Қазақстандағы дәрілік өсімдіктер жайлы

1 Кіріспе
2 Қазақстанның дәрілік өсімдіктері
Қорытынды.

Қазақстан Республикасының басты міндеттерінің бірі жас ұрпаққа білім беру, ХХІ ғасырда – халықаралық даму кезеңіне сай, бәсекеге лайықты, барынша білімді, білікті жас маманды даярлау межеміз. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан-2030» стратегиясын ел келешегі жас ұрпақтың тәрбиесіне, олардың білім негіздерін игеруіне, біліктілігіне елдің болашағы байланысты екендігі айтылып, оған мән берілуі маңызды іс екендігін байқатады. Сондықтан, сапалы білім беріп, саналы етіп жас ұрпақты тәрбиелеу – басты мақсаттардың бірі, соның ішінде халық «білім негізі - бастауышта» деген тағылымды ойды орынды айтады. Ата-бабамыздың асыл қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыру бүкіл адамзаттың дамуына көмектеседі. Табиғат қамқоршысы бола білген халқымыздың дәстүрін танып білу, олардың ісін әрі жалғастырушы бүгінгі ұрпаққа үлгі өнеге ету – біздің ұстаздардың басты борышы.
Республика тереториясынан 6000-ға жуық өсімдік түрлерін кездестіруге болады. Олардың түрлерінің көптігі жөнінен Қазақстан одақ көлемінде бірінші тұр. Өсімдіктер дүниесінің осындай молдығына байланысты олардың ішіндегі дәрілік өсімдікті зерттеудің маңыздылығы айтапаса да түсінікті.
Мал бағумен ақылым заманнан айналысқан қазақ халқы шөптерің, жалпы өсімдіктердің емік, дәрілік қасиеттерін ертеден білген. Сөйтіп ел арасында ауруға шалдыққан адамдарды дәрілік өсімдіктермен емдеу ілгеріден-ақ кеңінен таралған.
Ертеде өмір сүрген әл-Фараби, Әбу Әли Ибн Сина, Баруни әл-Джуржани және орта ғасырларда өмір сүрген тағы да басқа Шығыс ғалымдарының қазақ халық медицинасының дамуына әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып пайдалануына еткен ықпалдары зор болды.
Әр обылыстың, аймақтың, халық дәрілік өсімдіктердің әр түрлі қасиеттерін өздерінше пайдалануы да мүмкін.
Оның да жөні бар. өйткені кейбір өсімдіктердің бірнеше түрлі дәрілік қасеттері бар.
Бастауыштан бастап күнделікті оқу, жүйелі дайындалу, сапалы болудың бірден бір жолы дүниетанымын арттыру. Оқушылардың ғылыми көзқарастарын бастауыштан бастап қалыптастыру бірден бір міндеттердің бастысы. Мектеп, ата-ана шәкірттердің – балаларымыздың, болашағымыздың саналы, мейірімді болуын ойластырып, келесі түйінді тұжырымдарды ұсынады:
- әр баланың өмір тіршілігі өзінше бір тағдыр. Баланың тағдырын ойлан, дұрыс шеш, дүниетанымын арттыр, дүниеге көзқарасын білуге ұмтыл, дұрыс бағыт беріңіз;
- мұғалімнің сөзі мен ісі жаманды емес, шынайы болуы қажет, бәрі оның дүниетанымына байланысты;
- шәкірттің кемшілігін іздеме, оның артықшылығын тап, дүниетанымын жетілдір;
- сабақ үстіндегі тыныштықты іздесең бәріне бірдей қара, жұмыс бер, дүниетанымының өзі көрсетсін;
Мектепте оқытылатын дүниетану, математика ғылымдары табиғаттың құбылыстары мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым жүйесін жасайды. Дүниетану әдістемесін оқу, мектептің оқу-тәжірибе учаскілерінде, оқушылардың өндірістік бригадаларында шәкірттер жұмыс істей жүріп, өсімдіктердің пайдалы жақтарын теориялық түрғыда оқып іс-тәжірибеде толық меңгере алатындығына көзі жеткізуге болады.

1. Н. К. Жүнусова, Қ. Аймағанбетова, А. Б. Бірмағанбетова, Н. М. Жапанбаева Дүниетану оқулықтары. І-ІV сыныптар.
2. Гаспирович Т. Л. Дидактический материал по природно-ведению. Нач. школа. – № 10. – 1991.
3. Қазақ тілі терминдер сөздігі I том
4. Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Жидектер: Дидактикалық материал. - Алматы, 2011. - 16 б;
5. Қазақ энциклопедиясы I том
6. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990
7. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990
8. «Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы», Ақтау, 2006;
9. С. А. Павлович. , А. Н. Матвеева, . В. Б. Горощенко. Табиғаттану кітабы, 1973.

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

№23 жалпы орта мектеп
Коммуналдық мемлекеттік мекемесі

Пән: Дүниетану
Тақырыбы: Қазақстандағы дәрілік өсімдіктер

Пән мұғалімі: Құрбанбаева Л
Орындаған: Полатов Д.
Сыныбы: 3в

Кіріпе.
Қазақстан Республикасының басты міндеттерінің бірі жас ұрпаққа білім
беру, ХХІ ғасырда – халықаралық даму кезеңіне сай, бәсекеге лайықты,
барынша білімді, білікті жас маманды даярлау межеміз. Елбасы Нұрсұлтан
Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясын ел келешегі жас ұрпақтың
тәрбиесіне, олардың білім негіздерін игеруіне, біліктілігіне елдің болашағы
байланысты екендігі айтылып, оған мән берілуі маңызды іс екендігін
байқатады. Сондықтан, сапалы білім беріп, саналы етіп жас ұрпақты тәрбиелеу
– басты мақсаттардың бірі, соның ішінде халық білім негізі - бастауышта
деген тағылымды ойды орынды айтады. Ата-бабамыздың асыл қасиеттерін
ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отыру бүкіл адамзаттың дамуына көмектеседі.
Табиғат қамқоршысы бола білген халқымыздың дәстүрін танып білу, олардың
ісін әрі жалғастырушы бүгінгі ұрпаққа үлгі өнеге ету – біздің ұстаздардың
басты борышы.
Республика тереториясынан 6000-ға жуық өсімдік түрлерін кездестіруге
болады. Олардың түрлерінің көптігі жөнінен Қазақстан одақ көлемінде бірінші
тұр. Өсімдіктер дүниесінің осындай молдығына байланысты олардың ішіндегі
дәрілік өсімдікті зерттеудің маңыздылығы айтапаса да түсінікті.
Мал бағумен ақылым заманнан айналысқан қазақ халқы шөптерің, жалпы
өсімдіктердің емік, дәрілік қасиеттерін ертеден білген. Сөйтіп ел арасында
ауруға шалдыққан адамдарды дәрілік өсімдіктермен емдеу ілгеріден-ақ кеңінен
таралған.
Ертеде өмір сүрген әл-Фараби, Әбу Әли Ибн Сина, Баруни әл-Джуржани және
орта ғасырларда өмір сүрген тағы да басқа Шығыс ғалымдарының қазақ халық
медицинасының дамуына әсіресе дәрілік өсімдіктерді танып пайдалануына еткен
ықпалдары зор болды.
Әр обылыстың, аймақтың, халық дәрілік өсімдіктердің әр түрлі қасиеттерін
өздерінше пайдалануы да мүмкін.
Оның да жөні бар. өйткені кейбір өсімдіктердің бірнеше түрлі дәрілік
қасеттері бар.
Бастауыштан бастап күнделікті оқу, жүйелі дайындалу, сапалы болудың
бірден бір жолы дүниетанымын арттыру. Оқушылардың ғылыми көзқарастарын
бастауыштан бастап қалыптастыру бірден бір міндеттердің бастысы. Мектеп,
ата-ана шәкірттердің – балаларымыздың, болашағымыздың саналы, мейірімді
болуын ойластырып, келесі түйінді тұжырымдарды ұсынады:
- әр баланың өмір тіршілігі өзінше бір тағдыр. Баланың тағдырын
ойлан, дұрыс шеш, дүниетанымын арттыр, дүниеге көзқарасын білуге
ұмтыл, дұрыс бағыт беріңіз;
- мұғалімнің сөзі мен ісі жаманды емес, шынайы болуы қажет, бәрі оның
дүниетанымына байланысты;
- шәкірттің кемшілігін іздеме, оның артықшылығын тап, дүниетанымын
жетілдір;
- сабақ үстіндегі тыныштықты іздесең бәріне бірдей қара, жұмыс бер,
дүниетанымының өзі көрсетсін;
Мектепте оқытылатын дүниетану, математика ғылымдары табиғаттың құбылыстары
мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым жүйесін жасайды.
Дүниетану әдістемесін оқу, мектептің оқу-тәжірибе учаскілерінде,
оқушылардың өндірістік бригадаларында шәкірттер жұмыс істей жүріп,
өсімдіктердің пайдалы жақтарын теориялық түрғыда оқып іс-тәжірибеде толық
меңгере алатындығына көзі жеткізуге болады.
Дүниетану ғылымдарымен танысу барысында оқушылар теориялық және
тәжірбиелік іс-әрекеттің белгілі бір білім көлемін меңгереді, игереді
дүниетану әдістемесі оқулықтарындағы теориялар мен заңдармен танысады.
Мысалы, дүниетану пәні әдістемесі негізінде құбылыстарының терең
байланыстылығын ашады, материалдық және рухани өзара байланыс заңдылықтарын
түсіндіреді, коршаған дүниені тану заңдылықтарын материалистік тұрғыдан
түсіндіруге күш салады.

Зерттеу пәні: Дүниетану
Зерттеу мақсаты: білімгерлерге оқу тәрбие үрдісінде Қазақстандағы дәрілік
өсімдіктердің теориялық мәнін негіздеу.
Зерттеу міндеттері:
1. Оқушыларды ғылымның кейбір қарапайым әдістерімен
таныстырып, өздігінен оқудың тиімді амалдарын меңгеруге үйрету;
2. Қазақстандағы дәрілік өсімдіктердің теориялық мәнін анықтау;
Дәрілік өсімдіктердің өмірде пайдалы жақтарын дәлелдеу.
Зерттеу нысаны: бастауыш мектептегі дүниетану пәнін оқыту.
Зерттеу әдістемесі:
- педагогикалық бақылау;
- дүниетану пәнін, бастауыштың басқа пәндерін оқыту мәселелері,
дүниетану әдістемесі пәндерін оқыту ерекшеліктері;
- педагогикалық тәжірибелерді зерделеу, озық тәжірибелерді
қорытындылау;

Қазақстанның дәрілік өсімдіктері
Біз Қазақстанда өсетін оны өмірде пайдаланатын көптеген дәрілік
өсімдіктердің ішінен күнделікті өмірде қолданылатындарын дәлелдегім келеді.
Атап айтқанда:
Дәрілік өсімдіктер (лат. Plantae medicinalis) , шипалы өсімдіктер –
медицинада және мал дәрігерлігінде емдеу және аурудың алдын алу мақсатында
қолданылатын өсімдіктер. Дәрілік өсімдіктердің емдік қасиеті олардың
құрамында стероид, тритерпен, алкалоид пен гликозидтердің, витаминдердің,
эфир майлары мен тұтқыр заттар сияқты түрлі химиялық қосылыстардың болуына
байланысты.
Дәрілік өсімдіктер кептірілген шөп, тұнба, қайнатынды, шай, ұнтақ,
т.б. түрінде қолданылады. Дәрілерді дайындау үшін шикізат ретінде
пайдаланылатын дәрілік өсімдіктер бөлек іріктеледі. Дәріні, көбінесе,
жабайы өсімдіктерден алады. Көптеген өсімдіктердің емдік қасиеттері бар.
Оларды дәрілік өсімдіктер дейді. Осы заманғы кейбір ең таңдаулы дәрілер
жабайы шөптерден жасалған.
Соған қарамастан адамдар пайдаланып жүрген дәрілік шөптердің бәрі
бірдей медициналық тұрғыдан өз бағасын алған жоқ, ал ондай шөп қолында
барлар кебіне оны қате пайдаланады. Өз өлкеңіздегі осындай шөптерді
зерттеуге тырысыңыз және қайсысының емдік қасиеті бар екенін анықтаңыз.
Кейбір дәрілік шөптер, егер оларды ұсынылғанынан артық мөлшерде
қабылдаған жағдайда, өте улы келеді. Бұл орайда, осы заманғы дәрілер
әлдеқайда қауіпсіз, себебі олардың мөлшерін оңай анықтауға болады.
Алоэ, сабыр (Aloe) — лалагүл тұқымдасына жататын көп жылдық бұта,
кейде шырмауық түріндегі мәңгі жасыл, қуаңшылыққа төзімді өсімдіктер.
Тропиктік, субтропиктік белдеулерде кездеседі. Биіктігі 7-12 м-дей, сабағы
жуан, жапырағы шырынды, етті, тікенді болып келеді. Қызыл, қызғылт-сары,
сары түсті, гүлі түтікше келген қоңырау тәрізді гүлшоғырына топталған.
Сирек гүлдейді, негізінен құстар арқылы тозаңданады. Тұқымынан кейде өсімді
(вегетативті) жолмен де көбейеді. Тұқымы жалпақтау қоңыр түсті. Алоэны
көбейту үшін сабағының түбінен шығатын атпа бұтақтарын аналық өсімдіктен
бөліп алып, құмды құнарлы топыраққа отырғызу керек. Қазақстанда Ағаш
тәрізді Алоэ (Алоэ arborescens) деген түрі қолдан өсіріледі. Алоэның
жапырақ құрамында глюкозид, эфир майы т. б. дәрілік заттар бар, сондықтан
Алоэның шырынын түрлі ауруларды емдеуге қолданады.

Алоэ әсіресе оңтүстік-шығыс жаққа қараған терезе алдында жақсы өседі.
Қалыпты мөлшерде суарып тұру қажет. Жақсы өсіп келе жатқан алоэні аммиакты
селитрамен (1 л суға 1 г қосып), не коровяк тұнбасымен қоректендіру керек.
Оны өсіретін топырақ құрамы 2 үлес шым, 1 үлес жапырақ аралас топырақ, 0,5
үлесі өзен құмы болуға тиіс, Бұларға үгітілген кірпіш ұнтағы мен ағаш кө-
мірі қосылады. Алоэ бұтақшалары (жас сабақтарына ұшы) және . сабақтың
төменгі буынында өсетін өркендері арқылы көбейті-леді. Өсімдіктің кесіп
алынған бұтақшасын бір тәулік кептірін, содан кейін өзеннің дымқыл құмы
салынған құмыраға не жайпақ төре лкеге отырғыз ады. Ағаш тәріздес алоэның
жапырақтарынан көз, асқазан-ішек т. б. ауруларды емдейтін экстракт
әзірленеді. Оның жапырақ сөлін іріңді жараны, күйген жерді, тері дерттерін
(қабынған) емдеуге қолданады. Дегенмен, оны дәрігердің кеңесімен пайдалану
қажет, өйткені бірқатар жүрек-тамыр ауруларына кері әсер етеді.
Арша (Junіperu) — кипарис тұқымдасына жататын мәңгі жасыл қылқан
жапырақты бұта немесе ағаш. Тау беткейінде, альпі белдеуінде, құмды
жерлерде өседі. Қазақстанда оның жабайы 10 түрі бар. Табиғи жағдайда
көбірек кездесетін түрлеріне Түркістан аршасы (І. turketanіca), Талас
аршаны кәдімгі арша, ем арша деп те айтады.
• Биіктігі 1-3,5 метр, қысы-жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара
күзде өсімдіктің піскен жемісі (қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық
жерде ептеп кептіреді.
• Халық емінде арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың
қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келеді. Аршамен тіс тазалау
пайдалы. [2] (І. talaіca), Сібір Аршасы (І. іbіrіca), кәдімгі арша (І.
communі), Зеравшан аршасы (І. eravchanіca) жатады. Олардың биіктігі 1-
2 м-ге жетеді. Бұтағы тік немесе жерге жайыла өседі. Қылқаны
қабыршақты, тікенекті келеді, үш-үштен шоқтанып не екі-екіден қарама-
қарсы орналасады. Жеміс бүрі жидек пішіндес не шар тәрізді, түсі
көкшілдеу болады.
• Тұқымынан және өсімді жолмен көбейтіледі. Сәуір — мамыр айларында
гүлдейді, тұқымы жаздың аяғында, кейде күзде піседі. Тұқымынан шыққан
жас өскіндер бір жылдан кейін тез өсіп, жақсы жетілген соң топырақты
қатайтады. Арша 300 жылдай өседі. Сондықтан қазақ халқының ұғымында
қасиетті, киелі ағаш саналады. Бұтақтарынан эфир майы, қант, шайыр,
балауыз және органик. қышқылдар алынады. Аршаны орман шаруышылығында,
таулы аймақтарда топырақтың опырылып кетуін болдырмау үшін отырғызады.

• Оны кәдімгі арша, ем арша деп те айтады. Биіктігі 1-3,5 метр, қысы-
жазы көгеріп тұратын, бұталы өсімдік. Қара күзде өсімдіктің піскен
жемісі (қаракөк түстілері) жинап алынып, ашық жерде ептеп кептіреді.
Халық емінде арша жемісі ежелден-ақ несеп айдайтын және қуықтың
қабынуын басатын дәрі ретінде қолданылып келеді. Аршамен тіс тазалау
пайдалы. [2]

Өсімдік туралы

Арша – сауырағаштар тұқымдасына жататын бұтақты және қырқып-пішіндеуге
ыңғайлы, шымыр ағаш. Өсу тұрғысына қарай арша жайыла өсетін және тік өсетін
болып екіге бөлінеді. Табиғаттағы тік өсетін түрлерінің биіктігі – 20-30
метрге жетеді. Жалпы 300 жылға дейін өмір сүреді. Табиғатта Гиннестің
рекордтар кітабына кірген 800 жыл жасаған кәрі аршалар да бар. Еліміздің
табиғатында аршаның зарафшан, түркістан, қазаттық арша деген түрлері бар.
Көгалдандыруда аршаның тек шет елден әкелініп, жерсіндірілген түрлері ғана
қолданылады. Қылқандарының түсі, түріне қарай: сары, ашық жасыл, қою жасыл,
көк, көкшіл болып келеді. Сабақ бойына тығыз орналасқан қылқандары әдемі
хош иіс шығарады. Бойында зиянды бактериаларды жойғыш және емдік қасиеті
бар. Өкпе, тері және астма ауруларын емдеген. Ежелгі Рим мен Грецияда жылан
шаққан кезде пайдаланған. Аршаның тік өсетін түрлерінен қарындаш жасайды.
Діңінің қабығын ыдыс жасауда, басқа да өндірісте шикізат есебінде және
құрылыс материалы ретінде кеңінен қолданады. Музыкалық аспаптар жасауға
пайдаланады.

Күтімі

Аршаның барлық түрі ашық күнді қажет етеді. Кез-келген топырақта өсе
береді. Бұтағының ұшын қырқып-пішіндеп өсірген дұрыс. Қылқанының түсі қанық
болуы үшін жылына бір рет көктемде толық минералды тыңайтқыштармен
қоректендірген жөн.

Көбейтілуі

Қалемшелеу және тұқымы арқылы көбейтіледі. Қалемшелеп көбейткен жөн.
Тұқымы арқылы көбейту жұмыстары арнайы жылыжайларда жүргізіледі.

Арша туралы тақпақ

Аршаменен аластап
Тұрады әжем бөлмені.
Таңырқап мен сұрадым:
– Қуады деп ол нені?
Әжем айтты:
– Ия, балам,
Айтайын бір өсиет.
Микробтарды жоятын
Аршада бар қасиет.

Асқабақ

Cucurbita

Yellow squash

Асқабақ — асқабақтар тұқымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін
өсімдіктер. Асқабақтың отаны Солтүстік және Оңтүстік Америка. Ол жерлерде
Асқабақ б.з.б. 3 мың жыл бұрын егіле бастаған. Асқабақтың 20 түрі белгілі.
Қазақстанда Асқабақтың кәдімгі Асқабақ (С. реро), мускатты (С. moschata)
және ірі Асқабақ (С. maxіma) деген түрлері мен Волгалық сұр-92,
Мозолеевская-10, Қашғарлық-1644 сорттары өсіріледі. Кәдімгі Асқабақтың
қатарына кәді мен патиссон жатады. Асқабақ сабағының ұзындығы 2 – 10 м,
жұмыр, түкті, бұтақты, жайыла өседі. Жапырағы – ірі, ұзынша қалемшелі,
бүйрек пішіндес. Гүлі – қос жынысты, ірі, сарғыш түсті. Тарамдалған
мұртшалары жанындағы өсімдіктерге оралады. Жемісі – жалған жидек, ірі,
пішіні – дөңгелек, сопақша, түсі әр түрлі болады. Шырыны жұмсақ дәмді. Ірі
жемісті Асқабақтың салмағы 40 – 50 кг-ға дейін тартады. Асқабақ жемісінің
құрамында 15 – 18% құрғақ заттар, 8 – 10% сахароза, аскорбин қышқылы,
каротин, тиамин, рибофлавин, т.б. болады. Дәнінде 20 – 40% май бар.
Асқабақтың асханалық сорттарын піскен, қуырылған күйінде тамаққа
пайдаланады. Мал азықтық түрінен сүрлем дайындалады.[1][2]

Асқабақ құймағы

Асқабақтық қабығын аршып, дәнін алып тастайды. Үккішпен үгіп, оған сүт
құяды да, 15—20 минут бұқтырады. Содан соң суытыл, ұн немесе кепкен аяның
ұнтағын, жұмыртқаның құмшекер қосып езілген сары уызын қосады, аздап тұз
салады. Сосын жақсылап араластырып, көпіршітілген белок қосады. Ұн орнына
стакан толар-толмас ұнтақ жарма қосса да жетіп жатыр. Құймақты жақсылап
қыздырылған майға қуырады. Дастарқанға дайын құймақпен бірге қаймақ және
қүмшекер қоса беріледі. 1.5 кг асқабаққа: 1 стакан сүт, 1 стакан бидай ұны
немесе кепкен нан ұнтағы, 1 ас қасық құмшекер, 2 жұмыртқа, 1 ас қасық сары
май керек. Тұз татымына қарай салынады.

Қуырған асқабақ

Асқабақтың қабығын аршып, дәнін алады. Турап тұздайды (қажетіне қарай
бұрышталады). Ұнға аунатылып, сары майға қабығы қызарып қабыршақтанғанша
қуырады. Оны қаймақ қосып жеген жақсы.

Алма қосып піcірген асқабақ

Асқабақ пен алманы ұсақтап турайды да, араластырып, шала піскенше
(10—15 минут) бұқтырады. Оттан алып, аздап суытады да, жұмыртқаның қант
қосып үгілген сары уызын, содан соң көпіршітілген белок қосады. Сосын
мұқият араластырылып сары май жарылып, кепкен нан ұнтағы себілген формалы
ыдысқа салып пісіріледі. 500 г асқабаққа: 500 г алма, 2 жұмыртқа керек.
Құмшекер татымына қарай салынады. Асқабақ дәмін тағам үшін шикілей де,
қуырыл та пайдалануға болады.

Долана өсімдігі туралы түсінік

Hawthorn

Fruit of four different
species of Crataegus

Долана – Қазақстанның таулы аймақтарында жиі кездеседі. Раушан
гүлділер тұқымдасына жатады. Табиғатта мыңнан астам түрі болғанымен, оның
200-ге жуығы ғана кең таралған. Тікенекті бұталы өсімдік немесе шағын ағаш
түрінде кездесетін долананың биіктігі шамамен 2-8 м болып келеді.
Жапырақтарының ұзындығы 6 см, ені 4-5 см көлемінде. Барлық сұрыптары
көктемде қалың гүл ашады. Гүлдері қызыл, ақ, қызғылт түсті болады. Мамыр
айының соңында гүлдері шыға бастайды да, маусымның ортасына таман гүлдеп
бітеді. Гүлдегеннен кейін кішігірім қызыл, сары, кейде қара түсті домалақ
жеміс береді. Жас көшеті жеті жылдан кейін ғана жеміс салады. Долананың шаң
мен газға төзімділігін және ауа тазартатын қасиетін ескере отырып, оны қала
көшелеріне молынан егеді. Бірақ, қала көшелеріне егілген долананың жемісін
жеуге болмайды. Бойы аса биік емес, әрі тікенекті болғандықтан долананы
көбінесе жасыл қоршау жасауға қолданады.

Күтімі

Кез-келген бақтың топырағында тамырланып өсе береді. Ашық күн көзінде
өскенді қалайды. Жаздың ыстық күндерінде судың жетіспеушілігіне шыдамды,
әрі қысқы суыққа да төзімді.

Көбейтілуі

Тұқымы және қалемшелері арқылы көбейтіледі. Сұрыпты түрлерін арнайы
жылыжайларда ғана көбейтеді.

Долана туралы тақпақ

Төзімді ағаш долана,
Ыстыққа да, суыққа.
Тазартады ауаны,
Балақай, мұны ұмытпа!
Жапырағы жайқалып,
Долана ағаш тұр гүлдеп.
Піскеннен соң дәндерін
Теріп жегін бір-бірлеп.
‎
Жалбыз өсімдігі туралы түсінік

Жалбыз
Жалбыз (Mentha) — ерінгүлділер тұқымдасына жататын хош иісті, көп
жылдық, кейде бір жылдық шөптесін өсімдік. Негізінен, солтүстік қоңыржай
аймақтарда таралған. Қазақстанда суармалы жерлерде, бұлақ, өзен, көл
маңында, арық бойында, шалғындықта, тоғайда, таулы аймақта (2000 м
биіктікке дейін) өсетін 9 түрі бар. Оның бұйра Жалбыз (Menthacrіspa), бұрыш
Жалбыз (Mentha pіperіta) және дөңгелек жапырақты Жалбыз (Mentha
rotundіfolіa) түрлері қолдан өсіріледі. Кең тараған маңызды түрінің бірі
дала Жалбызы (Mentha arvensіs). Оның биікт. 15 — 60 (110) см. Сабағы тік,
бұтақталған, жапырағының жиегі ара тісті үшкір, ирек, қарама-қарсы
орналасады. Гүлдері шар тәрізді жалған күлте бас, немесе масақ гүл шоғырына
топталған, қос жынысты, кейде дара жынысты болады. Маусым — тамыз айларында
гүлдейді. Тұқымы — көп түйірлі жаңғақша. Жалбыздың жапырағында ментол
болады. Одан жасалатын дәрілер жүрек, өт жолдарын емдеуде, сондай-ақ,
жағымды иіс беретін әрі антисептикалық зат ретінде сұйық дәрілердің, тіс
тазалағыш ұнтақтардың құрамына кіреді. Жалбыздың құрамындағы эфир майы
парфюмерияда және тамақ өнеркәсібінде пайдаланылады. Гүлінен ара бал
жинайды.

Жүгері өсімдігі туралы түсінік

Жүгері

Мәдени өсіру үшін сұрыпталатын экзотикалық жүгері түрлері

Лихтенштейндегі жүгері алаңы
Жүгері - дақылдардың бірі. Еуропалықтар Оңтістік Американы ашқан кезде
маис деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы
өкілін Еуропаға Христофор Колумб әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан
короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері Молдавия
болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп
беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін
өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі.
Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы тамырлары болады.
В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады.
Азот, фосфор тыңайтқыштары қажет.

Әлемдегі өндіріс

2011-2012 жылдардағы он жүгері өндіруші елдер
Ел Өндіріс(тонна) Note
АҚШ 332,092,180
Қытай 151,970,000
Бразилия 51,589,721
Мексика 22,500,000 [F]
Аргентина 21,755,364
Үндістан 16,780,000
Франция 13,107,000
Индонезия 12,381,561
Канада 10,554,500
Италия 9,891,362
Дүние жүзінде 784,786,580 [A]

Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі
келеді, оның құрамында: углевод, белок, май, калий, фосфор, магний, кальций
т. б. минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен ұн, әр
түрлі жарма, ал жүгері жармасынан — жүгері үлпілдегі, үлпек дән және
қытырлауық таяқша алынады. Жүгері үлпілдегі , үлпек дәні және қытырлауық
таяқша — қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам. Организмге жақсы
сіңеді. Оны үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған сорпа,
компот, шырын, кисель, простокваша, айранмен т.б. жеуге болады. Ол әсіресе
балаларға пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Құмшекер себілген жүгері
үлпілдегі мен тәтті қытырлауық таяқшаны ет-женді және тез толатын
адамдарға, сондай-ақ қант диабетімен ауыратындарға жеуге болмайды. Жүгері
үлпілдегін, таяқшаны үлпек дәнді құрғақ жерде сақтаған жөн. Егер үлпілдек
жұмсаңқырап кетсе оны духовкаға салып келтіреді. Дымқыл тартқан үлпілдек
тез көгеріп, жеуге жарамайды.

Итжүзім өсімдігі туралы түсінік

Итжүзім (лат. Bryonia) – асқабақ тұқымдасына жататын көп жылдық
шөптесін өсімдіктер туысы.

Итжүзім
Дүние жүзінде Орта Азияда, Батыс Еуропада және Жерорта теңіз аймағында
кездесетін 12 түрі белгілі. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс
аудандарындағы жазық жерлер мен тау аңғарларында, сондай-ақ орман шеті мен
бұталар арасында өсетін 3 түрі бар. Олардың ішінде реликті түр өте сирек,
тек Шардара алабы мен Қызылқұмда ғана кездесетін қаражемісті Итжүзім (В.
melanocarpa) қорғауға алынып, Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
Оның биіктігі 2 – 4 м. Тамыры жуан, түйнекті, сабағы көп бұтақты, шырмалып
өседі. Етжеңді, бестармаққа бөлінген төменгі жағындағы жапырақтары ірі
болады. Бір үйлі, сарғыш жасыл гүлі дара жынысты. Тұқымынан көбейеді. Сәуір
– мамыр айларында гүлдеп, маусымда жемісі піседі. Жемісі – шар тәрізді қою
жасыл түсті жидек. Бұл өсімдіктің тамырынан алынатын құрғақ ұнтақты
жануарлардың әр түрлі жарасын емдеуге қолданады. Итжүзімнің тағы бір түрі –
сыртдән. Итжүзімінің тамырында улы брионин, брейн глюкозидтері, шайыр,
крахмал, балауыз, минералды тұздар, органикалық қышқылдар болады. Оны халық
медицинасында несеп жүргізетін, қақырық түсіретін, ауруды бәсеңдететін және
қан тоқтататын дәрі ретінде пайдаланады. Тұқымында эфир майы (1,5 – 2,1%)
болғандықтан сабын қайнатуға қолданылады. Сондай-ақ гүлінен аралар бал
жинайды.

Суреттер

•
Ақ итжүзім Жемістері

"Қаражидек" өсімдігі туралы түсінік

Қаражидек (Vaccіnіum) – қаражидектер тұқымдасына жататын көп жылдық
өсімдік. Қазақстанның таулы, орманды және далалы аймақтарында өсетін 3
(итбүлдірген, көкжидекті Қаражидек және қаражидек) түрі бар. Бұлардың
Биіктігі 15 – 40 см-дей. Ашық жасыл түсті бұтақты өсімдіктер. Ұсақ та
сопақша келген жасыл түсті жапырақтары кезектесіп орналасады. Гүлдері қос
жынысты, қызғылт жасыл түсті, шар тәрізді болады. Мамыр ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.