Қазақстанның оңтүстік – шығысында тәлімі арпа өсірудің ғылыми негіздері
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары
2 Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3 Ауыспалы егістердегі арпаның өсу және даму ерекшеліктері
3.1 Ауыспалы егіс жүйесі
3.2 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу дәрежесі
3.3 Топырақтың қоректік режимі
3.4 Тұқымның егістік өнгіштігі
3.5 Тамыр жүйесінің дамуы
3.6 Арпа дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің ұзақтығы
4 Тәлімі арпа егістігінің фитосанитарлық жағдайын оңтайландыру
4.1 Егістіктің арамшөптермен ластануы
4.2 Тамыр шірігі ауруының дамуы
5 Тәлімі арпа егістігінің фотосинтетикалық қызметі және оның өнімділігі
5.1 Жапырақ алаңы және құрғақ заттардың түзілуі
5.2 Фотосинтездің таза өнімділігі
6 Арпа дақылының өнімі және оның сапасы
6.1 Өнімнің мөлшері мен құрылымы
6.2 Дәннің технологиялық сапасы
6.3 Тұқымның егістік сапасы
6.4 Тәлімі аймақтарға бейімделген жаңа сорттардың өнімділігі
7 Тәлімі арпа дақылын өсірудің экономикалық және энергетикалық тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған негізгі жұмыстардың тізімі
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары
2 Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3 Ауыспалы егістердегі арпаның өсу және даму ерекшеліктері
3.1 Ауыспалы егіс жүйесі
3.2 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу дәрежесі
3.3 Топырақтың қоректік режимі
3.4 Тұқымның егістік өнгіштігі
3.5 Тамыр жүйесінің дамуы
3.6 Арпа дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің ұзақтығы
4 Тәлімі арпа егістігінің фитосанитарлық жағдайын оңтайландыру
4.1 Егістіктің арамшөптермен ластануы
4.2 Тамыр шірігі ауруының дамуы
5 Тәлімі арпа егістігінің фотосинтетикалық қызметі және оның өнімділігі
5.1 Жапырақ алаңы және құрғақ заттардың түзілуі
5.2 Фотосинтездің таза өнімділігі
6 Арпа дақылының өнімі және оның сапасы
6.1 Өнімнің мөлшері мен құрылымы
6.2 Дәннің технологиялық сапасы
6.3 Тұқымның егістік сапасы
6.4 Тәлімі аймақтарға бейімделген жаңа сорттардың өнімділігі
7 Тәлімі арпа дақылын өсірудің экономикалық және энергетикалық тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
Диссертация тақырыбы бойынша жарияланған негізгі жұмыстардың тізімі
Тақырыптың өзектілігі. Бұрынғы Кеңес Одағының ыдырап, еліміз егемендікке жеткен кезеңде ауыл шаруашылығы өндірісі айтарлықтай дағдарысқа ұшырағаны баршамызға аян. Әсіресе, жекешелендіру кезінде аймақтық және экономикалық жағдайларына байланысты арнайы мамандандырылған шаруашылықтардың мезгілсіз таратылып, кішігірім ауыл шаруашылығы құрылымдарына айналуы жылдар бойы қалыптасқан материалдық – техникалық базаның құлдырап, егіс құрылымындағы дақылдардың үлес салмағы мен ауыспалы егістердің бұзылуына себебші болды. Осындай келеңсіз құбылыстың салдарынан көптеген дақылдардың егіс көлемі амалсыз қысқарып, өнімділігі әлдеқайда төмендеп кетті.
Дегенмен, бертін келе шағын құрылымдардың өндірістік кооперативтер мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге және акционерлік қоғамдарға қайтадан бірігуі ауыл шаруашылығы өндірісінің қайтадан жанданып, тұрақтану кезеңіне біршама тезірек өтуіне мүмкіндік жасады. Оның үстіне кейінгі 2003-2005 жылдардың арнайы ауылға арналуы – мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығына көрсетіліп отырған нақты қолдауы мен тікелей көмегінің айғағы. Нәтижесінде осыдан 8-10 жыл бұрын жағдайы сын көтермейтін ауыл шаруашылығының барлық салалары қазіргі уақытта қайта жаңарып, жан-жақты даму үстінде.
Еліміздің оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта орналасқан егіншілік аудандарының астық өндірудегі мүмкіндіктері айтарлықтай жоғары. Әйтсе де агротехниканың жетімсіз зерттелуінен аймақтағы арпа өнімі бірталай тұрақсыздыққа ұшыраған және қазіргі талап деңгейіне сәйкес келмейді. Сөз етіп отырған дақылдың өнім құрылымын былай қойғанда, жаздық арпаның, әсіресе аудандастырылған Днепровский 435 және сол тектес сорттардың өнімділігі мен оның жекелеген көрсеткіштеріне кешенді ықпал ететін агротехникалық әдістердің (алғы дақыл, қоректену аясы және тұқым себу мөлшері) жиынтық әсері жөнінде де ғылыми деректер жоқтың қасы.
Сол себепті тәлімі аймақтың топырақ – климат жағдайлары мен аудандастырылған сорттардың биологиялық ерекшеліктерін естен шығармай жаздық арпа өсіру агротехникасын жетілдіретін зерттеулердің қажеттігі туындап, осы еңбектің негізгі мазмұнын сипаттайтын басты арқауға айналды.
Жұмыстың ғылыми бағдарламалармен байланысы. Зерттеулер мемлекеттік ғылыми-техникалық бағдарламаларға қатысты тақырыптар бойынша орындалған (мемлекттік тіркеу нөмірлері 0182. 3005467; 0186. 0082498; 0194 ҚР 00026; 0196 ҚР 00288; 0196 ҚР 00291).
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта жаздық арпа өсірудің ғылыми негіздерін жасау. Бұл мәселені жүзеге асыру үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:
Дегенмен, бертін келе шағын құрылымдардың өндірістік кооперативтер мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге және акционерлік қоғамдарға қайтадан бірігуі ауыл шаруашылығы өндірісінің қайтадан жанданып, тұрақтану кезеңіне біршама тезірек өтуіне мүмкіндік жасады. Оның үстіне кейінгі 2003-2005 жылдардың арнайы ауылға арналуы – мемлекет тарапынан ауыл шаруашылығына көрсетіліп отырған нақты қолдауы мен тікелей көмегінің айғағы. Нәтижесінде осыдан 8-10 жыл бұрын жағдайы сын көтермейтін ауыл шаруашылығының барлық салалары қазіргі уақытта қайта жаңарып, жан-жақты даму үстінде.
Еліміздің оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта орналасқан егіншілік аудандарының астық өндірудегі мүмкіндіктері айтарлықтай жоғары. Әйтсе де агротехниканың жетімсіз зерттелуінен аймақтағы арпа өнімі бірталай тұрақсыздыққа ұшыраған және қазіргі талап деңгейіне сәйкес келмейді. Сөз етіп отырған дақылдың өнім құрылымын былай қойғанда, жаздық арпаның, әсіресе аудандастырылған Днепровский 435 және сол тектес сорттардың өнімділігі мен оның жекелеген көрсеткіштеріне кешенді ықпал ететін агротехникалық әдістердің (алғы дақыл, қоректену аясы және тұқым себу мөлшері) жиынтық әсері жөнінде де ғылыми деректер жоқтың қасы.
Сол себепті тәлімі аймақтың топырақ – климат жағдайлары мен аудандастырылған сорттардың биологиялық ерекшеліктерін естен шығармай жаздық арпа өсіру агротехникасын жетілдіретін зерттеулердің қажеттігі туындап, осы еңбектің негізгі мазмұнын сипаттайтын басты арқауға айналды.
Жұмыстың ғылыми бағдарламалармен байланысы. Зерттеулер мемлекеттік ғылыми-техникалық бағдарламаларға қатысты тақырыптар бойынша орындалған (мемлекттік тіркеу нөмірлері 0182. 3005467; 0186. 0082498; 0194 ҚР 00026; 0196 ҚР 00288; 0196 ҚР 00291).
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта жаздық арпа өсірудің ғылыми негіздерін жасау. Бұл мәселені жүзеге асыру үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қойылды:
I. Кітаптар
1 Кожабаев Ж.И. Ячмень на богаре. – Алматы: Кайнар, 1986. – 112 с.
2 Қожабаев Ж.І. Арпа түсімін арттырудың агротехникалық негіздері. – Алматы: Бастау, 2002. – 64 бет.
ІІ. Кітапшалар
3 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жерлерде арпа өсіру. – Алматы: Қайнар, 1981. – 8 бет.
4 Кожабаев Ж.И. Эффективность возделывания ячменя в севообороте. – Алматы: Бастау, 1992. – 16 с.
5 Кожабаев Ж.И. Ячмень в условиях богары. – Алматы: Бастау, 1994. – 32 с.
6 Кожабаев Ж.И. Фотосинтез и вопросы продуктивности растений // Аналитический обзор. - Алматы: Баспагер, 1998. – 46 с.
7 Кудайбергенов М.С., Кожабаев Ж.И. Влияние экологических факторов на изменчивость и адаптивный потенциал генотипов ячменя. – Алматы: Бастау, 2000. – 25 с.
8 Қожабаев Ж.І. Сұр топырақты аймақтағы дәнді дақылдар өнімділігі. –Алматы: Бастау, 2000. – 40 бет.
9 Қожабаев Ж.І. Алғы дақыл мен тұқым себу мөлшерінің арпа егістігіндегі фитосанитарлық рөлі. – Алматы: Бастау, 2002. – 20 бет.
10 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістегі тәлімі арпа өсіру тәсілдері. – Алматы: Бастау, 2003. – 16 бет.
11 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпа егістігінің фотосинтетикалық қызметі. – Алматы: Бастау, 2003. – 24 бет.
ІІІ. Мерзімді басылымдар мен ғылыми жинақтарға енген мақалалар
12 Қожабаев Ж.І. Арпа – бағалы мал азықтық дақыл // Қазақстан ауыл шаруашылығы, 1981. – №9. – 10-11 б.
13 Исмуратов С.Б., Варава А.Н., Кожабаев Ж.И. Агротехника ярового ячменя на богаре // Научные основы богарного земледелия. – Алматы: ВО ВАСХНИЛ, 1981. – С.89-104.
14 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жердегі арпа өнімділігі // Қазақстан ауыл шаруашылығы, 1982. - №3. – 20-21 б.
15 Кожабаев Ж.И. Богарный ячмень // Сельское хозяйство Казахстана, 1984. – №11. – С.18-19.
16 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жердегі арпа // Қазақстан ауыл шаруашылығы, 1984. – №11. – 18 б.
17 Кожабаев Ж.И. Продуктивность ячменя сорта Нутанс 970 в зависимости от комплекса агротехнических приемов // Селекция и урожай. – Алматы: ВО ВАСХНИЛ, 1988.- С.96-103.
18 Кожабаев Ж.И., Хлопов В.М. Предшественники и нормы высева ячменя на богарных сероземах, Алматы: Казинформагропром, 1992. – №8. – 6 с.
19 Қожабаев Ж.І. Сұр топырақты тәлімі аймақта арпа өсірудің тиімділігі // Жаршы, 1996. – №1. – 32-37 б.
20 Кожабаев Ж.И. Эффективность экологически безопасных технологий возделывания ярового ячменя на богарных сероземах //Проблема биологизации земледелия в Казахстане. – Алматы: Бастау, 1997. – С.124-132.
21 Кожабаев Ж.И. Эколого-физиологические аспекты формирования урожайности зерновых культур // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. – Алматы: Бастау, 1998. – С. 93-94.
22 Кожабаев Ж.И., Егизбаев К.Е. Эколого-физиологические особенности возделывания зерновых культур на сероземных почвах // Проблемы агроэкологии на пороге ХХІ века. – Алматы: Бастау, 1998. – С.137-139.
23 Қожабаев Ж.І. Сұр топырақты аймақта өсірілген дәнді дақылдардың фотосинтетикалық қызметі // Жаршы. – 1999. – №1. – 57-62 б.
24 Қожабаев Ж.І. Сапалы тұқым – мол өнім кепілі // Жаршы, 1999. – №3 – 45-51 б.
25 Қожабаев Ж.І Дән сапасының қалыптасуына экологиялық жағдайлардың әсері // Жаршы, 1999. – №6. – 70-75 б.
26 Үмбетов А.Қ., Қожабаев Ж.І.,Үмбетова Л.А. Тәлімі аймақтағы жаз-дық арпа егістігінің минералды қорегі //Жаршы, 2000. – №1. – 36-38 б.
27 Қожабаев Ж.І., Ожанов Ғ.С. Құрғақ далалы аймақта аудандастырылған арпа сорттарының өсіп-өну ерекшеліктері // Жаршы, 2000. – №5. – 35-40 б.
28 Қожабаев Ж.І. Сорттық саясатты саналы пайдаланайық // Жаршы, 2000. –№8, 38-42 б.
29 Қожабаев Ж.І. Сыртқы ортаның өнім мөлшері мен дән сапасына әсері // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. – Усть-Каменогорск, 2000. – С.46-48.
30 Қожабаев Ж.І., Кереев А.Қ. Тәлімі аймақта арпа өсірудің агротехникалық тәсілдерін жетілдіру жолдары // Жаршы, 2000. – №12. – 46-50 б.
31 Уразалиев Р.А., Умбетов А.К., Кожабаев Ж.И. Минеральное питание ярового ячменя в севообороте // Наука и новые технологии. – Бишкек, 2001. – №2. – С.170- 171.
32 Умбетова Л.А., Кожабаев Ж.И. Удобрение ярового ячменя на богарных
сероземах Казахстана // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана, 2001. – №3. – 34-35.
33 Киреев А.К., Кожабаев Ж.И. Эффективность применения удобрений на богаре можно повысить // Земледелие, 2001. – №3. – С.25
34 Қожабаев Ж.І. Сыртқы орта және масақты дақылдар сорттарының өнімі мен дән сапасы // Жаршы, 2001. – № 4. – 21-24 б.
35 Қожабаев Ж.І. Тәлімі белдемде жаздық арпа өсіру технологиясы // Жаршы, 2001. – №5. – 40-43 б.
36 Қожабаев Ж.І. Экологиялық жағдайларға байланысты дәнді дақылдардың өнімі мен сапасы // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. – Алматы: Алейрон, 2001. – С.136-139.
37 Киреев А.К., Кожабаев Ж.И. Возделывание ярового ячменя на богарных землях Казахстана // Земледелие, 2001. – №6. – С.21.
38 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жердегі мал азықтық дақылдардың салыстырмалы
өнімділігі // Жаршы, 2002. – №3. – 43-44 б.
39 Қожабаев Ж.І., Қойшыбаев М. Қ. Тәлімі аймақтағы арпа егістігінің тамыр шірігімен зақымдануы // Жаршы, 2002. – №5. – 46-47 .
40 Жүндібаев Қ.Қ., Қожабаев Ж.І., Цыганков В.И. Жаздық арпа сорттарын
экологиялық сынаудың нәтижелері // Жаршы, 2002. – №6. – 33-34 б.
41 Қожабаев Ж.І., Ожанов Ғ.С. Жаздық арпа сорттарының аймақтық өсу ерекшеліктері // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. – Щучинск, 2002. – С.74-76.
42 Қожабаев Ж.І. Арамшөпке амал бар // Жаршы, 2003. – № 3. – 50-52 б.
43 Құдайбергенов М.С., Қожабаев Ж.І. Сыртқы орта жағдайларына қарай арпа сорттарының үйлесушілік құндылығы // Жаршы, 2003. – №6. – 23-26 б.
44 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістегі тәлімі арпаның фитосанитарлық ахуалы // Жаршы, 2003. – №7. – 17-20 б.
45 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістегі тәлімі арпаның құрғақшылыққа төзімділігі // Жаршы, 2004. – №1 – 32-34 б.
46 Балғабеков Қ.Б., Қожабаев Ж.І. Тәлімі аймақтағы жаздық арпаның тамыр жүйесінің дамуы // Жаршы, 2004. – №2. – 37-40 б.
47 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпа егістігінің фотосинтетикалық өнімділігі // Жаршы, 2004. – №3. – 38-41 б.
48 Қожабаев Ж.І. Арпа өсімдіктеріндегі құрғақ заттардың түзілу ерекшеліктері // Жаршы, 2004. – №3. – 33-35 б.
49 Қожабаев Ж.І., Құдайбергенов М.С. Қазақстандағы арпа селекциясы және жергілікті сорттардың өнімділік көрсеткіштері // Ізденіс –Поиск, 2004. –№4. – 112 -115 б.
50 Кудайбергенов М.С., Кожабаев Ж.И. Параметры экологической пластичности и стабильности сортообразцов ярового ячменя для селекции на продуктивность // Новости науки Казахстана, 2004. – № 4. – С.110-113.
51 Қожабаев Ж.І., Сариев Б.С. Тәлімі арпаның құрғақшылыққа төзімділігін бағалау нәтижелері // Жаршы, 2004. – №6. – 40-42 б .
52 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпаның өсу жағдайын оңтайландыру // Жаршы, 2004. – №6. – 42-44 б.
53 Сариев Б.С., Қожабаев Ж.І. Жемдік дақылдар селекциясының бағыттары мен нәтижелері // Жаршы, 2004. – №8. – 38-40 б.
54 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістіктегі тәлімі арпаның сумен қамтылу дәрежесі // Жаршы, 2004. – №10. – 32-34 б.
55 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпа егістігінің ылғал тұтыну ерекшеліктері // Жаршы, 2004. – №11. – 25-27 б.
56 Қожабаев Ж.І. Төліми аймақтағы жаздық арпаның егістік өнгіштігі // Жаршы, 2005. – №1. – 31-32 б.
57 Сарбаев А.Т., Кудайбергенов М.С., Кожабаев Ж.И. Модели сортов ярового ячменя по признакам устойчивости к грибным болезням // Защита и карантин растений в Казахстане, 2005. – №3. – С.10-12.
58 Қожабаев Ж.І Арпа өнімділігінің алғы дақылға тәуелділігі // Жаршы, 2005. – №3. – 29-33 б.
59 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпаның өнім құрылымы және қалыптасу ерекшеліктері // Жаршы, 2005. – №4 – 30-31 б.
60 Үмбетов А.Қ., Қожабаев Ж.І. Арпа егістігіндегі тыңайтқыштар қолданудың тиімділігі // АгроИнформ, 2005. – №4. – 1-2 б.
61 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістегі жаздық арпаның армшөппен ластануы // АгроИнформ, 2005. – №4. – 2-3 б.
62 Қожабаев Ж.І. Тәлімі аймақтағы арпа өнімінің қалыптасуы // Жаршы, 2005. – №6. – 30-31 б.
63 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жердегі арапа дәнінің сапалық көрсеткіштері // Жаршы, 2005. – №7. – 27-29 б.
64 Қожабаев Ж.І. Агротехникалық тәсілдердің арпа дәнінің сапасына әсері // Биологические основы селекции и генофонда растений. – Алматы, 2005. – С.115-117.
65 Қожабаев Ж.І. Сұр топырақты тәлімі жердегі арпа егістігінің ылғалмен қамтылуы // Вестник науки Казахского государственного агротехнического университета имени С.Сейфуллина, 2006. – Том 5. – № 1. – 47-52 б.
ІV. Ұсыныстар
66 Кереев А.Қ., Қожабаев Ж.І., Үмбетов А.Қ. Тәлімі аймақтағы жаздық арпа агротехникасы // Ұсыныстар. – Алматы: Бастау, 2000. – 20 бет.
V. Өнертабыстар
67 Кожабаев Ж.И. Рядковый способ внесения минеральных удобрений с селекционной сеялкой ССФК–7 при различных нормах высева семян // Удостоверение на рац. предложение, №23, 10.06.1982.
68 Қожабаев Ж.І. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тәлімі аймақта жаздық арпаның Днепровский 435 сортын күтіп-баптау технологиясы // Авторлық куәлік, №060, 11.04.2001.
69 Қожабаев Ж.І. Қазақстанның сұр топырақты белдемінде дәнді дақылдардың фотосинтетикалық қызметін анықтау // Авторлық куәлік, №061, 11.04.2001.
70 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпа егістігінде фосфор тыңайтқыштарын тұқыммен бірге қатарға енгізу әдісінің тиімділігі // Авторлық куәлік, №148, 20.09.2001.
1 Кожабаев Ж.И. Ячмень на богаре. – Алматы: Кайнар, 1986. – 112 с.
2 Қожабаев Ж.І. Арпа түсімін арттырудың агротехникалық негіздері. – Алматы: Бастау, 2002. – 64 бет.
ІІ. Кітапшалар
3 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жерлерде арпа өсіру. – Алматы: Қайнар, 1981. – 8 бет.
4 Кожабаев Ж.И. Эффективность возделывания ячменя в севообороте. – Алматы: Бастау, 1992. – 16 с.
5 Кожабаев Ж.И. Ячмень в условиях богары. – Алматы: Бастау, 1994. – 32 с.
6 Кожабаев Ж.И. Фотосинтез и вопросы продуктивности растений // Аналитический обзор. - Алматы: Баспагер, 1998. – 46 с.
7 Кудайбергенов М.С., Кожабаев Ж.И. Влияние экологических факторов на изменчивость и адаптивный потенциал генотипов ячменя. – Алматы: Бастау, 2000. – 25 с.
8 Қожабаев Ж.І. Сұр топырақты аймақтағы дәнді дақылдар өнімділігі. –Алматы: Бастау, 2000. – 40 бет.
9 Қожабаев Ж.І. Алғы дақыл мен тұқым себу мөлшерінің арпа егістігіндегі фитосанитарлық рөлі. – Алматы: Бастау, 2002. – 20 бет.
10 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістегі тәлімі арпа өсіру тәсілдері. – Алматы: Бастау, 2003. – 16 бет.
11 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпа егістігінің фотосинтетикалық қызметі. – Алматы: Бастау, 2003. – 24 бет.
ІІІ. Мерзімді басылымдар мен ғылыми жинақтарға енген мақалалар
12 Қожабаев Ж.І. Арпа – бағалы мал азықтық дақыл // Қазақстан ауыл шаруашылығы, 1981. – №9. – 10-11 б.
13 Исмуратов С.Б., Варава А.Н., Кожабаев Ж.И. Агротехника ярового ячменя на богаре // Научные основы богарного земледелия. – Алматы: ВО ВАСХНИЛ, 1981. – С.89-104.
14 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жердегі арпа өнімділігі // Қазақстан ауыл шаруашылығы, 1982. - №3. – 20-21 б.
15 Кожабаев Ж.И. Богарный ячмень // Сельское хозяйство Казахстана, 1984. – №11. – С.18-19.
16 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жердегі арпа // Қазақстан ауыл шаруашылығы, 1984. – №11. – 18 б.
17 Кожабаев Ж.И. Продуктивность ячменя сорта Нутанс 970 в зависимости от комплекса агротехнических приемов // Селекция и урожай. – Алматы: ВО ВАСХНИЛ, 1988.- С.96-103.
18 Кожабаев Ж.И., Хлопов В.М. Предшественники и нормы высева ячменя на богарных сероземах, Алматы: Казинформагропром, 1992. – №8. – 6 с.
19 Қожабаев Ж.І. Сұр топырақты тәлімі аймақта арпа өсірудің тиімділігі // Жаршы, 1996. – №1. – 32-37 б.
20 Кожабаев Ж.И. Эффективность экологически безопасных технологий возделывания ярового ячменя на богарных сероземах //Проблема биологизации земледелия в Казахстане. – Алматы: Бастау, 1997. – С.124-132.
21 Кожабаев Ж.И. Эколого-физиологические аспекты формирования урожайности зерновых культур // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. – Алматы: Бастау, 1998. – С. 93-94.
22 Кожабаев Ж.И., Егизбаев К.Е. Эколого-физиологические особенности возделывания зерновых культур на сероземных почвах // Проблемы агроэкологии на пороге ХХІ века. – Алматы: Бастау, 1998. – С.137-139.
23 Қожабаев Ж.І. Сұр топырақты аймақта өсірілген дәнді дақылдардың фотосинтетикалық қызметі // Жаршы. – 1999. – №1. – 57-62 б.
24 Қожабаев Ж.І. Сапалы тұқым – мол өнім кепілі // Жаршы, 1999. – №3 – 45-51 б.
25 Қожабаев Ж.І Дән сапасының қалыптасуына экологиялық жағдайлардың әсері // Жаршы, 1999. – №6. – 70-75 б.
26 Үмбетов А.Қ., Қожабаев Ж.І.,Үмбетова Л.А. Тәлімі аймақтағы жаз-дық арпа егістігінің минералды қорегі //Жаршы, 2000. – №1. – 36-38 б.
27 Қожабаев Ж.І., Ожанов Ғ.С. Құрғақ далалы аймақта аудандастырылған арпа сорттарының өсіп-өну ерекшеліктері // Жаршы, 2000. – №5. – 35-40 б.
28 Қожабаев Ж.І. Сорттық саясатты саналы пайдаланайық // Жаршы, 2000. –№8, 38-42 б.
29 Қожабаев Ж.І. Сыртқы ортаның өнім мөлшері мен дән сапасына әсері // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. – Усть-Каменогорск, 2000. – С.46-48.
30 Қожабаев Ж.І., Кереев А.Қ. Тәлімі аймақта арпа өсірудің агротехникалық тәсілдерін жетілдіру жолдары // Жаршы, 2000. – №12. – 46-50 б.
31 Уразалиев Р.А., Умбетов А.К., Кожабаев Ж.И. Минеральное питание ярового ячменя в севообороте // Наука и новые технологии. – Бишкек, 2001. – №2. – С.170- 171.
32 Умбетова Л.А., Кожабаев Ж.И. Удобрение ярового ячменя на богарных
сероземах Казахстана // Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана, 2001. – №3. – 34-35.
33 Киреев А.К., Кожабаев Ж.И. Эффективность применения удобрений на богаре можно повысить // Земледелие, 2001. – №3. – С.25
34 Қожабаев Ж.І. Сыртқы орта және масақты дақылдар сорттарының өнімі мен дән сапасы // Жаршы, 2001. – № 4. – 21-24 б.
35 Қожабаев Ж.І. Тәлімі белдемде жаздық арпа өсіру технологиясы // Жаршы, 2001. – №5. – 40-43 б.
36 Қожабаев Ж.І. Экологиялық жағдайларға байланысты дәнді дақылдардың өнімі мен сапасы // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. – Алматы: Алейрон, 2001. – С.136-139.
37 Киреев А.К., Кожабаев Ж.И. Возделывание ярового ячменя на богарных землях Казахстана // Земледелие, 2001. – №6. – С.21.
38 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жердегі мал азықтық дақылдардың салыстырмалы
өнімділігі // Жаршы, 2002. – №3. – 43-44 б.
39 Қожабаев Ж.І., Қойшыбаев М. Қ. Тәлімі аймақтағы арпа егістігінің тамыр шірігімен зақымдануы // Жаршы, 2002. – №5. – 46-47 .
40 Жүндібаев Қ.Қ., Қожабаев Ж.І., Цыганков В.И. Жаздық арпа сорттарын
экологиялық сынаудың нәтижелері // Жаршы, 2002. – №6. – 33-34 б.
41 Қожабаев Ж.І., Ожанов Ғ.С. Жаздық арпа сорттарының аймақтық өсу ерекшеліктері // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. – Щучинск, 2002. – С.74-76.
42 Қожабаев Ж.І. Арамшөпке амал бар // Жаршы, 2003. – № 3. – 50-52 б.
43 Құдайбергенов М.С., Қожабаев Ж.І. Сыртқы орта жағдайларына қарай арпа сорттарының үйлесушілік құндылығы // Жаршы, 2003. – №6. – 23-26 б.
44 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістегі тәлімі арпаның фитосанитарлық ахуалы // Жаршы, 2003. – №7. – 17-20 б.
45 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістегі тәлімі арпаның құрғақшылыққа төзімділігі // Жаршы, 2004. – №1 – 32-34 б.
46 Балғабеков Қ.Б., Қожабаев Ж.І. Тәлімі аймақтағы жаздық арпаның тамыр жүйесінің дамуы // Жаршы, 2004. – №2. – 37-40 б.
47 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпа егістігінің фотосинтетикалық өнімділігі // Жаршы, 2004. – №3. – 38-41 б.
48 Қожабаев Ж.І. Арпа өсімдіктеріндегі құрғақ заттардың түзілу ерекшеліктері // Жаршы, 2004. – №3. – 33-35 б.
49 Қожабаев Ж.І., Құдайбергенов М.С. Қазақстандағы арпа селекциясы және жергілікті сорттардың өнімділік көрсеткіштері // Ізденіс –Поиск, 2004. –№4. – 112 -115 б.
50 Кудайбергенов М.С., Кожабаев Ж.И. Параметры экологической пластичности и стабильности сортообразцов ярового ячменя для селекции на продуктивность // Новости науки Казахстана, 2004. – № 4. – С.110-113.
51 Қожабаев Ж.І., Сариев Б.С. Тәлімі арпаның құрғақшылыққа төзімділігін бағалау нәтижелері // Жаршы, 2004. – №6. – 40-42 б .
52 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпаның өсу жағдайын оңтайландыру // Жаршы, 2004. – №6. – 42-44 б.
53 Сариев Б.С., Қожабаев Ж.І. Жемдік дақылдар селекциясының бағыттары мен нәтижелері // Жаршы, 2004. – №8. – 38-40 б.
54 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістіктегі тәлімі арпаның сумен қамтылу дәрежесі // Жаршы, 2004. – №10. – 32-34 б.
55 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпа егістігінің ылғал тұтыну ерекшеліктері // Жаршы, 2004. – №11. – 25-27 б.
56 Қожабаев Ж.І. Төліми аймақтағы жаздық арпаның егістік өнгіштігі // Жаршы, 2005. – №1. – 31-32 б.
57 Сарбаев А.Т., Кудайбергенов М.С., Кожабаев Ж.И. Модели сортов ярового ячменя по признакам устойчивости к грибным болезням // Защита и карантин растений в Казахстане, 2005. – №3. – С.10-12.
58 Қожабаев Ж.І Арпа өнімділігінің алғы дақылға тәуелділігі // Жаршы, 2005. – №3. – 29-33 б.
59 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпаның өнім құрылымы және қалыптасу ерекшеліктері // Жаршы, 2005. – №4 – 30-31 б.
60 Үмбетов А.Қ., Қожабаев Ж.І. Арпа егістігіндегі тыңайтқыштар қолданудың тиімділігі // АгроИнформ, 2005. – №4. – 1-2 б.
61 Қожабаев Ж.І. Ауыспалы егістегі жаздық арпаның армшөппен ластануы // АгроИнформ, 2005. – №4. – 2-3 б.
62 Қожабаев Ж.І. Тәлімі аймақтағы арпа өнімінің қалыптасуы // Жаршы, 2005. – №6. – 30-31 б.
63 Қожабаев Ж.І. Тәлімі жердегі арапа дәнінің сапалық көрсеткіштері // Жаршы, 2005. – №7. – 27-29 б.
64 Қожабаев Ж.І. Агротехникалық тәсілдердің арпа дәнінің сапасына әсері // Биологические основы селекции и генофонда растений. – Алматы, 2005. – С.115-117.
65 Қожабаев Ж.І. Сұр топырақты тәлімі жердегі арпа егістігінің ылғалмен қамтылуы // Вестник науки Казахского государственного агротехнического университета имени С.Сейфуллина, 2006. – Том 5. – № 1. – 47-52 б.
ІV. Ұсыныстар
66 Кереев А.Қ., Қожабаев Ж.І., Үмбетов А.Қ. Тәлімі аймақтағы жаздық арпа агротехникасы // Ұсыныстар. – Алматы: Бастау, 2000. – 20 бет.
V. Өнертабыстар
67 Кожабаев Ж.И. Рядковый способ внесения минеральных удобрений с селекционной сеялкой ССФК–7 при различных нормах высева семян // Удостоверение на рац. предложение, №23, 10.06.1982.
68 Қожабаев Ж.І. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы тәлімі аймақта жаздық арпаның Днепровский 435 сортын күтіп-баптау технологиясы // Авторлық куәлік, №060, 11.04.2001.
69 Қожабаев Ж.І. Қазақстанның сұр топырақты белдемінде дәнді дақылдардың фотосинтетикалық қызметін анықтау // Авторлық куәлік, №061, 11.04.2001.
70 Қожабаев Ж.І. Тәлімі арпа егістігінде фосфор тыңайтқыштарын тұқыммен бірге қатарға енгізу әдісінің тиімділігі // Авторлық куәлік, №148, 20.09.2001.
ӘОЖ 633.16:631.582 Қолжазба
құқығында
ҚОЖАБАЕВ ЖҰМАДІЛЛА ІЛИЯСҰЛЫ
Қазақстанның оңтүстік – шығысында тәлімі арпа өсірудің ғылыми негіздері
06.01.01 – Жалпы егіншілік
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алмалыбақ, 2008
Жұмыс Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми – зерттеу
институтында орындалған
Ғылыми кеңесші ҚР ҰҒА, Ресей АШҒА және Украина АҒА
академигі, биология ғылымдарының
докторы, профессор Оразалиев Р.А.
Ресми оппоненттер Ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы, профессор Төрешов О.Т.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы, профессор Сүлейменова Н.Ш.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы, профессор Сыдық Д.Ә.
Жетекші ұйым Жәңгірхан атындағы Батыс Қазақстан
агротехникалық университеті
Қорғау 2009 жылы 27 ақпанда 14.00 сағатта Қазақ егіншілік және өсімдік
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтындағы БД 55.05.01 диссертациялық
кеңесінде өтеді. Мекен-жайы: 040909, Алматы облысы, Қарасай ауданы,
Алмалыбақ ауылы, Ерлепесов көшесі, 1.
Диссертациямен ҚазЕӨШҒЗИ кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2008 жылы 26 желтоқсанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы,
ауыл шаруашылығы
ғылымдарының докторы Әлдеков Н.А.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұрынғы Кеңес Одағының ыдырап, еліміз егемендікке
жеткен кезеңде ауыл шаруашылығы өндірісі айтарлықтай дағдарысқа ұшырағаны
баршамызға аян. Әсіресе, жекешелендіру кезінде аймақтық және экономикалық
жағдайларына байланысты арнайы мамандандырылған шаруашылықтардың мезгілсіз
таратылып, кішігірім ауыл шаруашылығы құрылымдарына айналуы жылдар бойы
қалыптасқан материалдық – техникалық базаның құлдырап, егіс құрылымындағы
дақылдардың үлес салмағы мен ауыспалы егістердің бұзылуына себебші болды.
Осындай келеңсіз құбылыстың салдарынан көптеген дақылдардың егіс көлемі
амалсыз қысқарып, өнімділігі әлдеқайда төмендеп кетті.
Дегенмен, бертін келе шағын құрылымдардың өндірістік кооперативтер мен
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге және акционерлік қоғамдарға
қайтадан бірігуі ауыл шаруашылығы өндірісінің қайтадан жанданып, тұрақтану
кезеңіне біршама тезірек өтуіне мүмкіндік жасады. Оның үстіне кейінгі 2003-
2005 жылдардың арнайы ауылға арналуы – мемлекет тарапынан ауыл
шаруашылығына көрсетіліп отырған нақты қолдауы мен тікелей көмегінің
айғағы. Нәтижесінде осыдан 8-10 жыл бұрын жағдайы сын көтермейтін ауыл
шаруашылығының барлық салалары қазіргі уақытта қайта жаңарып, жан-жақты
даму үстінде.
Еліміздің оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта
орналасқан егіншілік аудандарының астық өндірудегі мүмкіндіктері
айтарлықтай жоғары. Әйтсе де агротехниканың жетімсіз зерттелуінен аймақтағы
арпа өнімі бірталай тұрақсыздыққа ұшыраған және қазіргі талап деңгейіне
сәйкес келмейді. Сөз етіп отырған дақылдың өнім құрылымын былай қойғанда,
жаздық арпаның, әсіресе аудандастырылған Днепровский 435 және сол тектес
сорттардың өнімділігі мен оның жекелеген көрсеткіштеріне кешенді ықпал
ететін агротехникалық әдістердің (алғы дақыл, қоректену аясы және тұқым
себу мөлшері) жиынтық әсері жөнінде де ғылыми деректер жоқтың қасы.
Сол себепті тәлімі аймақтың топырақ – климат жағдайлары мен
аудандастырылған сорттардың биологиялық ерекшеліктерін естен шығармай
жаздық арпа өсіру агротехникасын жетілдіретін зерттеулердің қажеттігі
туындап, осы еңбектің негізгі мазмұнын сипаттайтын басты арқауға айналды.
Жұмыстың ғылыми бағдарламалармен байланысы. Зерттеулер мемлекеттік
ғылыми-техникалық бағдарламаларға қатысты тақырыптар бойынша орындалған
(мемлекттік тіркеу нөмірлері 0182. 3005467; 0186. 0082498; 0194 ҚР 00026;
0196 ҚР 00288; 0196 ҚР 00291).
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Қазақстанның
оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта жаздық арпа
өсірудің ғылыми негіздерін жасау. Бұл мәселені жүзеге асыру үшін алдымызға
төмендегідей міндеттер қойылды:
- арпа дақылының өнімділігін арттыруға бағытталған арнаулы ауыспалы
егістіктер туралы тұжырымдамалар жасау;
- ауыспалы егістегі алғы дақылға, қоректену аясы мен аумағына байланысты
жаздық арпаның өнім қалыптастыру ерекшеліктерін зерттеу.
- арпа егістігінің фитосанитарлық ахуалын оңтайландыратын факторларды
анықтау;
- арпа өнімділігі мен оны құрайтын элементтердің алғы дақылға, қоректену
аясы мен тұқым себу мөлшеріне тәуелділігін анықтау;
- жоғары дән өнімін қамтамасыз ететін оңтайлы жапырақ алаңының ағымы мен
фотосинтездің таза өнімділігінің ырғағын табу;
- тауарлы астық және тұқым өндірісі жағдайында сүрі танапқа егілген арпа
өнімділігі мен тұқымның егістік сапасын зерттеу;
- тәлімі арпа өсірудің зерттелген агротехникалық тәсілдерін экономикалық
және энергетикалық тұрғыда бағалау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстанның тәлімі жер жағдайында алғаш рет
көп факторлы егістік тәжірибеде жаздық арпаның алғы дақылға, қоректену аясы
мен аумағына байланысты ылғал тұтынуы, егістік жиілігінің қалыптасуы,
өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі және буын тамырларының түзілу
ерекшеліктері ғылыми түрде негізделді.
Ауыспалы егістегі сүрі танапта минералды тыңайтқыштар қолдану және
зерттелген алғы дақылдарға қарай егістіктің қалыпты жиілігін сақтау арпа
өсімдіктерінің фитосанитарлық жағдайларын онтайландыруға айтарлықтай ықпал
ететіндігі дәлелденген.
Статистикалық талдау әдістері арқылы дән өнімі мен өсімдік тіршілігі
жағдайларының арасындағы тығыз тәуелділік және арпа өнімін қалыптастырудағы
сыналған негізгі факторлардың әсер ету дәрежесі анықталды.
Тәлімі егіншіліктің өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, аталған
табиғи–климат аймағындағы өсірілетін жаздық арпа үшін жапырақ алаңы мен
фотосинтездің таза өнімділігінің оңтайлы ырғағы негізделген.
Тұқым шаруашылығының талаптарына сәйкес сүрі танаптағы қоректену аясы
мен аумағының арпа өніміне, дәннің технологиялық және егістік сапасына
әсері айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- тәлімі жер жағдайындағы ауыспалы егіс жүйесінде арпа дақылының орны;
- сұр топырақты ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақтағы арпа егістіктерінің
ылғалмен қамтылу дәрежесіне байланысты өнім қалыптастыру ерекшеліктері;
- алғы дақылға, қоректену аясы мен аумағына қарай арпа өсімдіктерінің
фитосанитарлық жағдайы мен фотосинтетикалық көрсеткіштерін оңтайландыру;
- көп факторлы егістік тәжірибедегі зерттелген агротехникалық
тәсілдердің арпа өнімі мен оның құрамдас бөліктеріне тигізетін үлесін
жіктеу;
- сүрі танапта қолданылатын минералды тыңайтқыштар мен тұқым себу
мөлшеріне қарай түзілетін арпа өнімі мен тұқымның егістік сапасын анықтау.
Өндірістік құндылығы. Зерттеулердің нәтижесінде тәлімі аймақта
өсірілетін жаздық арпаның жоғары өнімі мен дәнінің тұрақты технологиялық
және егістік сапасын қамтамасыз ететін ғылыми негізделген агротехникалық
тәсілдер кешені жасалып,өнімділікті шектейтін басты фактордың, яғни арпаның
ауыспалы егістегі орнына қарай егістіктің ылғалмен қамтылу дәрежесі және
оны тұтыну ерекшеліктері анықталды. Осыған орай тауарлы астық өндірісі
жағдайында алғы дақылы сүрі жер емес егістік танаптарда да арпа
өсімдіктерінің оңтайлы жиілігін қалыптастыру бұрынғы ұсыныстармен
салыстырғанда тұқым шығынын едәуір азайтып, өнім мөлшерін көтерудің
мүмкіндігін дәлелдеді. Ауыспалы егістің сүрі танабындағы арпаның қоректену
аясы мен аумағына байланысты алынған мәліметтер өндірістік тексеруден кейін
тұқым шаруашылығының талаптарын толық қанағаттандырса, фосфор тыңайтқышын
селекциялық сепкішпен бір мезгілде тұқыммен бірге қатарлап енгізу әдісі
біздер жасаған рационализаторлық ұсынысқа сәйкес Қазақ егіншілік және
өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе танаптарында
кеңінен қолдау тапқан.
Жұмыстың талқылануы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары ҚазЕҒЗИ жас
ғалымдары мен аспиранттарының ІХ-Х ғылыми-теориялық конференциясында
(Алматы, 1981; 1984), ССРО-ның 60 жылдығына арналған ҚазЖШҒЗИ жас ғалымдары
мен мамандарының ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы, 1982), дәнді
дақылдардың тұрақтылығы мен өнімділігін көтерудің физиологиялық негіздері
бойынша V-республикалық конференцияда (Целиноград, 1984), “ХХІ-ғасыр
қарсаңындағы егіншілік және өсімдік шаруашылығының стратегиясы” атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 1999),
“Агроөнеркәсіптік кешен экологиясының мәселелері және қоршаған ортаны
қорғау” жөніндегі І-ІV халықаралық ғылыми-техникалық конференцияларда
(Алматы, 1997; Тараз, 1998; Өскемен, 2000; Щучинск, 2002), “Егіншілік,
селекция және өсімдік шаруашылығы саласындағы аграрлық ғылымның
жетістіктері” атты халықаралық конференцияда (Алматы, 2004), “Қазақстан
Республикасының егіншілік, өсімдік шаруашылығы және бақ өсіру саласындағы
агроөнеркәсіптік кешенін ғылыммен қамтамасыз ету стратегиясы” атты
халықаралық конференцияда (Алматы, 2004), Селекция және өсімдіктердің
гендік қорының биологиялық негіздері атты халықаралық ғылыми конференцияда
(Алматы, 2005) және 1980-2001 жылдары ҚазЕҒЗИ ғылыми және әдістемелік
кеңесінің мәжілістерінде арнайы баяндама үлгісінде ұсынылды.
Зерттеу нәтижелерін жариялау. Ізденушінің барлығы 125 ғылыми еңбегі
жарық көрген. Ал диссертация мазмұны бойынша көлемі 45 баспа табақтан
асатын 96 еңбек жарияланды, оның ішінде 2 кітап, 10 кітапша, 4 авторлық
куәлік, 1 агротехникалық және 1 рационализаторлық ұсыныстар бар.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертация 160 бетке жазылып, кіріспеден,
7 тараудан, қорытынды және өндіріске ұсыныстардан тұрады. Құрамында 48
кесте, 15 сурет, 370 атаудан түзілген әдебиеттер тізімі, 10 қосымша бар.
Ізденушінің жеке еңбегі. Диссертациялық жұмыс 1979-2000 жылдары Қазақ
егіншілік ғылыми-зерттеу институтында автордың қатысуымен және оның
жетекшілігімен жүргізілген зерттеулердің нәтижесі болып табылады. Тәжірибе
бақылауларын жүргізуде және зертханалық талдау барысында көрсетілген
көмектері үшін автор ҚазЕҒЗИ тәлімі егіншілік және сорттық агротехника
бөлімінің қызметкерлері мен ғылыми-өндірістік Тұқым кооперативінің
ұжымына алғысын білдіреді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары
Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы сұр топырақты аймақтар тау
етегіндегі жазықтықта және тау бөктерлерінде орналасқан. Аталған жерлер
Тянь-Шань тауы жүйесінің тік биікті климаттық белдеулері ретінде танылып,
негізінен тәлімі егіншілікте пайдаланылады.
Республикамыздың Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарындағы
жарамды тәлімі жер көлемі 2,8 млн.га шамасында. Оның ішінде ылғалы
жеткілікті 0,4 млн.га, ылғалы жартылай жететін 0,8 млн. және ылғалы
жетіспейтін 1,6 млн. га тәлімі жерлер бар.
Сұр топырақты аймақтың өзіне тән ерекшелігі – ол тау етегінен басталып,
төменгі жазыққа қарай созылып жатқан ұланғайыр еңіс. Сол себепті де жылдық
жауын-шашын мөлшері, ылғалдың қыртыс үстімен ағып өтуі, белсенді радиация
жиынтығы жер бедеріне және абсолюттік биіктігіне байланысты ауытқиды. Тау
етегіндегі жазықтықтың топырақ түзуші жыныстары – сары топырақ, сарғылт
топырақ, құмдақ және саздақ топырақтар.
Тау етегінен төмендеген сайын топырақ түзуші жыныстар жеңіл құмдақ пен
саздаққа айналады. Сөйтіп шөл дала бағытына қарай биіктіктің төмендеуіне
байланысты топырақ құрамында құм көбейеді де, керісінше лайлы фракция кеми
түседі. Демек, тау етегіндегі жазықтықта топырақ түзуші жыныстардың
генезисін анықтау кезінде тау биіктігіне және кеңістікке қатысты өзіндік
табиғи жіктелу ағымы байқалады.
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі аймақтың климаты шұғыл
континенталды, тәуліктік және жылдық ауа температурасының ауытқуы басым.
Ауаның жылдық орташа температурасы 7,40С, ал айлық орташа температура
қаңтарда минус 9,00 болса, шілде айында 25,10 шамасына жетеді. Ең жылы ай
мен суық ай екеуінің орта температурасының айырмасы 35-400 аралығында.
Тәжірибе танабының топырақ қыртысын түзуші жыныстары – жеңіл құмдақ пен
саздаққа айналған кәдімгі сұр топырақ. Бұл топырақ түрінің жазықтағы таралу
шекарасы теңіз деңгейінен 200-800 м биіктікте орналасқан. Зертханалық
талдау барысында анықталғандай, оның жыртылмалы қабатында 1,02-1,11%
қарашірігі, 0,073-0,080% азоты, 0,14 пайызға жуық жалпы фосфоры бар
екендігін көрсетеді. Жылжымалы фосфоры 16,9-20,8 мгкг. Топырақтың көлемдік
салмағы 1,13 гсм3, солу ылғалдылығы 5,52-6,42%.
Көп жылдық мөлшермен салыстырғанда зерттелген 1979-2000 жылдар ішінде
температуралық режим, жауын-шашын мөлшері және ауаның салыстырмалы
ылғалдылығы бойынша едәуір айырмашылықтар байқалды. Дегенмен тәлімі жердегі
жаздық арпаның бірқалыпты өсіп-дамуы мен өнімінің ойдағыдай қалыптасуына
оның өсу кезеңіндегі (сәуір-маусым айлары) метеорологиялық элементтердің
маңызы зор.
Атап айтар болсақ, осы мерзім аралығындағы ауа температурасының мәні
жекелеген 1982, 1984, 1991, 1995, 2000 құрғақшылық жылдары үйлесімді
мөлшерден айтарлықтай басым. Тәлімі аймақта қуаңшылық әдетте көп жағдайда
маусым айында байқалып, ол кезде ауаның орташа температурасы 25-26 градусқа
дейін көтеріледі. Сондықтан да осы айдағы температура шамасы жоғарыда
көрсетілген құрғақшылық жылдары қалыпты мөлшерден 1,4-2,0 градусқа артық
болуы кездейсоқтық емес.
Жауған жауын-шашын көлемі мен оның маусым бойынша бөлінуінде де біршама
ауытқушылық бар. Арпаның өсу кезеңіндегі ылғалмен қамтамасыз етілу
дәрежесіне қарап, 1979 жылды өте қолайлы деп есептеуге болады. Көп жылдық
мөлшердегі 77 мм орнына 133,8 мм жауын жауып, егістіктің ылғалмен
жабдықталуы да біркелкі жақсы жағдайда өтті.
Келесі 1980-1985 жылдар аралығы, жалпы ауыл шаруашылығы жылы бойынша да,
көктемгі-жазғы кезеңнің ылғалдылығына да қарай жауын-шашынның
жетімсіздігімен ерекшеленді. Тек қана аса құрғақ 1984-жылды жеке атап өткен
жөн, өйткені осы ауыл шаруашылығы жылында мөлшердегі 221 мм орнына небары
125 мм жауын-шашын түссе, ал арпаның өсу кезеңінде бұл көрсеткіш тиісінше
84 және 26 мм құрады. Нәтижесінде ауа райының тым қолайсыздығынан тәлімі
аймаққа себілген дәнді дақылдардың егіс көлемінің бірқатар бөлігі жұмсалған
шығынды ақтай алмады.
Ылғалдылығы жағынан 1986, 1988, 1989, 1990 жылдарды орташа деңгейлі
топқа жатқыздық. Әсіресе, 1987 ауыл шаруашылығы жылы 300 мм жауын-шашын
түсіп, оның маусым бойынша бөлінуі де сәтті қалыптасты. Мәселен, осы жылдың
маусым айында көп жылдық мөлшердегі 22 мм орнына 50,9 мм жауын жауып,
зерттелген жылдардағы арпаның ең жоғары өніміне қол жетісті.
Кейінгі 1991-1995 жылдардың алғашқы және соңғы жылдары қуаңшылық
жағдайда, 1992-1993 жылдар жауын-шашынды, ал 1994-жыл орташа қалыпта өтті.
Ақырғы 1996-2000 жылдар ішінде аса қуаңшылықта өткен соңғы жылдан басқа
ылғалдың тапшылығы байқалған жоқ, яғни ауа райы өзгерістері тәлімі жерлерге
тән деңгейде қалыптасты деуге толық негіз қаланды.
2 Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері
Жұмыстың эксперименттік бөлімі 1979-2000 жылдары Алматы облысы Іле
ауданы бұрынғы “Қаскелең” астық кеңшарының кәдімгі сұр топырағында
жүргізілген. Тәлімі аймаққа ұсынылған дәнді-сүрі жерлі ауыспалы егісінде
төмендегідей тәжірибе үлгілері ғылыми зерттеулерге басты арқау болды.
1-тәжірибе. Арпа дақылының өнімділігін арттыруға бағытталған арнаулы
ауыспалы егіс жүйесін анықтау.
1-үлгі. Сүрі жер-күздік бидай-жаздық арпа-жаздық арпа;
2-үлгі. Сүрі жер-жаздық арпа-жаздық арпа-жаздық арпа;
3-үлгі. Ауыспайтын жаздық арпа егістігі.
Нұсқалар жүйесіз әдіспен орналасқан. Мөлдектің есепті ауданы 200 шаршы
метр. Тәжірибенің қайталануы төрт ретті.
2-тәжірибе. Алғы дақыл мен тұқым себу мөлшеріне байланысты арпаның өсу
және даму заңдылықтарын бақылау. Алғы дақыл – сүрі жер, арпа, арпа; тұқым
себу мөлшері 2, 3, 4, 5 млн.дәнга. Нұсқалар жүйесіз әдіспен орналасқан.
Мөлдектің есепті ауданы 100 шаршы метр. Тәжірибенің қайталануы төрт ретті.
3-тәжірибе. Арпа дақылының қоректену аясы мен себу мөлшерінің тұқымның
егістік сапасы мен өнімдік қасиеттеріне әсерін зерттеу. Қоректену аясы –
Р15 тұқыммен бірге; Р30; N30P30. Тұқым себу мөлшері 2, 3, 4, 5 млн.дәнга.
Нұсқалар мөлдектердің бөлшектену әдісімен орналасқан. Бірінші реттегі
мөлдектердің есепті ауданы 100, екінші реттегі – 25 шаршы метр. Тәжірибенің
қайталануы төрт ретті.
Тәжірибедегі арпа өсімдіктерінің негізгі даму кезеңдері мемлекеттік сорт
сынау әдістемесі бойынша, мөлдектегі өсімдіктер саны өскін кезінде және
жинар алдында алты тұрақты алаңнан есепке тіркелген.
Топырақтың 1 метр тереңдігіндегі ылғалдылығы әрбір 10 см қабаты сайын
термостатты – таразылы әдіспен арпаны себерде, түптенгенде, масақтанғанда
және жинар алдында анықталған. Қайталануы үш ретті топырақ үлгілері АМ-16
бұрғысымен алынды.
Топырақтың 0-20 және 20-40 см қабатындағы сіңімді қоректік элементтердің
мөлшері мөлдектің 6 нүктесінен алынған аралас үлгілерден анықталды. Нитрат
азоты дисульфофенол қышқылы арқылы Грандваль – Ляжу әдісімен, жылжымалы
фосфор Мачигин бойынша, ауыспалы калий жалынды фотометрде жүргізілген.
Тамыр жүйесінің морфологиялық құрылымы, даму қарқындылығы және буын
тамырлардың саны И.О.Байтулиннің әдістемесі арқылы жүзеге асырылып, арпа
өсімдіктерінің құрғақшылыққа төзімділігін бағалау П.А.Генкель және
А.А.Ничипорович нұсқауларының көмегімен атқарылды.
Егістіктің арамшөппен ластануы арпаны жинар алдында қайталануы 6 ретті
сандық-таразылы әдіспен, өсімдіктердегі құрғақ заттардың түзілуі олардың
негізгі даму кезеңдерінде 100 дана өсімдіктен анықталған.
Топырақтағы тамыр мен аңыздық қалдықтың мөлшерін анықтау оның 0-40 см
қабаты бойынша қайталануы 4 ретті цилиндрмен алынған үлгілерді 0,25 мм
електе жуу арқылы жүргізілді. Тазартылған тамыр мен өсімдік қалдықтары
мұқият құрғатылып, таразыға тартылды.
Егістіктің фотосинтетикалық көрсеткіштері (жапырақ алаңы, фотосинтездің
таза өнімділігі) арпа өсімдіктерінің негізгі даму кезеңдерінде
А.А.Ничипорович және басқалардың әдістемесі бойынша есепке алынып, тамыр
шірігі ауруының дамуы арпаның түптену кезеңінде және жинар алдында бұрынғы
Бүкілодақтық өсімдік қорғау институтының ұсыныстарына сәйкес жүргізілді.
Арпа өнімінің құрылымы оны жинар алдында 1 шаршы метрден алынған
қайталануы 6 ретті баулы әдіспен мемлекеттік сорт сынау әдістемесі бойынша,
мөлдектегі нақты өнім САМПО-500, САМПО-130 комбайндарымен тікелей жинау
арқылы дәннің ылғалдылығы мен тазалығы ескеріліп, есепке алынған.
Зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу Б.А.Доспеховтың корреляциялық
және дисперсиялық талдау әдісімен, егістік тәжірибедегі сыналған
факторлардың (А – алғы дақыл, В – тұқым себу мөлшері, С - қоректену аясы)
әсер ету дәрежесі (һ2) Н.А.Плохинский бойынша жүргізілді.
15. Дәннің технологиялық және егістік сапасы шаршы әдіспен алынған орта
үлгілерден, ал белок (Несслер реактиві арқылы) пен крахмал (10845-76
мемлекеттік стандарты бойынша) мөлшері ҚазЕҒЗИ зертханаларында анықталған.
Тәлімі жердегі жаздық арпа өсірудің экономикалық және энергетикалық
тиімділігі арнайы әдістемелік нұсқаулар бойынша есептелінді.
Егістік тәжірибеде тәлімі аймақ үшін ұсынылған агротехникалық шаралар
қолданылды. Зерттеу нысаны ретінде 1982-жылға дейін арпаның жемдік
бағыттағы Нутанс 970, ал қалған уақытта Днепровский 435 аудандастырылған
сорттары пайдаланылды. Себу жұмыстары 1-тәжірибеде тіркемелі СЗ-3,6, 2-
тәжірибеде аспалы СН-16, ал 3-тәжірибеде селекциялық ССФК-7 сепкіштерімен
атқарылған.
Соңғы тәжірибенің үлгісінде көрсетілгендей, 15 кг түйіршіктелген
суперфосфатты селекциялық сепкішпен тұқыммен бірге қатарлап енгізу біздер
жасаған рационализаторлық ұсынысқа сәйкес жүзеге асырылып, қоректену
аясының басқа нұсқалары топырақты негізгі өңдеу кезінде даярланды.
Қолданылған агротехникалық тәсілдердің барлығы зерттеулердің бағдарламасы
мен әдістемесіне сай оңтайлы мерзімде сапалы жүргізілді.
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3 Ауыспалы егістердегі арпаның өсу және даму ерекшеліктері
3.1 Ауыспалы егіс жүйесі
Егіншілік мәдениетін арттыру өсірілетін дақылдардан сапалы және мол өнім
алудың негізгі кепілі болып саналады. Осы күрделі мәселенің оңтайлы шешімін
табу ауыспалы егіс жүйесін кеңінен игерудің арқасында іске асырылмақ.
Нәтижесінде біз егістік жерлерді тиімді пайдаланып, топырақтың құнарлылығын
сақтап әрі қоршаған ортаның жағдайын жақсартуға толық мүмкіндік аламыз.
Тәлімі жерлерде енгізілген ауыспалы егістердің негізі сүрі жыртылған танап
болып есептеледі. Себебі ол жерде қыста-көктемде жауған жауын-шашын және
қоректік заттар жиналып, арамшөптер, өсімдіктер зиянкестері және
ауруларымен күресудің агртехникалық тәсілдері сәтті жүргізіледі.
Ал енді сүрі жыртылған танаптан кейін қандай дақылдың орналасуы
тұрғысында ғалымдар арасында әртүрлі пікір қалыптасқан. Кейбіреулері сүрі
жерден кейін екінші дақыл ретінде күздік бидай орналастыруды жөн көрсе, ал
қалғандары тәлімі жерге жақсы бейімделген, ауа райының қолайсыз
өзгерістеріне төзімді, жоғары өнім түзетін арпа дақылын себуді ұсынады. Біз
осы ұсынысты қолдай отырып, аталған мәселені ғылыми тұрғыда анықтау үшін
Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтына қарасты тәлімі егіншілік
бөлімінің ғалымдарымен бірлесіп, тәлімі жерде орналасқан ауыспалы
егістердегі арпаның орнын және оның егіс көлемін анықтау мақсатында
бірсыпыра жұмыстар жүргізгенбіз. Зерттеулерге тиісті бағасын беріп, нақты
қорытынды жасау үшін 1-тәжірибедегі ауыспалы егістің үлгілерін пайдаландық.
Осы үлгілер бойынша жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижелеріне
сүйенсек, тәлімі егіншілік жағдайында шектеулі фактор топырақ ылғалы
болғандықтан, оның қоры біз орналастырып отырған дақылдардың арасында
айтарлықтай айырмашылық байқалтпады. Тек, ылғал көлемі сүрі танаппен
салыстырғанда ауыспайтын арпа егістігінде 78 мм, ал сүрі жерден кейін
орналасқан арпада 32 мм кем болды. Жиналған өнім мөлшеріне келетін болсақ,
ол әр танаптағы топырақтың құнарлылығына және жауын-шашынның түсу мерзіміне
қарай қалыптасқан. Мысалы, күздік бидай күздегі-көктемдегі ылғалдыққа
байланысты өсіп-өнсе, жаздық арпа мамыр айындағы топырақ ылғалына сәйкес
өнім құрайды. Әрине, бұл құбылыс өсу кезеңіндегі ауа райымен тығыз
байланысты болғандықтан, бірінші кезекте жалпы ылғал қорын тиімді пайдалану
мәселесіне көңіл бөлген жөн. Осы тұрғыда дәлірек айтсақ, сүрі айдалған
танапта өсірілген күздік бидайдың 1 кг дәнін құрау үшін жұмсалған ылғал
шығыны 14,4 мм болса, арпа дақылы – 13,2 мм, ал ауыспайтын егістікте – 18,1
мм-ге жетті. Осыған қарағанда арпаның ылғал пайдалану қабілеті күздік
бидаймен салыстырғанда біршама аз мөлшерді көрсетеді.
Арпаны сүрі жерден кейін үшінші дақыл ретінде орналастырған жағдайда
егістіктің арамшөппен ластануы аз-маз көбейеді, бірақ олардың арпа өніміне
аса кері әсер ете алмағаны байқалады. Бұл құбылысты арпа дақылының
арамшөптерге қарағанда тез өсіп-жетіліп кетуімен түсіндіруге болады.
Сонымен тікелей сүрі айдалған танапта өсірілген күздік бидайдың 3 жылдық
орташа өнімі әр гектардан 17,8 ц құраса, арпа дақылы – 16,8 ц, оны екінші-
үшінші танаптарда ораналастырғанда тиісінше – 15,2 және 14,0 ц, ал
ауыспайтын арпа егістігінен 11,8 ц дән жиналды.
Келтірілген мәліметтерді сараптай келіп айтарымыз, біздер орындаған
ғылыми-зерттеу жұмыстар тәлімі жерде игерілген 4-танапты сүрі жерлі-
арпаланған ауыспалы егістерінде жүргізілді.
3.2 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу
дәрежесі
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы жиі қайталанатын құрғақшылық пен
тұрақты ылғал тапшылығы әрдайым зерттеушілерге топырақтың су режимін
жақсартуды және оларды реттеудің жаңа жолдарын іздестіруді міндеттейді. Сол
себепті өсімдіктердің топырақ ылғалын ұтымды пайдалануын жақсартуға
бағытталған барлық агротехникалық шаралардың ғылыми және практикалық маңызы
ерекше.
Зерттелген 1979-1992 жылдары қысқы-көктемгі кезеңдеріндегі ауа райының
көп жылдық көрсеткіштерден әжептеуір айырмашылығы болғандықтан, алғы
дақылдар бойынша арпа себер алдындағы өнімді ылғал қорында да елеулі
өзгешеліктер байқалды. Көктемгі ылғалдың барынша мол қоры сүрі танап
топырағында жиналып, арпаның екінші, үшінші және ауыспайтын дақылынан
тиісінше 23,8; 38,5 және 65,9 мм немесе 22,1; 41,5 және 100,8% артық
құралған (1-сурет).
Арпаның өсу кезеңі бойына қоректену аумағының әсерінен туындайтын ылғал
қорындағы айырмашылықтар едәуір шамаға жетеді және көбінесе қуаңшылық
жылдары өсімдіктердің өнімділік сипатына түбегейлі өзгерістер енгізуі
ықтимал.
Егістіктегі топырақ ылғалдылығын анықтау барысында тұқым себу мөлшерінің
жаздық арпа өсімдіктерінің су режимін реттеудегі маңызды орын алатындығы
белгілі болды. Атап айтқанда, түптену кезеңіндегі гектарына 2 және 5 млн.
дәннен себілген егістікті салыстыра талдасақ, сүрі танап топырағында 13,4
мм, арпаның екінші дақылында 15,0 мм, үшінші дақылында 14,5 мм ылғал сирек
егістікте көп сақталған. Кейінгі масақтану кезеңінде ылғалдың жалпы мөлшері
азайғанымен аталған заңдылық бұзылмастан, осы нұсқалардың арасындағы
айырмашылық тиісінше 17,5; 19,6 және 17,4 миллиметрге жетті. Сондықтан да
топырақ ылғалының қолайлы жағдайында тіршілік еткен арпа өсімдіктерінің
барлық даму кезеңдерінде түзілетін құрғақ заттардың массасы жөнінде айқын
басымдылық танытатындығы анық. Керісінше, масақтану мерзіміндегі жиі
егістіктерде, әсіресе алғы дақылы сүрі жер емес танаптарда топырақ ылғалы
мейлінше азайып, сыртқы ортада құрғақшылықтың әсерін күшейте түседі.
Математикалық есептеулер себер алдында (r=0,85 ± 0,20), түптенуде
(r=0,77 ± 0,25) және масақтану кезеңінде (r=0,59 ± 0,33) байқалатын арпа
өнімі мен топырақтағы өнімді ылғал мөлшерінің арасындағы жоғары оң
тәуелділіктің барлығын көрсетеді.
Топырақ ылғалының қоры мен дән өнімінің арасындағы тәуелділік
коэффициентін талдау арпа өнімін құрауда негізгі рөльді ерте көктемдегі
топырақ ылғалының қоры атқаратындығын дәлелдейді және осы шаманың мәніне
басты назар аударылуы керек.
Ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақтарда топырақ ылғалы құнарлылықтың
негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан оның ауыспалы егіс
танаптарындағы өнім бірлігіне жұмсалатын шығынын қарастырудың айтарлықтай
мәні бар (1-кесте).
Жүргізілген бақылаулар ылғал шығынының бұл түрі алғы дақылға және нақты
жылдың жауын-шашынмен қамтамасыз етілу дәрежесіне қарай өзгеретіндігін
көрсетеді. Орта есеппен 1979-1992 жылдары 1 центнер дән түзу үшін жұмсалған
жалпы ылғал шығыны барлық алғы дақылдар бойынша 9,1-18,0 мм аралығында
ауытқыған. Дәлірек айтсақ, ауыспалы егіс жүйесіндегі алғы дақылдардан кейін
орналасқан арпа егістігіндегі ылғал шығыны 9,1-12,4 мм құраса, ал тек қана
танабы ауыспайтын арпа егістігіндегі бұл көрсеткіш салыстырмалы түрде үлкен
шамаға жеткен.
1-сурет – Алғы дақылға байланысты жаздық арпаның өсу кезеңіндегі өнімді
ылғал қорының ағымы,
мм (1979-1992 жж.)
1-кесте – Алғы дақыл мен өсу кезеңіндегі жауын-шашын мөлшеріне байланысты 1
ц арпа дәнін түзу үшін жұмсалған ылғал шығыны
Алғы Себер Өсу Жинар Өсу Дән 1 ц дәнге
дақыл алдындағы кезеңіндегіалдындағы кезеңіндегіөнімі, жұмсалған
ылғал қоры,жауын-шашынылғал қоры,жалпы ылғалцга жалпы ылғал
мм мөлшері, мммм шығыны, мм шығыны, мм
Орташа есеппен 1979-1992 жж.
1 131,3 88,6 15,2 204,7 22,5 9,1
2 107,5 88,6 9,1 187,0 16,1 11,6
3 92,8 88,6 7,0 174,4 14,1 12,4
4 65,4 88,6 4,2 149,8 8,3 18,0
Қуаңшылық жылдары
1 105,7 27,3 0 133,0 12,1 11,0
2 82,7 27,3 0 11,0 6,1 18,0
3 71,0 27,3 0 98,3 4,0 24,6
4 47,7 27,3 0 75,0 1,4 53,6
Ылғалы орташа жылдары
1 137,2 76,9 2,3 211,8 22,3 9,5
2 113,0 76,9 0 189,9 14,7 12,9
3 98,6 76,9 0 173,7 12,5 13,9
4 69,0 76,9 0 145,9 8,3 17,6
Ылғалды жылдары
1 139,6 139,4 39,8 239,2 29,1 8,2
2 115,8 139,4 25,4 229,8 23,8 9,7
3 101,0 139,4 19,6 220,8 21,9 10,1
4 71,8 139,4 11,8 199,4 12,4 16,1
Ескертулер:
1 Сүрі жерге егілген арпа,
2 Арпаның сүрі жерден кейінгі екінші дақылы,
3 Арпаның сүрі жерден кейінгі үшінші дақылы,
4 Ауыспайтын арпа егістігі.
Арпаның өсу кезеңіндегі жауған жауын-шашынның мөлшеріне қарай егістікте
жұмсалған ылғал шығынының көлемі де өз алдына сөз етуге тұрарлық. Мәселен,
аталған кезеңдегі жауын-шашыны бар болғаны 27,3 мм құраған қуаңшылық
жылдары ылғал шығыны күрт өсіп, сүрі жердегі егістікте 11,0 мм, арпаның
екінші дақылында 18,0 мм, үшінші дақылында 24,6 мм, ал ауыспайтын егістікте
шамадан тыс 53,6 миллиметрге дейін көбейген. Керісінше, арпаның пісіп-
жетілу мерзімінде орта есеппен 139,6 мм жауын жауған ылғалды жылдары
түзілетін өнім бірлігіне жұмсалған ылғал әлдеқайда төмендеп, зерттеудегі
алғы дақылдарға сәйкес небары 8,2-16,1 мм арасында ғана өзгеріс тапты.
Кейінгі 1993-2000 жылдары сүрі танапта қолданылған минералды
тыңайтқыштардың тиімділігін нақты жылдың болмысына қарай талдар болсақ,
тыңайтылған егістіктерде бақылаумен салыстырғанда қуаңшылық жылдары
жұмсалған ылғал шығыны 1,6-2,8 мм, ылғалы орташа жылдары 0,8-1,3 мм,
ылғалды жылдары 0,6-0,8 миллиметрге кеміген. Демек, тәлімі аймақтағы
ауыспалы егісте топырақ ылғалы барынша көп жиналатын сүрі танаптар бір
жағынан құрғақшылықтың теріс әсерін әлсіретсе, екінші жағынан
тыңайтқыштардың жағымды ықпалын анағұрлым арттыра түседі.
3.3 Топырақтың қоректік режимі
Қоректік режимге жүргізілген бақылаулар механикалық өңдеулердің
нәтижесінде қалыпты жағдайдағы ылғалдылығы мен органикалық қалдықтардың
минералдану қарқындылығы жоғары жүретін сүрі танаптағы нитраттардың айрықша
басымдылығын көрсетеді.
Атап айтсақ, арпа себер алдында топырақтың 0-40 см қабатындағы азоттың
нитратты мөлшері сүрі жердегі егістікте орта есеппен 40,4 мг құраса, екінші
дақылында 20,9 мг және үшінші дақылында ( 15,5 мг) әлденеше төмендеп, ал ең
аз шамасы (10,2 мг) ауыспайтын егістікте тіркелген. Корреляциялық талдаудың
нәтижелері топырақтағы нитраттың көктемгі деңгейі мен дән өнімінің
арасындағы тығыз тәуелді байланысты дәлелдейді (r=0,71± 0,21).
Арпаның түптену кезеңіндегі анықтауда өсімдіктердің азотты болмашы
пайдаланғаны байқалып, толық пісу мерзіміне қарай аталған алғы дақылдар
бойынша оның мәні тиісінше 25,5; 11,3; 6,9 және 4,5 милиграмға теңелген.
Осы шамалас заңдылықты фосфор-калий режимі жөнінен де айтуымызға сенімді
деректер бар. Демек, таза сүрі жерден кейін орналасқан арпа егістігі бүкіл
өсу кезеңі бойына басқа танаптармен салыстырғанда қоректік элементтермен
әлдеқайда жаксы жабдықталады.
Сүрі танапқа енгізілген минералды тыңайтқыштардың әсерінен топырақтағы
қоректік элементтердің жылжымалы түрлері көбейіп, арпа өсімдіктерінің
қоректену жағдайлары жақсаратындығы белгілі.
Мысалы, тәжірибе танабына тыңайтқыштар енгізілгенге дейінгі нитраттың
(40,3 мгкг), жылжымалы фосфордың (23,2 мгкг) және ауыспалы калийдің (550
мгкг) бастапқы көлемін айта келіп, зерттеу үлгісіндегі P30 аясында
берілген 30 кг азоттың арқасында топырақтың 0-40 см қабатындағы
нитраттардың мөлшері түптену кезеңінде орта есеппен 1,8 мг, топырақты
негізгі өңдеу алдында енгізілген 30 кг әсерлі зат дәрежесіндегі
суперфосфаттың әсерінен арпа себер алдындағы жылжымалы фосфор 1,0-1,1 мг
көтерілетіндігі анықталды.
Көктемде тұқыммен бірге қатарлап берілген P15 нұсқасындағы фосфор
қышқылының шамасы да өсімдіктердің түптену кезеңінде өзінің тиісті өсімін
тапқан.Ал егін жинар алдындағы топырақ үлгілеріне жүргізілген зертханалық
талдаулар арпа өнімінің деңгейіне сәйкес егістік танабында қалған қоректік
элементтердің нақты көлемін сипаттайды.
Жоғарыда айтылған жайларды түйіндей келсек, ылғалы жеткіліксіз тәлімі
жердегі ауыспалы егістің сүрі танабына минералды тыңайтқыштар енгізу арпа
егістігінің қоректік заттармен жабдықталуын жақсартып, өсімдіктердің өсу
жағдайын оңтайландыра түсуге айтарлықтай негіз қалайды.
3.4 Тұқымның егістік өнгіштігі
Мәдени дақылдар тұқымының өнгіштігін көтеру ертеден-ақ көптеген
зерттеушілердің басты назарына іліккен, бірақ бұл әсіресе кейінгі жылдары
шешімін тағатсыз күткен өзекті мәселеге айналып отыр. Аграрлық ғылымның
түрлі салаларының даму нәтижесінде тұқымның төмен өнгіштігінің кейбір
себептерін айқындайтын маңызды фактілер анықталып, зертханалық және егістік
өнгіштікті көтерудің жаңа жолдары қарастырылуда.
Егістіктегі дән өнімін құрауға қатысатын алаң бірлігіндегі өсімдіктер
саны әрдайым тұқымның егістік өнгіштігіне тікелей бағынышты келеді.
Сондықтан ылғалы жеткіліксіз тәлімі жер үшін оның аса құрғақ климатты
жағдайында аталған көрсеткіштің құндылығы сөзсіз арта түспек.
Тәжірибедегі есептеулерге жүгінсек, тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақ
ылғалдылығының шамамен бірдей болғанымен, басқа егістіктерге қарағанда сүрі
жерге себілген жаздық арпаның егістік өнгіштігі біршама жоғары екендігі
байқалады. Мәселен, 1979-1992 жылдар ішінде сүрі жердегі арпаның егістік
өнгіштігі орта есеппен 74,3% құраса, ал екінші және үшінші дақылы мен
танабы үздіксіз ауыспайтын егістіктерде тиісінше 72,0; 70,5 және 68,2%
немесе 2,3; 3,8 және 6,1 пайызға кеміген. Мұндай құбылыс, біздің
пікірімізше, ауыспалы егістегі алғы дақылдарға қарай топырақтың жыртылатын
қабатының құрылымына және сүрі танап бетіндегі аңыздық қалдықтардың
жоқтығына байланысты болуы керек.
Зерттелген жылдары тұқым себу мөлшері мен оның егістік өнгіштігінің
арасында орнығатын кері тәуелділікті айта кетуіміз қажет, яғни себу мөлшері
көбейген сайын тұқымның егістік өнгіштігі төмендей түседі және керісінше
қайталануы ықтимал.
Атап айтсақ, себу мөлшерін гектарына 2-ден 5 млн. дәнге арттыру сүрі
жердегі арпаның егістік өнгіштігін 6,2%, екінші дақылында 6,3%, үшінші
дақылында 6,9 пайызға төмендеткен.
Сүрі танапта жүргізілген тәжірибедегі қоректену аясы мен аумағына қарай
жаздық арпаның егістік өнгіштігін талдай келсек, тыңайтқышсыз нұсқадағы бұл
көрсеткіштің орташа мәні 74,7% болса, 15 кг фосфорды тұқыммен бірге
қатарлап енгізгенде 77,8%, Р30 аясында 79,0%, N30Р30 – 78,8 пайызға
теңелген.
Көп факторлы тәжірибе нәтижелерін дисперсиялық талдау арпа тұқымының
егістік өнгіштігі бірінші кезекте қоректену аумағы мен аясына (48,5-63,1%),
сонан соң алғы дақылға (25,6-38,5%) қарай өзгеретіндігін көрсетеді.
Тәжірибедегі сыналған агротехникалық шараларға сәйкес жаздық арпаның
егістік өнгіштігі жөніндегі деректерді жинақтай келе төмендегідей тұжырым
жасауға болады. Аталған көрсеткіштің түзілу шамасы алғы дақылға, қоректену
аумағы мен аясына қарай бірталай аралықта ауытқиды, дегенмен негізгі
анықтаушы фактор ретінде тұқым сіңіретін тереңдіктегі топырақ ылғалы мен
температурасын атауымыз қажет.
3.5 Тамыр жүйесінің дамуы
Тамыр жүйесінің қуаттылығы – топырақ ылғалдылығы мен құнарлылығын
барынша пайдаланудың арқасында сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына
өсімдіктердің төзімділігін арттырып, тіршіліктегі маңызды бірқатар
органикалық қосылыстардың алғашқы синтезінде айтарлықтай қызмет атқаратын
және өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерінің жоғары өнімділігін қамтамасыз
ететін шешуші факторлардың бірі.
Өсімдіктердің даму сатысында бас өркен мен түптену өркеніндегі, әсіресе
колеоптиль буынындағы буын тамырлардың барынша қарқынды қалыптасуы түптену-
түтіктену кезеңінде байқалады. Түтіктену кезеңінен кейін ұрық тамырлар мен
колеоптиль буындағы тамырлардың өсуі бірден әлсірегенімен, бірақ олардың
тіршілігі дәннің сүттенген мезгіліне дейін тоқтамайды. Оның есесіне
түтіктену – масақтану кезеңінде бас өркеннің буын тамырлары жанданып, өсуді
ерекше үдете түседі. Арпа өсімдіктерді бас шығарғаннан соң тамырлардың
дамуы өте баяу болса да, олардың өсуі дән толысқанға дейін жалғасады.
Тамырлардың тармақтану қарқындылығы олардың ең белсенді аймағы жөнінде
дұрыс мағлұмат алуға мүмкіндік жасайды. Жүргізілген бақылаулар арпаның ұрық
тамырларының барынша жедел тармақтануы түптену кезеңінде 5-25 см,
түтіктенуде 15-35, масақтану мен сүттенуде 45-70 см тереңдікте өтетіндігін
дәлелдейді. Ал 25-35 см тереңдіктегі топырақтың аса тығыздығынан
тамырлардың тармақтануы өте әлсіресе, тереңдеген сайын кейінгі ылғалдырақ
және мейлінше тығыздалмаған қабаттарда қайтадан арта түседі. Ылғал қоры
азая келе топырақтың жоғары қабатындағы жанама тамырлардың біраз бөлігі
тіршілігін тоқтатып, сол себепті қуаңшылық жылдары өсімдіктер дамуының
соңғы кезеңдерінде тармақтану қарқыны күрт бәсеңдейді.
Біздің тәжірибеде алынған мәліметтер арпа өсімдіктерінің топырақтағы
буын тамырларының дамуы алғы дақыл мен тұқым себу мөлшеріне, сондай-ақ
нақты жылдың жауын-шашынмен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты
өзгеретіндігін айқын көрсетеді.
Зерттеу жүргізілген 1986-1992 жылдары гектарына 3 млн. дән себілген
егістікте өсу кезеңі бойынша арпаның 1 өсімдікке шаққандағы буын
тамырларының саны сүрі жерге себілген егістікте орта есеппен 16,0 данаға,
арпаның сүрі жерден кейінгі екінші дақылында 12,6, үшінші дақылында 10,8
данаға теңелсе, ал үздіксіз бір танапқа себілетін арпа егістігінде небары
6,5 дана тамыр түзілген (2-сурет).
Сүрі танаптағы арпаның 1 өсімдікке шаққандағы буын тамырларының саны
егістікте қолданылатын минералды тыңайтқыштар мен тұқым себу мөлшеріне
қарай түрліше қалыптасатынын дәлелдейді.
Толығымен алғанда, өсімдіктердің тамыр жүйесінің қарқынды дамуына
тыңайтқыштардың барлық түрі себепші болады, әсіресе олардың тиімділігі азот
пен фосфор тыңайтқыштарын бірге енгізген нұсқада жоғары екендігі байқалады.
Мысалы, 1 өсімдікке шаққандағы буын тамырлардың саны орта есеппен бақылауда
11,3-15,4 данаға теңелсе, 15 кг түйіршіктелген суперфосфатты тұқыммен бірге
қатарлап енгізгенде 12,5-16,8 немесе 1,2-1,4 дана, Р30 нұсқасында 13,4-17,6
немесе 2,1-2,2 дана, ал N30Р30 қоректену аясында 14,5-18,7 немесе 3,2-3,3
данаға көбейген.
Ауыспалы егістегі бірінші танапқа орналасқан сүрі жердің ылғал қоры мен
топырағының табиғи құнарлылығы жеткілікті болғанымен өсімдіктердегі буын
тамырлардың түзілуі өсу кезеңінің ішінде жауған жауын-шашын мөлшеріне қарай
біршама ауытқып, 1993 және 1998 ылғалды жылдары тыңайтқышсыз нұсқада 17,6-
18,5 дана, тыңайтылған егістіктерде қоректену аясына байланысты тиісінше
19,0-20,0; 20,1-20,8 және 20,9-21,7 дана құрады. Керісінше, зерттелген
нұсқалардағы арпаның буын тамырларының ең аз саны (8,8-11,7 дана),
күтілгендей аса құрғақшылықта өткен 1995 жылы есепке алынған.
Аталған тәжірибедегі деректерді дисперсиялық талдау арқылы
өсімдіктердегі буын тамырлардың дамуына минералды тыңайтқыштардың 34,8-
65,3%, тұқым себу мөлшерінің 26,3-48,5% аралығында әсер ететіндігі
дәлелденді.
Сонымен ауыспалы егістегі арпаның тамыр жүйесінің дамуы алғы дақылға,
енгізілетін минералды тыңайтқыштар мен тұқым себу мөлшеріне және өсу
кезеңінің жауын-шашынмен қамтамасыз етілу дәрежесіне қарай белгілі бір
деңгейде ауытқып отырады. Егістік танаптың топырағындағы жеткілікті
ылғалқоры мен қоректік элементтердің мөлшері тамыр жүйесінің қарқынды
дамуына қолайлы жағдай туғызып, өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерінің
жоғары өнімділігін қамтамасыз етеді.
3.6 Арпа дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің
ұзақтығы
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлердегі арпаның құрғақшылыққа
төзімділігі осы аймақта өсірілетін сорттардың морфологиялық және
анатомиялық белгілерімен қатар өсімдіктердің тіршілік барысында жүретін
физиологиялық процестер мен егістікте қолданылатын агротехникалық
тәсілдерге байланысты біршама өзгеріп отырады.
Біздер өз тәжірибелерімізде жасуша шырынының концентрациясы мен
жапырақтардың су ұстау күшіне минералды тынайтқыштардың әсерін ескере келе
және жылдың жауын - шашынмен қамтамасыз етілуіне байланысты ауыспалы
егістегі арпа өсімдіктерінің құрғақшылыққа төзімділік қасиеттерін бағалап,
түпкі өніммен байланыстыра түсіндіруді мақсат еттік.
Жалпы, 1990-1992 жылдары жасуша шырынының ең төменгі концентрациясы
(9,1-19,3%) сүрі жерге себілген арпа егістігінде тіркелсе, арпаның сүрі
жерден кейінгі екінші дақылында 11,7 – 20,6%, үшінші дақылда 13,2-21,8%, ал
ауыспайтын арпа егістігінде ең жоғары (13,9-23,0%) мағынаға ие болды.
Мұндай ауытқушылық ауыспалы егістегі арпаның орны сүрі танаптан қашықтаған
сайын топырақтағы ылғал қоры азайып, егістік өсімдіктеріндегі жасуша
шырынының концентрациясы арта түседі деген заңдылыққа келіп саяды.
Жоғарыда қысқаша ескертілгендей, егістік жағдайда өсімдіктердің
құрғақшылыққа төзімділігін бағалаудың тікелей әдісі өнімге есеп жүргізу
болып табылады. Өнімге жасалған есептеулерге жүгінсек, 1990-жылы сүрі жерге
себілген арпа өнімі орта есеппен гектарына 17,2 ц, арпаның сүрі жерден
кейінгі екінші дақылында 11,9 ц, үшінші дақылында 9,5 ц, ауыспайтын арпа
егістігінде 7,0 ц болса, кезектегі 1991 және 1992 жылдары аталған алғы
дақылдар бойынша тиісінше 12,2; 6,0; 3,2; 1,3 және 25,3; 21,5; 20,4; 16,1
цга өнім түзілді. Жауын-шашыны мол жылдағы өнім деректерін былай қойғанда
қуаншылықта өткен 1991-жылғы арпа өнімі ылғалы орташа 1990-жылмен
салыстырғанда сүрі танапқа себілген егістіктен 5,0 цга немесе 29,1%,
екінші дақылынан 5,9 цга немесе 49,6%, үшінші дақылынан 6,3 цга немесе
66,3%, ауыспайтын егістіктен 7,0 цга немесе 76,3% кем алынған.
Қысқасы, құрғақшылықтың салдарынан болған өнім шығынын (29,1-76,3%)
сараптау ауыспалы егістегі алғы дақылға байланысты топырақ ылғалының мол
қоры жасуша шырынының концентрациясын азайтып, арпаның ойдағыдай өсіп-
дамуына қолайлы жағдай туғызады да, нәтижесінде өсімдіктердің
құрғақшылыққа төзімділігі әлдеқайда арта түседі.
Арпа өсімдіктерінің құрғақшылыққа төзімділігінің маңызды физиологиялық
көрсеткіштерінің бірі – жапырақтардың су ұстау қабілеті. Бұл көрсеткіш
өсімдік ағзасындағы ұлпалардың белгілі бір сулану денгейін сипаттайтын
және сыртқы ортаның әсері, қолданылатын агротехникалық тәсілдер мен
өсірілетін дақылдарға қарай өсімдіктердің өсіп-жетілу кезіндегі жекелген
даму кезеңдерінде әрқилы қалыптасуы ықтимал.
Төменде сүрі танаптағы өсірілген тәжірибеде арпа жапырақтарын су ұстау
күшіне минералды тынайтқыштардың әсерін келтіріп отырмыз (2-кесте).
2-кесте – Сүрі танаптағы арпа жапырақтарының су ұстау күшіне минералды
тыңайтқыштардың әсері (1993-2000 жж.)
Нұсқа Жалпы мөлшермен салыстырғанда жапырақтардың 2 сағат ішінде
жоғалтқан суы, %
түптену түтіктену масақтану сүттену
Тыңайтқышсыз 21,0 20,5 19,8 18,6
Р15 19,3 18,5 17,6 15,8
Р30 19,0 18,1 17,2 15,3
N30P30 18,8 17,9 16,9 15,0
ЕКЕА 0,5, % 0,9 0,7 0,5 0,6
Ескерту: Р15 тұқыммен бірге қатарлап енгізілген
Жауын-шашыны жеткіліксіз тәлімі аймақта өсірілетін басқа дәнді
дақылдармен салыстырғанда жалпы құрғақшылыққа төзімді келуінен арпа
жапырақтарының су ұстау қабілеті жоғары келеді. Жиналған мәліметтерді
талдау сүрі танапқа егілген арпа өсімдіктерінің жапырақтары бақылауда екі
сағат солудан кейін түптену кезеңінде жалпы мөлшермен салыстырғанда
21,0%, түтіктенуде 20,5%, масақтануда 19,8% және дәннің сүттенген
мезгілінде 18,6% су жоғалтқандығын дәлелдейді. Жапырақтардың солу уақыты
ішіндегі жоғалған судың ең аз мөлшері сүттену кезеңінде байқалады,
өйткені бұл құбылыс арпа дақылының биологиялық ерекшеліктеріне, яғни өсу
кезенінің соңына қарай өсімдіктердің су ұстау қабілетін күшейте
түсетіндігіне байланысты қалыптасады. Нәтижесінде арпа жапырақтарының
физиологиялық белсенділігі масақтағы дән әбден толысқанға дейін
төмендемейді.
Сүрі танапқа себілген арпа егістігінде минералды тыңайтқыштар қолдану
жапырақтардың өсу қарқынын үдетіп қана қоймай, сонымен бірге олардың солу
уақытындағы су ұстау қабілетін де арттыра түседі. Мәселен, бақылаумен
салыстырғанда тыңайтылған егістіктегі жапырақтардың су ұстау қабілеті
өсімдіктердің түптену кезеңінде 1,7-2,2%, түтіктенуде 2,0-2,6%,
масақтануда 2,2-2,9%, сүттенуде 2,8-3,6% жоғарылаған. Жалпы, арпаның өсу
кезеңі бойына осындай заңдылық сақталса, ал қуаңшылық жылдары
жапырақтардың су ұстау қабілеті күшейе түсетінін аңғарамыз.
Математикалық өңдеудің нәтижелері минералды тыңайтқыштар енгізілген
нұсқалардағы деректердің бір-бірінен елеулі айырмасын дәлелдей
алмағанымен, ең негізгісі мұндай сенімді айырмашылық (ЕКЕА0,5=0,5-0,9%)
бақылау мен тыңайтылған егістік мәліметтеріне қатысты екеніне ешқандай
күмән жоқ.
Қорыта келгенде, ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақтағы ауыспалы егістің
сүрі танабына енгізілетін минералды тыңайтқыштар арпа өсімдіктерінің су
режимін жақсартуда айтарлықтай рөль атқарады. Егістік танаптың қоректік
элементтермен жеткілікті жабдықталуы өсімдіктердің суды өнімсіз шығындауын
төмендетіп, олардың құрғақшылыққа төзімділігі мен дән өнімін көтеруге үлкен
мүмкіндік жасайды.
Жаздық арпа – масақты дәнді дақылдардың ішіндегі ең тез пісетін әрі
құрғақшылыққа төзімді дақыл. Сыртқы орта жағдайларына өте бейімділігінің
арқасында бұл дақылды құрғақ далалы аймақтан бастап, биік таулы
белдемдердің егіс алқаптарынан да кездестіруіңіз ғажап емес. Диссертациялық
жұмыстың бірінші тарауында әдебиеттік шолу ретінде атап өтілгендей,
көптеген ғылыми деректер бойынша арпаның өсу кезеңінің ұзақтығы егілетін
сорттардың биологиялық ерекшеліктері мен өсірілген ауданына байланысты 60
пен 120 күннің аралығында созылады.
Біздің зерттеулерде жаздық арпаның аудандастырылған Днепровский 435
сортының өсу кезеңінің жалпы ұзақтығы тәжірибеде қолданылған агротехникалық
тәсілдер мен нақты жылдың ауа райына қарай 83-тен 101 күнге дейін ауытқып,
19 жыл ішінде орта есеппен 92 күн құраған.
Алматы облысының ылғалы тапшы тәлімі аймағында жаздық арпаның ойдағыдай
өсіп-дамуы топырақ ылғалдылығы мен температурасына сәйкес қалыптасып,
егістік танабындағы өсімдіктер қысқы-көктемгі ылғал қорын тиімді
пайдаланады да, шілде түскенге дейін дән түзіп үлгереді. Аталған аудандарда
арпаның өсу кезеңі негізінен сәуір-маусым айларын толық қамтитындықтан, осы
уақыт аралығындағы тәлімі егіншілік табиғатына тән бір-біріне қарсы
бұлжымас екі құбылыстың орнығатынын айтқанымыз қисынды болар: біріншіден,
өсімдік өскіндері жер бетіне көктеп шыққанан бастап пісу мерзіміне дейін
жауып-шашынның мөлшері айтарлықтай дәрежеде азаяды; екіншіден, өсу
кезеңінің басынан бастап, соңына қарай күн өткен сайын ауа температурасы
белсенді түрде жоғары көтеріле бастайды.
Демек, топырақ ылғалының жетімсіздігі мен ауа температурасының шектен
тыс жоғарылығы арпа өсімдіктерінің дамуын еріксіз жеделдетіп, өсу кезеңінің
ұзақтығына және сондай-ақ дән өніміне кері әсер етеді.
4 Тәлімі арпа егістігінің фитосанитарлық жағдайын оңтайландыру
4.1 Егістіктің арамшөптермен ластануы
Ауыспалы егістің барлық танаптарында жыл сайын жүйелі түрде жүргізілетін
күресу әдістері – егістікті сүрі жерге қалдыру, топырақты негізгі және
себер алдында өңдеу, тұқым себу мерзімі мен оның оңтайлы мөлшерін қатаң
сақтау, өсімдіктерді күтіп-баптау кезінде химиялық күресу тәсілдерін
үйлестіру сияқты шаралар жиынтығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құқығында
ҚОЖАБАЕВ ЖҰМАДІЛЛА ІЛИЯСҰЛЫ
Қазақстанның оңтүстік – шығысында тәлімі арпа өсірудің ғылыми негіздері
06.01.01 – Жалпы егіншілік
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертацияның
Авторефераты
Қазақстан Республикасы
Алмалыбақ, 2008
Жұмыс Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми – зерттеу
институтында орындалған
Ғылыми кеңесші ҚР ҰҒА, Ресей АШҒА және Украина АҒА
академигі, биология ғылымдарының
докторы, профессор Оразалиев Р.А.
Ресми оппоненттер Ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы, профессор Төрешов О.Т.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы, профессор Сүлейменова Н.Ш.
Ауыл шаруашылығы ғылымдарының
докторы, профессор Сыдық Д.Ә.
Жетекші ұйым Жәңгірхан атындағы Батыс Қазақстан
агротехникалық университеті
Қорғау 2009 жылы 27 ақпанда 14.00 сағатта Қазақ егіншілік және өсімдік
шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтындағы БД 55.05.01 диссертациялық
кеңесінде өтеді. Мекен-жайы: 040909, Алматы облысы, Қарасай ауданы,
Алмалыбақ ауылы, Ерлепесов көшесі, 1.
Диссертациямен ҚазЕӨШҒЗИ кітапханасында танысуға болады.
Автореферат 2008 жылы 26 желтоқсанда таратылды.
Диссертациялық кеңестің ғалым хатшысы,
ауыл шаруашылығы
ғылымдарының докторы Әлдеков Н.А.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бұрынғы Кеңес Одағының ыдырап, еліміз егемендікке
жеткен кезеңде ауыл шаруашылығы өндірісі айтарлықтай дағдарысқа ұшырағаны
баршамызға аян. Әсіресе, жекешелендіру кезінде аймақтық және экономикалық
жағдайларына байланысты арнайы мамандандырылған шаруашылықтардың мезгілсіз
таратылып, кішігірім ауыл шаруашылығы құрылымдарына айналуы жылдар бойы
қалыптасқан материалдық – техникалық базаның құлдырап, егіс құрылымындағы
дақылдардың үлес салмағы мен ауыспалы егістердің бұзылуына себебші болды.
Осындай келеңсіз құбылыстың салдарынан көптеген дақылдардың егіс көлемі
амалсыз қысқарып, өнімділігі әлдеқайда төмендеп кетті.
Дегенмен, бертін келе шағын құрылымдардың өндірістік кооперативтер мен
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктерге және акционерлік қоғамдарға
қайтадан бірігуі ауыл шаруашылығы өндірісінің қайтадан жанданып, тұрақтану
кезеңіне біршама тезірек өтуіне мүмкіндік жасады. Оның үстіне кейінгі 2003-
2005 жылдардың арнайы ауылға арналуы – мемлекет тарапынан ауыл
шаруашылығына көрсетіліп отырған нақты қолдауы мен тікелей көмегінің
айғағы. Нәтижесінде осыдан 8-10 жыл бұрын жағдайы сын көтермейтін ауыл
шаруашылығының барлық салалары қазіргі уақытта қайта жаңарып, жан-жақты
даму үстінде.
Еліміздің оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта
орналасқан егіншілік аудандарының астық өндірудегі мүмкіндіктері
айтарлықтай жоғары. Әйтсе де агротехниканың жетімсіз зерттелуінен аймақтағы
арпа өнімі бірталай тұрақсыздыққа ұшыраған және қазіргі талап деңгейіне
сәйкес келмейді. Сөз етіп отырған дақылдың өнім құрылымын былай қойғанда,
жаздық арпаның, әсіресе аудандастырылған Днепровский 435 және сол тектес
сорттардың өнімділігі мен оның жекелеген көрсеткіштеріне кешенді ықпал
ететін агротехникалық әдістердің (алғы дақыл, қоректену аясы және тұқым
себу мөлшері) жиынтық әсері жөнінде де ғылыми деректер жоқтың қасы.
Сол себепті тәлімі аймақтың топырақ – климат жағдайлары мен
аудандастырылған сорттардың биологиялық ерекшеліктерін естен шығармай
жаздық арпа өсіру агротехникасын жетілдіретін зерттеулердің қажеттігі
туындап, осы еңбектің негізгі мазмұнын сипаттайтын басты арқауға айналды.
Жұмыстың ғылыми бағдарламалармен байланысы. Зерттеулер мемлекеттік
ғылыми-техникалық бағдарламаларға қатысты тақырыптар бойынша орындалған
(мемлекттік тіркеу нөмірлері 0182. 3005467; 0186. 0082498; 0194 ҚР 00026;
0196 ҚР 00288; 0196 ҚР 00291).
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың мақсаты - Қазақстанның
оңтүстік – шығысындағы ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақта жаздық арпа
өсірудің ғылыми негіздерін жасау. Бұл мәселені жүзеге асыру үшін алдымызға
төмендегідей міндеттер қойылды:
- арпа дақылының өнімділігін арттыруға бағытталған арнаулы ауыспалы
егістіктер туралы тұжырымдамалар жасау;
- ауыспалы егістегі алғы дақылға, қоректену аясы мен аумағына байланысты
жаздық арпаның өнім қалыптастыру ерекшеліктерін зерттеу.
- арпа егістігінің фитосанитарлық ахуалын оңтайландыратын факторларды
анықтау;
- арпа өнімділігі мен оны құрайтын элементтердің алғы дақылға, қоректену
аясы мен тұқым себу мөлшеріне тәуелділігін анықтау;
- жоғары дән өнімін қамтамасыз ететін оңтайлы жапырақ алаңының ағымы мен
фотосинтездің таза өнімділігінің ырғағын табу;
- тауарлы астық және тұқым өндірісі жағдайында сүрі танапқа егілген арпа
өнімділігі мен тұқымның егістік сапасын зерттеу;
- тәлімі арпа өсірудің зерттелген агротехникалық тәсілдерін экономикалық
және энергетикалық тұрғыда бағалау.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Қазақстанның тәлімі жер жағдайында алғаш рет
көп факторлы егістік тәжірибеде жаздық арпаның алғы дақылға, қоректену аясы
мен аумағына байланысты ылғал тұтынуы, егістік жиілігінің қалыптасуы,
өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі және буын тамырларының түзілу
ерекшеліктері ғылыми түрде негізделді.
Ауыспалы егістегі сүрі танапта минералды тыңайтқыштар қолдану және
зерттелген алғы дақылдарға қарай егістіктің қалыпты жиілігін сақтау арпа
өсімдіктерінің фитосанитарлық жағдайларын онтайландыруға айтарлықтай ықпал
ететіндігі дәлелденген.
Статистикалық талдау әдістері арқылы дән өнімі мен өсімдік тіршілігі
жағдайларының арасындағы тығыз тәуелділік және арпа өнімін қалыптастырудағы
сыналған негізгі факторлардың әсер ету дәрежесі анықталды.
Тәлімі егіншіліктің өзіне тән ерекшеліктерін ескере отырып, аталған
табиғи–климат аймағындағы өсірілетін жаздық арпа үшін жапырақ алаңы мен
фотосинтездің таза өнімділігінің оңтайлы ырғағы негізделген.
Тұқым шаруашылығының талаптарына сәйкес сүрі танаптағы қоректену аясы
мен аумағының арпа өніміне, дәннің технологиялық және егістік сапасына
әсері айқындалды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- тәлімі жер жағдайындағы ауыспалы егіс жүйесінде арпа дақылының орны;
- сұр топырақты ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақтағы арпа егістіктерінің
ылғалмен қамтылу дәрежесіне байланысты өнім қалыптастыру ерекшеліктері;
- алғы дақылға, қоректену аясы мен аумағына қарай арпа өсімдіктерінің
фитосанитарлық жағдайы мен фотосинтетикалық көрсеткіштерін оңтайландыру;
- көп факторлы егістік тәжірибедегі зерттелген агротехникалық
тәсілдердің арпа өнімі мен оның құрамдас бөліктеріне тигізетін үлесін
жіктеу;
- сүрі танапта қолданылатын минералды тыңайтқыштар мен тұқым себу
мөлшеріне қарай түзілетін арпа өнімі мен тұқымның егістік сапасын анықтау.
Өндірістік құндылығы. Зерттеулердің нәтижесінде тәлімі аймақта
өсірілетін жаздық арпаның жоғары өнімі мен дәнінің тұрақты технологиялық
және егістік сапасын қамтамасыз ететін ғылыми негізделген агротехникалық
тәсілдер кешені жасалып,өнімділікті шектейтін басты фактордың, яғни арпаның
ауыспалы егістегі орнына қарай егістіктің ылғалмен қамтылу дәрежесі және
оны тұтыну ерекшеліктері анықталды. Осыған орай тауарлы астық өндірісі
жағдайында алғы дақылы сүрі жер емес егістік танаптарда да арпа
өсімдіктерінің оңтайлы жиілігін қалыптастыру бұрынғы ұсыныстармен
салыстырғанда тұқым шығынын едәуір азайтып, өнім мөлшерін көтерудің
мүмкіндігін дәлелдеді. Ауыспалы егістің сүрі танабындағы арпаның қоректену
аясы мен аумағына байланысты алынған мәліметтер өндірістік тексеруден кейін
тұқым шаруашылығының талаптарын толық қанағаттандырса, фосфор тыңайтқышын
селекциялық сепкішпен бір мезгілде тұқыммен бірге қатарлап енгізу әдісі
біздер жасаған рационализаторлық ұсынысқа сәйкес Қазақ егіншілік және
өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының тәжірибе танаптарында
кеңінен қолдау тапқан.
Жұмыстың талқылануы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары ҚазЕҒЗИ жас
ғалымдары мен аспиранттарының ІХ-Х ғылыми-теориялық конференциясында
(Алматы, 1981; 1984), ССРО-ның 60 жылдығына арналған ҚазЖШҒЗИ жас ғалымдары
мен мамандарының ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы, 1982), дәнді
дақылдардың тұрақтылығы мен өнімділігін көтерудің физиологиялық негіздері
бойынша V-республикалық конференцияда (Целиноград, 1984), “ХХІ-ғасыр
қарсаңындағы егіншілік және өсімдік шаруашылығының стратегиясы” атты
халықаралық ғылыми-теориялық конференцияда (Алматы, 1999),
“Агроөнеркәсіптік кешен экологиясының мәселелері және қоршаған ортаны
қорғау” жөніндегі І-ІV халықаралық ғылыми-техникалық конференцияларда
(Алматы, 1997; Тараз, 1998; Өскемен, 2000; Щучинск, 2002), “Егіншілік,
селекция және өсімдік шаруашылығы саласындағы аграрлық ғылымның
жетістіктері” атты халықаралық конференцияда (Алматы, 2004), “Қазақстан
Республикасының егіншілік, өсімдік шаруашылығы және бақ өсіру саласындағы
агроөнеркәсіптік кешенін ғылыммен қамтамасыз ету стратегиясы” атты
халықаралық конференцияда (Алматы, 2004), Селекция және өсімдіктердің
гендік қорының биологиялық негіздері атты халықаралық ғылыми конференцияда
(Алматы, 2005) және 1980-2001 жылдары ҚазЕҒЗИ ғылыми және әдістемелік
кеңесінің мәжілістерінде арнайы баяндама үлгісінде ұсынылды.
Зерттеу нәтижелерін жариялау. Ізденушінің барлығы 125 ғылыми еңбегі
жарық көрген. Ал диссертация мазмұны бойынша көлемі 45 баспа табақтан
асатын 96 еңбек жарияланды, оның ішінде 2 кітап, 10 кітапша, 4 авторлық
куәлік, 1 агротехникалық және 1 рационализаторлық ұсыныстар бар.
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертация 160 бетке жазылып, кіріспеден,
7 тараудан, қорытынды және өндіріске ұсыныстардан тұрады. Құрамында 48
кесте, 15 сурет, 370 атаудан түзілген әдебиеттер тізімі, 10 қосымша бар.
Ізденушінің жеке еңбегі. Диссертациялық жұмыс 1979-2000 жылдары Қазақ
егіншілік ғылыми-зерттеу институтында автордың қатысуымен және оның
жетекшілігімен жүргізілген зерттеулердің нәтижесі болып табылады. Тәжірибе
бақылауларын жүргізуде және зертханалық талдау барысында көрсетілген
көмектері үшін автор ҚазЕҒЗИ тәлімі егіншілік және сорттық агротехника
бөлімінің қызметкерлері мен ғылыми-өндірістік Тұқым кооперативінің
ұжымына алғысын білдіреді.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Тәлімі аймақтың табиғи жағдайлары
Қазақстанның оңтүстік – шығысындағы сұр топырақты аймақтар тау
етегіндегі жазықтықта және тау бөктерлерінде орналасқан. Аталған жерлер
Тянь-Шань тауы жүйесінің тік биікті климаттық белдеулері ретінде танылып,
негізінен тәлімі егіншілікте пайдаланылады.
Республикамыздың Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстарындағы
жарамды тәлімі жер көлемі 2,8 млн.га шамасында. Оның ішінде ылғалы
жеткілікті 0,4 млн.га, ылғалы жартылай жететін 0,8 млн. және ылғалы
жетіспейтін 1,6 млн. га тәлімі жерлер бар.
Сұр топырақты аймақтың өзіне тән ерекшелігі – ол тау етегінен басталып,
төменгі жазыққа қарай созылып жатқан ұланғайыр еңіс. Сол себепті де жылдық
жауын-шашын мөлшері, ылғалдың қыртыс үстімен ағып өтуі, белсенді радиация
жиынтығы жер бедеріне және абсолюттік биіктігіне байланысты ауытқиды. Тау
етегіндегі жазықтықтың топырақ түзуші жыныстары – сары топырақ, сарғылт
топырақ, құмдақ және саздақ топырақтар.
Тау етегінен төмендеген сайын топырақ түзуші жыныстар жеңіл құмдақ пен
саздаққа айналады. Сөйтіп шөл дала бағытына қарай биіктіктің төмендеуіне
байланысты топырақ құрамында құм көбейеді де, керісінше лайлы фракция кеми
түседі. Демек, тау етегіндегі жазықтықта топырақ түзуші жыныстардың
генезисін анықтау кезінде тау биіктігіне және кеңістікке қатысты өзіндік
табиғи жіктелу ағымы байқалады.
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі аймақтың климаты шұғыл
континенталды, тәуліктік және жылдық ауа температурасының ауытқуы басым.
Ауаның жылдық орташа температурасы 7,40С, ал айлық орташа температура
қаңтарда минус 9,00 болса, шілде айында 25,10 шамасына жетеді. Ең жылы ай
мен суық ай екеуінің орта температурасының айырмасы 35-400 аралығында.
Тәжірибе танабының топырақ қыртысын түзуші жыныстары – жеңіл құмдақ пен
саздаққа айналған кәдімгі сұр топырақ. Бұл топырақ түрінің жазықтағы таралу
шекарасы теңіз деңгейінен 200-800 м биіктікте орналасқан. Зертханалық
талдау барысында анықталғандай, оның жыртылмалы қабатында 1,02-1,11%
қарашірігі, 0,073-0,080% азоты, 0,14 пайызға жуық жалпы фосфоры бар
екендігін көрсетеді. Жылжымалы фосфоры 16,9-20,8 мгкг. Топырақтың көлемдік
салмағы 1,13 гсм3, солу ылғалдылығы 5,52-6,42%.
Көп жылдық мөлшермен салыстырғанда зерттелген 1979-2000 жылдар ішінде
температуралық режим, жауын-шашын мөлшері және ауаның салыстырмалы
ылғалдылығы бойынша едәуір айырмашылықтар байқалды. Дегенмен тәлімі жердегі
жаздық арпаның бірқалыпты өсіп-дамуы мен өнімінің ойдағыдай қалыптасуына
оның өсу кезеңіндегі (сәуір-маусым айлары) метеорологиялық элементтердің
маңызы зор.
Атап айтар болсақ, осы мерзім аралығындағы ауа температурасының мәні
жекелеген 1982, 1984, 1991, 1995, 2000 құрғақшылық жылдары үйлесімді
мөлшерден айтарлықтай басым. Тәлімі аймақта қуаңшылық әдетте көп жағдайда
маусым айында байқалып, ол кезде ауаның орташа температурасы 25-26 градусқа
дейін көтеріледі. Сондықтан да осы айдағы температура шамасы жоғарыда
көрсетілген құрғақшылық жылдары қалыпты мөлшерден 1,4-2,0 градусқа артық
болуы кездейсоқтық емес.
Жауған жауын-шашын көлемі мен оның маусым бойынша бөлінуінде де біршама
ауытқушылық бар. Арпаның өсу кезеңіндегі ылғалмен қамтамасыз етілу
дәрежесіне қарап, 1979 жылды өте қолайлы деп есептеуге болады. Көп жылдық
мөлшердегі 77 мм орнына 133,8 мм жауын жауып, егістіктің ылғалмен
жабдықталуы да біркелкі жақсы жағдайда өтті.
Келесі 1980-1985 жылдар аралығы, жалпы ауыл шаруашылығы жылы бойынша да,
көктемгі-жазғы кезеңнің ылғалдылығына да қарай жауын-шашынның
жетімсіздігімен ерекшеленді. Тек қана аса құрғақ 1984-жылды жеке атап өткен
жөн, өйткені осы ауыл шаруашылығы жылында мөлшердегі 221 мм орнына небары
125 мм жауын-шашын түссе, ал арпаның өсу кезеңінде бұл көрсеткіш тиісінше
84 және 26 мм құрады. Нәтижесінде ауа райының тым қолайсыздығынан тәлімі
аймаққа себілген дәнді дақылдардың егіс көлемінің бірқатар бөлігі жұмсалған
шығынды ақтай алмады.
Ылғалдылығы жағынан 1986, 1988, 1989, 1990 жылдарды орташа деңгейлі
топқа жатқыздық. Әсіресе, 1987 ауыл шаруашылығы жылы 300 мм жауын-шашын
түсіп, оның маусым бойынша бөлінуі де сәтті қалыптасты. Мәселен, осы жылдың
маусым айында көп жылдық мөлшердегі 22 мм орнына 50,9 мм жауын жауып,
зерттелген жылдардағы арпаның ең жоғары өніміне қол жетісті.
Кейінгі 1991-1995 жылдардың алғашқы және соңғы жылдары қуаңшылық
жағдайда, 1992-1993 жылдар жауын-шашынды, ал 1994-жыл орташа қалыпта өтті.
Ақырғы 1996-2000 жылдар ішінде аса қуаңшылықта өткен соңғы жылдан басқа
ылғалдың тапшылығы байқалған жоқ, яғни ауа райы өзгерістері тәлімі жерлерге
тән деңгейде қалыптасты деуге толық негіз қаланды.
2 Тәжірибе үлгілері және зерттеулердің әдістемелері
Жұмыстың эксперименттік бөлімі 1979-2000 жылдары Алматы облысы Іле
ауданы бұрынғы “Қаскелең” астық кеңшарының кәдімгі сұр топырағында
жүргізілген. Тәлімі аймаққа ұсынылған дәнді-сүрі жерлі ауыспалы егісінде
төмендегідей тәжірибе үлгілері ғылыми зерттеулерге басты арқау болды.
1-тәжірибе. Арпа дақылының өнімділігін арттыруға бағытталған арнаулы
ауыспалы егіс жүйесін анықтау.
1-үлгі. Сүрі жер-күздік бидай-жаздық арпа-жаздық арпа;
2-үлгі. Сүрі жер-жаздық арпа-жаздық арпа-жаздық арпа;
3-үлгі. Ауыспайтын жаздық арпа егістігі.
Нұсқалар жүйесіз әдіспен орналасқан. Мөлдектің есепті ауданы 200 шаршы
метр. Тәжірибенің қайталануы төрт ретті.
2-тәжірибе. Алғы дақыл мен тұқым себу мөлшеріне байланысты арпаның өсу
және даму заңдылықтарын бақылау. Алғы дақыл – сүрі жер, арпа, арпа; тұқым
себу мөлшері 2, 3, 4, 5 млн.дәнга. Нұсқалар жүйесіз әдіспен орналасқан.
Мөлдектің есепті ауданы 100 шаршы метр. Тәжірибенің қайталануы төрт ретті.
3-тәжірибе. Арпа дақылының қоректену аясы мен себу мөлшерінің тұқымның
егістік сапасы мен өнімдік қасиеттеріне әсерін зерттеу. Қоректену аясы –
Р15 тұқыммен бірге; Р30; N30P30. Тұқым себу мөлшері 2, 3, 4, 5 млн.дәнга.
Нұсқалар мөлдектердің бөлшектену әдісімен орналасқан. Бірінші реттегі
мөлдектердің есепті ауданы 100, екінші реттегі – 25 шаршы метр. Тәжірибенің
қайталануы төрт ретті.
Тәжірибедегі арпа өсімдіктерінің негізгі даму кезеңдері мемлекеттік сорт
сынау әдістемесі бойынша, мөлдектегі өсімдіктер саны өскін кезінде және
жинар алдында алты тұрақты алаңнан есепке тіркелген.
Топырақтың 1 метр тереңдігіндегі ылғалдылығы әрбір 10 см қабаты сайын
термостатты – таразылы әдіспен арпаны себерде, түптенгенде, масақтанғанда
және жинар алдында анықталған. Қайталануы үш ретті топырақ үлгілері АМ-16
бұрғысымен алынды.
Топырақтың 0-20 және 20-40 см қабатындағы сіңімді қоректік элементтердің
мөлшері мөлдектің 6 нүктесінен алынған аралас үлгілерден анықталды. Нитрат
азоты дисульфофенол қышқылы арқылы Грандваль – Ляжу әдісімен, жылжымалы
фосфор Мачигин бойынша, ауыспалы калий жалынды фотометрде жүргізілген.
Тамыр жүйесінің морфологиялық құрылымы, даму қарқындылығы және буын
тамырлардың саны И.О.Байтулиннің әдістемесі арқылы жүзеге асырылып, арпа
өсімдіктерінің құрғақшылыққа төзімділігін бағалау П.А.Генкель және
А.А.Ничипорович нұсқауларының көмегімен атқарылды.
Егістіктің арамшөппен ластануы арпаны жинар алдында қайталануы 6 ретті
сандық-таразылы әдіспен, өсімдіктердегі құрғақ заттардың түзілуі олардың
негізгі даму кезеңдерінде 100 дана өсімдіктен анықталған.
Топырақтағы тамыр мен аңыздық қалдықтың мөлшерін анықтау оның 0-40 см
қабаты бойынша қайталануы 4 ретті цилиндрмен алынған үлгілерді 0,25 мм
електе жуу арқылы жүргізілді. Тазартылған тамыр мен өсімдік қалдықтары
мұқият құрғатылып, таразыға тартылды.
Егістіктің фотосинтетикалық көрсеткіштері (жапырақ алаңы, фотосинтездің
таза өнімділігі) арпа өсімдіктерінің негізгі даму кезеңдерінде
А.А.Ничипорович және басқалардың әдістемесі бойынша есепке алынып, тамыр
шірігі ауруының дамуы арпаның түптену кезеңінде және жинар алдында бұрынғы
Бүкілодақтық өсімдік қорғау институтының ұсыныстарына сәйкес жүргізілді.
Арпа өнімінің құрылымы оны жинар алдында 1 шаршы метрден алынған
қайталануы 6 ретті баулы әдіспен мемлекеттік сорт сынау әдістемесі бойынша,
мөлдектегі нақты өнім САМПО-500, САМПО-130 комбайндарымен тікелей жинау
арқылы дәннің ылғалдылығы мен тазалығы ескеріліп, есепке алынған.
Зерттеу нәтижелерін математикалық өңдеу Б.А.Доспеховтың корреляциялық
және дисперсиялық талдау әдісімен, егістік тәжірибедегі сыналған
факторлардың (А – алғы дақыл, В – тұқым себу мөлшері, С - қоректену аясы)
әсер ету дәрежесі (һ2) Н.А.Плохинский бойынша жүргізілді.
15. Дәннің технологиялық және егістік сапасы шаршы әдіспен алынған орта
үлгілерден, ал белок (Несслер реактиві арқылы) пен крахмал (10845-76
мемлекеттік стандарты бойынша) мөлшері ҚазЕҒЗИ зертханаларында анықталған.
Тәлімі жердегі жаздық арпа өсірудің экономикалық және энергетикалық
тиімділігі арнайы әдістемелік нұсқаулар бойынша есептелінді.
Егістік тәжірибеде тәлімі аймақ үшін ұсынылған агротехникалық шаралар
қолданылды. Зерттеу нысаны ретінде 1982-жылға дейін арпаның жемдік
бағыттағы Нутанс 970, ал қалған уақытта Днепровский 435 аудандастырылған
сорттары пайдаланылды. Себу жұмыстары 1-тәжірибеде тіркемелі СЗ-3,6, 2-
тәжірибеде аспалы СН-16, ал 3-тәжірибеде селекциялық ССФК-7 сепкіштерімен
атқарылған.
Соңғы тәжірибенің үлгісінде көрсетілгендей, 15 кг түйіршіктелген
суперфосфатты селекциялық сепкішпен тұқыммен бірге қатарлап енгізу біздер
жасаған рационализаторлық ұсынысқа сәйкес жүзеге асырылып, қоректену
аясының басқа нұсқалары топырақты негізгі өңдеу кезінде даярланды.
Қолданылған агротехникалық тәсілдердің барлығы зерттеулердің бағдарламасы
мен әдістемесіне сай оңтайлы мерзімде сапалы жүргізілді.
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
3 Ауыспалы егістердегі арпаның өсу және даму ерекшеліктері
3.1 Ауыспалы егіс жүйесі
Егіншілік мәдениетін арттыру өсірілетін дақылдардан сапалы және мол өнім
алудың негізгі кепілі болып саналады. Осы күрделі мәселенің оңтайлы шешімін
табу ауыспалы егіс жүйесін кеңінен игерудің арқасында іске асырылмақ.
Нәтижесінде біз егістік жерлерді тиімді пайдаланып, топырақтың құнарлылығын
сақтап әрі қоршаған ортаның жағдайын жақсартуға толық мүмкіндік аламыз.
Тәлімі жерлерде енгізілген ауыспалы егістердің негізі сүрі жыртылған танап
болып есептеледі. Себебі ол жерде қыста-көктемде жауған жауын-шашын және
қоректік заттар жиналып, арамшөптер, өсімдіктер зиянкестері және
ауруларымен күресудің агртехникалық тәсілдері сәтті жүргізіледі.
Ал енді сүрі жыртылған танаптан кейін қандай дақылдың орналасуы
тұрғысында ғалымдар арасында әртүрлі пікір қалыптасқан. Кейбіреулері сүрі
жерден кейін екінші дақыл ретінде күздік бидай орналастыруды жөн көрсе, ал
қалғандары тәлімі жерге жақсы бейімделген, ауа райының қолайсыз
өзгерістеріне төзімді, жоғары өнім түзетін арпа дақылын себуді ұсынады. Біз
осы ұсынысты қолдай отырып, аталған мәселені ғылыми тұрғыда анықтау үшін
Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтына қарасты тәлімі егіншілік
бөлімінің ғалымдарымен бірлесіп, тәлімі жерде орналасқан ауыспалы
егістердегі арпаның орнын және оның егіс көлемін анықтау мақсатында
бірсыпыра жұмыстар жүргізгенбіз. Зерттеулерге тиісті бағасын беріп, нақты
қорытынды жасау үшін 1-тәжірибедегі ауыспалы егістің үлгілерін пайдаландық.
Осы үлгілер бойынша жүргізілген ғылыми жұмыстардың нәтижелеріне
сүйенсек, тәлімі егіншілік жағдайында шектеулі фактор топырақ ылғалы
болғандықтан, оның қоры біз орналастырып отырған дақылдардың арасында
айтарлықтай айырмашылық байқалтпады. Тек, ылғал көлемі сүрі танаппен
салыстырғанда ауыспайтын арпа егістігінде 78 мм, ал сүрі жерден кейін
орналасқан арпада 32 мм кем болды. Жиналған өнім мөлшеріне келетін болсақ,
ол әр танаптағы топырақтың құнарлылығына және жауын-шашынның түсу мерзіміне
қарай қалыптасқан. Мысалы, күздік бидай күздегі-көктемдегі ылғалдыққа
байланысты өсіп-өнсе, жаздық арпа мамыр айындағы топырақ ылғалына сәйкес
өнім құрайды. Әрине, бұл құбылыс өсу кезеңіндегі ауа райымен тығыз
байланысты болғандықтан, бірінші кезекте жалпы ылғал қорын тиімді пайдалану
мәселесіне көңіл бөлген жөн. Осы тұрғыда дәлірек айтсақ, сүрі айдалған
танапта өсірілген күздік бидайдың 1 кг дәнін құрау үшін жұмсалған ылғал
шығыны 14,4 мм болса, арпа дақылы – 13,2 мм, ал ауыспайтын егістікте – 18,1
мм-ге жетті. Осыған қарағанда арпаның ылғал пайдалану қабілеті күздік
бидаймен салыстырғанда біршама аз мөлшерді көрсетеді.
Арпаны сүрі жерден кейін үшінші дақыл ретінде орналастырған жағдайда
егістіктің арамшөппен ластануы аз-маз көбейеді, бірақ олардың арпа өніміне
аса кері әсер ете алмағаны байқалады. Бұл құбылысты арпа дақылының
арамшөптерге қарағанда тез өсіп-жетіліп кетуімен түсіндіруге болады.
Сонымен тікелей сүрі айдалған танапта өсірілген күздік бидайдың 3 жылдық
орташа өнімі әр гектардан 17,8 ц құраса, арпа дақылы – 16,8 ц, оны екінші-
үшінші танаптарда ораналастырғанда тиісінше – 15,2 және 14,0 ц, ал
ауыспайтын арпа егістігінен 11,8 ц дән жиналды.
Келтірілген мәліметтерді сараптай келіп айтарымыз, біздер орындаған
ғылыми-зерттеу жұмыстар тәлімі жерде игерілген 4-танапты сүрі жерлі-
арпаланған ауыспалы егістерінде жүргізілді.
3.2 Топырақ ылғалдылығының ағымы және егістіктің ылғалмен қамтылу
дәрежесі
Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы жиі қайталанатын құрғақшылық пен
тұрақты ылғал тапшылығы әрдайым зерттеушілерге топырақтың су режимін
жақсартуды және оларды реттеудің жаңа жолдарын іздестіруді міндеттейді. Сол
себепті өсімдіктердің топырақ ылғалын ұтымды пайдалануын жақсартуға
бағытталған барлық агротехникалық шаралардың ғылыми және практикалық маңызы
ерекше.
Зерттелген 1979-1992 жылдары қысқы-көктемгі кезеңдеріндегі ауа райының
көп жылдық көрсеткіштерден әжептеуір айырмашылығы болғандықтан, алғы
дақылдар бойынша арпа себер алдындағы өнімді ылғал қорында да елеулі
өзгешеліктер байқалды. Көктемгі ылғалдың барынша мол қоры сүрі танап
топырағында жиналып, арпаның екінші, үшінші және ауыспайтын дақылынан
тиісінше 23,8; 38,5 және 65,9 мм немесе 22,1; 41,5 және 100,8% артық
құралған (1-сурет).
Арпаның өсу кезеңі бойына қоректену аумағының әсерінен туындайтын ылғал
қорындағы айырмашылықтар едәуір шамаға жетеді және көбінесе қуаңшылық
жылдары өсімдіктердің өнімділік сипатына түбегейлі өзгерістер енгізуі
ықтимал.
Егістіктегі топырақ ылғалдылығын анықтау барысында тұқым себу мөлшерінің
жаздық арпа өсімдіктерінің су режимін реттеудегі маңызды орын алатындығы
белгілі болды. Атап айтқанда, түптену кезеңіндегі гектарына 2 және 5 млн.
дәннен себілген егістікті салыстыра талдасақ, сүрі танап топырағында 13,4
мм, арпаның екінші дақылында 15,0 мм, үшінші дақылында 14,5 мм ылғал сирек
егістікте көп сақталған. Кейінгі масақтану кезеңінде ылғалдың жалпы мөлшері
азайғанымен аталған заңдылық бұзылмастан, осы нұсқалардың арасындағы
айырмашылық тиісінше 17,5; 19,6 және 17,4 миллиметрге жетті. Сондықтан да
топырақ ылғалының қолайлы жағдайында тіршілік еткен арпа өсімдіктерінің
барлық даму кезеңдерінде түзілетін құрғақ заттардың массасы жөнінде айқын
басымдылық танытатындығы анық. Керісінше, масақтану мерзіміндегі жиі
егістіктерде, әсіресе алғы дақылы сүрі жер емес танаптарда топырақ ылғалы
мейлінше азайып, сыртқы ортада құрғақшылықтың әсерін күшейте түседі.
Математикалық есептеулер себер алдында (r=0,85 ± 0,20), түптенуде
(r=0,77 ± 0,25) және масақтану кезеңінде (r=0,59 ± 0,33) байқалатын арпа
өнімі мен топырақтағы өнімді ылғал мөлшерінің арасындағы жоғары оң
тәуелділіктің барлығын көрсетеді.
Топырақ ылғалының қоры мен дән өнімінің арасындағы тәуелділік
коэффициентін талдау арпа өнімін құрауда негізгі рөльді ерте көктемдегі
топырақ ылғалының қоры атқаратындығын дәлелдейді және осы шаманың мәніне
басты назар аударылуы керек.
Ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақтарда топырақ ылғалы құнарлылықтың
негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Сондықтан оның ауыспалы егіс
танаптарындағы өнім бірлігіне жұмсалатын шығынын қарастырудың айтарлықтай
мәні бар (1-кесте).
Жүргізілген бақылаулар ылғал шығынының бұл түрі алғы дақылға және нақты
жылдың жауын-шашынмен қамтамасыз етілу дәрежесіне қарай өзгеретіндігін
көрсетеді. Орта есеппен 1979-1992 жылдары 1 центнер дән түзу үшін жұмсалған
жалпы ылғал шығыны барлық алғы дақылдар бойынша 9,1-18,0 мм аралығында
ауытқыған. Дәлірек айтсақ, ауыспалы егіс жүйесіндегі алғы дақылдардан кейін
орналасқан арпа егістігіндегі ылғал шығыны 9,1-12,4 мм құраса, ал тек қана
танабы ауыспайтын арпа егістігіндегі бұл көрсеткіш салыстырмалы түрде үлкен
шамаға жеткен.
1-сурет – Алғы дақылға байланысты жаздық арпаның өсу кезеңіндегі өнімді
ылғал қорының ағымы,
мм (1979-1992 жж.)
1-кесте – Алғы дақыл мен өсу кезеңіндегі жауын-шашын мөлшеріне байланысты 1
ц арпа дәнін түзу үшін жұмсалған ылғал шығыны
Алғы Себер Өсу Жинар Өсу Дән 1 ц дәнге
дақыл алдындағы кезеңіндегіалдындағы кезеңіндегіөнімі, жұмсалған
ылғал қоры,жауын-шашынылғал қоры,жалпы ылғалцга жалпы ылғал
мм мөлшері, мммм шығыны, мм шығыны, мм
Орташа есеппен 1979-1992 жж.
1 131,3 88,6 15,2 204,7 22,5 9,1
2 107,5 88,6 9,1 187,0 16,1 11,6
3 92,8 88,6 7,0 174,4 14,1 12,4
4 65,4 88,6 4,2 149,8 8,3 18,0
Қуаңшылық жылдары
1 105,7 27,3 0 133,0 12,1 11,0
2 82,7 27,3 0 11,0 6,1 18,0
3 71,0 27,3 0 98,3 4,0 24,6
4 47,7 27,3 0 75,0 1,4 53,6
Ылғалы орташа жылдары
1 137,2 76,9 2,3 211,8 22,3 9,5
2 113,0 76,9 0 189,9 14,7 12,9
3 98,6 76,9 0 173,7 12,5 13,9
4 69,0 76,9 0 145,9 8,3 17,6
Ылғалды жылдары
1 139,6 139,4 39,8 239,2 29,1 8,2
2 115,8 139,4 25,4 229,8 23,8 9,7
3 101,0 139,4 19,6 220,8 21,9 10,1
4 71,8 139,4 11,8 199,4 12,4 16,1
Ескертулер:
1 Сүрі жерге егілген арпа,
2 Арпаның сүрі жерден кейінгі екінші дақылы,
3 Арпаның сүрі жерден кейінгі үшінші дақылы,
4 Ауыспайтын арпа егістігі.
Арпаның өсу кезеңіндегі жауған жауын-шашынның мөлшеріне қарай егістікте
жұмсалған ылғал шығынының көлемі де өз алдына сөз етуге тұрарлық. Мәселен,
аталған кезеңдегі жауын-шашыны бар болғаны 27,3 мм құраған қуаңшылық
жылдары ылғал шығыны күрт өсіп, сүрі жердегі егістікте 11,0 мм, арпаның
екінші дақылында 18,0 мм, үшінші дақылында 24,6 мм, ал ауыспайтын егістікте
шамадан тыс 53,6 миллиметрге дейін көбейген. Керісінше, арпаның пісіп-
жетілу мерзімінде орта есеппен 139,6 мм жауын жауған ылғалды жылдары
түзілетін өнім бірлігіне жұмсалған ылғал әлдеқайда төмендеп, зерттеудегі
алғы дақылдарға сәйкес небары 8,2-16,1 мм арасында ғана өзгеріс тапты.
Кейінгі 1993-2000 жылдары сүрі танапта қолданылған минералды
тыңайтқыштардың тиімділігін нақты жылдың болмысына қарай талдар болсақ,
тыңайтылған егістіктерде бақылаумен салыстырғанда қуаңшылық жылдары
жұмсалған ылғал шығыны 1,6-2,8 мм, ылғалы орташа жылдары 0,8-1,3 мм,
ылғалды жылдары 0,6-0,8 миллиметрге кеміген. Демек, тәлімі аймақтағы
ауыспалы егісте топырақ ылғалы барынша көп жиналатын сүрі танаптар бір
жағынан құрғақшылықтың теріс әсерін әлсіретсе, екінші жағынан
тыңайтқыштардың жағымды ықпалын анағұрлым арттыра түседі.
3.3 Топырақтың қоректік режимі
Қоректік режимге жүргізілген бақылаулар механикалық өңдеулердің
нәтижесінде қалыпты жағдайдағы ылғалдылығы мен органикалық қалдықтардың
минералдану қарқындылығы жоғары жүретін сүрі танаптағы нитраттардың айрықша
басымдылығын көрсетеді.
Атап айтсақ, арпа себер алдында топырақтың 0-40 см қабатындағы азоттың
нитратты мөлшері сүрі жердегі егістікте орта есеппен 40,4 мг құраса, екінші
дақылында 20,9 мг және үшінші дақылында ( 15,5 мг) әлденеше төмендеп, ал ең
аз шамасы (10,2 мг) ауыспайтын егістікте тіркелген. Корреляциялық талдаудың
нәтижелері топырақтағы нитраттың көктемгі деңгейі мен дән өнімінің
арасындағы тығыз тәуелді байланысты дәлелдейді (r=0,71± 0,21).
Арпаның түптену кезеңіндегі анықтауда өсімдіктердің азотты болмашы
пайдаланғаны байқалып, толық пісу мерзіміне қарай аталған алғы дақылдар
бойынша оның мәні тиісінше 25,5; 11,3; 6,9 және 4,5 милиграмға теңелген.
Осы шамалас заңдылықты фосфор-калий режимі жөнінен де айтуымызға сенімді
деректер бар. Демек, таза сүрі жерден кейін орналасқан арпа егістігі бүкіл
өсу кезеңі бойына басқа танаптармен салыстырғанда қоректік элементтермен
әлдеқайда жаксы жабдықталады.
Сүрі танапқа енгізілген минералды тыңайтқыштардың әсерінен топырақтағы
қоректік элементтердің жылжымалы түрлері көбейіп, арпа өсімдіктерінің
қоректену жағдайлары жақсаратындығы белгілі.
Мысалы, тәжірибе танабына тыңайтқыштар енгізілгенге дейінгі нитраттың
(40,3 мгкг), жылжымалы фосфордың (23,2 мгкг) және ауыспалы калийдің (550
мгкг) бастапқы көлемін айта келіп, зерттеу үлгісіндегі P30 аясында
берілген 30 кг азоттың арқасында топырақтың 0-40 см қабатындағы
нитраттардың мөлшері түптену кезеңінде орта есеппен 1,8 мг, топырақты
негізгі өңдеу алдында енгізілген 30 кг әсерлі зат дәрежесіндегі
суперфосфаттың әсерінен арпа себер алдындағы жылжымалы фосфор 1,0-1,1 мг
көтерілетіндігі анықталды.
Көктемде тұқыммен бірге қатарлап берілген P15 нұсқасындағы фосфор
қышқылының шамасы да өсімдіктердің түптену кезеңінде өзінің тиісті өсімін
тапқан.Ал егін жинар алдындағы топырақ үлгілеріне жүргізілген зертханалық
талдаулар арпа өнімінің деңгейіне сәйкес егістік танабында қалған қоректік
элементтердің нақты көлемін сипаттайды.
Жоғарыда айтылған жайларды түйіндей келсек, ылғалы жеткіліксіз тәлімі
жердегі ауыспалы егістің сүрі танабына минералды тыңайтқыштар енгізу арпа
егістігінің қоректік заттармен жабдықталуын жақсартып, өсімдіктердің өсу
жағдайын оңтайландыра түсуге айтарлықтай негіз қалайды.
3.4 Тұқымның егістік өнгіштігі
Мәдени дақылдар тұқымының өнгіштігін көтеру ертеден-ақ көптеген
зерттеушілердің басты назарына іліккен, бірақ бұл әсіресе кейінгі жылдары
шешімін тағатсыз күткен өзекті мәселеге айналып отыр. Аграрлық ғылымның
түрлі салаларының даму нәтижесінде тұқымның төмен өнгіштігінің кейбір
себептерін айқындайтын маңызды фактілер анықталып, зертханалық және егістік
өнгіштікті көтерудің жаңа жолдары қарастырылуда.
Егістіктегі дән өнімін құрауға қатысатын алаң бірлігіндегі өсімдіктер
саны әрдайым тұқымның егістік өнгіштігіне тікелей бағынышты келеді.
Сондықтан ылғалы жеткіліксіз тәлімі жер үшін оның аса құрғақ климатты
жағдайында аталған көрсеткіштің құндылығы сөзсіз арта түспек.
Тәжірибедегі есептеулерге жүгінсек, тұқым сіңіру тереңдігіндегі топырақ
ылғалдылығының шамамен бірдей болғанымен, басқа егістіктерге қарағанда сүрі
жерге себілген жаздық арпаның егістік өнгіштігі біршама жоғары екендігі
байқалады. Мәселен, 1979-1992 жылдар ішінде сүрі жердегі арпаның егістік
өнгіштігі орта есеппен 74,3% құраса, ал екінші және үшінші дақылы мен
танабы үздіксіз ауыспайтын егістіктерде тиісінше 72,0; 70,5 және 68,2%
немесе 2,3; 3,8 және 6,1 пайызға кеміген. Мұндай құбылыс, біздің
пікірімізше, ауыспалы егістегі алғы дақылдарға қарай топырақтың жыртылатын
қабатының құрылымына және сүрі танап бетіндегі аңыздық қалдықтардың
жоқтығына байланысты болуы керек.
Зерттелген жылдары тұқым себу мөлшері мен оның егістік өнгіштігінің
арасында орнығатын кері тәуелділікті айта кетуіміз қажет, яғни себу мөлшері
көбейген сайын тұқымның егістік өнгіштігі төмендей түседі және керісінше
қайталануы ықтимал.
Атап айтсақ, себу мөлшерін гектарына 2-ден 5 млн. дәнге арттыру сүрі
жердегі арпаның егістік өнгіштігін 6,2%, екінші дақылында 6,3%, үшінші
дақылында 6,9 пайызға төмендеткен.
Сүрі танапта жүргізілген тәжірибедегі қоректену аясы мен аумағына қарай
жаздық арпаның егістік өнгіштігін талдай келсек, тыңайтқышсыз нұсқадағы бұл
көрсеткіштің орташа мәні 74,7% болса, 15 кг фосфорды тұқыммен бірге
қатарлап енгізгенде 77,8%, Р30 аясында 79,0%, N30Р30 – 78,8 пайызға
теңелген.
Көп факторлы тәжірибе нәтижелерін дисперсиялық талдау арпа тұқымының
егістік өнгіштігі бірінші кезекте қоректену аумағы мен аясына (48,5-63,1%),
сонан соң алғы дақылға (25,6-38,5%) қарай өзгеретіндігін көрсетеді.
Тәжірибедегі сыналған агротехникалық шараларға сәйкес жаздық арпаның
егістік өнгіштігі жөніндегі деректерді жинақтай келе төмендегідей тұжырым
жасауға болады. Аталған көрсеткіштің түзілу шамасы алғы дақылға, қоректену
аумағы мен аясына қарай бірталай аралықта ауытқиды, дегенмен негізгі
анықтаушы фактор ретінде тұқым сіңіретін тереңдіктегі топырақ ылғалы мен
температурасын атауымыз қажет.
3.5 Тамыр жүйесінің дамуы
Тамыр жүйесінің қуаттылығы – топырақ ылғалдылығы мен құнарлылығын
барынша пайдаланудың арқасында сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына
өсімдіктердің төзімділігін арттырып, тіршіліктегі маңызды бірқатар
органикалық қосылыстардың алғашқы синтезінде айтарлықтай қызмет атқаратын
және өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерінің жоғары өнімділігін қамтамасыз
ететін шешуші факторлардың бірі.
Өсімдіктердің даму сатысында бас өркен мен түптену өркеніндегі, әсіресе
колеоптиль буынындағы буын тамырлардың барынша қарқынды қалыптасуы түптену-
түтіктену кезеңінде байқалады. Түтіктену кезеңінен кейін ұрық тамырлар мен
колеоптиль буындағы тамырлардың өсуі бірден әлсірегенімен, бірақ олардың
тіршілігі дәннің сүттенген мезгіліне дейін тоқтамайды. Оның есесіне
түтіктену – масақтану кезеңінде бас өркеннің буын тамырлары жанданып, өсуді
ерекше үдете түседі. Арпа өсімдіктерді бас шығарғаннан соң тамырлардың
дамуы өте баяу болса да, олардың өсуі дән толысқанға дейін жалғасады.
Тамырлардың тармақтану қарқындылығы олардың ең белсенді аймағы жөнінде
дұрыс мағлұмат алуға мүмкіндік жасайды. Жүргізілген бақылаулар арпаның ұрық
тамырларының барынша жедел тармақтануы түптену кезеңінде 5-25 см,
түтіктенуде 15-35, масақтану мен сүттенуде 45-70 см тереңдікте өтетіндігін
дәлелдейді. Ал 25-35 см тереңдіктегі топырақтың аса тығыздығынан
тамырлардың тармақтануы өте әлсіресе, тереңдеген сайын кейінгі ылғалдырақ
және мейлінше тығыздалмаған қабаттарда қайтадан арта түседі. Ылғал қоры
азая келе топырақтың жоғары қабатындағы жанама тамырлардың біраз бөлігі
тіршілігін тоқтатып, сол себепті қуаңшылық жылдары өсімдіктер дамуының
соңғы кезеңдерінде тармақтану қарқыны күрт бәсеңдейді.
Біздің тәжірибеде алынған мәліметтер арпа өсімдіктерінің топырақтағы
буын тамырларының дамуы алғы дақыл мен тұқым себу мөлшеріне, сондай-ақ
нақты жылдың жауын-шашынмен қамтамасыз етілу дәрежесіне байланысты
өзгеретіндігін айқын көрсетеді.
Зерттеу жүргізілген 1986-1992 жылдары гектарына 3 млн. дән себілген
егістікте өсу кезеңі бойынша арпаның 1 өсімдікке шаққандағы буын
тамырларының саны сүрі жерге себілген егістікте орта есеппен 16,0 данаға,
арпаның сүрі жерден кейінгі екінші дақылында 12,6, үшінші дақылында 10,8
данаға теңелсе, ал үздіксіз бір танапқа себілетін арпа егістігінде небары
6,5 дана тамыр түзілген (2-сурет).
Сүрі танаптағы арпаның 1 өсімдікке шаққандағы буын тамырларының саны
егістікте қолданылатын минералды тыңайтқыштар мен тұқым себу мөлшеріне
қарай түрліше қалыптасатынын дәлелдейді.
Толығымен алғанда, өсімдіктердің тамыр жүйесінің қарқынды дамуына
тыңайтқыштардың барлық түрі себепші болады, әсіресе олардың тиімділігі азот
пен фосфор тыңайтқыштарын бірге енгізген нұсқада жоғары екендігі байқалады.
Мысалы, 1 өсімдікке шаққандағы буын тамырлардың саны орта есеппен бақылауда
11,3-15,4 данаға теңелсе, 15 кг түйіршіктелген суперфосфатты тұқыммен бірге
қатарлап енгізгенде 12,5-16,8 немесе 1,2-1,4 дана, Р30 нұсқасында 13,4-17,6
немесе 2,1-2,2 дана, ал N30Р30 қоректену аясында 14,5-18,7 немесе 3,2-3,3
данаға көбейген.
Ауыспалы егістегі бірінші танапқа орналасқан сүрі жердің ылғал қоры мен
топырағының табиғи құнарлылығы жеткілікті болғанымен өсімдіктердегі буын
тамырлардың түзілуі өсу кезеңінің ішінде жауған жауын-шашын мөлшеріне қарай
біршама ауытқып, 1993 және 1998 ылғалды жылдары тыңайтқышсыз нұсқада 17,6-
18,5 дана, тыңайтылған егістіктерде қоректену аясына байланысты тиісінше
19,0-20,0; 20,1-20,8 және 20,9-21,7 дана құрады. Керісінше, зерттелген
нұсқалардағы арпаның буын тамырларының ең аз саны (8,8-11,7 дана),
күтілгендей аса құрғақшылықта өткен 1995 жылы есепке алынған.
Аталған тәжірибедегі деректерді дисперсиялық талдау арқылы
өсімдіктердегі буын тамырлардың дамуына минералды тыңайтқыштардың 34,8-
65,3%, тұқым себу мөлшерінің 26,3-48,5% аралығында әсер ететіндігі
дәлелденді.
Сонымен ауыспалы егістегі арпаның тамыр жүйесінің дамуы алғы дақылға,
енгізілетін минералды тыңайтқыштар мен тұқым себу мөлшеріне және өсу
кезеңінің жауын-шашынмен қамтамасыз етілу дәрежесіне қарай белгілі бір
деңгейде ауытқып отырады. Егістік танаптың топырағындағы жеткілікті
ылғалқоры мен қоректік элементтердің мөлшері тамыр жүйесінің қарқынды
дамуына қолайлы жағдай туғызып, өсімдіктердің жер бетіндегі мүшелерінің
жоғары өнімділігін қамтамасыз етеді.
3.6 Арпа дақылының құрғақшылыққа төзімділігі және даму кезеңдерінің
ұзақтығы
Ылғалмен қамтамасыз етілмеген тәлімі жерлердегі арпаның құрғақшылыққа
төзімділігі осы аймақта өсірілетін сорттардың морфологиялық және
анатомиялық белгілерімен қатар өсімдіктердің тіршілік барысында жүретін
физиологиялық процестер мен егістікте қолданылатын агротехникалық
тәсілдерге байланысты біршама өзгеріп отырады.
Біздер өз тәжірибелерімізде жасуша шырынының концентрациясы мен
жапырақтардың су ұстау күшіне минералды тынайтқыштардың әсерін ескере келе
және жылдың жауын - шашынмен қамтамасыз етілуіне байланысты ауыспалы
егістегі арпа өсімдіктерінің құрғақшылыққа төзімділік қасиеттерін бағалап,
түпкі өніммен байланыстыра түсіндіруді мақсат еттік.
Жалпы, 1990-1992 жылдары жасуша шырынының ең төменгі концентрациясы
(9,1-19,3%) сүрі жерге себілген арпа егістігінде тіркелсе, арпаның сүрі
жерден кейінгі екінші дақылында 11,7 – 20,6%, үшінші дақылда 13,2-21,8%, ал
ауыспайтын арпа егістігінде ең жоғары (13,9-23,0%) мағынаға ие болды.
Мұндай ауытқушылық ауыспалы егістегі арпаның орны сүрі танаптан қашықтаған
сайын топырақтағы ылғал қоры азайып, егістік өсімдіктеріндегі жасуша
шырынының концентрациясы арта түседі деген заңдылыққа келіп саяды.
Жоғарыда қысқаша ескертілгендей, егістік жағдайда өсімдіктердің
құрғақшылыққа төзімділігін бағалаудың тікелей әдісі өнімге есеп жүргізу
болып табылады. Өнімге жасалған есептеулерге жүгінсек, 1990-жылы сүрі жерге
себілген арпа өнімі орта есеппен гектарына 17,2 ц, арпаның сүрі жерден
кейінгі екінші дақылында 11,9 ц, үшінші дақылында 9,5 ц, ауыспайтын арпа
егістігінде 7,0 ц болса, кезектегі 1991 және 1992 жылдары аталған алғы
дақылдар бойынша тиісінше 12,2; 6,0; 3,2; 1,3 және 25,3; 21,5; 20,4; 16,1
цга өнім түзілді. Жауын-шашыны мол жылдағы өнім деректерін былай қойғанда
қуаншылықта өткен 1991-жылғы арпа өнімі ылғалы орташа 1990-жылмен
салыстырғанда сүрі танапқа себілген егістіктен 5,0 цга немесе 29,1%,
екінші дақылынан 5,9 цга немесе 49,6%, үшінші дақылынан 6,3 цга немесе
66,3%, ауыспайтын егістіктен 7,0 цга немесе 76,3% кем алынған.
Қысқасы, құрғақшылықтың салдарынан болған өнім шығынын (29,1-76,3%)
сараптау ауыспалы егістегі алғы дақылға байланысты топырақ ылғалының мол
қоры жасуша шырынының концентрациясын азайтып, арпаның ойдағыдай өсіп-
дамуына қолайлы жағдай туғызады да, нәтижесінде өсімдіктердің
құрғақшылыққа төзімділігі әлдеқайда арта түседі.
Арпа өсімдіктерінің құрғақшылыққа төзімділігінің маңызды физиологиялық
көрсеткіштерінің бірі – жапырақтардың су ұстау қабілеті. Бұл көрсеткіш
өсімдік ағзасындағы ұлпалардың белгілі бір сулану денгейін сипаттайтын
және сыртқы ортаның әсері, қолданылатын агротехникалық тәсілдер мен
өсірілетін дақылдарға қарай өсімдіктердің өсіп-жетілу кезіндегі жекелген
даму кезеңдерінде әрқилы қалыптасуы ықтимал.
Төменде сүрі танаптағы өсірілген тәжірибеде арпа жапырақтарын су ұстау
күшіне минералды тынайтқыштардың әсерін келтіріп отырмыз (2-кесте).
2-кесте – Сүрі танаптағы арпа жапырақтарының су ұстау күшіне минералды
тыңайтқыштардың әсері (1993-2000 жж.)
Нұсқа Жалпы мөлшермен салыстырғанда жапырақтардың 2 сағат ішінде
жоғалтқан суы, %
түптену түтіктену масақтану сүттену
Тыңайтқышсыз 21,0 20,5 19,8 18,6
Р15 19,3 18,5 17,6 15,8
Р30 19,0 18,1 17,2 15,3
N30P30 18,8 17,9 16,9 15,0
ЕКЕА 0,5, % 0,9 0,7 0,5 0,6
Ескерту: Р15 тұқыммен бірге қатарлап енгізілген
Жауын-шашыны жеткіліксіз тәлімі аймақта өсірілетін басқа дәнді
дақылдармен салыстырғанда жалпы құрғақшылыққа төзімді келуінен арпа
жапырақтарының су ұстау қабілеті жоғары келеді. Жиналған мәліметтерді
талдау сүрі танапқа егілген арпа өсімдіктерінің жапырақтары бақылауда екі
сағат солудан кейін түптену кезеңінде жалпы мөлшермен салыстырғанда
21,0%, түтіктенуде 20,5%, масақтануда 19,8% және дәннің сүттенген
мезгілінде 18,6% су жоғалтқандығын дәлелдейді. Жапырақтардың солу уақыты
ішіндегі жоғалған судың ең аз мөлшері сүттену кезеңінде байқалады,
өйткені бұл құбылыс арпа дақылының биологиялық ерекшеліктеріне, яғни өсу
кезенінің соңына қарай өсімдіктердің су ұстау қабілетін күшейте
түсетіндігіне байланысты қалыптасады. Нәтижесінде арпа жапырақтарының
физиологиялық белсенділігі масақтағы дән әбден толысқанға дейін
төмендемейді.
Сүрі танапқа себілген арпа егістігінде минералды тыңайтқыштар қолдану
жапырақтардың өсу қарқынын үдетіп қана қоймай, сонымен бірге олардың солу
уақытындағы су ұстау қабілетін де арттыра түседі. Мәселен, бақылаумен
салыстырғанда тыңайтылған егістіктегі жапырақтардың су ұстау қабілеті
өсімдіктердің түптену кезеңінде 1,7-2,2%, түтіктенуде 2,0-2,6%,
масақтануда 2,2-2,9%, сүттенуде 2,8-3,6% жоғарылаған. Жалпы, арпаның өсу
кезеңі бойына осындай заңдылық сақталса, ал қуаңшылық жылдары
жапырақтардың су ұстау қабілеті күшейе түсетінін аңғарамыз.
Математикалық өңдеудің нәтижелері минералды тыңайтқыштар енгізілген
нұсқалардағы деректердің бір-бірінен елеулі айырмасын дәлелдей
алмағанымен, ең негізгісі мұндай сенімді айырмашылық (ЕКЕА0,5=0,5-0,9%)
бақылау мен тыңайтылған егістік мәліметтеріне қатысты екеніне ешқандай
күмән жоқ.
Қорыта келгенде, ылғалы жеткіліксіз тәлімі аймақтағы ауыспалы егістің
сүрі танабына енгізілетін минералды тыңайтқыштар арпа өсімдіктерінің су
режимін жақсартуда айтарлықтай рөль атқарады. Егістік танаптың қоректік
элементтермен жеткілікті жабдықталуы өсімдіктердің суды өнімсіз шығындауын
төмендетіп, олардың құрғақшылыққа төзімділігі мен дән өнімін көтеруге үлкен
мүмкіндік жасайды.
Жаздық арпа – масақты дәнді дақылдардың ішіндегі ең тез пісетін әрі
құрғақшылыққа төзімді дақыл. Сыртқы орта жағдайларына өте бейімділігінің
арқасында бұл дақылды құрғақ далалы аймақтан бастап, биік таулы
белдемдердің егіс алқаптарынан да кездестіруіңіз ғажап емес. Диссертациялық
жұмыстың бірінші тарауында әдебиеттік шолу ретінде атап өтілгендей,
көптеген ғылыми деректер бойынша арпаның өсу кезеңінің ұзақтығы егілетін
сорттардың биологиялық ерекшеліктері мен өсірілген ауданына байланысты 60
пен 120 күннің аралығында созылады.
Біздің зерттеулерде жаздық арпаның аудандастырылған Днепровский 435
сортының өсу кезеңінің жалпы ұзақтығы тәжірибеде қолданылған агротехникалық
тәсілдер мен нақты жылдың ауа райына қарай 83-тен 101 күнге дейін ауытқып,
19 жыл ішінде орта есеппен 92 күн құраған.
Алматы облысының ылғалы тапшы тәлімі аймағында жаздық арпаның ойдағыдай
өсіп-дамуы топырақ ылғалдылығы мен температурасына сәйкес қалыптасып,
егістік танабындағы өсімдіктер қысқы-көктемгі ылғал қорын тиімді
пайдаланады да, шілде түскенге дейін дән түзіп үлгереді. Аталған аудандарда
арпаның өсу кезеңі негізінен сәуір-маусым айларын толық қамтитындықтан, осы
уақыт аралығындағы тәлімі егіншілік табиғатына тән бір-біріне қарсы
бұлжымас екі құбылыстың орнығатынын айтқанымыз қисынды болар: біріншіден,
өсімдік өскіндері жер бетіне көктеп шыққанан бастап пісу мерзіміне дейін
жауып-шашынның мөлшері айтарлықтай дәрежеде азаяды; екіншіден, өсу
кезеңінің басынан бастап, соңына қарай күн өткен сайын ауа температурасы
белсенді түрде жоғары көтеріле бастайды.
Демек, топырақ ылғалының жетімсіздігі мен ауа температурасының шектен
тыс жоғарылығы арпа өсімдіктерінің дамуын еріксіз жеделдетіп, өсу кезеңінің
ұзақтығына және сондай-ақ дән өніміне кері әсер етеді.
4 Тәлімі арпа егістігінің фитосанитарлық жағдайын оңтайландыру
4.1 Егістіктің арамшөптермен ластануы
Ауыспалы егістің барлық танаптарында жыл сайын жүйелі түрде жүргізілетін
күресу әдістері – егістікті сүрі жерге қалдыру, топырақты негізгі және
себер алдында өңдеу, тұқым себу мерзімі мен оның оңтайлы мөлшерін қатаң
сақтау, өсімдіктерді күтіп-баптау кезінде химиялық күресу тәсілдерін
үйлестіру сияқты шаралар жиынтығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz