Қазтуған Cұйінішұлы

1. Жырау өмірі мен өмір сүрген дәуірі
2. Қазтуған шығармаларының көркемдік ерекшелігі
3. Жырау шығармаларының тақырыбы

Аты әйгілі ХV ғасырдың әрі батыр, әрі шешен жырауы. Оны халық Қарға бойлы Қазтуған деп атап кеткен. Қазтуған — ноғайлы дәуірінің перзенті. Туып өскен жері — Каспий алқабы, Бөкей жеріне қарасты. Еділ мен Жайық арасы, Қабыршақты даласы қазіргі Орал облысының Жалпақтал мен Жәнібек аудандарында жататын өлке. Астрахань облысына қарасты Краснаяр ауданы, Бозан, Ақтуба өзендерін мекендеген елден шыққан. Ақтуба мен Бозан өзендері Еділдің кішігірім төменгі салалары қазіргі Краснояр ауданы. Краснояр ауданының көп жері бұрын Бөкей ордасына қараған. Бөкей ханның өзі сол ауданның байырғы тұрғындары Қарағаш ноғайлары ортасындағы кіші аралдағы, Қияш өзені жағасындағы Баба ата мәйітінде жерленген. Қазтуған заманында бұл жерлер ноғайлар мекені деп есептелген-ді.
Қазтуғанның дәл қай жылы туып, өлгені туралы тиянақты дерек әзірге белгісіз. Шамамен ол ХV ғасыр ішінде өмір сүрген, 75 жастарында өлген.
Халық Қазтуғанды әрдайым еске алып, қадір тұтады. Ол туралы талай аңыздар да айтады. Ел аңызында ол қалмақтарға қарсы қол бастаған ұрпақты батыр. Оның тоғыз батыр ұлы болыпты.

Онымыз тұрып оқ атсақ
Он сан қалмақ бөлінген,—

деп айтыпты батырдың өзі. Халық аузында мынадай да жолдар кездеседі:

Тоғыз тұтам оқ жонған,
Талғамалы найза өнгерген,
Тоғыз көлді торқалы
Темір болат сауыт киген,
Талғамалы жақ тартқан
Толассыз тұрып оқ атқан
Тоғыз оқ торғауытты бөгеген,
Тобылғыдан су татқан.
Жетпіс бесте жасы бар...
Қабыршықты жайлаған.
Ақсуды төмен бойлаған
Шағанға атын байлаған,
Қарға бойлы Қазтуған...

Ақынның басқа өлеңдерінен де оның өмірі туралы кейбір деректерді ұшырата береміз.

Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ақ ала ордам қонған жұрт
Атамыз бұл Сүйініш.
Күйеу болып түскен жұрт
Анамыз біздің Бозтуған,
Келіншек болып түскен жұрт.
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт
Салп – салпыншақ анау үш өзен,
Сәулетті менің ордам қонған жер...
Менен қалған мынау Еділ жұрт...

Бұл өлең жолдарынан Қазтуғанның үш өзені жайлаған Еділді мекен еткен батыр болғанын, атасы Сүйінініш, анасы Бозтуған екенін аңғару қиын емес.
ХIХ ғасырда жасаған Мұрат ақын өзінің «Әттең бір қапы дүние - ай» өлеңінде:

Қабыршықты қара су-
Ол Қазтуғанның қонысы еді,-

Дейді.
С. Сейфуллин өзінің 1931 жылғы жинағында «Ноғайлар бытырағанда Қазтуған батырдың айтқаны» деген атпен «Әрайна, билер, әрайна» деп басталатын жиырма шақты жолдай өлеңін жариялады. Оның Мұрат ақынның айтуы бойынша баспаға басқанын ескертеді. Аталмыш шығарманы оны түгел жарияламай, кейбір жолдарын қысқартқандығы көрініп тұрады. Алынып қалған өлеңдердің орнына жәй нүктелер қойып кетеді. Сөйтсе де, жыраудың негізгі ой аманы айқын сақталған. Асылы, Қазтуған туып өскен жері Еділ, Жайық, Жем, Сағыз, Ойыл, Қиыл өлеңдері бойын өз еркімен тастап кетпей, оны амалсыздық шарасынан қалдырып басқа өлкеге ауысуға мәжбүр болып отырғанын қабарлайды немесе қимас қоныспен қоштасады.

1. М.Мағауин. «Ғасырлар беделі»
2. «Жеті ғасыр жырлайды» I- том
3. Х.Сүйіншалиев. «Қазақ әдебиеті»
4. «Қазақ әдебиетінің тарихы» III- том

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗТУҒАН СҰЙІНІШҰЛЫ

Аты әйгілі ХV ғасырдың әрі батыр, әрі шешен жырауы. Оны халық Қарға
бойлы Қазтуған деп атап кеткен. Қазтуған — ноғайлы дәуірінің перзенті. Туып
өскен жері — Каспий алқабы, Бөкей жеріне қарасты. Еділ мен Жайық арасы,
Қабыршақты даласы қазіргі Орал облысының Жалпақтал мен Жәнібек аудандарында
жататын өлке. Астрахань облысына қарасты Краснаяр ауданы, Бозан, Ақтуба
өзендерін мекендеген елден шыққан. Ақтуба мен Бозан өзендері Еділдің
кішігірім төменгі салалары қазіргі Краснояр ауданы. Краснояр ауданының көп
жері бұрын Бөкей ордасына қараған. Бөкей ханның өзі сол ауданның байырғы
тұрғындары Қарағаш ноғайлары ортасындағы кіші аралдағы, Қияш өзені
жағасындағы Баба ата мәйітінде жерленген. Қазтуған заманында бұл жерлер
ноғайлар мекені деп есептелген-ді.
Қазтуғанның дәл қай жылы туып, өлгені туралы тиянақты дерек әзірге
белгісіз. Шамамен ол ХV ғасыр ішінде өмір сүрген, 75 жастарында өлген.
Халық Қазтуғанды әрдайым еске алып, қадір тұтады. Ол туралы талай
аңыздар да айтады. Ел аңызында ол қалмақтарға қарсы қол бастаған ұрпақты
батыр. Оның тоғыз батыр ұлы болыпты.

Онымыз тұрып оқ атсақ
Он сан қалмақ бөлінген,—

деп айтыпты батырдың өзі. Халық аузында мынадай да жолдар кездеседі:

Тоғыз тұтам оқ жонған,
Талғамалы найза өнгерген,
Тоғыз көлді торқалы
Темір болат сауыт киген,
Талғамалы жақ тартқан
Толассыз тұрып оқ атқан
Тоғыз оқ торғауытты бөгеген,
Тобылғыдан су татқан.
Жетпіс бесте жасы бар...
Қабыршықты жайлаған.
Ақсуды төмен бойлаған
Шағанға атын байлаған,
Қарға бойлы Қазтуған...

Ақынның басқа өлеңдерінен де оның өмірі туралы кейбір деректерді
ұшырата береміз.

Алаң да алаң, алаң жұрт,
Ақ ала ордам қонған жұрт
Атамыз бұл Сүйініш.
Күйеу болып түскен жұрт
Анамыз біздің Бозтуған,
Келіншек болып түскен жұрт.
Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт
Салп – салпыншақ анау үш өзен,
Сәулетті менің ордам қонған жер...
Менен қалған мынау Еділ жұрт...

Бұл өлең жолдарынан Қазтуғанның үш өзені жайлаған Еділді мекен еткен
батыр болғанын, атасы Сүйінініш, анасы Бозтуған екенін аңғару қиын емес.
ХIХ ғасырда жасаған Мұрат ақын өзінің Әттең бір қапы дүние - ай
өлеңінде:

Қабыршықты қара су-
Ол Қазтуғанның қонысы еді,-

Дейді.
С. Сейфуллин өзінің 1931 жылғы жинағында Ноғайлар бытырағанда
Қазтуған батырдың айтқаны деген атпен Әрайна, билер, әрайна деп
басталатын жиырма шақты жолдай өлеңін жариялады. Оның Мұрат ақынның айтуы
бойынша баспаға басқанын ескертеді. Аталмыш шығарманы оны түгел жарияламай,
кейбір жолдарын қысқартқандығы көрініп тұрады. Алынып қалған өлеңдердің
орнына жәй нүктелер қойып кетеді. Сөйтсе де, жыраудың негізгі ой аманы
айқын сақталған. Асылы, Қазтуған туып өскен жері Еділ, Жайық, Жем, Сағыз,
Ойыл, Қиыл өлеңдері бойын өз еркімен тастап кетпей, оны амалсыздық
шарасынан қалдырып басқа өлкеге ауысуға мәжбүр болып отырғанын қабарлайды
немесе қимас қоныспен қоштасады.

Әрайна, билер, әрайна!
Әрайна деген болғай ма?
Әрайнасыз әр қайда,
Ердің ісі оңай ма?
Әрайна болған Қазтуған

Қайғыланып сонда толғай ма?
Ел қияға қонбай ма,
Еділ, Жайық арасы,
Кеңшіл қоныс болғай ма?..
Ойыл да, Қиыл Жем, Сағыз,
Қайран салып, жатқан аңғары- ай..

Деп келіп, жырау өз сөздерін, төмендегідей ноғайлы –қазақ елінің
құнарлы қонысын қимай, амалсыздан тастап бара жатқанына өкініш білдіреді:

Ноғайлы -қазақ жұртының,
Кейінгі туған балалары – ай...
Жолдасын жолай іздеген,
Өзіне тиген дұшпанын,
Қарт бурадай тістеген,
Мен қара бойлы Қазтуған,
Қайғыланып асып барамын,
Ноғайлы қазақ елінен
Мұрат ақын жырлап келген Қазтуған атты жырауда да ол, - қонысын
тастап, ұзақ сапарға көшуді жақтап жол бастап, пікір қозғаушы. Асанғайғы
армандаған жайлы қонысқа елді жеткізбекке әрекетенуші.
Мұрат ақын жырлап келген Қазтуған атты толғауда да ол – қонысын
тастап, Асанқайғы армандаған жайлы қонысқа елді жеткізбекке әрекеттеніуші.
Мұрат – Қазтуған туралы көп толғап, оның пікірлерін талай уағыздап
өткен ақын. Мұрат толғауларында Қазтуғанның туған жерімен қоштасуы, -
деп аталатын ұзақ жолдар бар. Ол жолдардың көп жері Қазтуғанның басқа
сөздерімен сарындас, бірақ кей жері жыршынын кейін өндегенін, өзіндік
қоспаларында танытқандай.
Арықпайұлы Мұсағали (Саратов облысы, Перелюбовский ауданының тұрғыны)
ақсақалдын айтыуынан жазылып алынған осы толғаудын бастапқы жолдары
мынадай:

Күндерден күндер озғанда,
Күн тілекке толғанда,
Атам қазақ баласы,
Мыңнан мыңдап жылқы айдап,
Жүзден – жүздеп нар байлап,
Ақтылы қойды өргізіп.
Қызығын халқым көрген жер.
Жалғыз өркеш нарларға,
Қыз келіншек жиылып,
Ойын күлкі сауықпен
Текемет кілем артқан жер.
Жібектен ескен бұйдасын
Мойнына қантарып,
Қол арқанмен тартқан жер.

Бұдан кейінгі шумақтарда да жырау өз өлкесін тебірене жырлап, кіндік
қаны тамған туған жер топырағының ер азамат үшін қаншалық ыстық болатынын
танытады. Қазақтың өз түрмысына тән өмірлік суреттер жасап, жастық, шақ
сайранын қызықтайды.

Бәйгі атындай жараған,
Қыранша алыс қараған.
Түні бойы қызықтап,
Таңдап ару құшқан жер.
Көкалға үйді тіктіріп,
Саулы інгендей ыңыранып,
Бәйбіше саба піскен жер.
Азамат ерлер бас қосып,
Орман ағаш түбінде,
Шаралап қымыз алдырып,
Сылдырмақ күрен, ожаумен
Сапырып қымыз ішкен жер

Еділ мен Жайық өзендері арасындағы құнарлы кең жазық алғашқы мал
баққан шаруаларға жайлы, шүйгін, жайлау болғаннан асқақтата жырлайды.
Бірак, осы бір тамаша өлкеге ие боп тұру оп-оңай болмай, жан-жағы қатерлі
аймақ боп, тыныштық кетіп, еркін жайлай алмай, күн санын қарсы жақ құрсауы
қысып бара жатқанын әсерлі жаралайды.

Балығы тайдай тулаған,
Бақасы қойдай шулаған,
Бекіре ойнар ақ Жайық,
Бес қаруын асынып,
Батырлар жауға жортқан жер.
Емендей белі бүгілген,
Жібектей жалы төгілген.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.