінің танымдық семантикасы арқау болады.
Қатысымдық бірліктердің аксиологиялық моделі тілдің халықтық сипатын
анықтауға негізделген ұлттық таным мен этникалық болмысты тіл деректерімен
байланыстырады. Халықтық ойлаудың қалыптасуын анықтайды. Ұлттық сана, әдет-
ғұрып, сал-дәстүр, тұрмыс-тіршілік, тарихи қалыптасу сияқты ұғымдардың ішкі
сырын ашады. Тіл мен ұлттың арасындағы ажырамас бірлікті сараптайды. Әр
түрлі ақпаратты білдіруге бейім ұлттық-мәдени мәндегі сөздердің көмегімен
таным нәтижелерін сұрыптап белгілейді. Олар семантика мен синтагматикадағы
жасырын түрде өтетін коммуникативті мағыналардың мәнін ашады. Ұлттық
образдың құндылық бағдарын, бүкіл бір ұжымның, этникалық топтың болмысын,
танымдық, ұлттық, мәдени ерекшелігін анықтауға қабілетті этноментальды
модельдегі қатысымдық бірліктермен сабақтасады.
1.1.1.2 Қатысымдық бірліктердің этноментальды моделі. Ұлттық таным
мен этникалық болмысты байланыстыратын қатысымдық бірліктер этностың жеке
мәселелерін емес, оның тұтас бейнесін, барша болмысын анықтайды. Этностың
болмысы туралы толық мағлұмат этноментальді модельдегі қатысымдық
бірліктерден көрініс табады. Халықтың тарихын, ұлттық мәдениеттің дамуын
білдіретін қатысымдық бірліктер халық тілінің ерекшелігіне мән беріп, оның
қоғамдағы орнын бағалауға, тіл мен ұлттың арасындағы ажырамас бірлікті
сараптауға мүмкіндік береді.
Қатысымдық бірліктердің этноментальді моделі тілдің сан ғасырлық
құпиясын бойына сақтаған этнотілдік деректердің лингвомәдени ерекшеліктерін
тереңнен түсінуге жол ашады. Ұлттық тілдің қорында сақталған қазына ретінде
тарих қойнауында жатқан ұлттық бейненің тілдегі көрінісін анықтайды. Ұлттың
тілдік бейнесі сол ұлт моделін қалыптастыратын, ерекше танымдық
процестердің жүзеге асуын қамтамасыз ететін маңызды ұғымдардың бірі болып
табылады. Өйткені адам өзін қоршаған этникалық топ арқылы сол ұлттың салт-
дәстүрін, тілін, ділін игеріп, тілді жасаушы, қолданушы және оның иесі
ретінде танылады. Мәселен, қазақтың тұрмыс салт-жырлары, айтыс, бата,
шешендік сөздер т.б сияқты өзіндік пішіндегі айтылымға ие мәтіндер ұлттың
дәстүрлі мәдениетін, халықтың өзіндік қайталанбас ерекшеліктерін, этностың
рухани-мәдени өмірін саралай келе, сана, тіл, мәдениет ұғымдарының
байланысын, ұлттың тілдік бейнесін танытады. Этнометальды модельдегі
қатысымдық бірліктердің философиялық, идеологиялық негіздері халық
санасында орныққан ежелгі танымдық элементтердің тілдегі көрінісін
айқындап, тарихи дамудың, этникалық қалыптасудың айқын белгілерін
саралайды. Этнотанымдық процесстердің тілдік нормаларын ұлттық сана-сезім
мен халықтық дәстүр тұрғысында анықтайды. Ой мен таным қағидаттарын этнос
ұғымымен сабақтастыра отырып, халықтың тұрмыс-тіршілігін, өнегесін, тәлім-
тәрбиесін бейнелейді, әрі ел жадында сақталар белгілі бір хабарды, ойды
білдіріп, философиялық ойлаудың таңбалық көрсеткіші болып табылады.
Мәселен, сыңсу, беташар, жар-жар, бесік жыры, айтыс, бата, жоқтаулар этнос
туралы мол деректер мен мағлұматтарды өз бойына сыйғызып, ұрақтан-ұрпаққа
жалғасып келеді. Осы қасиетіне байланысты олар этносты танып-білудің қайнар
көзі ретінде рухани-мәдени өмірдің өлшемін де анықтайды. Ұлт пен тіл
ұғымдарының ортақ мүддесін, этностың қауым ретінде қалыптасу үдерісін, салт-
дәстүр, тіршілік көздерін, ұлттық дүниетаным мен менталитетін анықтап,
соның негізінде танымдық қордың тілдік табиғатын этнос болмысы тұрғысында
жүйелейді.
1.1.1.3 Қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі адамның әлемді
тану әрекетіне негізделіп, адамзат, қоғам, әлем туралы жинақталған
ақпараттарды белгілейді. Объективті әлемнің өзіндік бейнесін сомдап,
белгілі бір ұлттық тілге қатыссыз, яғни тіларалық өзгешеліктерге тәуелсіз
айқындалады. Жалпыадамзаттық таным арқылы қалыптасқан ойлау үлгілерінің
тілдегі көрінісін құрап, тіл арқылы санада бекітілген табиғи, қоғамдық-
тарихи тәжірибенің жалпыхалықтық сипатын ашып, кеңістік, уақыт, сана,
сияқты өлшемдер арқылы сараланады. Күрделі қатынастар тізбегін құрайтын бұл
мәселелер қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделін айқындайды.
Қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі сөздер арқылы
белгіленетін шындық болмыс туралы мағлұматты материалистік таным тұрғысында
зерделеуге жол ашады. Адам баласын қоршаған заттар мен құбылыстардың, іс-
әрекеттердің жалпы қасиеттері, елеулі маңызды белгілері таным нысанын
құрайтын универсалды табиғат негізінде анықталады. Табиғат пен адам
арақатынасының ерекшеліктері тілде көрініс табатындықтан, материалдық
мәдениеттің белгілері, олардың қолданыс аялары гносеологиялық модель түзуге
қабілетті. Адамдардың табиғат көрінісіне, жағдайына икемделуі олардың ой-
өрісіне ықпал етеді. Қай халық болса да табиғат бауырында болып, оның
рахатын, тауқыметін көріп, табиғатпен бірге өмір кешкендіктен, қоршаған
ортаға байланысты ортақ таным, ортақ түсініктің болмысын ашатын тілтанымдық
мәселелер қалыптасады. Мысалы, жыл, ай, уақыт, жел, күн т.б сияқты табиғи
заңдылықтар мен жаратылыстар барша халықтың танымына ортақ болғандықтан,
сол заттар мен құбылыстар туралы берілген атау әр тілде әртүрлі
таңбаланғанымен, ұғымы біреу болып, ақпараттық қызметі жалпыхалыққа ортақ
болады. Жалпыхалықтық атаулар адамның сезімдері, қабылдау түйсіктері мен
ұғымдарынан және күнделікті тәжірибесі мен тұжырымдарынан көрініс тауып,
қоғамдық тәжірибеге негізделеді. Олар тілдік бейненің алғашқы, қарапайым
қалыптасу түрін айғақтайды.
Табиғи құбылыстар мен жаратылыстарға қатысты мұндай атауларда
адамның танымы объективті және субъективті факторлар негізінде, яғни
қоршаған әлемдегі жанды-жансыз заттардың, нақты-абстракт ұғымдардың адамның
ішкі және сыртқы әлеміне әсер етуі арқылы дамып, әлемнің тілдік бейнесін
символдық таным тұрғысында сұраптауға, оның когнитивті дамуын сипаттап
талдауға мүмкіндік береді. Академик Р.Сыздықтың көркем әдебиеттің, оның
ішінде поэзияның тіл кестесін сөз ететін орыс поэтикасына қатысты
зерттеулерде символ термині суреткердің белгілі бір ұғымды, идеяны заттық
образбен (оның атауымен) білдіруін атайды [9, 92] деген пікірін негізге
ала отырып, гносеологиялық модельдегі қатысымдық бірліктер идея мен зат
арасындағы байланысты сабақтастырады және қоршаған әлемнің тілдік бейнесін
айқындауға арқау болады деп тұжырымдаймыз. Идеяны символ арқылы берудің
заңдылықтары гносеологиялық модельдегі қатысымдық бірліктердің
антропологиялық ұстанымдарын айқындайды. Мысалы, Неге екенін білмеймін, Қыз
Жібектің бейнесі менің қиялымда өзгеше болатын. Ол шыжыған ыстық күннің
алабұртқан аңызақ желі емес, жаныңды жай тапқызар кешкі самалы секілді еді
(І.Е) дегенде жел, самал сөздерінің символдық табиғаты негізгі ойды,
айтқалы отырған нәрсені баламалап, суреттеп көрсету арқылы астарлы да
образды сөз мағынасының когнитивтік қызметін көрсетеді. Идеяны материалдық
дүниемен байланыстыруға негізделген антропоөзектік факторлар адамның ішкі
дүниесінің сұранысын, автордың жеке субъективті қабылдауын айқындайды.
Сонымен, қатысымдық бірліктердің гносеологиялық моделі тілдің әлемдік
бейнесін, символдық таным мәселесін, абстракт ұғым мен заттық материя
арасындағы астарлы ойдың тілдегі көрінісі болып табылады. Жалпыхалыққа
ортақ танымдық процесстердің негізгі ұғымдарын құрай отырып, анропоөзекті
тұжырымдардың бағыттарын сұрыптауға мүмкіндік береді.
1.1.1.4 Қатысымдық бірліктердің метаментальды моделі адамзат туралы
жинақталған барша хабарды өңдеу үдерісінен туындайды. Жекелеген тұлғалардың
концептуалдық жүйесін, олардың тілді қолданудағы ерекшелігін тануға арқау
болады. Тіл арқылы әлемнің бейнесін көз алдыңа елестету, бейнелей алу
әрекеттерін, объективті әлемнің өзіндік бейне бітімін сомдайды. Танымдық
процесстердің жүзеге асуын және әлем моделін жалпыадамзаттық таным арқылы
қалыптасқан халықтық ойлау үлгілері негізінде айқындайды. Тілтанымдық
фактілер адамдардың басынан өткен оқиғалар мен жағдайларға негізделіп,
халықтық танымды адам факторымен жан-жақты сабақтастырады. Осы тұрғыдан
келгенде, қатысымдық бірліктердің метаментальды моделі белгілі бір жүйеге
біріктірілген мәліметтер топтамасын құрайтын мәтіндер арқылы айқындалады.
Бұл жеке тұлғаның өзіндік жетістігін, когнитивті, перцептивті, аффективті
үдерістердің жан-жақты байланысу нәтижесін дәйектейді. Білімді
ұйымдастырудың универсалды амалдарын тілде бекітіп, шындықтың адам
танымында орныққан когнитивтік құрылымдарын зерделейді. Авторлық көзқарас,
авторлық таным тұрғысында ерекшеленіп, жалпыхалықтың танымына ортақ шындық
болмыстың тілдегі көрінісін баяндайды.
Метаментальды модельдегі қатысымдық бірліктер интеллектуалы жоғары
категорияларға және күнделікті тіршілік категорясына жататын ұстанымдарға
сүйенеді. Интеллектуалы жоғары категориялар білім, сана, ойлау,
шығармашылық, қиял, арман, символ сияқты ұғымдардың тілмен ұштасуын
айқындайды. Күнделікті тіршілік категориялары практикалық әрекет, естелік,
көңіл бөлу, қабылдау сияқты ұстанымдарды басшылыққа алады. Нәтижесінде
қоршаған әлемнің жалпы заңдылықтары, өзара байланыстары туралы
мәліметтерді, білім негіздерін жүйелеуге мүмкіндік беретін ғылыми мәтіндер
мен көркем мәтіндердің мәні айқындалып, олар қатысымдық бірліктердің
метаментальды жүйесін құрайды. Бұл адамзат санасының қызметін яғни, адамның
өзін-өзі тану, айқындау жолдарын анықтайды.
1.2 Қатысымдық бірліктердің психолингвистикалық сипаты және
коммуникативтік моделі. Ғалам туралы белгілі бір көзқарас сезім мүшелері
арқылы қабылдау, ұғымдар мен түсініктерді қалыптастыру, ойлау мен сөйлеу
үдерістерінің бірлігіне негізделеді. Бұл сөйлеу тілінің қарым-қатынас
жағдайымен шарттас екенін көрсетеді. Берілген хабарды қабылдау кезінде
адамның түйсіну белсенділігі артып, айтылған ойдың мағынасын түсіну процесі
орындалады. Қабылдаушы баяншының берген ақпаратын қабылдаған сәтте-ақ,
мәлімет семантикаға ие болады. Берілген мәліметтің семантикасы ішкі ғалам
мен тысқары ғаламның мүмкіндіктерін анықтайтын қатысымдық бірліктерді және
олардың тілдік қатынастағы орнын айқындауға жол ашады. Адамның қоршаған
ортамен психофизиологиялық сабақтастыққа түсуі тысқары ғаламды игерудің
тілдегі көрінісін анықтайды. Тысқары ғаламды игеру әуезе деп аталатын
айтылыммен сабақтасады. А.Байтұрсынұлының әуезелеуші айтатын сөзіне өзін
қатыстырмай, өзінен тысқары ғаламда болған істі әңгіме қылады [4, 407] деп
атап көрсеткеніндей, тысқары құбылыстарды байқап, оған ерекше зейін қойып,
ойын айту айтылымның әуезе түріне жатады. Ендеше, әуезе – адамнан тысқары
ғаламда болып жатқан құбылыстар мен оқиғаларға зейін салып, шартарапқа ой
жүгірту барысында жүзеге асырылған айтылым түрі. Әуезеде сөйлеу тақырыбы
табиғи жаратылыс, қоғамдық болмыспен байланысты болады.
Адам өзінің және басқа адамның ішкі сезімі, іс-әрекеті туралы
сөйлегенде ішкі ғаламды игерудің тілдегі көрінісін анықтайды. Тілдің адам
іс-әрекетіне қатысты ақпарат беру қызметі сөйлесім әрекетін жүзеге асырады.
Ф.Оразбаеваның сөйлесім адамдардың ұжымдық тобына тән басты құбылыс.
Себебі, сөйлесім болу үшін бірнеше адамдардың пікір алысуы қажет. Ол тек
бір адамға қатысты болмай, екі адамға не адамдар тобына байланысты болады
да, әлеуметтік сипат алады [10, 260] деген тұжырымынан сөйлесімді
айтылымның бір түрін анықтайтын категория ретінде тануға болады.
Сөйлесімде баяншы мен қабылдаушы бір уақытта тепе-тең тілдік қатынасқа
түсіп, баяншыдан шыққан хабар тыңдаушының реакциясын қозғауға күш тудырып,
сөйлеу тақырыбы тек адаммен, оның іс-әрекетімен, сапа-белгісімен байланысты
болады.
Әуезе мен сөйлесім тілдік қатынастың прагматикалық ерекшеліктері
тұрғысында да өзіндік сипатқа ие. Н.А.Ипполитованың коммуникация и общение
различаются и по степени активности участников. В коммуникации всегда
активен один, а в общении одновременно все партнеры [11, 37] деп, атап
көрсеткеніндей, әуезеге коммуникативтік прагматика, сөйлесімге пікіралысу
прагматикасы тән. Олардың ерекшеліктері қатысымдық бірліктерден көрініс
тауып, коммуникативтік модельдің жүйесін жасауға арқау болады.
Прагматикалық мақсаты тек баяншының белсенділігін айқындап, тысқары ғаламды
баяндаудан тұратын сөйлем түрлері қатысымдық бірліктердің объектілік
моделін құрайды. Прагматикалық мақсаты баяншының да, қабылдаушының да
белсенділігін көрсетіп, адаммен байланысты ішкі ғаламды баяндайтын
сөйлемдер қатысымдық бірліктердің субъектілік моделін құрайды. Бұл
модельдер сөйлемдердің прагматикалық ерекшеліктерін танытып, типтерін
айқындайды.
1.2.1 Қатысымдық бірліктердің субъектілік моделі, типтері.
Субъектілік модельдегі қатысымдық бірліктер кем дегенде екі адамның
пікірлесуін, белгілі бір іс-әрекеттер мен сапалық белгілердің адамға
қатынасын, адамның эмоционалдық жай-күйін білдіреді. Олар прагматикалық
типіне қарай диалогты сөйлесім-сөйлемдер, арнаулы жақ құрылымды сөйлесім-
сөйлемдер, сөз құрылымды сөйлесім-сөйлемдер болып үшке бөлінеді. Диалогты
сөйлесім-сөйлемдер – сөйлеушінің ойын қанағаттандыру үшін тыңдаушының жауап
беруін талап ететін сөйлем. Ол таза диалогты және аралас диалогты сөйлесім-
сөйлемдер болып екіге бөлінеді. Сөйлем пікір алысуға тек екі адамның
қатысуын білдірсе, таза диалогты сөйлесім-сөйлем деп атаймыз. Мысалы,
–Мінезі қандай адамды ұнатасың? – Жақсы мінездінің бәрін де.−Жақсы мінез
деген қандай болады? – Залымдығы жоқ, адалдығы мол. – Ондай адам бола ма? –
Неге болмасын (Ә.Ә) Сөйлем пікір алысуға үш не одан да көп адамның қатысуын
білдірсе, аралас диалогты сөйлесім-сөйлем деп атаймыз. −Атың кім сенің?
−Жаңыл. – Сен осы арадан өз бетіңмен үйіңе қайта аласың ба? – Қайта аламын.
– Тағы кімнің үйіне қайтқысы келеді? – Мен (Ж.Ө)
Сөйлемдегі іс-әрекет пен сапа-белгілердің сөйлеушіге, тыңдаушыға,
басқа адамға, бөгде адамға қатынасын білдіріп, арнайы жақтық құрылымға
сүйенетін сөйлемді арнаулы жақ құрылымды сөйлесім-сөйлем деп атаймыз. Олар
арнаулы жақтың қатынасына қарай үш түрге бөлінеді: 1) І жақтық субъект
сөйлем; 2) ІІ жақтық субъект сөйлем; 3) ІІІ жақтық субъект сөйлем.
Сөйлемнің мазмұнын құрайтын іс-әрекет пен сапа-белгілер де, сөйлеу әрекеті
де сөйлеуші тарапынан орындалатын сөйлемді І жақтық субъект сөйлем дейміз.
Мысалы, Мен келем тау ішінде түнделетіп (С.С) немесе Ерте ояндым, ойландым,
жете алмадым. Етек басты көп көрдім елден бірақ (А) дегенде сөйлемдегі іс-
әрекеттің иесі де, сөйлеуші де – І жақтық субъект (Мен). Сөйлем мазмұнын
құрайтын іс-әрекет пен сапа-белгілер ІІ жақтық субъектіге тәуелді болып,
сөйлеу әрекеті басқа адам тарапынан орындалатын сөйлем ІІ жақтық субъект
сөйлем деп аталады. Шаршамай-шалдықпай, жайлы жүріп жақсы жетіңіз (М.Ә)
дегенде сөйлем мазмұнын құрайтын іс-әрекет пен сапа-белгілер ІІ жақтық
субъектіге (сен, сіз) тәуелді болып, сөйлеу әрекеті басқа адам тарапынан
орындалады. Баяншы ІІ жақтық субъектінің іс-әрекеті жөнінде соның өзіне
ақпарат береді.
Сөйлемдегі іс-әрекет пен сапа-белгілердің сөйлеушіге де, тыңдаушыға
да қатысы болмай, агенске қатысты болып, ал сөйлеу әрекеті басқа адам мен
бөгде адам тарапынан орындалатын сөйлемді ІІІ жақтық субъект сөйлем дейміз.
Мысалы, Шабармандардың ішіндегі ең пысық, жарқын жүзді бала жігіт ханның
жанына жетіп келді (І.Е) сөйлемінде сөйлем мазмұнын құрайтын іс-әрекет пен
сапа белгілер ІІІ жақтық субъектіге (ол) тәуелді болып, хабарды баяндап
тұрған баяншы да, хабарды қабылдап тұрған қабылдаушы да басқа адамдар
болады.
Сөйлеуші мен тыңдаушыға ортақ, нақты ситуациядан хабар беріп, олардың
эмоционалдық жай-күйін көрсететін бір сөз не сөз тіркесінен жасалатын
сөйлемді сөз-сөйлем құрылымды сөйлесім-сөйлемдер дейміз. Шүйінші! Балаң
келіншек алатын болды (Қ.Ж) дегенде белгілі бір ситуацияның адам
психологиясына әсерінен тілдегі артық элементтер түсіріліп бірінші сөйлем
ықшамдалып қолданылған. Сөз-сөйлемдер эксплицитті сөз-сөйлем, имплицитті
сөз-сөйлем болып екіге бөлінеді. Эксплицитті сөз-сөйлемдерде сөйлеуші
болған ситуацияның нәтижесі жөнінде хабар береді, ал тыңдаушының сол
ситуациядан алдын-ала хабары болады. Сондықтан сөз-сөйлемнің құрамында бір
ғана сөз немесе сөз тіркестері болады. Мысалы, – Шапты! Шапты!
– Сүйінші! Сүйінші! деген сөйлемдер контекстен тыс қолдануға қабілетті.
Себебі, бұл сөйлемдердің қолданылуына қатысты ақпарат жөнінде
комуникаторлардың алдын ала хабары болады. Имплицитті сөз-сөйлем жасырын
мәнді сөйлесім түрлерін көрсетеді. Мысалы, – Бәрекелді! деген сөз-сөйлем
бір нәрсені жақсы істеген адамға да, жаман істеген адамға да қаратылып
айтылады. Имплицитті сөз-сөйлемдерге сөйлеудегі семантикалық екіұштылық
қасиет тән. Ол сөйлеушінің белгілі бір ситуацияның нәтижесін ғана
хабарлауымен байланысты анықталады. Мысалы, – Келді! Келді! десе кімнің
келгені, ненің келгені, қандай ситуация болғаны айқын көрінбей тұрады. Оның
мәні мәтін құрамында келіп, коммуникативті компонентке айналғанда толық
айқындалады.
1.2.2 Қатысымдық бірліктердің объектілік моделі, типтері. Объектілік
модельдегі қатысымдық бірліктер қоғам, табиғи болмыс туралы ақпарат беретін
сөйлемдер арқылы анықталады. Олардың ақпараттық мазмұнында адам іс-
әрекетінің, сапа белгісінің қатысы болмайды. Сөйлем авторлық баяндау
түрінде жұмсалады. Сөйлемдегі айтылатын ойдың иесі адамға байланысты
сөздер емес, тек табиғи, қоғамдық құбылыстарға тән затдеректік атаулар
болады. Сондықтан шартты түрде үшінші жақта болады. Мысалы, Биылғы көктем
аяқ асты шулы боп келді. Үш күн қатарынан лепілдеп ескек жел соқты да,
сіресіп жатқан қалың қар бір түннің ішінде-ақ ұрланып көшіп кеткендей зым-
зия жоқ болды (С.Мұратбеков ІІ. 15) деген сөйлем белгілі бір автордан
шығып, сөйлемдегі айтылатын ойдың иесі (бастауыш көктем, қар, жел сөздері)
хабар берілгеннен соң ғана белгілі болады. Осыған орай, объектілік
модельдегі қатысымдық бірліктер белгісіз жақ құрылымды авторлық-сөйлем,
интонация құрылымды авторлық-сөйлем, атау құрылымды авторлық-сөйлем түрінде
үшке бөлінді. Белгісіз жақ құрылымды авторлық-сөйлем дегеніміз – бастауышы
атау септік тұлғасындағы объектілік мәндегі сөзден болып, баяндауышпен ІІІ
жақтық жіктік жалғауы арқылы байланысатын сөйлем. Бүлдірген иісі аңқыған
көк майса шалғын тұнып тұр (С.С) дегенде сөйлемдегі ой иесінің (шалғын)
мәні тек берілетін хабармен байланысты ғана айқындалып, тек хабар
берілгеннен кейін ғана бастауыш белгілі болады. Сондықтан авторлық
сөйлемнің бұл түрінде бастауыш белгісіз жаққа тәуелді. Интонация құрылымды
авторлық-сөйлем дегеніміз – бастауышы да баяндаушы да атау септік
тұлғасында тұрып, олардың байланысуына интонация тәсілі негіз болатын
сөйлем. Кітап – білім бұлағы, Білім – өмір шырағы дегенде берілетін
хабардың иесі де, мазмұны да атау септікті сөздердің ұғымына сыйыстырылған.
Атау құрылымды авторлық-сөйлем дегеніміз – айтылатын ойға қатысты оқиғаның
орнын, мезгілін, мекенін атап көрсетіп, бір ғана сөз не сөз тіркесінен
жасалатын сөйлем. Қыстыгүні. Сақылдаған сары аяз. Кешкі уақыт. А. ауданының
орталығындағы қонақ үй (Б.С) дегенде белгілі бір оқиғаға қатысты мезгіл,
мекеннің аты аталып, олардың мазмұны мәтін құрамында айқындалады.
Қатысымдық бірліктердің коммуникативтік моделі тіліміздегі сөйлемдердің
прагматикалық, ақпараттық, семантикалық қызметі тұрғысында анықталады.
Қатысымдық бірліктердің уәждеметанымдық (мотивология) сипаты атты
екінші тарау қатысымдық бірліктердің коммуникативтік қызметін айқындайтын
семантикалық байланыстар тұрғысында зерделеніп, өз ішінде төрт тараушаға
бөлінді.
2.1 Қатысымдық бірліктердің уәждемесін айқындаудағы когнитивтік
семантика мәселесі. Когнитивті семантика – лексикалық мағынадан тарайтын
семантикалық өрістен қалыптасады. Ол сөздің атауыштық мәнін және ішкі
мазмұнын анықтайтын мағыналық құралымның танымдық ерекшелігін анықтайды.
Когнитивті семантикадан сөздердің сөйлеу актісіндегі екі түрлі қызметін
анықтауға болады. Біріншіден, сөздердің таңбалық қасиетіне байланысты,
екіншіден, сөздердің ішкі мазмұндық қасиетіне байланысты қатысымдық
бірлікке айналуы. Мысалы, Кейде ақынның даналығына таң қаласың (Ғ.М) деген
сөйлем құрамындағы сөздердің когнитивтік семантикасы кейде таң қаласың,
ақынның даналығы, даналығына таң қаласың түрінде байланысуына, хабардың
түсінікті болуына арқау болған. Кейде таң қаласың сөз тіркесінде қимыл-
әрекет атауы мен мезгіл атаулары өзара семантикалық жақтан үйлесім тауып,
әрқайсысы дербес ұғымға ие жеке сөздер ретінде байланысса, ақынның даналығы
сөз тіркесінде ақындық та, даналық та адамға тән қасиет болғандықтан бір
ұғымның мәнін анықтайтын екі сөз семантикалық жақтан үйлесім тапқан.
Даналығына таң қаласың дегенде таң қалу сөйлеушіге тән іс-әрекеттің атауы,
даналық сөйлем мазмұнын құрайтын субъектінің қасиетіне тән атау болып,
дербес сөз ретінде байланысқан. Ендеше, когнитивті семантика қарым-
қатынастық мәні бар сөздердің тілдік қатынас барысындағы динамикалық күйін
таныммен сабақтастықта қарастырудың жолдарын көрсетеді.
2.1.1 Сөз мағыналарының коммуникативтік-танымдық концепциясы
Тіл арқылы қарым-қатынас жасауда сөз мағыналарының өзіне тән
атқаратын қызметі бар. А.Салқынбайдың лебізде сөз мағыналарының қолданыс
аясы әр алуан өзгеріске түседі. Кейде бір сөздің мағынасы жеке адамның
қолданысында оның айту сазына, екпініне қарай ерекше сипат алуы мүмкін.
Лебізде қолданатын ақпараттың түріне қарай, сөйлеушінің біліктілік деңгейі
мен эмоционалдық жағдайына, көңіл-күйіне сәйкес сөз мағынасының өзгеруі
прагматикалық мағына болады [12, 83] деген тұжырымы негізінде толық
лексикалық мағынаға ие сөздердің прагматикалық қолданылу ерекшеліктерін
айқындауға болады. Сөз мағыналарының жұмсалымдық қызметіне тән
коммуникативтік-танымдық ерекшеліктер лексикалық мағынаның парадигмасы
тұрғысында анықталды. Лексикалық мағынаның парадигмасы ұғымаралық қатынас
– ұғымаралық сипат – ұғымаралық түйісу үштігі тұрғысында семантикалық,
фразеологиялық, терминологиялық парадигма түзеді. Семантикалық парадигма –
ұғымаралық қатынастан туындап, бір сөздің нақты, тұрақты, келтірінді,
ауыспалы мағынада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz