Ғылыми теория ретінде менеджменттің қалыптасуы
1.ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯ РЕТІНДЕ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
2.БАСҚАРУДЫҢ (МЕНЕДЖМЕНТТІҢ) ІЛІМДІК
ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМА НЕГІЗІ
3.БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТШІЛЕРІ
4.МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ КОММУНИКАЦИЯ ЖӘНЕ ДАУ.ЖАНЖАЛ БАСШЫЛЫҚ СТИЛІ
5.МЕКТЕП ЖҰМЫСЫН БАСҚАРУДА ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
6.МЕКТЕП . ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТІ БАСҚАРУДЫҢ ОРТАЛЫҒЫ
7.ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ МЕКТЕП БАСШЫСЫНЫҢ РӨЛІ
8.ЛАУАЗЫМДЫҚ НҰСҚАУЛАР
2.БАСҚАРУДЫҢ (МЕНЕДЖМЕНТТІҢ) ІЛІМДІК
ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМА НЕГІЗІ
3.БАСҚАРУ ҚЫЗМЕТШІЛЕРІ
4.МЕНЕДЖМЕНТТЕГІ КОММУНИКАЦИЯ ЖӘНЕ ДАУ.ЖАНЖАЛ БАСШЫЛЫҚ СТИЛІ
5.МЕКТЕП ЖҰМЫСЫН БАСҚАРУДА ХАЛЫҚ ПЕДАГОГИКАСЫНЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
6.МЕКТЕП . ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТІ БАСҚАРУДЫҢ ОРТАЛЫҒЫ
7.ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕ МЕКТЕП БАСШЫСЫНЫҢ РӨЛІ
8.ЛАУАЗЫМДЫҚ НҰСҚАУЛАР
Менеджменттің теориялық және практикалық бастаулары ХІХ ғасырдан бастап пайда бола бастаған, бірақ менеджменттің ғылыми турғында басқару теориясы мен практикасың қалпытасуы XX ғасырға жатады.
Менеджмент теориясының негізін салушы Фредерик Тейлор. Оның еңбектері менеджментің концептуалды құрылымдарын қалыптастырған. Егер қазіргі таңдағы жағдайларда менеджмент дисциплинаралық теорияда алатын болса, бастапқы кездерде ол экономикалық ғылым шеңберінде пайда болған.
Тейлордың еңбектерінің құндылығы – оның теориясының негізінде өндірістегі өнімнің жылдам өсуі сол өндірістің кеңеюіне байланысты емес, керісінше ондағы қызметкерлердің еңбектерінің модернизациялық жүйесінің арқасында екендігіне қол жеткізді.
Классикалық менеджменттің ірге тасын қалаушылар: Г.Черча, А.Файол, Р.Эмирсон, Г.Форд және т.б. Олардың еңбектерінде мекемені басқарудың жаңаша жақтары ұсынылды. Бұл зерттеушілер жаңа басқару жолының функциясы мен практикалық ұсыныстарын тұжырымдап қана қоймай, сондай-ақ өндірісті басқарудың жаңа принциптерін ашты.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-ші жылдардың басында қарқын белен алды. Бұл бағыт психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949) болды. Американдық зертеушілер Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп «басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол «ситуациялық әдіс» деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан жағдаймен байланыстыруды талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің «манус» яғни «қол, күш» деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек айтқанда, мал тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Менеджмент теориясының негізін салушы Фредерик Тейлор. Оның еңбектері менеджментің концептуалды құрылымдарын қалыптастырған. Егер қазіргі таңдағы жағдайларда менеджмент дисциплинаралық теорияда алатын болса, бастапқы кездерде ол экономикалық ғылым шеңберінде пайда болған.
Тейлордың еңбектерінің құндылығы – оның теориясының негізінде өндірістегі өнімнің жылдам өсуі сол өндірістің кеңеюіне байланысты емес, керісінше ондағы қызметкерлердің еңбектерінің модернизациялық жүйесінің арқасында екендігіне қол жеткізді.
Классикалық менеджменттің ірге тасын қалаушылар: Г.Черча, А.Файол, Р.Эмирсон, Г.Форд және т.б. Олардың еңбектерінде мекемені басқарудың жаңаша жақтары ұсынылды. Бұл зерттеушілер жаңа басқару жолының функциясы мен практикалық ұсыныстарын тұжырымдап қана қоймай, сондай-ақ өндірісті басқарудың жаңа принциптерін ашты.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-ші жылдардың басында қарқын белен алды. Бұл бағыт психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949) болды. Американдық зертеушілер Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп «басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол «ситуациялық әдіс» деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан жағдаймен байланыстыруды талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің «манус» яғни «қол, күш» деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек айтқанда, мал тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
ҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯ РЕТІНДЕ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
Менеджменттің қалыптасуы.
Менеджменттің теориялық және практикалық бастаулары ХІХ ғасырдан бастап
пайда бола бастаған, бірақ менеджменттің ғылыми турғында басқару теориясы
мен практикасың қалпытасуы XX ғасырға жатады.
Менеджмент теориясының негізін салушы Фредерик Тейлор. Оның еңбектері
менеджментің концептуалды құрылымдарын қалыптастырған. Егер қазіргі таңдағы
жағдайларда менеджмент дисциплинаралық теорияда алатын болса, бастапқы
кездерде ол экономикалық ғылым шеңберінде пайда болған.
Тейлордың еңбектерінің құндылығы – оның теориясының негізінде
өндірістегі өнімнің жылдам өсуі сол өндірістің кеңеюіне байланысты емес,
керісінше ондағы қызметкерлердің еңбектерінің модернизациялық жүйесінің
арқасында екендігіне қол жеткізді.
Классикалық менеджменттің ірге тасын қалаушылар: Г.Черча, А.Файол,
Р.Эмирсон, Г.Форд және т.б. Олардың еңбектерінде мекемені басқарудың жаңаша
жақтары ұсынылды. Бұл зерттеушілер жаңа басқару жолының функциясы мен
практикалық ұсыныстарын тұжырымдап қана қоймай, сондай-ақ өндірісті
басқарудың жаңа принциптерін ашты.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы
мен 50-ші жылдардың басында қарқын белен алды. Бұл бағыт психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949)
болды. Американдық зертеушілер Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим
Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып
табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол
ситуациялық әдіс деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдаймен байланыстыруды талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус яғни қол,
күш деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда, мал тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл
атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және
ұйымдастырудың ғылыми практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік
беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі
алты түрі:
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылыды.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және
сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциоциялық) немесе клубтық менеджмент.
Мемлекеттік мекемедегі секілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін
ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтен және мемлекеттен өзгеше келетін ерекше
түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес-менеджменттің арнайы түрі.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының
жүйесі.
Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жіктеледі: өндірістік
менеджмент, маман менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық менеджмент,
ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық менеджмент,
маркентингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.
Менеджменттің ең бастапқы бағыт-бастаулары белгілі болатын, тек
мекеменің экономикалық сұрақтарынан басқаларына, яғни, еңбек қызметінің
хронологиялық зерттелуі және еңбек өнімділігінің индивидуалды түрде
жоғарлауы, басшылар қызметіне функционалды талдау жасау, қызметкерлердің
дамуы және еңбек ету нормаларының нәтижесін шығару сияқты сұрақтары
анықталмаған.
ХХ ғасырдың 40 жылдарында менеджментте адамаралық өзара қарым-қатынас
сияқты психологиялық бағыт пайда болды. Менеджменттің психологиялық
бастаулары Э.Мэйсонның ғылыми зерттеулерімен байланысты. Ол өнімнің
нәтижелі болуын қамтамассыз ететін менеджмент аспектілерін нақты
дәлелдеген. Басшылықтың жеке функциялары (мақсаттылығы, жоспарлаулары,
шешім қабылдауы, түзету жұмыстары және т.б.) жұмысшы топтарға беріле
бастаған кезде басшылардың қадағалау жұмыстарының нәтижелі механизмдері
анықталды.
Менеджмент мектебінің психологиялық сапалылығы дәрігер Рененің
ойлауынша адамзаттың ең жоғарғы әлеуметтік қажеттіліктерінен тұратындығында
еді. Еңбекке кері әсер ететін белгілерді жою қажеттілігі қалыптасып,
Қатынасу менеджменті деп аталатын иерархиалық басқарудың тронсформациясын
керек ететін басқарудың жаңа формуласы табылды. Экспериментальді
зерттеулердің негізінде еңбек өніміне өндірістік ұйымдардың формальді
қатынасуы әсер ететіні дәлелденді.
Кейбір ғалымдар әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың күрделілері
қоғамдық өмірдің барлық жақтарынан көрініс табады деп тұжырымдады.
Менеджмент барлық мекемелерде тек басқару функциясын ғана емес, сондай-ақ
оны орындайтын менеджерлер, оқыту дисциплинасын (пәнін), ғылыми зерттеу
теориясын да білдіреді.
Г.С.Никифоров пен Ю.Н.Сливкин менеджментті яғни, мақсаттар,
құндылықтар, технология, мекеменің құрылымы, психо-әлеуметтік факторлары,
басқару қабілеттері сияқты компоненттерінің өзара байланыстары деп
түсінеді.
Роджерс пен Агарвала Роджерс есімдері кез-келген мекеменің даму
этаптары мен табысты қызмет өміріне тікелей және жанама қатынасқа ие, және
барлық ғылымдарды жинақтауға талпынысты ұйымдастыратын шеңбер әлеуметтік-
технологиялық менеджменттің пайда болуымен байланысты.
Олар әлеуметтік-технолологиялық шеңберінде 5 негізгі зерттеу
бағыттарына бөліп қарастырады:
1) Кибернетикалық көз-қарастағы басқару концепциясы.
2) Мекемелердегі басшылықты технико-биологиялық көзқараста
қалыптастыратын жүйелердің жалпы теориясы;
3) Ғылымда адами факторларды практикада жүзеге асыру мақсатындағы
ұйымдастырушылық концепциясы;
4) Мекеме қызметінің әділдігін бейнелейтін салыстырмалы көзқарастар мен
жағдаяттар;
5) Мекемені бүтін бір қоғам ретінде қарастыратын институттық саяси
бағыт.
Б.З.Мелнердің баспасынан шыққан АҚШ-тың мекемешілік басқару
мәселелері атты кітабында менеджменттің американдық тәжірибелер мен нақты
мекемелердің іс-әрекетін тұжырымдамалағандығы жазылған. Осындай
Ұйымдастырушылықтың дамуы атты тәжірибе мекемеге қарасты 3 көзқарасты
біріктіреді, олар: жүйелік, мінез-құлықтық және жағдаяттық.
Жүйелік көзқарас ұйымның бүтінді құрайтын өзара байланысты бөліктерден
тұратындығын айтады.
Мінез-құлықтық көзқарас адам мен ұйымның әрекеттесу нәтижесіндегі
адамның іс-әрекеттерін қарастырады.
Жағдаяттық көзқарас басқару нәтижелерінің нақты нақты бір жағдайда ғана
іске асатындығын, яғни, бір кездегі әсер еткен жағдайлар екіншісінде
әсерсіз болып келетіндігін сипаттайды.
Менеджменттің тарихи дамуы, оның саясаттануы мен психологиялық жағынан
тенденцияларының күшеюін анық көруге мүмкіншілік туғызатындығы белгілі.
Адамзат тұлғасының ұйымдарда беделдену жолдарын іздеу мен
субъектілердің психологиялық ерекшеліктерінің әмбебап қызметі, еңбек ету
маңыздылығын, яғни, кез-келген ұйым бірлесіп жұмыс атқаратын адамдардың бір
жағынан олардың еңбек өтілі мен тәжірибесін, ал екінші жағынан бір мақсатта
біріктіру жүйесі ретінде қызмет атқарады.
Бұл жағдай менеджменттің тек ұйымдастырушылық емес сондай-ақ
экономикалық, психологиялық мәселелерін қалыптастыратынын көрсетеді.
Ғылыми әдебиеттердегі талдауларда қазіргі таңдағы менеджмент әртүрлі
процестермен 3 деңгейде басқару керектігін көрсетеді: индивидтік, топтық
және ұйымаралық. Менеджменттің кез-келген ұйымда, мақсат пен мәселелерді
шешу барлық тізбектелген басқару деңгейінде әсерлі болуы индивидтің қимыл-
қозғалысымен анықталады.
Түрлі көз-қарастарды салыстыра отырып талдау менеджменттің мәселелері
бар жерлерін анықтауға мүмкіндік туғызады.
• Барлық деңгейдегі басшылардың (менеджерлердің) кәсіби
тәжірибесінің жоғарлауы. Ол басқару стилінде: өзара қарым-қатынас
жасауында, шешім қабылдауы, стратегиялық жоспарларды жеңуде және
т.б. көрініс береді.
• Мамандарды басқарумен басқаруға дайындық жасау әдіс-тәсілдерінің
әсерлілігінің жоғарлауы.
• Ұйымдағы адами қасиеттерді іздеу және оларды белсендіру.
• Ұйымға қажет менеджерлерді іріктеу және бағалау.
• Ұжым мәселелерін шешу мақсатындағы әлеуметтік-психологиялық
климатты жақсарту және бағалау.
Г.С.Никифоровтың кәсіби іс-әрекетті психологиялық тұрғыда қамтамасыз
ету концепциясы психологиялық менеджмент тәжірибелеріне құрылмалы теориялық
негіз болып табылады. Аталған концепция мамандардың тәжірибесін этап
бойынша қадағалайды. Бастапқы психологиялық іріктеме, оқытуды психологиялық
тұрғыда қамтамасыз ету, бейімделу, мамандықтан шығу.
Аталған этаптар толық мазмұнға ие операциялық компоненттермен
сипатталады. Менеджердің кәсіби қызметін психологиялық тұрғыда қамтамасыз
ету, ұжымды басқару нәтижелілігінің көрсеткіші. Бұл сондай-ақ менеджердің
еңбектегі іс-әрекетінің субъектісі ретінде ғылыми практикалық жүйені
көрсетеді. Осы жүйе профессионалдық қызметті қалыптастырады,
диагностикалайды, түзетеді және т.б. Г.С.Никифорованың ойлауынша, ол келесі
принциптерге келіп сүйенеді:
- менеджердің професионалдық қызметі проблемалық сипатқа ие;
- менеджердің професионалдық қызметі адамды қалыптастыратын ең негізгі
жақтары ретінде беріледі;
- менеджердің професионалдық қызметі менеджер қызметінің ролдік
ерекшеліктеріне сай болуына байланысты.
