Есімдік.Есімдік туралы түсінік

Жоспар
Кіріспе

1. Есімдік туралы жалпы түсінік.
2. Жіктеу есімдігі.
3. Сілтеу есімдігі.
4. Сұрау есімдік.
5. Өзіндік есімдік.
6. Жалпылау есімдігі.
7. Болымсыздық есімдігі.
8. Белгісіз есімдігі.
9. Есімдіктердің емлесі.
10. Есімдікті қайталау.

Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар. Оның тәтті оралған мәні оятар (Абай) деген сөйлемде оның деген сөз өлеңнің бірінші жолындағы ән деген зат есімнің орнына қолданылған. Бір шалдың төрт ұлы болыпты. Бірде шал сол ұлдарын жинапты (ертегіден) деген сөйлемдерде сол сөзі төрт деген сан есімнің орнына қолданылған: төрт ұлын жинапты. Кімді айтса, сол келер (мәтел) деген сөйлемде сол сөзі кім дегеннің орнына жүмсалған да, кім дегеннің өзі адам үғымы атауының орнына қолданылған.
Сөйтіп, есімдіктер есім сәздердің (зат есім және сын есім, сан есімнің) атын да, белгісін де, санын да атамай, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, солардың орнына қолданылады. Сондықтан да кейде есімдіктерді орынбасар сөздер деп те атайды.
Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді:
1) жіктеу есімдігі;
2) сілтеу есімдігі;
3) сұрау есімдігі;
4) әздік есімдігі;
5) жалпылау есімдігі;
6) болымсыздық есімдігі;
7) белгісіздік есімдігі
Белгілі бір заттық үғыммен байланысты қолданылатын есімдіктің түрі жіктеу есімдігі деп аталады. Жіктеу есімдіктері мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және жекеше, көпше түрі бар.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Есімдік.
Есімдік туралы түсінік.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар. Оның тәтті оралған мәні оятар (Абай)
деген сөйлемде оның деген сөз өлеңнің бірінші жолындағы ән деген зат
есімнің орнына қолданылған. Бір шалдың төрт ұлы болыпты. Бірде шал сол
ұлдарын жинапты (ертегіден) деген сөйлемдерде сол сөзі төрт деген сан
есімнің орнына қолданылған: төрт ұлын жинапты. Кімді айтса, сол келер
(мәтел) деген сөйлемде сол сөзі кім дегеннің орнына жүмсалған да, кім
дегеннің өзі адам үғымы атауының орнына қолданылған.
Сөйтіп, есімдіктер есім сәздердің (зат есім және сын есім, сан
есімнің) атын да, белгісін де, санын да атамай, тек соларды нұсқап,
меңзеп көрсетеді де, солардың орнына қолданылады. Сондықтан да кейде
есімдіктерді орынбасар сөздер деп те атайды.
Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді:
1) жіктеу есімдігі;
2) сілтеу есімдігі;
3) сұрау есімдігі;
4) әздік есімдігі;
5) жалпылау есімдігі;
6) болымсыздық есімдігі;
7) белгісіздік есімдігі
Белгілі бір заттық үғыммен байланысты қолданылатын есімдіктің түрі
жіктеу есімдігі деп аталады. Жіктеу есімдіктері мен, сен, сіз, ол, біз
(біздер), сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және жекеше,
көпше түрі бар. Олар мынадай:

Жіктеу есімдіктерінің септелу үлгісі

Септіктер мен сен ол біз сіз
А. мен сен ол біз сіз
I. ме-нің се-нің о-ның біз-діқ сіздің
Б. ма-ған са-ған о-ған біз-ге сіз-ге
Т. ме-ні се-ні о-ны біз-ді сіз-ді
Ж. мен-де сен-де он-да біз-де сіз-де
Ш. ме-нен се-нен о-дан біз-ден сіз-ден
К. мені-мен сені-мен оны-мен біз-бен сіз-бен

Септіктер сендер сіздер олар
А. сендер сіздер олар
I. сендер-дің сіздер-дің олар-дың
Б. сендер-ге сіздер-ге олар-ға
т. сендер-ді сіздер-ді олар-ды
Ж, сендер-де сіздер-де олар-да
Ш. сендер-ден сіздер-ден олар-дан
К. сендер-мен сіздер-мен олар-мен

Бірінші жақ - айтушы, сөйлеуші жақ,

екінші жақ - тыңдаушы жақ. Бұлар - адамға байланысты атаулар,
сондықтан кім? деген сұраққа жауап береді.

Үшінші жақ - бөгде жақ. Ол адамға, адамнан басқа да затқа байланысты
бола береді. Сондықтан кім? немесе не? деген сүракка жауап береді. Мысалы:
Бір ағашта екі алма, мен (кім?) де алмайын, сен (кім?) де алма (халық әні).
Ол (кім?) - оқыған азамат. Ол (не?) -биік тау, т. б. Сілтеу есімдіктері
мегзеу, нүсқау, көрсету мағыналарын білдіреді.

Жіктеу есімдіктерінің жіктелу үлгісі
Жак мен, біз сен, сіз, сендер, сіздер ол, олар
I мен-мін сен-сің ол олар
П біз-біз сіз-сіз
III Біз-біз. сендер-сіңдер
сіздер-сіздер

Сілтеу есімдіктеріне бұл, сол, ол, осы, осынау, сонау, анау, ана, мына,
мынау, әне, міне деген сөздер жатады. Әдетте сілтеу есімдіктері сілтеу,
мегзеу. Мәнін білдіріп, сын есімнің орнына жүмсалып, қай? деген сұраққа
жауап беріп, анықтауыш қызметін атқарып тұрады. Мысалы, Самғай бер асқардан
асқарга мынау қырандай (Ө. Әбішев). Бұл ұрыста біз жеңеміз.
Жауап алу мақсатымен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар сұрау есімдігі деп
аталады. Сұрау есімдіктері: кім? не? қай? қандай? қанша? неше? нешеу?
нешінші? қайда? қайдан? қалай? қашан? қайдагы? қашангы? Зат есімге және
зат есім орнына қолданылатын (заттанған) сөздерге қойылатын сұрақтарға
көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаұлары қосылады. Мысалы: кім? кімім?
кімдер? кімі? кімдерің?кімге? неге? қайсысы? нешеуі? кіммін? т. б. Өздік
есімдігіне әрқандай тұлғадағы өз деген бір ғана сөз жатады. Өз есімдігі
көбінесе тәуелдеұлі, көпте ұлі, септеұлі түрде қолданылады да, жіктеу
есімдіктерінің немесе зат есімнің орнына колданылады. Мысалы: менің өзім,
сенің өзің, баланың (Асқардың) өзі, оқушылардың өздері, біздің өзіміз,
сіздердің өздеріңіз, т. б. Өздік есімдігі түбір тұлғада зат есімді
анықтап тұрады. М ы с а л ы : әз баласы, өз ісім, өз жұмыстарын, т. б.
Жалпылау, жинақтау мағыналарын білдіретін есімдіктің түрі
жалпылау есімдігі деп аталады. Жалпылау есімдігіне бәрі, барлық, бар,
барша, бүкіл, кұллі, бцтін, тцгел, тегіс деген сездер жатады. М ы с а л ы :
Бар ойы - әлең айтып, ән салайыц. (Абай.) Түгел сәздің тубі бір, туп атасы
- Майқы би. (мақал).
Болымсыздық мағынаны білдіретін есімдіктің түрі
болымсыздық есімдігі деп аталады. Болымсыздық есімдігі: ештеңе, ештеме,
ешкім, ешбір, ешқашан, ешқандай, ешқайдан, ешқайда, ешқайсысы, дәнеңе,
дәнеме. Мысалы: Көнбеді ешкім сөзіме, Әдетіне қарысып. (Абай) Болымсыздық
есімдіктерінің ешкім, ешқайсысы, дәнеңе, ештеңе дегендері зат есімнің
орнына, ешқашан, ешқайда, ешқайдан дегендері үстеу немесе мезгілдік,
мекендік магынаны білдіретін сөздердің орнына жұмсалады. М ы с а л ы : Бұл
жерде ешкім сырымды білмейді, айтып не етейін? (Абай) Ашық мінез, ақ
маңдай, менмендік жоқ ешқандай. ("Қазақ әндері" кітабынан) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.