Педагогикалық менеджмент терминнің ғылыми кіріспесі 1991 жылы ұжымдық
көпшілікте К.П.Вазина, Ю.Н.Петров, В.Д.Билиловский есімдерімен байланысты.
Осы еңбекте дамып келе жатқан – педагогикалық менеджменттің жаңа моделінің
негізі қаланды. Мұнда басшылардың оқыту мекемелеріндегі педагогтардың
өздерінің білімдерін жоғарлатуы, яғни, дамытуы, олардың професионалдық және
іскерлік қасиеттері мен қабілеттерін дамытуға мүмкіншілік туады.
Осы ғалымдардың пікірінше педагогикалық менеджменттің қажеттілігі
келесі теориялық жағдайлармен байланысады:
• Басқару – педагогикалық қызметтің негізгі мақсаты ретінде ұжымның
тоқтаусыз дамуын мойындау;
• Адамды, оның өзін-өзі дамытуын, бостандығын, құқығы мен
шығармашылығын қайталанбас, жақсы маман ретінде мойындау;
• Нақты проблемалық ситуацияның ерекшеліктеріне қарамастан
басқарудың ортақ және ортақ емес түрлерінің сайма-сай болуы;
• Басқарудың төменнен жоғарыға қарай болу бағыты, мұнда шешім
қабылдау мен міндеттерді бөлу барлық ұжым мүшелеріне тең дәрежеде
болатыны айтылады;
• Адамның пайда болған жаңа қбілеттерін максимальді түрде қолдана
отырып, мамандарды жаңарту;
• Ұжымдық қызметтегі консенсусқа қол жеткізу;
• Құлықтық және экономикалық дисциплинаға жеңілдік туғызу.
Менеджмент жайлы отандық ғалымдардың еңбектеріне шолу.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойынның қалыптасуы мен дамуына
ықпал тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу Насыр
Әл-Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға қарай
отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашаға мен бағыныштылардың тағдырын
болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде дәлелдеді.
Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою
туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан
ғалымдары Әл-Фарабидің ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар
қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрециті
мемлекет және рухани қайраткерлері Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғы деп аталатын заң
жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндалады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. Жеті жарғы - бұл әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдар
мен қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып абылады. Жеті
жарғыға сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс құрылтай арқылы сұландардың және ру басыларының
қатсуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды.и алайда, бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға,
ұлыстарға бөлінді.
XІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уалиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырып,
басқару обылысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті
басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-
демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай
дамытты.
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә.Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев,
М.Шоқаев, Л.Мирзоян, О.Исаев, Ү.Құлыметов, С.Меңдешев, Н.Нұрмахов,
Т.Рысқұлов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин,
І.Жансүгіров және т.б. Торғай обылысында - Ә.Бөкейханов. Жетісуда –
М.Тынышбаев, Түркістанда – М.Шохаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комиссиялары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуніктері болып табылғандықтан жергілікті қазақ тұрғындарының
мәселелерін толық шеше алмады.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық және мемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993) ерен үлесін
қосты. Ол қырық жылдам астам уақыт бойы республиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында: Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет
мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне
қамқорлық көрсетеді делінген.
Менеджмент тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады.
Менеджменттің бастапқы теориялары.
Менежмент-дәстүрлер тарихы конценнияларды инстиуттарды, теория мен
практиканы қамтитын бүкіл адам мәдениетінің элементі. Бұл талассыз
дәлелденген қағида. Өйткені тиімді басқару проблемасы адамдарды ұйымдастыру
басталған мезетте пайда болды.
Басқару практикасы, ұйымдастыру секілді өт көне. Басқару ісін
жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны тиімді ұйымдастыру
қажет болды, бұған өз уақытында ең озық ақыл – ой жетістіктері жұмсалды.
Біздің заманымызға дейінгі үшінші мың жылдықта сазбалшықтан істелген
табличкаларда көне жүйелердің комерциялық келісімдері мен заңдар туралы
деректер жатады. Мұның өзі оларды басқару практикасының болғандығын
дәлелдейді. Көне египеттіктер бізге жазбаша ескерткіштер қалдырды. Онда
әңгіме басқару туралы болады. Осыдан 4 мың жылдай бұрын жазылған кітапта
казіргі басқарушылар үшін әлі күнге мәнін жоғалтпаған мынадай ойлар
айтылады. Егер сен басшы болсаң байсалды бол. Өтініш айта келген адам
саған ойындағысын айтып біткенше сөзін бөлме. Бақытсыздыққа тап болған
адам, өз мәселесін дұрыс шешкеннен гөрі, ақтарыла сөйлеп, іштегі шерін
тарқатқатқанды жөн санайды.
Еңбекті басқару проблемасына көне гректер де көңіл бөлді. Платон еңбек
бөлінісінің, жұмыс түрлеріне қарай мамандандырудың қажеттілігі туралы пікір
айтты. Сократ басқаруды іс-әрекеттің ерекше саласы ретінде қарастырып, ол
да осындай пікірді-қажетті адамды өз орнына қоюды, сөйтіп оларға берілген
тапсырманың орындалуын талап етуді жақтайды.
Көне Үнді ғалымдары Артхмастра трактатында (IV-III ғасыр) шаруашылық
және басқару туралы бірқатар қызғылықты ой-рікірлер айтады. Басқаруға
қатысты дұрыс және дұрыс емес, заңды және заңсыз, пайда және зиян ұғымдары
зерттеледі. Шығыс ғаламдары басқаруды күш қолданумен байланыстырады:
санскритте басқару өнері, данданити деп аталады, мұны дәлме-дәл
аударғанда таяқпен төпелеп басқару болып табылады. Дегенмен, шығыс
ойшылдары бағыныштыларды көтермелеуге де зор көңіл бөледі.
Рессейде елді және өндірісті басқарудың бірқатар маңызды идеясы Петр
заманына байланысты. Ол мемлекеттік биліктің және терең экономикалық
өзгерістің бірқатар реформасын жүзеге асырды. I Петр самодержиялық
басқарудың бас идеясын ұсынды. Государ өз ісі тұралы жарық дүниеден
ешкімге жауап беруге тиіс емес. Төрешілдікті қалыптастыруда Габелидің
рангтар тұралы пікірі ерекше орын алады. Бірақ сол кездің өзінде де күштеп,
әміршіл-өктем әдіс қана қолданылып қойған жоқ. Сол кездегі өндірісті
басқару туралы Cібір мен Уралдың бас заводтарының жазбасы атты кітабында
қызғылықты материал келтірілген. Онда былай деп жазылған Басқарушы
мейірімді, қамқоршы, еңбекқор, салауатты болуы, істі тапсыруы, әрі оның
айтылған сағатқа орындалуын қадағалауы тиіс. Аталған кітапта осы уақытқа
сәйкес келетін ой-пікір де бар: Басшы нақты істен гөрі бұйрықтың
алынғандығы және орындалғандығы, жауабы мен түсініктемесі туралы бірыңғай
рапорт қабылдаумен шұғылданса-бұдан келер ешқандай пайда жоқ. Мұның барлығы
қағаз жүзінде қалады.
Менежменттің қазіргі мектебі.
М.Х.Мескон, М.Алъберт, Х.Хедоури Менежмент негіздері: басқарудағы ой-
пікірдің дамуы кітабында мектептің төрт түрін белгіледі: ғылыми басқару
мектебі, әкімшілік мектебі, психология және адамдар қарым-қатынасының
мектебі және басқару ғылымының мектебі. Мектептің төртке бөлінуіне
байланысты төрт түрлі тәсілге бөлінеді. Мұнда басқару төрт түрлі көзқараста
қарастырылады.
Ғылыми менеджменттің пайда болуы Фредерик Уинслоу Тейлордың (1856-
1920) есімімен байланысты. Оның басты еңбектері Фабриканы басқару (1903),
Ғылыми менеджмент принциптері (1911), Конгрестің арнайы комиссиясы
алдында көрсету. (1912) Филаделъфиядағы оның зиратының басына ғылыми
менеджмент атасы деп жазылған.
1856 жылы Филаделъфиялық адвокаттың отбасында дүниеге келген Фредерик
Тейлор жасынан талапкер, ізденгіш болып өсті. Әуелі көзі уақытша нашар
көргендіктен, Гарвард университетінде оқуды тоқтатып, Тейлор
Филаделъфиядағы шағын шеберханаға қарапайым жұмысшы болып орналасты.
Төрт жылдың ішінде ол моделъші және механик мамандықтарын меңгерді.
Кейіннен Тейлор Филаделъфиядағы “Миндвейл Стил Воркста” жұмыс істеп, түнге
қарай инженер-механика мамандығын оқып үйренеді. Тейлер ”Миндвейлъдің”
басқарушысы болғанда өнеркәсіп практикасындағы берекесіздікке қайран қалды.
Ол басқарушы мен жұмысшы арасындағы ешқандай ынтымақтастықты көре алмады.
Берекесіздік пен ысырапшылдық етек алған еді. Жұмысшылардың өнім өндіруінің
шектелуі кең етек алған. Мұны Тейлор ұдайды әскери қызмет деп атады. Нашар
жабдықталған, әрі жеткілікті үйретілмеген жұмысшыларға ешбір талғамсыз кез-
келген жұмыс тапсырылды. Осыдан бастап Тейлор ғылыми менеджменттің атасы
таңдаулы жол іздестірүге құлшына кірісті. Ф.Тейлордың ғылыми менеджменті
ұдайы бақылау, эксперементтеу және логикалық топшылау арқылы анықталған
гормативтер көмегімен бизнесті жандантыратын менеджмент түрі болып
саналады. Миндоейлже, кейіннен Бетлехем Стильде жұмыс істеген кезде
Ф.Тейлор ғылыми менеджментті төрт салада дамытты, нормалау, уақыт пен
міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау және баулу, ақшалай ынталандыру.
Тейлордың пкірінше, еңбек өнімділігінің артуы қожайынға, жұмысшыға да
молшылық әкеледі. Ол үшін қожайынның да, жұмысшының да, психологиясын
түбегейлі өзгерту қажет. Екі жағы да қосымша өнімді өзара бөлуге назар
аудармай, бар күш-жігерін оны молайтуға жұмсауы тиіс. Ф.Тейлор өз теориясын
тұжырымдай отырып, мынадай тоқтамға келді: дәстүрлі әдістің орнына ғылым;
қарама-қарсылықтың орнына үйлесімділік; дербес жұмыстың орнына
ынтымақтастық; еңбек өнімділігін шектеудің орнына еңбек өгімділігін барынша
арттыру; әрбір жұмысшының еңбек өнімділігін барынша арттыру, оларға барынша
қолайлы жағдай жасау.
Тейлор концепциясының негізгі қағидалары:
1. Практикада қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына
ғылыми іргетасты құру, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыда зерттеу. Ол:
Басқаруда да көпір салу секілді асқан дәлдік керек- деді.
2. Жұмысшыларды ғылыми критерий бойынша таңдау, оларды жатықтыру және
баулу.
3. Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми ойластырылған жүйесін практикаға
енгізу әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық.
4. Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
жауапкершілік.
Еңбек өнімділігін барынша арттыруды басты мақсат етіп қоя отырып,
Ф.Тейлор жұмысшы еңбегі мен өндіріс құралдарын пайдалануды; материалдар мен
аспаптарды үнемдеп жұмсауды, аспаптарды, жұмыс операцияларын стандарттауды,
жұмыс уақытын дәл есептеуді қарапайым операцияларға бөліп, кейіннен
хронометраждау арқылы еңбек процестесін зерттеуді, әрбір операцияға бақылау
орнатуды, бірыңғайланған еңбек ақыны қолдануды т.б. көздеді.
Ф.Тейлор жеке жұмыскерлердің еңбек операцияларын талдай отырып, әрбір
операцияны жекелеген құрамдас бөліктерге жіктеуге және де хронометраж
көмегімен жұмыстың неғұрлым прогрессивті әдістерін анықтау болатындығын
дәлелдеді. Ф.Тейлор жүйесінде еңбек қарқынының артатындығы соншалық,
жұмысшылардың күш-қуатын қалпына келтіруге мүлде дерлік уақыты болмайды
екен. Тиімсіз қозғалыстарды жоя отырып, Ф.Тейлор ең қолайлы жұмыс тәсілін
жасады. Осыған орай жекеленген жұмысшылардың мамандығын ескере отырып,
олардың еңбегін мамандандыру, неғұрлым тиімді жұмыс амалдарын пайдалану
үшін жұмысшыларды баулу және жаттықтыру қажеттілігі туды.
ХХ ғасырдың 20 – шы жылдары Ф.Тейлордың көрнекті зерттеушілері мен
белсенді насихатшылары Генри Гантт, Фрек Б.Гилберт, Лилиан Гилберт,
Сенфорт, Харригон, Эмерсон, Г.Форд т.б. болды. Басқарудың классикалық
немесе әкімшілік мектебі (1920-1950).
Ғылыми басқару өкілдері өз зерттеулерін негізінен өндірісті басқаруға
арнады. Олар басқарылатын денгейден төменгі сатыдағы еңбек өнімділігін
арттырумен шұғылданды. Әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар
басқаруды ұдайы жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру принциптерімен
айналысты. Бұл проблемалар француз зерттеушісі Анри Файолдың есімімен
тікелей байланысты. Ол әкімшілік басқару мектебінің көрнекті еуропалық
ғалымы деп есептелінеді.
А.Файолъ менеджерлерге арналған он төрт принципінде басқарушылардың
қызмет міндеттерін қалай орындау керектігін көрсетеді.
1. Жұмыс бөлісі. Еңбекті мамандандыру ұйымдық тыбысқа жету үшін қажет.
2. Билік. Бұйрық беру құқығы жауапкершілікпен ұштасуы тиіс.
3. Тәртіп. Тыңдау және құрметтеу жұмысты байсалды ұйымдастыруға
мүмкіндік береді.
4. Дара басшылық. Әрбір жұмыскер тек бір бастығынан ғана бұйрық алуы
тиіс.
5. Бағыт биілігі. Ұйымдастыру кезінде әрбір адамның күш-жігері бір
бағытқа үйлестірілуі.
6. Жеке мүддені жалпы мүддеге бағындыру. Басқарудағы ең қиын жағдай-
жеке мүдде мен ортақ мүддені жалпы ұйымдық игілікке айналдыра білуде.
7. Ақы төлеу. Жұмыскерлер өздерінің қосқан үлесіне қарай ақы алуы
тиіс.
8. Орталықтандыру. Орталықтандыру мен децентрализациялау пропорция
мәселесі болып саналады, әрбір ұйымда қолайлы тепе-теңдік болуы тиіс.
9. Иерархиялық тізбек. Басшылар басшылықтың формальды тізбегін
орындауы тиіс, мұның өзі жоғарыдағы басшылардың біреуі басқалармен
ақпаратты алмасу жөніндегі нұсқау бергенше сақталады.
10. Реттілік. Материалдың құндылығы затында болуы тиіс.
11. Әділеттілік. Мейірімділік пен заңдылыққа негізделген әділеттік
қызиетті шын көңілмен беріле істеуге ықпал етеді.
12. Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымында болу мерзімі.
Адамдарға өз жұмысын жете білуіне уақыт беру қажет.
13. Ынта-ықылас. Адымдардың ең көп қанағаттануы-жоспарды өз бетінше
жасауы және орындауы.
14. Ерекше рух. Қызмеркерлердің күш-жігерді жұмылдыруын ұйымдастырудың
табысты болуының кепілі.
А.Файолъдің қызметімен принциптері уақыт тезінен ойдағыдай өтіп жаппай
қолданыла бастады.
Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп психология жаңадан дами
бастаған кезде жарық көрді, сондықтан да осы мектептің авторлары адам
факторының маңызын мойындай тұрса да, олардың пікір таласы ақыны әділ
төлеу, экономикалық ынталандыру және формальды қызмет қарым-қатынас
жөніндегі қозғалыс, ұйымның негізгі тиімді элементі ретінде адам факторын
толық мойындай алмауынан жауап ретінде туындаған еді.
Мэри Паркер Фоллет (1868-1933ж.ж) пен Элтон Мэйо (1880-1949ж.ж.)
адамгершілік қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуының негізін
салушылар деп есептелінеді. Фоллет ханым менеджментке тұңғыш рет Басқа
адамдардың көмегімен жұмыстың орындалуын қамтамасыз етуші деп анықтама
береді.
БАСҚАРУДЫҢ (МЕНЕДЖМЕНТТІҢ) ІЛІМДІК
ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМА НЕГІЗІ
Басқару жөніндегі ғылымды дамыту
“Менеджмент” ағылшын сөзі, латынның “манус” - қол деген сөзінен шыққан,
яғни басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы.
Профессор Л.И.Евенконың сөзінше “Менеджмент” – бұл еңбекті, ақылды,
басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойылған мақсатқа
жету іскерлігі. Менеджмент – орысша “басқару, меңгеру, ұйымдастыру”
міндеттері, әр түрлі мекемелердегі адамдарды басқару жөніндегі жұмыс түрі.
Менеджмент - бұл, сондай-ақ адам баласының білім саласы, өз міндетін жүзеге
асыруға көмекші. Менеджмент менеджер (басқару) сөзі жинағы ретінде, бұл
адамдардың белгілі дәрежесі, әлеуметтік топ, олар басқару бойынша жұмысты
жүзеге асырушылар. (“К основам менеджмента” вступительная статья.
М.Х.Мескон, М.Альберт, Ф.Хедоури). Питер Ф.Друкер өзінің зерттеулерінде
былай деп жазады, Менеджмент ...қимыл және қолдану ісімен байланысты, оның
бақылауы нәтижеге жету болады. Бұл оны әдістер жинағына ұқсас жасайды.
Бірақ менеджмент сондай-ақ адамдармен де, олардың құндылығымен де, өсуімен
де, дамуымен де ісі бар және бұл оны қоғамдық ғылымға ұстатады... Сонымен
менеджмент өзіне дәстүрлі деп есептейтіні еркін мамандық, еркін болу
себебі, білім негізінде өзін-өзі тану данышпандық және басшылықпен
байланысты, мамандық ол сол бір уақытта тәжірибе және қолданбалы ғылым
болады.
Бұл айтылған сөзбен келіспесе болмайды, демек социолизм кезінде
басқарудың ғылыми негізін оқып білген және өз жұмысында осы ілімге сүйенуге
үйренген мамандар үшін осы тұжырымдама көптеген мәліметтер шындыққа сәйкес
емес көрінеді, мысалы, біздің республика мектептерінің сауал-сұраққа жауап
берген 20 мектеп директорының 15 менеджмент еркін мамандық дегенмен
келіспейтіндігін білдірді. Олардың пікірінше басқарушы адам ол тәуелді
адам, олардың көбі бұл тәуелділіктің (негізінен жоғары мекемелерге) азаю
бағыты жоқ деп есептейді. 20 директордың 5 кейбір еркіндіктің көрінуін оқу
мекемелеріне дербестік берумен байланыстырады. Сондықтан, біздің
көзқарасымызша қазіргі кездегі менеджмент ілімдері жеткіліксіз сенім
үлесімен қабылданады, себебі өтпелі кезеңнің барлығын өткеніміз жоқ,
социолизімнің қалдық күштері көптеген дамуға кедергі болуда, соның ішінде
білім жүйесінің дамуы да бар.
Бір жағынан қайта құру кезеңіне дейін жұмыс істеген отандық ғылымдардың
зерттеулерінде орынды мәселелер аз емес. Мысалы, біздің көзқарасымызша
Ф.Друкердің пікірін басшылар жұмысының шығармашылық бағытымен толықтыруға
болады.
Сол кездегі білім жүйесін басқару саласындағы көрнекті ғылым
П.В.Худаминский социолистік дәуірдегі мамандардың басқа сипаттағы көз
қарасын қамтып көрсетеді. Ол басқару ұғымы тым жалпылама санға жатады
және өте жан-жақты ұғым: ол әлеуметтік басқаруды, биологиялық дамуды
басқарады және әр түрлі машина мен механизімдердің түрлерін басқарады деп
жазды.
Біздің көзқарасымызша Ғылыми басқару және Басқарудың ғылыми
негіздері бөлімдерді П.В.Худоминский тым ойдан ала салған. Ол ғылыми
басқару басқару тәжірибесінің сапасын сипаттайтын кең ұғым, бұл ақиқат
өмір сүріп отырған заңдардың талабын іске асыруды қамтамасыз етеді. Ағарту
жүйесін ғылыми басқару: социолистік қоғамның табиғи құрамды бөлігі
болғандықтан, басқарушы адам, оның барлық бөлігіне, жүйелі, жоспарлы,
саналы және мақсатқа сай ықпал жасайды.
Біздер социолизм дәуіріндегі білім жүйесін басқару саласының көрнекті
ғалымының келтірген тұжырымдамасына толық тоқталуымыз жай емес. Шын мәнінде
осы ғылым саласындағы барлық ғалымдарда осы көзқарасты ұстайды, немесе
жоғырыда айтылғандардан бағыттарының айырмашылығы аздау болады.
О.В.Амуржуевтің басшылығымен шыққан “Словарь делового человека” атты
еңбегінде берілген менеджмент туралы тұжырым шетелдік тұжырымға жақын
келеді.
Менеджмент:
1. Өңдірісті басқару. Өңдірістің нәтижесін және табыстың өсуін көтеру
мақсатындағы өндірісті басқарудың негізін, әдісін, құралы мен түрінің
жиынтығын қосады.
2. Өндірістік жұмыстың барысындағы адамдар қатнасын басқару және
өндірушімен тұтынушылардың өзара байланысы туралы ғылым.
Шаруашылық қатнастардың және базардағы басқару өнері мен іс әдісі
мөлшерінің күрделенуіне қарай менеджментке үлкен көңіл бөлуге сәті түсуде.
Басқарудың озат тәжірибесімен қолдану, басқару жұмысына жаңа әдістерді
дайындау, жоғарғы экономикалық - қаражат жетістіктеріне жетуге маңызды күш
және қайнар көзі есептеледі.
Мұнда бірінші орынға өндіріс қойылады және сөз адамдар туралы емес,
керсінше өндірісті басқару жөнінде болады. Керек десек анықтаманың екінші
бөлімінде де адамдарды басқару жөнінде сөз болмайды, тек өндірістік
жұмыстың барысындағы адамдар қатнасын басқару жөнінде сөз болады. Осы
кездегі басқада зерттеулерді зерттегенде басшылар бәрінен бұрын өндірісті,
мекемелерді басқаруға бағытталған, ал адамдарды басқаруға бағытталмаған.
Адам өзіне тиісті бірінші дәрежедегі маңызды қажеттілігі мен, қабілетімен,
мүдесімен және дәлел себептерімен шұғылданбаған.
Тек, қайта құру басталғанға дейін бес жыл шамасында әдебиеттерді
басшыларға арналған адам қозғаушы күш деген ұғым пайда бола бастады,
мұндада адам жеке тұлға ретінде есептеу қажеттілігі тым сақтықпен айтылды.
Бір уақытта біздің жекелеген отандық ғалымдар басқару мәселесін зерттей
отырып, 70-80 ж.ж. Шетел зертеушілеріне байланыссыз басқарушылық қызметті
бірінші кезекте оны адаммен байланыстырып анықтады. Мысалы, Н.Д.Хмель:
“Әлеуметтік жүйені басқару, ал дәлірек айтқанда адамдарды, олардың қызметін
басқару және қызметінде пайда болған қатнастарды реттеу”- деп жазды.
Фин ғалымдары, Управление по результататам кітабының ғалымдарі ...
басқару - бұл жекелеген жұмыскерлердің топтық немесе мекеменің белгілі
жағдайда тым жақсы нәтижеге жету мақсатындағы қызметін алға бастыруға
ықпал... Басқару басшы мен оның қарамағындағы қызметкерлердің арасындағы
өзара іс-әрекеті деген. Бұл анықтама мекеменің жұмысында нәтижеге жету
үшін адамдарды басқарудың маңызын атап көрсетеді.
Кейбір ғалымдар менеджмент, басқару және басшылық ұғымдарына шек
қоюға тырысады. Мысалы, В.Зингер және Л.Ланг (Менеджмент в действии. Кеңесы
деловому челевеку. Г. Мозырь) былай деп жазады: Менеджмент - бұл,
өндірісті басқару әдісі мен тәсілін қосатын ұғым. Ал, басқару – бұл
адамдарды басқару және пайдаланатын құрал, бұлар қойылған мақсатты
экономикалық және тиімді жолдармен орындауға мүмкіндік береді”. Мұндай шек
қоюмен және әрбір жеке алынған тұжырымдармен келісу өте қиын. Біріншіден,
менеджментті анықтауда адамның орны тіпті жанама айқындалмайды, ал
басқаруды айқындауда, керісінше адамға басшылық туралы сөз болады.
Сонымен менеджмент және басқару мәндес сөздер ретінде қаралмайды,
керісінше олардың арасында айтарлықтай мәндес айырмашылықтар белгіленеді.
Осы мәселе бойынша П.В.Худоминский басқа көзқарасты білдіреді: басқару
әдісі мен басшылық әдісті айыра білу қажет. Басқару әдісі – бұл басқару
жүйесіндегі сол, немесе басқа бөлімнің, төменде тұрған бөлім немесе
басқарылатын мекеменің басқарма белгіленген мақсатына жету үшін ықпал жасау
тәсілі.
Кеңес дәуіріндегі әдебиеттерде осы ұғымдарды салыстыруда біріңғай
көзқарас белгіленбеді, бірақ отандық ғалымдар негізінде оларды қуаттады.
Н.И.Андрианов (Админисративные методы управления промышленным предприятем.
Киев, 1973 г.) жұмысында басқаруға қарағанда басшылық деген ұғым тым
кең, демек ол басшылықты нақты адаммен байланыстырады, бұлар оны жүзеге
асырады деп есептейді.
Лениннің бұл жөніндегі ұғымына ұқсас түсініктер есебінен біраз жасанды
енгізілген. Шетел әдебиеттерінде менеджмент бойынша мұндай шек қою шын
мәнінде кездеспейді, ал менеджмент пен басқару мәндес сөздер ретінде
түсіндіріледі.
Ақырғы кезде педагогикалық ұжымды басқару басты екі мақсатты көздейді:
оның бірі – оқу-тәрбие жұмысының барысын ұйымдастыру, ал екіншісі –
мұғалімдер мен мектеп қызметкерлерінің жеке талаптарын және мүддесін
қанағаттандыру.
Герман А.Шнейдер өзінің зерттеулерінде былайша анықтама береді: ...
басшылық жүйе (қызметкерлер, қоршап тұрған орта) оның алдына қойылған
мақсатқа сәйкес келтірілетін болуы керек. Біздің ойымызша, бұл анықтама
басқару қызметінің тағы бір маңызды жағын орынды баса айтқан, ол мақсатты
ойлау. Әрине, нақты тұжырымдалған мақсат, мекеменің борышын түсіну, нақты
нәтижеге жетуде басшыға ауытқуға мүмкіндік бермейді.
Басқару ілімі шетелдерде де біркелкі дамымаған. Бұған өте қолайлы
болған соңғы он жылдар, қашан іскер адамдар басқару ілімі жөніндегі білімге
ұмтылуда іздену көзі болды. Білім саласын дамыту тарихын менеджмент деп
атап, бұл жөнінде көптеген ғалымдар жазған болатын. Біздің ойымызша Г.Кунц
пен С.О.Доннелдің Басқару: басқару міндетін жүйелі және жағдай арқылы
талдау атты жұмысында ғылыми деректер мен ілімді қисынды баяндауы және
талдауы айтарлықтай тартымды.
Дүниежүзінде адамды басқаруда кең және әр жақты тәжірибелер
жинақталған. Менеджмент мектептерінің ішінде бірден-бір беделді мектептер
қатарында Жапония мектебі танылады, онда адам, оның жеке қабілеті орталық
назарда. Ұжым мен топтағы мамандардың жұмысын ұйымдастырудың нәтижелі және
өзіндік жолы фирма ісіне берілген қызметкерлерді тәрбиелеу. Жапонияның
менеджмент мектебі қоғамның ұлттық дәстүрін есепке ала отырып қазіргі
зерттеулер негізінде құрылған (жасы үлкендер жасы кішінің қарамағында жұмыс
істемейді, басқару құрылымында ерлер әйелден төмен болмауы керек т.б.).
Американың менеджмент мектебі де беделді деп есептеледі, онда олар жеке
жауапкершілікке, жеке нәтижеге, кәсіпкерлікке және бақылауға көңіл
аударады.
Корея, Қытай, Германия елдерінде де өздеріне тән менеджментке деген
амал-әдіс орын алған. Бір қызықшылығы сол, ол бір елде тұратын дүниежүзілік
танымал фирмаларда басқару ісінде айтарлықтай айырмашылықтар барлығы
байқала қоймайды.
Осыған орай Питер Ф.Друкердің сөзін келтіру орынды: Себебі менеджмент
жалпы өндірісте адамдарды біріктіру ісімен айналысады, ол менеджментпен
терең байланысты. Германияда, Біріккен Ұлыбритания королдігінде, Америка
Құрама Штатында, Жапония мен Бразилияда менеджмент сол бір істі жасайды. Ол
оны қалай жасайды, ол басқа іс: мұнда өте үлкен айырмашылық болуы мүмкін.
Дамыған елдер менеджерлерінің алдында тұрған ең басты міндет, ол менеджмент
үшін құрылыс материалдары ретінде пайдалануға болатын елдің тарихының,
менеджментінің және дәстүрлерінің құрамды бөліктерін тауып, анықтау.
Индияға қарағанда Жапониялық экономикалық жетістіктерінің айырмашылығы
негізінен Жапониялық менеджерлер шетелдік менеджменттік тұжырымдарды
өздерінің мәдени негізіне жалғап және оларды дамыта білді.
Екінші жағынан жалпы ұғым бар, ол адамдарды басқару заңдылығы, олар әр
түрлі менеджмент мектептерінің тұжырымдарына қайшы келмейді, ал оларды білу
біздерге көптеген ғылыми зерттеулерге және әр жақты іс жүзіндегі тәжірибеге
негізделген өздерінің бірден-бір және нәтижелі басқару жүйесін жасауға
көмектеседі.
Шетелдік мамандар, менеджерлер мен өндіріс қожалары нәтижелі басқару,
белгілі ілімге негізделу керек деген қортындыға бірден келген жоқ. Олардың
көпшілігі басқару – бұл өнер, ал ол ғылым емес деп есептейді. Сондықтан
олардың көбі өздерінің күш қуатын өндірістің дамуына, тәсіліне және тепе-
теңдігіне шоғырландырылады.
Мұндай ұғымды бірінші болып жоққа шығарып, өзінің ғылыми басқару
мектебін құрған Фредерик Тейлор болды.
Ғасырдың басында, менеджмент ілімін зерттегенде ерекше мән көбіне әр
жақты пікірлерге берілді, кейбіреулерін қандай да мекеме басшылары
болмасын, өздерінің басқару қызметінде пайдаланатын болды. Бұл бағытты
А.Файоль, Э.Мэйо, Ф.Тейлор, Д.Макгрегор, Ф.Герцберг және А.Маслоулар
зерттеп, жасаған.
Бұлардың әрқайсысы менеджменттегі бағытты дамытуға белгілі үлестерін
қосты, қайсыларын дәстүрлі амал-әдіс деп атау мақұлданды. Мысалы, А.Файоль
бірінші болып басқарудың жалпы міндеті мен негіздерін жүйелеп баяндады, ол
жөніндегі білімді дер кезінде әр түрлі мекемелер, соның ішінде оқыту
мекемелерінде де басқаруға пайдалануға мүмкіндігі болды.
Отандық ғалымдар тобының (Б.Л.Бройдо, В.Д.Диденко, В.С.Крыловтардың)
сөзі бойынша “Жүйелі тәсіл, қиын байқалатын және қиын түсінілетін күрделі
заттың қасиетін, ішкі және сыртқы себептері ретінде қаралатын жүйе тәртібін
анықтайтын үлкен сандар арасында негізделген тығыз байланыстың барлығын
жоққа шығармау зерттеудің ғылыми әдіснамасы.
О.С.Виханский мен А.И.Наумовтың сөздері бойынша осы тәсіл келесі
мәселені көп жақтығы мен бар байлығын көруге мүмкіндік береді, олар
мекемедегі менеджментті шешуге тиіс. Жүйелі тәсілдің негізгі құрамды
бөліктері есептелетіндер: жүйеге ену (түсетін қор): өнімге түсетін қордың
қайта жасалу барысы: жүйеден шығу (өнімі): қайта байланыс (кері бағыттағы
тізбекке ықпал жасайтын нәтижені білу).
Келесі бағыт, сол ғалымдардың сөзі бойынша жағдайлы амал - әдіс,
Менеджмент ... соған негізделген, ол мекемені басқаруда тек бір ғана
пікірлер жиынтығында (ережесінде) өмір сүрмейді, олар барлық жағдайда
пайдаланылуы мүмкін. Мұндай амал-әдіс басқарудың әр жақтылығын негізінен
жоққа шығарады және мұндай ұқсас жағдайдың болмайтындығын мойындайды.
Осындай жағдайда қалған мекеме жеке талданып, сәйкес жүйемен басқарылуы
керек. Мұндай амал-әдіс ерекше жағдайға қарай менеджердің іс-қимылында
балама негізді жасайды. Бұл жағдайда менеджер нәтижеге жету үшін жағдайды
талдай білу керек және қажетті шешім қабылдауы қажет. Бұл амал-әдістің
тартымдылығы сол, ол мекеме және оны қоршап тұрған ортаның сапасы бір емес,
өмір бойы тұрақты өзгеруші ретінде қарастырылады.
Мектепті менеджмент негізінде басқару принциптері.
Егер басқару ұғымы мен менеджмент ұғымының арасындағы өзара
қатынасты қалыптастыратын болсақ, олардың бірінен-бірі кең көлемде екендігі
анықталады. Менеджмент басқарудағы нақты ұйымдастырушылық әдіс-тәсілдерді,
яғни басқарудың бір модулі ретінде орын алады. Н.А.Лебедева терминнің
этимиологиясын сынға ала отырып: ... менеджмент сөзі латынның манус
сөзінен – яғни қол байқайды. Осыған орай американдықтар үнемі: Басшылық
ету – бұл басқа біреудің қолымен еңбек ету- деп қалжыңдайды.
Басқарудың бастапқы теориялық ұстанымдарымен сәйкес түрлі авторлар
менеджмент мазмұнын әртүрлі феномен аспектілерін белгілей отырып анықтайды:
• Менеджмент бұл қызмет ететін бір топ адамдардың жалпыға бірдей,
мақсатқа жету үшін жұмсаған күш-жігерлерін жұмсау процесі;
• Менеджмент мінез-құлық сияқты, қарым-қатынас әдісі және сондай-ақ
басқарудағы басшылардың басқару дағдылары;
• Менеджмент – бұл адамды айнала жылжитын басқарудың спецификалық
түрлері (Питтер, Бруккер);
Анықтама: Менеджмент – бұл адамдармен қызметтесу, олармен қарым-қатынас
жасау әдісі, ерекше басшылық дағдылары. Мектепте басқарудың Сәйкестірілген
комплекстік принциптері ұйымдастырылуы қажет:
1. Адам баласына қызмет көрсету мен сенім білдіру. Бұл принциптің
ұйымдастырылуының этолоны ретінде, шведтік мектеп оқушыларын тестілеуде
алынған нәтижелердің арқасында педагог портретін алуға болады.
Шведтік жоғарғы сынып оқушысына ұстазы қандай болып көрінеді? - деген
сұраққа келесідей жауаптар алынды:
• Үнемі менің қасымда және ол менің қамқоршым;
• Мені өз баласындай мойындап, қорғаштайды;
• Менің не оқитынымды емес, қалай оқитыным жайлы мәселелерге көңілін
көбірек бөледі;
• Оған деген қорқыныш пен көңіл толқу сезімін тудырмайды;
• Іс-әрекеттің, қызметтің түрлі нұсқаларын ұсынады;
• Менің есіме түсетіндей етіп, әңгімелеседі;
• Қателіктер жіберілсе оларды мойындағанға қысылмайды;
• өзінің сол не басқа жағдайлардан алған сезімдері мен әсерлерін
көрсете алады;
• менің өз ұстанымдарымды бағалағанымды қалайды;
Осы принципті мектепішілік менеджментте белгілеуіміздің себебі, біздің
мектептеріміздің бүгінгі және жиі кездесетін тәжірибелік қызметтерінде
адамға деген сенім мен құрмет көрсету қасиеттері жетіспейді.
2. Адамға тұлға ретінде қарау принципі. (бірінші кезекте оқушы). 7
жасар бала алғаш мектеп табалдырығын аттаған кезде, мұғалім оны адам және
тұлға ретінде, онан соң барып оқушы ретінде қабылдағауы қажет. Дәл сол
сияқты мектеп басшысына мұғалім ең 1-ші адам барынша индивидуальдық
сапалары қалыптасқан мінез-құлықты тұлға, содан кейін мұғалім ретінде
қабылдануы тиіс. Түрлі қасиеттерді тасымалдаушы сияқты тұлғаға деген көз-
қарас біртұтас болуы қажет. (адамгершілік, физикалық әмбебаптық, сендірмелі
және т.б.)
3. Қызметтестік принципі, яғни басқарудың монологтықтан диологтық
қатынасқа ауысуы. Басқаша айтқанда комуникациялықтан информацияны қарым-
қатынас жасау үшін тасымалдауға көшу.
Авторитарлық басқару комуникация негізінде, ал демократиялықтың қарым-
қатынастық негізінде қалыптасқанын ескерейік.
4. Әлеуметтік принципі.
Мұнда басқару барлық мұғалімдердің жағдайлары өздерінің әріптестерімен
тең, ал басшылармен әрекеттесуі тәсіл ретінде емес басқару мақсаты түрінде
қаланады.
5. Мұғалімге индивуальдік қадам жасау принципі. Бұл дегеніміз менеджер
әрбір мұғалімнің индивидуальдік ерекшеліктері мен дайындығының деңгейін,
оның әлеуметтік тіршілік ету ортасы және т.б. ескеруі керек.
Мұнда басқарудың нақтылығы көріне бастайды. Менеджер осы жағдайда
мұғалімнің мүмкіншіліктерінің осы жағдайда мұғалімнің нақты талап етулерін
де көрінде көрінеді.
Өйткені адамнан іске асыра алмайтын нәселерін талап етуге болмайды.
Ұжымдағы теңдік қайда сонда? - деген сұрақ туындауы мүмкін. Дәл осы
жағдайда теңдік теңсіздікті ескермегенімен байланысты. Мұнсыз демократияның
болуы мүмкін емес.
6. Мұғалім жұмысының байытылу принципі.
Бұл принцип менеджментте өте қажет болып табылады, мұны біз оны ашу
барысында анықтаймыз. Принциптің негізі мұғалім жұмысын жан-жақты ету, өз
қызметіне деген қызығушылығын ояту және қолдау көрсету, іс-әрекетін жасаған
кезде сенімділік сезімдерін бекіту. Бұл үшін әрбір мұғалімнің
професиональді өсу преспективасын анықтап, оны жылдан-жылға бір нақты сынып
тобында ұстамай (мыс: 7 сынып), сыныптарда өсуге төмен сыныптардан бастап
жоғары сыныптардағы мұғалім нақты қызметін меңгеруге, басқада мектептердегі
сабақтарға қатысуға, семинарларға дөңгелек столдарға, симпозиумдарға
қатысуға мүмкіндік беру қажет. Жан-жақтылық дамуға жол ашады.
7. Тұлғаны стимулдау принципі.
Менеджменттің стимулсыз жүзеге асуы мүмкін емес екендігі жоғарыда
айтылып өтті. Бұл жерде материалдық сияқты моральдық стимулдауы туралы
айтылғанын анықтап алайық.
8. Квалификациясын (білімін) үздіксіз жоғарлату принципі. Біз бұл
принципі – мектеп дамуындағы табиғи қажеттілік деп ойлаймыз. Мектеп
менежеріне үнемі квалификация жоғарлауын қалыптастырып отыру міндетті болып
табылады және квалификацияны үздіксіз жоғарлатуды жүзеге асырғанда ең
алдымен ұжымнан бастаған жөн.
9. Консенсус негізінде ұжымның шешім қабылдау принципі.
10. Мектепті басқару жұмыстарына мұғалімнің қатысу-араласу принципі.
Бұл принциптің мақсаты, мұғалім мектепте өзін жай қызметкер ретінде
емес, басшы есебінде сезінуі керек.
11. Жүйелі үйлесімділік принципі. Мектепте өзара біртұтастық пайда
болса, және ұстаздардың кәсіби мақсаттылығы мектептің мақсаттарымен сай
келсебасқару жұмысындағы жан-жақты дамудың белгісі. Мектеп қызметінің
нәтижелері бойынша мектеп біртұтастығы жүзеге асырылудан гөрі жария
етілетінін көрсетіледі.
12. Көлденең байланыстардың жүзеге асу принципі. Бұл ұжымның беріктігі
мен үйлесімділігін тудырады.
13. Дамыту мен қайта жаңғырту принципі. Мұнда мектептегі күрделі
өзгерістералдын-ала жасалынуы қажет. Жаңаны меңгеруге баяу жүретін дайындық
жұмыстары қажет. Яғни, оның жоспарлары мен есеп қисаптары болуы керек. Бұл
өзін-өзі дамытудан басталғаны дұрыс.
әлеуметтік психологиялық және мәдени-эстетикалық басқару аспектілеріне
адами көз-қараста қарауға Д.Корнидің әйгілі жүйесінің 10 ережесі мүмкіндік
береді.
1. Өз әңгімелесушіңіздің адамгершілік қасиеттерін мойындап, шын
ниетіңізбен мақтаудан бастағаныңыз жөн.
2. Өзгелердің кемшіліктері мен қателіктерін өзіне тура емес жанама
түрде білдіріңіз. Тура түрде айтылған кемшіліктің пайдасы жоқ,
өйткені ол кезде әлгі адам қорғана бастайды.
3. Дұрысы адаммен қарым-қатынас жасаған кезде қателіктеріңізді
мойындап, сонан соң ғана әңгімелесушіңіздің қателіктерін
дұрыстағаныңыз жөн.
4. Әңгімелесушіңізге бұйырудан гөрі сұрақтар қойыңыз.
5. Адамдардың өз беделін ұстап қалуға мүмкіндік беріңіз.
6. Мақтағанға кең пейілді болыңыз.
7. Адамдарды жақсы жақтарынан танытып, беделін көтеріп жүріңіз, сол
кезде ол осыны ақтап шығуға тырысады.
8. Жеңілдік көрсетіңіз. Жіберілген қателіктерді дұрыстау оңай
екендігіне және адамдарды бір іске жұмсағанда, атқарылатын істің
қиын емес оңай болып көрінетіндей етіңіз.
9. Сіздің қалағаныңызды, яғни тапсырмаларыңызды орындаған өзгелерге
ұнайтындай болсын.
10. Адам өз мендік қасиетін сақтауға мүмкіндік беріңіз.
Тізбектелген менеджмент принциптері ағылшын ғалымы Мак Гредер Дугластың
Адам және мекеме атты еңбегінде анықталған:
1. Адамдар нәтижеге қол жеткізуге үнемі тырысады, ал біз мақсатты
болжаушылықпен үнемі айналыса бермейді;
2. Адамдарға сенім білдіргенде және қызығушылық танытқанда үлкен
өмірлік энергия жұмсайды.
3. Дұрыс басшылық қызметін атқарғанда, адам өзіне-өзі жауапкершілік
іздейді.
4. Жеткен табыстарына қуаныш сезімін білдірту, адам баласына
жалақысын жоғарлату немесе қаржылай сыйлық ұсынудан гөрі әсерлі
келеді.
5. Егер жағдайын жасап, сенім білдіретін болсақ, орта деген адамның
өзі таң қалаларлық идеялармен қаруланған болып табылады.
Менеджменттің негізгі жағдайларының бірі – бұл табыс. Табысқа үміттену
менеджментті басқару әдісінде қолданғандағы дамудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Менеджменттің қалыптасуы.
Менеджменттің теориялық және практикалық бастаулары ХІХ ғасырдан бастап
пайда бола бастаған, бірақ менеджменттің ғылыми турғында басқару теориясы
мен практикасың қалпытасуы XX ғасырға жатады.
Менеджмент теориясының негізін салушы Фредерик Тейлор. Оның еңбектері
менеджментің концептуалды құрылымдарын қалыптастырған. Егер қазіргі таңдағы
жағдайларда менеджмент дисциплинаралық теорияда алатын болса, бастапқы
кездерде ол экономикалық ғылым шеңберінде пайда болған.
Тейлордың еңбектерінің құндылығы – оның теориясының негізінде
өндірістегі өнімнің жылдам өсуі сол өндірістің кеңеюіне байланысты емес,
керісінше ондағы қызметкерлердің еңбектерінің модернизациялық жүйесінің
арқасында екендігіне қол жеткізді.
Классикалық менеджменттің ірге тасын қалаушылар: Г.Черча, А.Файол,
Р.Эмирсон, Г.Форд және т.б. Олардың еңбектерінде мекемені басқарудың жаңаша
жақтары ұсынылды. Бұл зерттеушілер жаңа басқару жолының функциясы мен
практикалық ұсыныстарын тұжырымдап қана қоймай, сондай-ақ өндірісті
басқарудың жаңа принциптерін ашты.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы
мен 50-ші жылдардың басында қарқын белен алды. Бұл бағыт психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысты. Бұл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949)
болды. Американдық зертеушілер Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим
Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып
табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп басқару ғылымы немесе сандық ықпал мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол
ситуациялық әдіс деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшелігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдаймен байланыстыруды талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манус яғни қол,
күш деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда, мал тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген. Кейіннен бұл
атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және
ұйымдастырудың ғылыми практикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік
беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі
алты түрі:
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылыды.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемелерді ұйымдастыру және
сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциоциялық) немесе клубтық менеджмент.
Мемлекеттік мекемедегі секілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін
ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтен және мемлекеттен өзгеше келетін ерекше
түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес-менеджменттің арнайы түрі.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедураларының
жүйесі.
Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жіктеледі: өндірістік
менеджмент, маман менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық менеджмент,
ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық менеджмент,
маркентингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.
Менеджменттің ең бастапқы бағыт-бастаулары белгілі болатын, тек
мекеменің экономикалық сұрақтарынан басқаларына, яғни, еңбек қызметінің
хронологиялық зерттелуі және еңбек өнімділігінің индивидуалды түрде
жоғарлауы, басшылар қызметіне функционалды талдау жасау, қызметкерлердің
дамуы және еңбек ету нормаларының нәтижесін шығару сияқты сұрақтары
анықталмаған.
ХХ ғасырдың 40 жылдарында менеджментте адамаралық өзара қарым-қатынас
сияқты психологиялық бағыт пайда болды. Менеджменттің психологиялық
бастаулары Э.Мэйсонның ғылыми зерттеулерімен байланысты. Ол өнімнің
нәтижелі болуын қамтамассыз ететін менеджмент аспектілерін нақты
дәлелдеген. Басшылықтың жеке функциялары (мақсаттылығы, жоспарлаулары,
шешім қабылдауы, түзету жұмыстары және т.б.) жұмысшы топтарға беріле
бастаған кезде басшылардың қадағалау жұмыстарының нәтижелі механизмдері
анықталды.
Менеджмент мектебінің психологиялық сапалылығы дәрігер Рененің
ойлауынша адамзаттың ең жоғарғы әлеуметтік қажеттіліктерінен тұратындығында
еді. Еңбекке кері әсер ететін белгілерді жою қажеттілігі қалыптасып,
Қатынасу менеджменті деп аталатын иерархиалық басқарудың тронсформациясын
керек ететін басқарудың жаңа формуласы табылды. Экспериментальді
зерттеулердің негізінде еңбек өніміне өндірістік ұйымдардың формальді
қатынасуы әсер ететіні дәлелденді.
Кейбір ғалымдар әлеуметтік-экономикалық құбылыстардың күрделілері
қоғамдық өмірдің барлық жақтарынан көрініс табады деп тұжырымдады.
Менеджмент барлық мекемелерде тек басқару функциясын ғана емес, сондай-ақ
оны орындайтын менеджерлер, оқыту дисциплинасын (пәнін), ғылыми зерттеу
теориясын да білдіреді.
Г.С.Никифоров пен Ю.Н.Сливкин менеджментті яғни, мақсаттар,
құндылықтар, технология, мекеменің құрылымы, психо-әлеуметтік факторлары,
басқару қабілеттері сияқты компоненттерінің өзара байланыстары деп
түсінеді.
Роджерс пен Агарвала Роджерс есімдері кез-келген мекеменің даму
этаптары мен табысты қызмет өміріне тікелей және жанама қатынасқа ие, және
барлық ғылымдарды жинақтауға талпынысты ұйымдастыратын шеңбер әлеуметтік-
технологиялық менеджменттің пайда болуымен байланысты.
Олар әлеуметтік-технолологиялық шеңберінде 5 негізгі зерттеу
бағыттарына бөліп қарастырады:
1) Кибернетикалық көз-қарастағы басқару концепциясы.
2) Мекемелердегі басшылықты технико-биологиялық көзқараста
қалыптастыратын жүйелердің жалпы теориясы;
3) Ғылымда адами факторларды практикада жүзеге асыру мақсатындағы
ұйымдастырушылық концепциясы;
4) Мекеме қызметінің әділдігін бейнелейтін салыстырмалы көзқарастар мен
жағдаяттар;
5) Мекемені бүтін бір қоғам ретінде қарастыратын институттық саяси
бағыт.
Б.З.Мелнердің баспасынан шыққан АҚШ-тың мекемешілік басқару
мәселелері атты кітабында менеджменттің американдық тәжірибелер мен нақты
мекемелердің іс-әрекетін тұжырымдамалағандығы жазылған. Осындай
Ұйымдастырушылықтың дамуы атты тәжірибе мекемеге қарасты 3 көзқарасты
біріктіреді, олар: жүйелік, мінез-құлықтық және жағдаяттық.
Жүйелік көзқарас ұйымның бүтінді құрайтын өзара байланысты бөліктерден
тұратындығын айтады.
Мінез-құлықтық көзқарас адам мен ұйымның әрекеттесу нәтижесіндегі
адамның іс-әрекеттерін қарастырады.
Жағдаяттық көзқарас басқару нәтижелерінің нақты нақты бір жағдайда ғана
іске асатындығын, яғни, бір кездегі әсер еткен жағдайлар екіншісінде
әсерсіз болып келетіндігін сипаттайды.
Менеджменттің тарихи дамуы, оның саясаттануы мен психологиялық жағынан
тенденцияларының күшеюін анық көруге мүмкіншілік туғызатындығы белгілі.
Адамзат тұлғасының ұйымдарда беделдену жолдарын іздеу мен
субъектілердің психологиялық ерекшеліктерінің әмбебап қызметі, еңбек ету
маңыздылығын, яғни, кез-келген ұйым бірлесіп жұмыс атқаратын адамдардың бір
жағынан олардың еңбек өтілі мен тәжірибесін, ал екінші жағынан бір мақсатта
біріктіру жүйесі ретінде қызмет атқарады.
Бұл жағдай менеджменттің тек ұйымдастырушылық емес сондай-ақ
экономикалық, психологиялық мәселелерін қалыптастыратынын көрсетеді.
Ғылыми әдебиеттердегі талдауларда қазіргі таңдағы менеджмент әртүрлі
процестермен 3 деңгейде басқару керектігін көрсетеді: индивидтік, топтық
және ұйымаралық. Менеджменттің кез-келген ұйымда, мақсат пен мәселелерді
шешу барлық тізбектелген басқару деңгейінде әсерлі болуы индивидтің қимыл-
қозғалысымен анықталады.
Түрлі көз-қарастарды салыстыра отырып талдау менеджменттің мәселелері
бар жерлерін анықтауға мүмкіндік туғызады.
• Барлық деңгейдегі басшылардың (менеджерлердің) кәсіби
тәжірибесінің жоғарлауы. Ол басқару стилінде: өзара қарым-қатынас
жасауында, шешім қабылдауы, стратегиялық жоспарларды жеңуде және
т.б. көрініс береді.
• Мамандарды басқарумен басқаруға дайындық жасау әдіс-тәсілдерінің
әсерлілігінің жоғарлауы.
• Ұйымдағы адами қасиеттерді іздеу және оларды белсендіру.
• Ұйымға қажет менеджерлерді іріктеу және бағалау.
• Ұжым мәселелерін шешу мақсатындағы әлеуметтік-психологиялық
климатты жақсарту және бағалау.
Г.С.Никифоровтың кәсіби іс-әрекетті психологиялық тұрғыда қамтамасыз
ету концепциясы психологиялық менеджмент тәжірибелеріне құрылмалы теориялық
негіз болып табылады. Аталған концепция мамандардың тәжірибесін этап
бойынша қадағалайды. Бастапқы психологиялық іріктеме, оқытуды психологиялық
тұрғыда қамтамасыз ету, бейімделу, мамандықтан шығу.
Аталған этаптар толық мазмұнға ие операциялық компоненттермен
сипатталады. Менеджердің кәсіби қызметін психологиялық тұрғыда қамтамасыз
ету, ұжымды басқару нәтижелілігінің көрсеткіші. Бұл сондай-ақ менеджердің
еңбектегі іс-әрекетінің субъектісі ретінде ғылыми практикалық жүйені
көрсетеді. Осы жүйе профессионалдық қызметті қалыптастырады,
диагностикалайды, түзетеді және т.б. Г.С.Никифорованың ойлауынша, ол келесі
принциптерге келіп сүйенеді:
- менеджердің професионалдық қызметі проблемалық сипатқа ие;
- менеджердің професионалдық қызметі адамды қалыптастыратын ең негізгі
жақтары ретінде беріледі;
- менеджердің професионалдық қызметі менеджер қызметінің ролдік
ерекшеліктеріне сай болуына байланысты.
Педагогикалық менеджмент терминнің ғылыми кіріспесі 1991 жылы ұжымдық
көпшілікте К.П.Вазина, Ю.Н.Петров, В.Д.Билиловский есімдерімен байланысты.
Осы еңбекте дамып келе жатқан – педагогикалық менеджменттің жаңа моделінің
негізі қаланды. Мұнда басшылардың оқыту мекемелеріндегі педагогтардың
өздерінің білімдерін жоғарлатуы, яғни, дамытуы, олардың професионалдық және
іскерлік қасиеттері мен қабілеттерін дамытуға мүмкіншілік туады.
Осы ғалымдардың пікірінше педагогикалық менеджменттің қажеттілігі
келесі теориялық жағдайлармен байланысады:
• Басқару – педагогикалық қызметтің негізгі мақсаты ретінде ұжымның
тоқтаусыз дамуын мойындау;
• Адамды, оның өзін-өзі дамытуын, бостандығын, құқығы мен
шығармашылығын қайталанбас, жақсы маман ретінде мойындау;
• Нақты проблемалық ситуацияның ерекшеліктеріне қарамастан
басқарудың ортақ және ортақ емес түрлерінің сайма-сай болуы;
• Басқарудың төменнен жоғарыға қарай болу бағыты, мұнда шешім
қабылдау мен міндеттерді бөлу барлық ұжым мүшелеріне тең дәрежеде
болатыны айтылады;
• Адамның пайда болған жаңа қбілеттерін максимальді түрде қолдана
отырып, мамандарды жаңарту;
• Ұжымдық қызметтегі консенсусқа қол жеткізу;
• Құлықтық және экономикалық дисциплинаға жеңілдік туғызу.
Менеджмент жайлы отандық ғалымдардың еңбектеріне шолу.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізге үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойынның қалыптасуы мен дамуына
ықпал тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу Насыр
Әл-Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға қарай
отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашаға мен бағыныштылардың тағдырын
болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде дәлелдеді.
Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою
туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан
ғалымдары Әл-Фарабидің ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатында Отырар
қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрециті
мемлекет және рухани қайраткерлері Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғы деп аталатын заң
жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндалады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. Жеті жарғы - бұл әкімшілік, азаматтық және
қылмыстық құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдар
мен қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып абылады. Жеті
жарғыға сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс құрылтай арқылы сұландардың және ру басыларының
қатсуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды.и алайда, бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға,
ұлыстарға бөлінді.
XІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уалиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол орыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырып,
басқару обылысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті
басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-
демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай
дамытты.
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә.Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев,
М.Шоқаев, Л.Мирзоян, О.Исаев, Ү.Құлыметов, С.Меңдешев, Н.Нұрмахов,
Т.Рысқұлов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин,
І.Жансүгіров және т.б. Торғай обылысында - Ә.Бөкейханов. Жетісуда –
М.Тынышбаев, Түркістанда – М.Шохаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комиссиялары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуніктері болып табылғандықтан жергілікті қазақ тұрғындарының
мәселелерін толық шеше алмады.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық және мемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993) ерен үлесін
қосты. Ол қырық жылдам астам уақыт бойы республиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында: Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет
мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне
қамқорлық көрсетеді делінген.
Менеджмент тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастыруда үлкен роль атқарады.
Менеджменттің бастапқы теориялары.
Менежмент-дәстүрлер тарихы конценнияларды инстиуттарды, теория мен
практиканы қамтитын бүкіл адам мәдениетінің элементі. Бұл талассыз
дәлелденген қағида. Өйткені тиімді басқару проблемасы адамдарды ұйымдастыру
басталған мезетте пайда болды.
Басқару практикасы, ұйымдастыру секілді өт көне. Басқару ісін
жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны тиімді ұйымдастыру
қажет болды, бұған өз уақытында ең озық ақыл – ой жетістіктері жұмсалды.
Біздің заманымызға дейінгі үшінші мың жылдықта сазбалшықтан істелген
табличкаларда көне жүйелердің комерциялық келісімдері мен заңдар туралы
деректер жатады. Мұның өзі оларды басқару практикасының болғандығын
дәлелдейді. Көне египеттіктер бізге жазбаша ескерткіштер қалдырды. Онда
әңгіме басқару туралы болады. Осыдан 4 мың жылдай бұрын жазылған кітапта
казіргі басқарушылар үшін әлі күнге мәнін жоғалтпаған мынадай ойлар
айтылады. Егер сен басшы болсаң байсалды бол. Өтініш айта келген адам
саған ойындағысын айтып біткенше сөзін бөлме. Бақытсыздыққа тап болған
адам, өз мәселесін дұрыс шешкеннен гөрі, ақтарыла сөйлеп, іштегі шерін
тарқатқатқанды жөн санайды.
Еңбекті басқару проблемасына көне гректер де көңіл бөлді. Платон еңбек
бөлінісінің, жұмыс түрлеріне қарай мамандандырудың қажеттілігі туралы пікір
айтты. Сократ басқаруды іс-әрекеттің ерекше саласы ретінде қарастырып, ол
да осындай пікірді-қажетті адамды өз орнына қоюды, сөйтіп оларға берілген
тапсырманың орындалуын талап етуді жақтайды.
Көне Үнді ғалымдары Артхмастра трактатында (IV-III ғасыр) шаруашылық
және басқару туралы бірқатар қызғылықты ой-рікірлер айтады. Басқаруға
қатысты дұрыс және дұрыс емес, заңды және заңсыз, пайда және зиян ұғымдары
зерттеледі. Шығыс ғаламдары басқаруды күш қолданумен байланыстырады:
санскритте басқару өнері, данданити деп аталады, мұны дәлме-дәл
аударғанда таяқпен төпелеп басқару болып табылады. Дегенмен, шығыс
ойшылдары бағыныштыларды көтермелеуге де зор көңіл бөледі.
Рессейде елді және өндірісті басқарудың бірқатар маңызды идеясы Петр
заманына байланысты. Ол мемлекеттік биліктің және терең экономикалық
өзгерістің бірқатар реформасын жүзеге асырды. I Петр самодержиялық
басқарудың бас идеясын ұсынды. Государ өз ісі тұралы жарық дүниеден
ешкімге жауап беруге тиіс емес. Төрешілдікті қалыптастыруда Габелидің
рангтар тұралы пікірі ерекше орын алады. Бірақ сол кездің өзінде де күштеп,
әміршіл-өктем әдіс қана қолданылып қойған жоқ. Сол кездегі өндірісті
басқару туралы Cібір мен Уралдың бас заводтарының жазбасы атты кітабында
қызғылықты материал келтірілген. Онда былай деп жазылған Басқарушы
мейірімді, қамқоршы, еңбекқор, салауатты болуы, істі тапсыруы, әрі оның
айтылған сағатқа орындалуын қадағалауы тиіс. Аталған кітапта осы уақытқа
сәйкес келетін ой-пікір де бар: Басшы нақты істен гөрі бұйрықтың
алынғандығы және орындалғандығы, жауабы мен түсініктемесі туралы бірыңғай
рапорт қабылдаумен шұғылданса-бұдан келер ешқандай пайда жоқ. Мұның барлығы
қағаз жүзінде қалады.
Менежменттің қазіргі мектебі.
М.Х.Мескон, М.Алъберт, Х.Хедоури Менежмент негіздері: басқарудағы ой-
пікірдің дамуы кітабында мектептің төрт түрін белгіледі: ғылыми басқару
мектебі, әкімшілік мектебі, психология және адамдар қарым-қатынасының
мектебі және басқару ғылымының мектебі. Мектептің төртке бөлінуіне
байланысты төрт түрлі тәсілге бөлінеді. Мұнда басқару төрт түрлі көзқараста
қарастырылады.
Ғылыми менеджменттің пайда болуы Фредерик Уинслоу Тейлордың (1856-
1920) есімімен байланысты. Оның басты еңбектері Фабриканы басқару (1903),
Ғылыми менеджмент принциптері (1911), Конгрестің арнайы комиссиясы
алдында көрсету. (1912) Филаделъфиядағы оның зиратының басына ғылыми
менеджмент атасы деп жазылған.
1856 жылы Филаделъфиялық адвокаттың отбасында дүниеге келген Фредерик
Тейлор жасынан талапкер, ізденгіш болып өсті. Әуелі көзі уақытша нашар
көргендіктен, Гарвард университетінде оқуды тоқтатып, Тейлор
Филаделъфиядағы шағын шеберханаға қарапайым жұмысшы болып орналасты.
Төрт жылдың ішінде ол моделъші және механик мамандықтарын меңгерді.
Кейіннен Тейлор Филаделъфиядағы “Миндвейл Стил Воркста” жұмыс істеп, түнге
қарай инженер-механика мамандығын оқып үйренеді. Тейлер ”Миндвейлъдің”
басқарушысы болғанда өнеркәсіп практикасындағы берекесіздікке қайран қалды.
Ол басқарушы мен жұмысшы арасындағы ешқандай ынтымақтастықты көре алмады.
Берекесіздік пен ысырапшылдық етек алған еді. Жұмысшылардың өнім өндіруінің
шектелуі кең етек алған. Мұны Тейлор ұдайды әскери қызмет деп атады. Нашар
жабдықталған, әрі жеткілікті үйретілмеген жұмысшыларға ешбір талғамсыз кез-
келген жұмыс тапсырылды. Осыдан бастап Тейлор ғылыми менеджменттің атасы
таңдаулы жол іздестірүге құлшына кірісті. Ф.Тейлордың ғылыми менеджменті
ұдайы бақылау, эксперементтеу және логикалық топшылау арқылы анықталған
гормативтер көмегімен бизнесті жандантыратын менеджмент түрі болып
саналады. Миндоейлже, кейіннен Бетлехем Стильде жұмыс істеген кезде
Ф.Тейлор ғылыми менеджментті төрт салада дамытты, нормалау, уақыт пен
міндетті зерттеу, ұдайы сұрыптау және баулу, ақшалай ынталандыру.
Тейлордың пкірінше, еңбек өнімділігінің артуы қожайынға, жұмысшыға да
молшылық әкеледі. Ол үшін қожайынның да, жұмысшының да, психологиясын
түбегейлі өзгерту қажет. Екі жағы да қосымша өнімді өзара бөлуге назар
аудармай, бар күш-жігерін оны молайтуға жұмсауы тиіс. Ф.Тейлор өз теориясын
тұжырымдай отырып, мынадай тоқтамға келді: дәстүрлі әдістің орнына ғылым;
қарама-қарсылықтың орнына үйлесімділік; дербес жұмыстың орнына
ынтымақтастық; еңбек өнімділігін шектеудің орнына еңбек өгімділігін барынша
арттыру; әрбір жұмысшының еңбек өнімділігін барынша арттыру, оларға барынша
қолайлы жағдай жасау.
Тейлор концепциясының негізгі қағидалары:
1. Практикада қалыптасқан ескі, дәстүрлі жұмыс тәсілдерінің орнына
ғылыми іргетасты құру, оның әрбір элементін ғылыми тұрғыда зерттеу. Ол:
Басқаруда да көпір салу секілді асқан дәлдік керек- деді.
2. Жұмысшыларды ғылыми критерий бойынша таңдау, оларды жатықтыру және
баулу.
3. Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми ойластырылған жүйесін практикаға
енгізу әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы ынтымақтастық.
4. Еңбекті біркелкі бөлісу және әкімшілік пен жұмысшылар арасындағы
жауапкершілік.
Еңбек өнімділігін барынша арттыруды басты мақсат етіп қоя отырып,
Ф.Тейлор жұмысшы еңбегі мен өндіріс құралдарын пайдалануды; материалдар мен
аспаптарды үнемдеп жұмсауды, аспаптарды, жұмыс операцияларын стандарттауды,
жұмыс уақытын дәл есептеуді қарапайым операцияларға бөліп, кейіннен
хронометраждау арқылы еңбек процестесін зерттеуді, әрбір операцияға бақылау
орнатуды, бірыңғайланған еңбек ақыны қолдануды т.б. көздеді.
Ф.Тейлор жеке жұмыскерлердің еңбек операцияларын талдай отырып, әрбір
операцияны жекелеген құрамдас бөліктерге жіктеуге және де хронометраж
көмегімен жұмыстың неғұрлым прогрессивті әдістерін анықтау болатындығын
дәлелдеді. Ф.Тейлор жүйесінде еңбек қарқынының артатындығы соншалық,
жұмысшылардың күш-қуатын қалпына келтіруге мүлде дерлік уақыты болмайды
екен. Тиімсіз қозғалыстарды жоя отырып, Ф.Тейлор ең қолайлы жұмыс тәсілін
жасады. Осыған орай жекеленген жұмысшылардың мамандығын ескере отырып,
олардың еңбегін мамандандыру, неғұрлым тиімді жұмыс амалдарын пайдалану
үшін жұмысшыларды баулу және жаттықтыру қажеттілігі туды.
ХХ ғасырдың 20 – шы жылдары Ф.Тейлордың көрнекті зерттеушілері мен
белсенді насихатшылары Генри Гантт, Фрек Б.Гилберт, Лилиан Гилберт,
Сенфорт, Харригон, Эмерсон, Г.Форд т.б. болды. Басқарудың классикалық
немесе әкімшілік мектебі (1920-1950).
Ғылыми басқару өкілдері өз зерттеулерін негізінен өндірісті басқаруға
арнады. Олар басқарылатын денгейден төменгі сатыдағы еңбек өнімділігін
арттырумен шұғылданды. Әкімшілік мектептері пайда болғаннан кейін мамандар
басқаруды ұдайы жетілдірумен, әкімшілік қызметті ұйымдастыру принциптерімен
айналысты. Бұл проблемалар француз зерттеушісі Анри Файолдың есімімен
тікелей байланысты. Ол әкімшілік басқару мектебінің көрнекті еуропалық
ғалымы деп есептелінеді.
А.Файолъ менеджерлерге арналған он төрт принципінде басқарушылардың
қызмет міндеттерін қалай орындау керектігін көрсетеді.
1. Жұмыс бөлісі. Еңбекті мамандандыру ұйымдық тыбысқа жету үшін қажет.
2. Билік. Бұйрық беру құқығы жауапкершілікпен ұштасуы тиіс.
3. Тәртіп. Тыңдау және құрметтеу жұмысты байсалды ұйымдастыруға
мүмкіндік береді.
4. Дара басшылық. Әрбір жұмыскер тек бір бастығынан ғана бұйрық алуы
тиіс.
5. Бағыт биілігі. Ұйымдастыру кезінде әрбір адамның күш-жігері бір
бағытқа үйлестірілуі.
6. Жеке мүддені жалпы мүддеге бағындыру. Басқарудағы ең қиын жағдай-
жеке мүдде мен ортақ мүддені жалпы ұйымдық игілікке айналдыра білуде.
7. Ақы төлеу. Жұмыскерлер өздерінің қосқан үлесіне қарай ақы алуы
тиіс.
8. Орталықтандыру. Орталықтандыру мен децентрализациялау пропорция
мәселесі болып саналады, әрбір ұйымда қолайлы тепе-теңдік болуы тиіс.
9. Иерархиялық тізбек. Басшылар басшылықтың формальды тізбегін
орындауы тиіс, мұның өзі жоғарыдағы басшылардың біреуі басқалармен
ақпаратты алмасу жөніндегі нұсқау бергенше сақталады.
10. Реттілік. Материалдың құндылығы затында болуы тиіс.
11. Әділеттілік. Мейірімділік пен заңдылыққа негізделген әділеттік
қызиетті шын көңілмен беріле істеуге ықпал етеді.
12. Қызметшілердің тұрақтылығы және қызмет лауазымында болу мерзімі.
Адамдарға өз жұмысын жете білуіне уақыт беру қажет.
13. Ынта-ықылас. Адымдардың ең көп қанағаттануы-жоспарды өз бетінше
жасауы және орындауы.
14. Ерекше рух. Қызмеркерлердің күш-жігерді жұмылдыруын ұйымдастырудың
табысты болуының кепілі.
А.Файолъдің қызметімен принциптері уақыт тезінен ойдағыдай өтіп жаппай
қолданыла бастады.
Ғылыми басқару мектебі мен классикалық мектеп психология жаңадан дами
бастаған кезде жарық көрді, сондықтан да осы мектептің авторлары адам
факторының маңызын мойындай тұрса да, олардың пікір таласы ақыны әділ
төлеу, экономикалық ынталандыру және формальды қызмет қарым-қатынас
жөніндегі қозғалыс, ұйымның негізгі тиімді элементі ретінде адам факторын
толық мойындай алмауынан жауап ретінде туындаған еді.
Мэри Паркер Фоллет (1868-1933ж.ж) пен Элтон Мэйо (1880-1949ж.ж.)
адамгершілік қарым-қатынас мектебінің жаңа бағытта дамуының негізін
салушылар деп есептелінеді. Фоллет ханым менеджментке тұңғыш рет Басқа
адамдардың көмегімен жұмыстың орындалуын қамтамасыз етуші деп анықтама
береді.
БАСҚАРУДЫҢ (МЕНЕДЖМЕНТТІҢ) ІЛІМДІК
ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМА НЕГІЗІ
Басқару жөніндегі ғылымды дамыту
“Менеджмент” ағылшын сөзі, латынның “манус” - қол деген сөзінен шыққан,
яғни басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы.
Профессор Л.И.Евенконың сөзінше “Менеджмент” – бұл еңбекті, ақылды,
басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойылған мақсатқа
жету іскерлігі. Менеджмент – орысша “басқару, меңгеру, ұйымдастыру”
міндеттері, әр түрлі мекемелердегі адамдарды басқару жөніндегі жұмыс түрі.
Менеджмент - бұл, сондай-ақ адам баласының білім саласы, өз міндетін жүзеге
асыруға көмекші. Менеджмент менеджер (басқару) сөзі жинағы ретінде, бұл
адамдардың белгілі дәрежесі, әлеуметтік топ, олар басқару бойынша жұмысты
жүзеге асырушылар. (“К основам менеджмента” вступительная статья.
М.Х.Мескон, М.Альберт, Ф.Хедоури). Питер Ф.Друкер өзінің зерттеулерінде
былай деп жазады, Менеджмент ...қимыл және қолдану ісімен байланысты, оның
бақылауы нәтижеге жету болады. Бұл оны әдістер жинағына ұқсас жасайды.
Бірақ менеджмент сондай-ақ адамдармен де, олардың құндылығымен де, өсуімен
де, дамуымен де ісі бар және бұл оны қоғамдық ғылымға ұстатады... Сонымен
менеджмент өзіне дәстүрлі деп есептейтіні еркін мамандық, еркін болу
себебі, білім негізінде өзін-өзі тану данышпандық және басшылықпен
байланысты, мамандық ол сол бір уақытта тәжірибе және қолданбалы ғылым
болады.
Бұл айтылған сөзбен келіспесе болмайды, демек социолизм кезінде
басқарудың ғылыми негізін оқып білген және өз жұмысында осы ілімге сүйенуге
үйренген мамандар үшін осы тұжырымдама көптеген мәліметтер шындыққа сәйкес
емес көрінеді, мысалы, біздің республика мектептерінің сауал-сұраққа жауап
берген 20 мектеп директорының 15 менеджмент еркін мамандық дегенмен
келіспейтіндігін білдірді. Олардың пікірінше басқарушы адам ол тәуелді
адам, олардың көбі бұл тәуелділіктің (негізінен жоғары мекемелерге) азаю
бағыты жоқ деп есептейді. 20 директордың 5 кейбір еркіндіктің көрінуін оқу
мекемелеріне дербестік берумен байланыстырады. Сондықтан, біздің
көзқарасымызша қазіргі кездегі менеджмент ілімдері жеткіліксіз сенім
үлесімен қабылданады, себебі өтпелі кезеңнің барлығын өткеніміз жоқ,
социолизімнің қалдық күштері көптеген дамуға кедергі болуда, соның ішінде
білім жүйесінің дамуы да бар.
Бір жағынан қайта құру кезеңіне дейін жұмыс істеген отандық ғылымдардың
зерттеулерінде орынды мәселелер аз емес. Мысалы, біздің көзқарасымызша
Ф.Друкердің пікірін басшылар жұмысының шығармашылық бағытымен толықтыруға
болады.
Сол кездегі білім жүйесін басқару саласындағы көрнекті ғылым
П.В.Худаминский социолистік дәуірдегі мамандардың басқа сипаттағы көз
қарасын қамтып көрсетеді. Ол басқару ұғымы тым жалпылама санға жатады
және өте жан-жақты ұғым: ол әлеуметтік басқаруды, биологиялық дамуды
басқарады және әр түрлі машина мен механизімдердің түрлерін басқарады деп
жазды.
Біздің көзқарасымызша Ғылыми басқару және Басқарудың ғылыми
негіздері бөлімдерді П.В.Худоминский тым ойдан ала салған. Ол ғылыми
басқару басқару тәжірибесінің сапасын сипаттайтын кең ұғым, бұл ақиқат
өмір сүріп отырған заңдардың талабын іске асыруды қамтамасыз етеді. Ағарту
жүйесін ғылыми басқару: социолистік қоғамның табиғи құрамды бөлігі
болғандықтан, басқарушы адам, оның барлық бөлігіне, жүйелі, жоспарлы,
саналы және мақсатқа сай ықпал жасайды.
Біздер социолизм дәуіріндегі білім жүйесін басқару саласының көрнекті
ғалымының келтірген тұжырымдамасына толық тоқталуымыз жай емес. Шын мәнінде
осы ғылым саласындағы барлық ғалымдарда осы көзқарасты ұстайды, немесе
жоғырыда айтылғандардан бағыттарының айырмашылығы аздау болады.
О.В.Амуржуевтің басшылығымен шыққан “Словарь делового человека” атты
еңбегінде берілген менеджмент туралы тұжырым шетелдік тұжырымға жақын
келеді.
Менеджмент:
1. Өңдірісті басқару. Өңдірістің нәтижесін және табыстың өсуін көтеру
мақсатындағы өндірісті басқарудың негізін, әдісін, құралы мен түрінің
жиынтығын қосады.
2. Өндірістік жұмыстың барысындағы адамдар қатнасын басқару және
өндірушімен тұтынушылардың өзара байланысы туралы ғылым.
Шаруашылық қатнастардың және базардағы басқару өнері мен іс әдісі
мөлшерінің күрделенуіне қарай менеджментке үлкен көңіл бөлуге сәті түсуде.
Басқарудың озат тәжірибесімен қолдану, басқару жұмысына жаңа әдістерді
дайындау, жоғарғы экономикалық - қаражат жетістіктеріне жетуге маңызды күш
және қайнар көзі есептеледі.
Мұнда бірінші орынға өндіріс қойылады және сөз адамдар туралы емес,
керсінше өндірісті басқару жөнінде болады. Керек десек анықтаманың екінші
бөлімінде де адамдарды басқару жөнінде сөз болмайды, тек өндірістік
жұмыстың барысындағы адамдар қатнасын басқару жөнінде сөз болады. Осы
кездегі басқада зерттеулерді зерттегенде басшылар бәрінен бұрын өндірісті,
мекемелерді басқаруға бағытталған, ал адамдарды басқаруға бағытталмаған.
Адам өзіне тиісті бірінші дәрежедегі маңызды қажеттілігі мен, қабілетімен,
мүдесімен және дәлел себептерімен шұғылданбаған.
Тек, қайта құру басталғанға дейін бес жыл шамасында әдебиеттерді
басшыларға арналған адам қозғаушы күш деген ұғым пайда бола бастады,
мұндада адам жеке тұлға ретінде есептеу қажеттілігі тым сақтықпен айтылды.
Бір уақытта біздің жекелеген отандық ғалымдар басқару мәселесін зерттей
отырып, 70-80 ж.ж. Шетел зертеушілеріне байланыссыз басқарушылық қызметті
бірінші кезекте оны адаммен байланыстырып анықтады. Мысалы, Н.Д.Хмель:
“Әлеуметтік жүйені басқару, ал дәлірек айтқанда адамдарды, олардың қызметін
басқару және қызметінде пайда болған қатнастарды реттеу”- деп жазды.
Фин ғалымдары, Управление по результататам кітабының ғалымдарі ...
басқару - бұл жекелеген жұмыскерлердің топтық немесе мекеменің белгілі
жағдайда тым жақсы нәтижеге жету мақсатындағы қызметін алға бастыруға
ықпал... Басқару басшы мен оның қарамағындағы қызметкерлердің арасындағы
өзара іс-әрекеті деген. Бұл анықтама мекеменің жұмысында нәтижеге жету
үшін адамдарды басқарудың маңызын атап көрсетеді.
Кейбір ғалымдар менеджмент, басқару және басшылық ұғымдарына шек
қоюға тырысады. Мысалы, В.Зингер және Л.Ланг (Менеджмент в действии. Кеңесы
деловому челевеку. Г. Мозырь) былай деп жазады: Менеджмент - бұл,
өндірісті басқару әдісі мен тәсілін қосатын ұғым. Ал, басқару – бұл
адамдарды басқару және пайдаланатын құрал, бұлар қойылған мақсатты
экономикалық және тиімді жолдармен орындауға мүмкіндік береді”. Мұндай шек
қоюмен және әрбір жеке алынған тұжырымдармен келісу өте қиын. Біріншіден,
менеджментті анықтауда адамның орны тіпті жанама айқындалмайды, ал
басқаруды айқындауда, керісінше адамға басшылық туралы сөз болады.
Сонымен менеджмент және басқару мәндес сөздер ретінде қаралмайды,
керісінше олардың арасында айтарлықтай мәндес айырмашылықтар белгіленеді.
Осы мәселе бойынша П.В.Худоминский басқа көзқарасты білдіреді: басқару
әдісі мен басшылық әдісті айыра білу қажет. Басқару әдісі – бұл басқару
жүйесіндегі сол, немесе басқа бөлімнің, төменде тұрған бөлім немесе
басқарылатын мекеменің басқарма белгіленген мақсатына жету үшін ықпал жасау
тәсілі.
Кеңес дәуіріндегі әдебиеттерде осы ұғымдарды салыстыруда біріңғай
көзқарас белгіленбеді, бірақ отандық ғалымдар негізінде оларды қуаттады.
Н.И.Андрианов (Админисративные методы управления промышленным предприятем.
Киев, 1973 г.) жұмысында басқаруға қарағанда басшылық деген ұғым тым
кең, демек ол басшылықты нақты адаммен байланыстырады, бұлар оны жүзеге
асырады деп есептейді.
Лениннің бұл жөніндегі ұғымына ұқсас түсініктер есебінен біраз жасанды
енгізілген. Шетел әдебиеттерінде менеджмент бойынша мұндай шек қою шын
мәнінде кездеспейді, ал менеджмент пен басқару мәндес сөздер ретінде
түсіндіріледі.
Ақырғы кезде педагогикалық ұжымды басқару басты екі мақсатты көздейді:
оның бірі – оқу-тәрбие жұмысының барысын ұйымдастыру, ал екіншісі –
мұғалімдер мен мектеп қызметкерлерінің жеке талаптарын және мүддесін
қанағаттандыру.
Герман А.Шнейдер өзінің зерттеулерінде былайша анықтама береді: ...
басшылық жүйе (қызметкерлер, қоршап тұрған орта) оның алдына қойылған
мақсатқа сәйкес келтірілетін болуы керек. Біздің ойымызша, бұл анықтама
басқару қызметінің тағы бір маңызды жағын орынды баса айтқан, ол мақсатты
ойлау. Әрине, нақты тұжырымдалған мақсат, мекеменің борышын түсіну, нақты
нәтижеге жетуде басшыға ауытқуға мүмкіндік бермейді.
Басқару ілімі шетелдерде де біркелкі дамымаған. Бұған өте қолайлы
болған соңғы он жылдар, қашан іскер адамдар басқару ілімі жөніндегі білімге
ұмтылуда іздену көзі болды. Білім саласын дамыту тарихын менеджмент деп
атап, бұл жөнінде көптеген ғалымдар жазған болатын. Біздің ойымызша Г.Кунц
пен С.О.Доннелдің Басқару: басқару міндетін жүйелі және жағдай арқылы
талдау атты жұмысында ғылыми деректер мен ілімді қисынды баяндауы және
талдауы айтарлықтай тартымды.
Дүниежүзінде адамды басқаруда кең және әр жақты тәжірибелер
жинақталған. Менеджмент мектептерінің ішінде бірден-бір беделді мектептер
қатарында Жапония мектебі танылады, онда адам, оның жеке қабілеті орталық
назарда. Ұжым мен топтағы мамандардың жұмысын ұйымдастырудың нәтижелі және
өзіндік жолы фирма ісіне берілген қызметкерлерді тәрбиелеу. Жапонияның
менеджмент мектебі қоғамның ұлттық дәстүрін есепке ала отырып қазіргі
зерттеулер негізінде құрылған (жасы үлкендер жасы кішінің қарамағында жұмыс
істемейді, басқару құрылымында ерлер әйелден төмен болмауы керек т.б.).
Американың менеджмент мектебі де беделді деп есептеледі, онда олар жеке
жауапкершілікке, жеке нәтижеге, кәсіпкерлікке және бақылауға көңіл
аударады.
Корея, Қытай, Германия елдерінде де өздеріне тән менеджментке деген
амал-әдіс орын алған. Бір қызықшылығы сол, ол бір елде тұратын дүниежүзілік
танымал фирмаларда басқару ісінде айтарлықтай айырмашылықтар барлығы
байқала қоймайды.
Осыған орай Питер Ф.Друкердің сөзін келтіру орынды: Себебі менеджмент
жалпы өндірісте адамдарды біріктіру ісімен айналысады, ол менеджментпен
терең байланысты. Германияда, Біріккен Ұлыбритания королдігінде, Америка
Құрама Штатында, Жапония мен Бразилияда менеджмент сол бір істі жасайды. Ол
оны қалай жасайды, ол басқа іс: мұнда өте үлкен айырмашылық болуы мүмкін.
Дамыған елдер менеджерлерінің алдында тұрған ең басты міндет, ол менеджмент
үшін құрылыс материалдары ретінде пайдалануға болатын елдің тарихының,
менеджментінің және дәстүрлерінің құрамды бөліктерін тауып, анықтау.
Индияға қарағанда Жапониялық экономикалық жетістіктерінің айырмашылығы
негізінен Жапониялық менеджерлер шетелдік менеджменттік тұжырымдарды
өздерінің мәдени негізіне жалғап және оларды дамыта білді.
Екінші жағынан жалпы ұғым бар, ол адамдарды басқару заңдылығы, олар әр
түрлі менеджмент мектептерінің тұжырымдарына қайшы келмейді, ал оларды білу
біздерге көптеген ғылыми зерттеулерге және әр жақты іс жүзіндегі тәжірибеге
негізделген өздерінің бірден-бір және нәтижелі басқару жүйесін жасауға
көмектеседі.
Шетелдік мамандар, менеджерлер мен өндіріс қожалары нәтижелі басқару,
белгілі ілімге негізделу керек деген қортындыға бірден келген жоқ. Олардың
көпшілігі басқару – бұл өнер, ал ол ғылым емес деп есептейді. Сондықтан
олардың көбі өздерінің күш қуатын өндірістің дамуына, тәсіліне және тепе-
теңдігіне шоғырландырылады.
Мұндай ұғымды бірінші болып жоққа шығарып, өзінің ғылыми басқару
мектебін құрған Фредерик Тейлор болды.
Ғасырдың басында, менеджмент ілімін зерттегенде ерекше мән көбіне әр
жақты пікірлерге берілді, кейбіреулерін қандай да мекеме басшылары
болмасын, өздерінің басқару қызметінде пайдаланатын болды. Бұл бағытты
А.Файоль, Э.Мэйо, Ф.Тейлор, Д.Макгрегор, Ф.Герцберг және А.Маслоулар
зерттеп, жасаған.
Бұлардың әрқайсысы менеджменттегі бағытты дамытуға белгілі үлестерін
қосты, қайсыларын дәстүрлі амал-әдіс деп атау мақұлданды. Мысалы, А.Файоль
бірінші болып басқарудың жалпы міндеті мен негіздерін жүйелеп баяндады, ол
жөніндегі білімді дер кезінде әр түрлі мекемелер, соның ішінде оқыту
мекемелерінде де басқаруға пайдалануға мүмкіндігі болды.
Отандық ғалымдар тобының (Б.Л.Бройдо, В.Д.Диденко, В.С.Крыловтардың)
сөзі бойынша “Жүйелі тәсіл, қиын байқалатын және қиын түсінілетін күрделі
заттың қасиетін, ішкі және сыртқы себептері ретінде қаралатын жүйе тәртібін
анықтайтын үлкен сандар арасында негізделген тығыз байланыстың барлығын
жоққа шығармау зерттеудің ғылыми әдіснамасы.
О.С.Виханский мен А.И.Наумовтың сөздері бойынша осы тәсіл келесі
мәселені көп жақтығы мен бар байлығын көруге мүмкіндік береді, олар
мекемедегі менеджментті шешуге тиіс. Жүйелі тәсілдің негізгі құрамды
бөліктері есептелетіндер: жүйеге ену (түсетін қор): өнімге түсетін қордың
қайта жасалу барысы: жүйеден шығу (өнімі): қайта байланыс (кері бағыттағы
тізбекке ықпал жасайтын нәтижені білу).
Келесі бағыт, сол ғалымдардың сөзі бойынша жағдайлы амал - әдіс,
Менеджмент ... соған негізделген, ол мекемені басқаруда тек бір ғана
пікірлер жиынтығында (ережесінде) өмір сүрмейді, олар барлық жағдайда
пайдаланылуы мүмкін. Мұндай амал-әдіс басқарудың әр жақтылығын негізінен
жоққа шығарады және мұндай ұқсас жағдайдың болмайтындығын мойындайды.
Осындай жағдайда қалған мекеме жеке талданып, сәйкес жүйемен басқарылуы
керек. Мұндай амал-әдіс ерекше жағдайға қарай менеджердің іс-қимылында
балама негізді жасайды. Бұл жағдайда менеджер нәтижеге жету үшін жағдайды
талдай білу керек және қажетті шешім қабылдауы қажет. Бұл амал-әдістің
тартымдылығы сол, ол мекеме және оны қоршап тұрған ортаның сапасы бір емес,
өмір бойы тұрақты өзгеруші ретінде қарастырылады.
Мектепті менеджмент негізінде басқару принциптері.
Егер басқару ұғымы мен менеджмент ұғымының арасындағы өзара
қатынасты қалыптастыратын болсақ, олардың бірінен-бірі кең көлемде екендігі
анықталады. Менеджмент басқарудағы нақты ұйымдастырушылық әдіс-тәсілдерді,
яғни басқарудың бір модулі ретінде орын алады. Н.А.Лебедева терминнің
этимиологиясын сынға ала отырып: ... менеджмент сөзі латынның манус
сөзінен – яғни қол байқайды. Осыған орай американдықтар үнемі: Басшылық
ету – бұл басқа біреудің қолымен еңбек ету- деп қалжыңдайды.
Басқарудың бастапқы теориялық ұстанымдарымен сәйкес түрлі авторлар
менеджмент мазмұнын әртүрлі феномен аспектілерін белгілей отырып анықтайды:
• Менеджмент бұл қызмет ететін бір топ адамдардың жалпыға бірдей,
мақсатқа жету үшін жұмсаған күш-жігерлерін жұмсау процесі;
• Менеджмент мінез-құлық сияқты, қарым-қатынас әдісі және сондай-ақ
басқарудағы басшылардың басқару дағдылары;
• Менеджмент – бұл адамды айнала жылжитын басқарудың спецификалық
түрлері (Питтер, Бруккер);
Анықтама: Менеджмент – бұл адамдармен қызметтесу, олармен қарым-қатынас
жасау әдісі, ерекше басшылық дағдылары. Мектепте басқарудың Сәйкестірілген
комплекстік принциптері ұйымдастырылуы қажет:
1. Адам баласына қызмет көрсету мен сенім білдіру. Бұл принциптің
ұйымдастырылуының этолоны ретінде, шведтік мектеп оқушыларын тестілеуде
алынған нәтижелердің арқасында педагог портретін алуға болады.
Шведтік жоғарғы сынып оқушысына ұстазы қандай болып көрінеді? - деген
сұраққа келесідей жауаптар алынды:
• Үнемі менің қасымда және ол менің қамқоршым;
• Мені өз баласындай мойындап, қорғаштайды;
• Менің не оқитынымды емес, қалай оқитыным жайлы мәселелерге көңілін
көбірек бөледі;
• Оған деген қорқыныш пен көңіл толқу сезімін тудырмайды;
• Іс-әрекеттің, қызметтің түрлі нұсқаларын ұсынады;
• Менің есіме түсетіндей етіп, әңгімелеседі;
• Қателіктер жіберілсе оларды мойындағанға қысылмайды;
• өзінің сол не басқа жағдайлардан алған сезімдері мен әсерлерін
көрсете алады;
• менің өз ұстанымдарымды бағалағанымды қалайды;
Осы принципті мектепішілік менеджментте белгілеуіміздің себебі, біздің
мектептеріміздің бүгінгі және жиі кездесетін тәжірибелік қызметтерінде
адамға деген сенім мен құрмет көрсету қасиеттері жетіспейді.
2. Адамға тұлға ретінде қарау принципі. (бірінші кезекте оқушы). 7
жасар бала алғаш мектеп табалдырығын аттаған кезде, мұғалім оны адам және
тұлға ретінде, онан соң барып оқушы ретінде қабылдағауы қажет. Дәл сол
сияқты мектеп басшысына мұғалім ең 1-ші адам барынша индивидуальдық
сапалары қалыптасқан мінез-құлықты тұлға, содан кейін мұғалім ретінде
қабылдануы тиіс. Түрлі қасиеттерді тасымалдаушы сияқты тұлғаға деген көз-
қарас біртұтас болуы қажет. (адамгершілік, физикалық әмбебаптық, сендірмелі
және т.б.)
3. Қызметтестік принципі, яғни басқарудың монологтықтан диологтық
қатынасқа ауысуы. Басқаша айтқанда комуникациялықтан информацияны қарым-
қатынас жасау үшін тасымалдауға көшу.
Авторитарлық басқару комуникация негізінде, ал демократиялықтың қарым-
қатынастық негізінде қалыптасқанын ескерейік.
4. Әлеуметтік принципі.
Мұнда басқару барлық мұғалімдердің жағдайлары өздерінің әріптестерімен
тең, ал басшылармен әрекеттесуі тәсіл ретінде емес басқару мақсаты түрінде
қаланады.
5. Мұғалімге индивуальдік қадам жасау принципі. Бұл дегеніміз менеджер
әрбір мұғалімнің индивидуальдік ерекшеліктері мен дайындығының деңгейін,
оның әлеуметтік тіршілік ету ортасы және т.б. ескеруі керек.
Мұнда басқарудың нақтылығы көріне бастайды. Менеджер осы жағдайда
мұғалімнің мүмкіншіліктерінің осы жағдайда мұғалімнің нақты талап етулерін
де көрінде көрінеді.
Өйткені адамнан іске асыра алмайтын нәселерін талап етуге болмайды.
Ұжымдағы теңдік қайда сонда? - деген сұрақ туындауы мүмкін. Дәл осы
жағдайда теңдік теңсіздікті ескермегенімен байланысты. Мұнсыз демократияның
болуы мүмкін емес.
6. Мұғалім жұмысының байытылу принципі.
Бұл принцип менеджментте өте қажет болып табылады, мұны біз оны ашу
барысында анықтаймыз. Принциптің негізі мұғалім жұмысын жан-жақты ету, өз
қызметіне деген қызығушылығын ояту және қолдау көрсету, іс-әрекетін жасаған
кезде сенімділік сезімдерін бекіту. Бұл үшін әрбір мұғалімнің
професиональді өсу преспективасын анықтап, оны жылдан-жылға бір нақты сынып
тобында ұстамай (мыс: 7 сынып), сыныптарда өсуге төмен сыныптардан бастап
жоғары сыныптардағы мұғалім нақты қызметін меңгеруге, басқада мектептердегі
сабақтарға қатысуға, семинарларға дөңгелек столдарға, симпозиумдарға
қатысуға мүмкіндік беру қажет. Жан-жақтылық дамуға жол ашады.
7. Тұлғаны стимулдау принципі.
Менеджменттің стимулсыз жүзеге асуы мүмкін емес екендігі жоғарыда
айтылып өтті. Бұл жерде материалдық сияқты моральдық стимулдауы туралы
айтылғанын анықтап алайық.
8. Квалификациясын (білімін) үздіксіз жоғарлату принципі. Біз бұл
принципі – мектеп дамуындағы табиғи қажеттілік деп ойлаймыз. Мектеп
менежеріне үнемі квалификация жоғарлауын қалыптастырып отыру міндетті болып
табылады және квалификацияны үздіксіз жоғарлатуды жүзеге асырғанда ең
алдымен ұжымнан бастаған жөн.
9. Консенсус негізінде ұжымның шешім қабылдау принципі.
10. Мектепті басқару жұмыстарына мұғалімнің қатысу-араласу принципі.
Бұл принциптің мақсаты, мұғалім мектепте өзін жай қызметкер ретінде
емес, басшы есебінде сезінуі керек.
11. Жүйелі үйлесімділік принципі. Мектепте өзара біртұтастық пайда
болса, және ұстаздардың кәсіби мақсаттылығы мектептің мақсаттарымен сай
келсебасқару жұмысындағы жан-жақты дамудың белгісі. Мектеп қызметінің
нәтижелері бойынша мектеп біртұтастығы жүзеге асырылудан гөрі жария
етілетінін көрсетіледі.
12. Көлденең байланыстардың жүзеге асу принципі. Бұл ұжымның беріктігі
мен үйлесімділігін тудырады.
13. Дамыту мен қайта жаңғырту принципі. Мұнда мектептегі күрделі
өзгерістералдын-ала жасалынуы қажет. Жаңаны меңгеруге баяу жүретін дайындық
жұмыстары қажет. Яғни, оның жоспарлары мен есеп қисаптары болуы керек. Бұл
өзін-өзі дамытудан басталғаны дұрыс.
әлеуметтік психологиялық және мәдени-эстетикалық басқару аспектілеріне
адами көз-қараста қарауға Д.Корнидің әйгілі жүйесінің 10 ережесі мүмкіндік
береді.
1. Өз әңгімелесушіңіздің адамгершілік қасиеттерін мойындап, шын
ниетіңізбен мақтаудан бастағаныңыз жөн.
2. Өзгелердің кемшіліктері мен қателіктерін өзіне тура емес жанама
түрде білдіріңіз. Тура түрде айтылған кемшіліктің пайдасы жоқ,
өйткені ол кезде әлгі адам қорғана бастайды.
3. Дұрысы адаммен қарым-қатынас жасаған кезде қателіктеріңізді
мойындап, сонан соң ғана әңгімелесушіңіздің қателіктерін
дұрыстағаныңыз жөн.
4. Әңгімелесушіңізге бұйырудан гөрі сұрақтар қойыңыз.
5. Адамдардың өз беделін ұстап қалуға мүмкіндік беріңіз.
6. Мақтағанға кең пейілді болыңыз.
7. Адамдарды жақсы жақтарынан танытып, беделін көтеріп жүріңіз, сол
кезде ол осыны ақтап шығуға тырысады.
8. Жеңілдік көрсетіңіз. Жіберілген қателіктерді дұрыстау оңай
екендігіне және адамдарды бір іске жұмсағанда, атқарылатын істің
қиын емес оңай болып көрінетіндей етіңіз.
9. Сіздің қалағаныңызды, яғни тапсырмаларыңызды орындаған өзгелерге
ұнайтындай болсын.
10. Адам өз мендік қасиетін сақтауға мүмкіндік беріңіз.
Тізбектелген менеджмент принциптері ағылшын ғалымы Мак Гредер Дугластың
Адам және мекеме атты еңбегінде анықталған:
1. Адамдар нәтижеге қол жеткізуге үнемі тырысады, ал біз мақсатты
болжаушылықпен үнемі айналыса бермейді;
2. Адамдарға сенім білдіргенде және қызығушылық танытқанда үлкен
өмірлік энергия жұмсайды.
3. Дұрыс басшылық қызметін атқарғанда, адам өзіне-өзі жауапкершілік
іздейді.
4. Жеткен табыстарына қуаныш сезімін білдірту, адам баласына
жалақысын жоғарлату немесе қаржылай сыйлық ұсынудан гөрі әсерлі
келеді.
5. Егер жағдайын жасап, сенім білдіретін болсақ, орта деген адамның
өзі таң қалаларлық идеялармен қаруланған болып табылады.
Менеджменттің негізгі жағдайларының бірі – бұл табыс. Табысқа үміттену
менеджментті басқару әдісінде қолданғандағы дамудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz