Білімдендіру философиясы дүниетанымның жаңа моделі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Білім беру процесіндегі дүниетанымды қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Конфуций дүниетанымындағы оқу.білім мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ерте Грек Философиясындағы білім мәселесі (Сократ, Платон, Аристотель) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Жаңа дәуір философиясындағы Бэконның «Білім . күш» идеясы мен Локктың ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
1.4 Қазақ философиясындағы Абай мен Ыбырайдың ағартушылық ойлары мен оқу білім мәселесі жөніндегі көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІ бөлім. “Балаларға арналған философия” білім берудің жаңа моделі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1. Адамның мәдени әлеміндегі білімдендірудің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
2.2. Таным теориясы оқыту процесінің методологиялық негізі ... ... ... ... ... ...69
2.3. Білім беру процесіндегі (білім, сана, өзіндік сана) мәселелері ... ... ... ... . 73
2.4. Шығармашылық . руханилық пен мәдениеттің бірлігі ретінде ... ... ... ... 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Білім беру процесіндегі дүниетанымды қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Конфуций дүниетанымындағы оқу.білім мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Ерте Грек Философиясындағы білім мәселесі (Сократ, Платон, Аристотель) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Жаңа дәуір философиясындағы Бэконның «Білім . күш» идеясы мен Локктың ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
1.4 Қазақ философиясындағы Абай мен Ыбырайдың ағартушылық ойлары мен оқу білім мәселесі жөніндегі көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ІІ бөлім. “Балаларға арналған философия” білім берудің жаңа моделі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1. Адамның мәдени әлеміндегі білімдендірудің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
2.2. Таным теориясы оқыту процесінің методологиялық негізі ... ... ... ... ... ...69
2.3. Білім беру процесіндегі (білім, сана, өзіндік сана) мәселелері ... ... ... ... . 73
2.4. Шығармашылық . руханилық пен мәдениеттің бірлігі ретінде ... ... ... ... 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 85
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 94
Кіріспе
1. Тақырыптың маңыздылығы. Білімдендіру философиясы бастауын тереңнен алған. ХХІ ғасыр басында келешек үшін “білімдендіру” маңызды мәселе ретінде қойылды. Бұл даму мақсатындағы ең дұрыс жол. Бұл идея білім беру ісіне жаңалықтар енгізу ісімен байланысты. Ракитов А.Н. айтуынша: “Қазіргі компьютерлендірілген даму мақсатындағы қоғам, ғылымның жетістіктерін меңгеріп, әлеуметтік дамуға, адамның еркіндігі мен табысты болуына әкеледі”. Бір жағынан бұл процесс таным процесімен қатар қалыптасатын сияқты. “Ештеңені білмейтін және бірдеңені білейінші деп талбынбайтын адам - өте нашар адам”, - деп Платон айтпақшы, адамның дамуы таным процесімен бірге жүрсе, онда ол қызығушылықпен байланысты.
Мұндағы басты мәселе элементтік даму нәтижесінде білімдендіру дамиды. Ал білімдендірудің негізінде адамның дүниені тану, дүниені қабылдау, дүниеге көзқарасы қалыптасады. Адамның әлемді тану, яғни дүниені тану деңгейі бұзылса, онда білімдендіру де дағдарысқа ұшырайды.
Білім беру философиясы дүниетанымның жаңа моделі деп қоғам өміріне пайда келтірер білім беру жүйесіне жаңалық енгізу керек. Бұл бүгінгі күнгі біздің басты мақсатымыз. Оның ішінде қазіргі жастарға білім беру ісіне ерекшеліктер енгізіп, тиімді болар шарттарды көрсету. Осы тақырыптың өткені мен болашағының негізі жастардың тәрбиесіне де байланысты. Біз өзіміздің білімдендіру мәселемізді басқа ұлттармен байланыстыра отырып шешеміз. Мұнда ұлттық қарым қатынас пен ұлттық сана-сезімдер орны да бар. “Қоғамның болашағы білімді ұрпақ” - деп жастарды біліктілік деңгейіне байланысты білім нәрімен сусындату қажеттігі туып отыр. Жас ұрпақты тәрбиелеу, оқыту мәселесі сөз болғанда оны біліммен тек көп көлемде қаруландыру емес, сан мен сапа бірлігін теңестіру. Яғни білім құрылымын жетілдіру қажеттігі туындайды. Білім алушыны жеке тұлға ретінде қарастыратын, оны жан-жақты ғана емес, мүмкіндігіне, қызығушылығына қарай саралап білім беретін, сол арқылы өзіндік қасиеттерін дамытатын іс-әрекеттер жасау керек. Бұл тақырыптың маңыздылығы да сонда.
2. Мақсаты мен міндеттері. Бұл тақырып зерттеу нысанасына алына отырып, білімдендірудің қоғам өмірінде басқа ғылым салаларымен байланысын және дүниетаным мәселесінде өз орны айқын ба осы мақсатты негізге ала отырып, бүгінгі күнде білімдендіру саласында мынадай міндеттер қойылады:
- қоғам өмірінде білімдендіру мәселесі дұрыс жүргізіліп келе ме, ол үшін қандай жолдармен білімді қабылдауы тиіс;
- қоғамдағы ғылыми және педагогикалық идеяға жаңа білімдендіру философиясын енгізу, ол жеке адам мен білім, мәдениет пен білім, ғылым мен білім, тарих пен білім арасындағы қарым-қатынасты реттейді;
- Қазақстан қоғамын жаңа техникалық құралдармен жабдықтау, яғни білімдендіру саласын компьютерлендіру, яғни диалектикалық үлгі енгізу;
- білім беру жүйесіне құрылымдық – мағыналы реформа енгізу;
- білім беру жүйесіне гуманизм түсінігін енгізіп, сол тұрғыда ойлау
1. Тақырыптың маңыздылығы. Білімдендіру философиясы бастауын тереңнен алған. ХХІ ғасыр басында келешек үшін “білімдендіру” маңызды мәселе ретінде қойылды. Бұл даму мақсатындағы ең дұрыс жол. Бұл идея білім беру ісіне жаңалықтар енгізу ісімен байланысты. Ракитов А.Н. айтуынша: “Қазіргі компьютерлендірілген даму мақсатындағы қоғам, ғылымның жетістіктерін меңгеріп, әлеуметтік дамуға, адамның еркіндігі мен табысты болуына әкеледі”. Бір жағынан бұл процесс таным процесімен қатар қалыптасатын сияқты. “Ештеңені білмейтін және бірдеңені білейінші деп талбынбайтын адам - өте нашар адам”, - деп Платон айтпақшы, адамның дамуы таным процесімен бірге жүрсе, онда ол қызығушылықпен байланысты.
Мұндағы басты мәселе элементтік даму нәтижесінде білімдендіру дамиды. Ал білімдендірудің негізінде адамның дүниені тану, дүниені қабылдау, дүниеге көзқарасы қалыптасады. Адамның әлемді тану, яғни дүниені тану деңгейі бұзылса, онда білімдендіру де дағдарысқа ұшырайды.
Білім беру философиясы дүниетанымның жаңа моделі деп қоғам өміріне пайда келтірер білім беру жүйесіне жаңалық енгізу керек. Бұл бүгінгі күнгі біздің басты мақсатымыз. Оның ішінде қазіргі жастарға білім беру ісіне ерекшеліктер енгізіп, тиімді болар шарттарды көрсету. Осы тақырыптың өткені мен болашағының негізі жастардың тәрбиесіне де байланысты. Біз өзіміздің білімдендіру мәселемізді басқа ұлттармен байланыстыра отырып шешеміз. Мұнда ұлттық қарым қатынас пен ұлттық сана-сезімдер орны да бар. “Қоғамның болашағы білімді ұрпақ” - деп жастарды біліктілік деңгейіне байланысты білім нәрімен сусындату қажеттігі туып отыр. Жас ұрпақты тәрбиелеу, оқыту мәселесі сөз болғанда оны біліммен тек көп көлемде қаруландыру емес, сан мен сапа бірлігін теңестіру. Яғни білім құрылымын жетілдіру қажеттігі туындайды. Білім алушыны жеке тұлға ретінде қарастыратын, оны жан-жақты ғана емес, мүмкіндігіне, қызығушылығына қарай саралап білім беретін, сол арқылы өзіндік қасиеттерін дамытатын іс-әрекеттер жасау керек. Бұл тақырыптың маңыздылығы да сонда.
2. Мақсаты мен міндеттері. Бұл тақырып зерттеу нысанасына алына отырып, білімдендірудің қоғам өмірінде басқа ғылым салаларымен байланысын және дүниетаным мәселесінде өз орны айқын ба осы мақсатты негізге ала отырып, бүгінгі күнде білімдендіру саласында мынадай міндеттер қойылады:
- қоғам өмірінде білімдендіру мәселесі дұрыс жүргізіліп келе ме, ол үшін қандай жолдармен білімді қабылдауы тиіс;
- қоғамдағы ғылыми және педагогикалық идеяға жаңа білімдендіру философиясын енгізу, ол жеке адам мен білім, мәдениет пен білім, ғылым мен білім, тарих пен білім арасындағы қарым-қатынасты реттейді;
- Қазақстан қоғамын жаңа техникалық құралдармен жабдықтау, яғни білімдендіру саласын компьютерлендіру, яғни диалектикалық үлгі енгізу;
- білім беру жүйесіне құрылымдық – мағыналы реформа енгізу;
- білім беру жүйесіне гуманизм түсінігін енгізіп, сол тұрғыда ойлау
Әдебиеттер тізімі.
1. Абай. Қалың елім қазағым А .1995. 5- 7 бет
2. Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации М.1994
3. Алтынсарин.Ы. Ағартушылық кезеңі мен педагогикалық көзқарастары А.1991.13-51 бет
4. Аристотель. Сочинение в 3 томах М.1976
5. Әбдімәлік Нысанбаев ,Төлеуғазы Әбжанов. Қысқаша философия тарихы А.1999
6. Әбжанов Т.Ы. Рақымжанов Б.Қ. Білім ,сана,өзіндік сана Қ.2002 194 бет
7. Әбішев Қ. Философия А.2001
8. Болашақ білімде /құр. Дулатбеков Н.О- Қ.1998
9. Василькова Т.А. Василькова Ю.В. Социальная педагогика М.2000
10. Виноградова Н.Ф. Куликова Т.А. Дети, взрослые и мир вокруг М1993
11. Гегель Г.В. Феноменология духа Санкт-Петербург 1999
12. Гершунский Б.С. Философия образования М. 1998 112 бет
13. Гершунский Б.С. Философия образования для 21 века М.1998
14. Гершунский Б.С. Компьютеризация в сфере образования проблемы и перспективы М.1987
15. Гусинский Э.Н. Введение в философию образования М.2001
16. Ғасыр басындағы білім мен ғылымның қазіргі кезгі проблемалары ҚарМу 2001
17. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения М.1986
18. Джуринский А.Н. Развитие образования в современном мире М.1999 49-50-51 бет
19. Досжан Д. Абай айнасы А.1994 23-31 бет
20. Джуринский А.Н. История педагогики древнего и средневекового мира М.1999 57-58 бет
21. Дьюи .Джон. Демократия и образования М.1999 132-135 бет
22. Дьяченко В.К. Сотрудничество в обучении М.1991
23. Загвязинский В.И. Противечия прцесса обучения Свердловск 1972
24. История педагогики и образования от зарождение воспитание в первобытным обществе до конца 20 века./под.ред А.И. Пискунов-Санкт-Петербург 1999
25. Кабанова –Меллер Е.Н. Учебная деятельность и развивающее образование М.1981
26. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости М.1981
27. Камю А. Творчество и свобода М.1990
28. Кішібеков Д.К. Сыдыков Ұ.Е. Студенттердің белсенді өмірлік позициясы А.1983
29. Конфуций Кеңес пен толғам . /Жұлдыз, 1998 187-181 бет
30. Купцов В.А. Образование в современном мире /Своб.мысль 1991 70-71 стр
31. Құнанбаев.Абай./Қара сөздер 2 томдық толық жинағы. А.1977 2 том. 135 бет
32. Құнанбаев. Абай . Қалық елім қазағым А.1986. 51-56 бет
33. Қр-да жоғары білімді дамыту статегиясы /құр.Көмербаев Қ.Е. Ахметов Ә.Қ. Әбілқасымов А.Е. А. Білім 1998
34. Леднев В.С. Содержание образование М.1989
35. Локк.Дж Сочинение М.1985 1 том 80-81 стр
36. Лякович Е. Личность и культура /Вест. 1991 15-23 стр
37. Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию М.1992 14-15 стр
38. Муталипов Ж. /Духовная ситуация времени ,мысль,2003 стр 79-81
39. Мырзахмет М. Абайтану тарихы А.1998
40. Новикова Л.И. Педагогика детского коллектива М.1978
41. Нұрахметов Н. /Абайдың ұстаздық ұлағаты /Абай 1996
42. Образование, которое, мы можем потерять /под.ред. Садовниченко В.А.-МГУ 2002 13 стр
43. Орынбеков М.С. Философские воззрение Абая А.1995
44. Педагогические идей Абая и проблемы воспитания молодежи Қар. 1995
45. Педагогикалық білім берудің стандарты. Под ред. Хмель Н. Д – А2001
46. Платон. Сочинение в 3томах М1976 334-376 бет.
47. Проблемы философии К.1982.
48. Рассел. Человеческое познание. М.2000. 81-89 бет
49. Руссо Жан-Жак. Педагогические сочинения в двух томах. М: “Педагогика”, 1981
50. Сенің өмірің сиқырлы әлем /құр.Әуелова С. Шымкент: 2002. 72-73 бет
51. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. А.1994.
52. Современный философский словарь.
53. Сыдықов Ә. Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі. А: “Мектеп”, 1969.
54. Сократ. Сочинение. М:1972
55. Ысмағұлов Ж. Абай – ақындық тағлымы. А.1994
56. Шиянов Е.Н., Котова Н.В. Равзитие личности в обучении. М. 1999
57. Философиялық сөздік. А.1996
58. Философские проблемы общественного развития. М.1975.
59. Фрейд Зигмунд. Введение в психоанализ. М.1991
60. Фрейд Зигмунд. “Я” и “Оно” // Зигмуд Фрейд “Я” и “Оно”. Тбилиси: 1991
61. Ягодин Г., Асмолов А. Образование. Личность. Общество.// учит.изд. 1992, 28 январь, № 4. с-4
62. ХХІ ғасырдағы жоғары білім мен ғылымның өзекті мәселелері. Қарағанды: 2001
1. Абай. Қалың елім қазағым А .1995. 5- 7 бет
2. Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации М.1994
3. Алтынсарин.Ы. Ағартушылық кезеңі мен педагогикалық көзқарастары А.1991.13-51 бет
4. Аристотель. Сочинение в 3 томах М.1976
5. Әбдімәлік Нысанбаев ,Төлеуғазы Әбжанов. Қысқаша философия тарихы А.1999
6. Әбжанов Т.Ы. Рақымжанов Б.Қ. Білім ,сана,өзіндік сана Қ.2002 194 бет
7. Әбішев Қ. Философия А.2001
8. Болашақ білімде /құр. Дулатбеков Н.О- Қ.1998
9. Василькова Т.А. Василькова Ю.В. Социальная педагогика М.2000
10. Виноградова Н.Ф. Куликова Т.А. Дети, взрослые и мир вокруг М1993
11. Гегель Г.В. Феноменология духа Санкт-Петербург 1999
12. Гершунский Б.С. Философия образования М. 1998 112 бет
13. Гершунский Б.С. Философия образования для 21 века М.1998
14. Гершунский Б.С. Компьютеризация в сфере образования проблемы и перспективы М.1987
15. Гусинский Э.Н. Введение в философию образования М.2001
16. Ғасыр басындағы білім мен ғылымның қазіргі кезгі проблемалары ҚарМу 2001
17. Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения М.1986
18. Джуринский А.Н. Развитие образования в современном мире М.1999 49-50-51 бет
19. Досжан Д. Абай айнасы А.1994 23-31 бет
20. Джуринский А.Н. История педагогики древнего и средневекового мира М.1999 57-58 бет
21. Дьюи .Джон. Демократия и образования М.1999 132-135 бет
22. Дьяченко В.К. Сотрудничество в обучении М.1991
23. Загвязинский В.И. Противечия прцесса обучения Свердловск 1972
24. История педагогики и образования от зарождение воспитание в первобытным обществе до конца 20 века./под.ред А.И. Пискунов-Санкт-Петербург 1999
25. Кабанова –Меллер Е.Н. Учебная деятельность и развивающее образование М.1981
26. Калмыкова З.И. Продуктивное мышление как основа обучаемости М.1981
27. Камю А. Творчество и свобода М.1990
28. Кішібеков Д.К. Сыдыков Ұ.Е. Студенттердің белсенді өмірлік позициясы А.1983
29. Конфуций Кеңес пен толғам . /Жұлдыз, 1998 187-181 бет
30. Купцов В.А. Образование в современном мире /Своб.мысль 1991 70-71 стр
31. Құнанбаев.Абай./Қара сөздер 2 томдық толық жинағы. А.1977 2 том. 135 бет
32. Құнанбаев. Абай . Қалық елім қазағым А.1986. 51-56 бет
33. Қр-да жоғары білімді дамыту статегиясы /құр.Көмербаев Қ.Е. Ахметов Ә.Қ. Әбілқасымов А.Е. А. Білім 1998
34. Леднев В.С. Содержание образование М.1989
35. Локк.Дж Сочинение М.1985 1 том 80-81 стр
36. Лякович Е. Личность и культура /Вест. 1991 15-23 стр
37. Мамардашвили М.К. Как я понимаю философию М.1992 14-15 стр
38. Муталипов Ж. /Духовная ситуация времени ,мысль,2003 стр 79-81
39. Мырзахмет М. Абайтану тарихы А.1998
40. Новикова Л.И. Педагогика детского коллектива М.1978
41. Нұрахметов Н. /Абайдың ұстаздық ұлағаты /Абай 1996
42. Образование, которое, мы можем потерять /под.ред. Садовниченко В.А.-МГУ 2002 13 стр
43. Орынбеков М.С. Философские воззрение Абая А.1995
44. Педагогические идей Абая и проблемы воспитания молодежи Қар. 1995
45. Педагогикалық білім берудің стандарты. Под ред. Хмель Н. Д – А2001
46. Платон. Сочинение в 3томах М1976 334-376 бет.
47. Проблемы философии К.1982.
48. Рассел. Человеческое познание. М.2000. 81-89 бет
49. Руссо Жан-Жак. Педагогические сочинения в двух томах. М: “Педагогика”, 1981
50. Сенің өмірің сиқырлы әлем /құр.Әуелова С. Шымкент: 2002. 72-73 бет
51. Серікқалиұлы З. Дүниетану даналығы. А.1994.
52. Современный философский словарь.
53. Сыдықов Ә. Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметі. А: “Мектеп”, 1969.
54. Сократ. Сочинение. М:1972
55. Ысмағұлов Ж. Абай – ақындық тағлымы. А.1994
56. Шиянов Е.Н., Котова Н.В. Равзитие личности в обучении. М. 1999
57. Философиялық сөздік. А.1996
58. Философские проблемы общественного развития. М.1975.
59. Фрейд Зигмунд. Введение в психоанализ. М.1991
60. Фрейд Зигмунд. “Я” и “Оно” // Зигмуд Фрейд “Я” и “Оно”. Тбилиси: 1991
61. Ягодин Г., Асмолов А. Образование. Личность. Общество.// учит.изд. 1992, 28 январь, № 4. с-4
62. ХХІ ғасырдағы жоғары білім мен ғылымның өзекті мәселелері. Қарағанды: 2001
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Философия және психология факультеті
Философия кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
________
___ __________ 20__ жыл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
БІЛІМДЕНДІРУ ФИЛОСОФИЯСЫ ДҮНИЕТАНЫМНЫҢ ЖАҢА МОДЕЛІ
студент _________________
ғылыми жетекші
философия ғылымының доценті ________________
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Білім беру процесіндегі дүниетанымды қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Конфуций дүниетанымындағы оқу-білім мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Ерте Грек Философиясындағы білім мәселесі (Сократ, Платон,
Аристотель)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 13
3. Жаңа дәуір философиясындағы Бэконның Білім - күш идеясы мен Локктың
ілімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .23
4. Қазақ философиясындағы Абай мен Ыбырайдың ағартушылық ойлары мен оқу
білім мәселесі жөніндегі
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІ бөлім. “Балаларға арналған философия” білім берудің жаңа моделі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1. Адамның мәдени әлеміндегі білімдендірудің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
2.2. Таным теориясы оқыту процесінің методологиялық
негізі ... ... ... ... ... ...69
2.3. Білім беру процесіндегі (білім, сана, өзіндік сана)
мәселелері ... ... ... ... . 73
2.4. Шығармашылық – руханилық пен мәдениеттің бірлігі
ретінде ... ... ... ... 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 94
Кіріспе
1. Тақырыптың маңыздылығы. Білімдендіру философиясы бастауын тереңнен
алған. ХХІ ғасыр басында келешек үшін “білімдендіру” маңызды мәселе
ретінде қойылды. Бұл даму мақсатындағы ең дұрыс жол. Бұл идея білім
беру ісіне жаңалықтар енгізу ісімен байланысты. Ракитов А.Н.
айтуынша: “Қазіргі компьютерлендірілген даму мақсатындағы қоғам,
ғылымның жетістіктерін меңгеріп, әлеуметтік дамуға, адамның
еркіндігі мен табысты болуына әкеледі”. Бір жағынан бұл процесс
таным процесімен қатар қалыптасатын сияқты. “Ештеңені білмейтін
және бірдеңені білейінші деп талбынбайтын адам - өте нашар адам”, -
деп Платон айтпақшы, адамның дамуы таным процесімен бірге жүрсе,
онда ол қызығушылықпен байланысты.
Мұндағы басты мәселе элементтік даму нәтижесінде білімдендіру дамиды.
Ал білімдендірудің негізінде адамның дүниені тану, дүниені қабылдау,
дүниеге көзқарасы қалыптасады. Адамның әлемді тану, яғни дүниені тану
деңгейі бұзылса, онда білімдендіру де дағдарысқа ұшырайды.
Білім беру философиясы дүниетанымның жаңа моделі деп қоғам өміріне
пайда келтірер білім беру жүйесіне жаңалық енгізу керек. Бұл бүгінгі күнгі
біздің басты мақсатымыз. Оның ішінде қазіргі жастарға білім беру ісіне
ерекшеліктер енгізіп, тиімді болар шарттарды көрсету. Осы тақырыптың өткені
мен болашағының негізі жастардың тәрбиесіне де байланысты. Біз өзіміздің
білімдендіру мәселемізді басқа ұлттармен байланыстыра отырып шешеміз. Мұнда
ұлттық қарым қатынас пен ұлттық сана-сезімдер орны да бар. “Қоғамның
болашағы білімді ұрпақ” - деп жастарды біліктілік деңгейіне байланысты
білім нәрімен сусындату қажеттігі туып отыр. Жас ұрпақты тәрбиелеу, оқыту
мәселесі сөз болғанда оны біліммен тек көп көлемде қаруландыру емес, сан
мен сапа бірлігін теңестіру. Яғни білім құрылымын жетілдіру қажеттігі
туындайды. Білім алушыны жеке тұлға ретінде қарастыратын, оны жан-жақты
ғана емес, мүмкіндігіне, қызығушылығына қарай саралап білім беретін, сол
арқылы өзіндік қасиеттерін дамытатын іс-әрекеттер жасау керек. Бұл
тақырыптың маңыздылығы да сонда.
2. Мақсаты мен міндеттері. Бұл тақырып зерттеу нысанасына алына
отырып, білімдендірудің қоғам өмірінде басқа ғылым салаларымен
байланысын және дүниетаным мәселесінде өз орны айқын ба осы
мақсатты негізге ала отырып, бүгінгі күнде білімдендіру саласында
мынадай міндеттер қойылады:
- қоғам өмірінде білімдендіру мәселесі дұрыс жүргізіліп
келе ме, ол үшін қандай жолдармен білімді қабылдауы
тиіс;
- қоғамдағы ғылыми және педагогикалық идеяға жаңа
білімдендіру философиясын енгізу, ол жеке адам мен
білім, мәдениет пен білім, ғылым мен білім, тарих пен
білім арасындағы қарым-қатынасты реттейді;
- Қазақстан қоғамын жаңа техникалық құралдармен жабдықтау,
яғни білімдендіру саласын компьютерлендіру, яғни
диалектикалық үлгі енгізу;
- білім беру жүйесіне құрылымдық – мағыналы реформа
енгізу;
- білім беру жүйесіне гуманизм түсінігін енгізіп, сол
тұрғыда ойлау.
3. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біздің республикамызда білімдендіру
деңгейі философиясы әлеуметтік философияның бір бөлімі ретінде
зерттелуі тиіс. Сондықтан осы салада әлеуметті-философиялық тұрғыда
жаңашаландыру мәселесі әлі жоқ. Бұл мәселе көп еңбекті қажет етеді
және сонымен бірге жалпы философиялық және логико-методологиялық
білімдендіру, информациялау басты орынға қойылып отыр. Ал гуманизм
мәселесіне келгенде білімдендіру басқаша сипат береді. Әрбір
дәуірде білім беру мәселесі қарастырылады. Соның ішінде қазақ
философиясында Анарыс, Абай, Алтынсарин, Байтұрсынов көзқарастары
бойынша білім адамға байланысты болды, ал Қайта өрлеу
философиясында философия гуманистік тұрғыда болды. Білімдендіру
философиясы жайында конференциялар өтті, онда білімдендірудің
қалыптасуы түрлі аспектілерде қарастырылды.
Тақырыптың көлемі ұлғайып білімдендіру жайында жаңа көзқарастар,
перспективалар пайда болды. Оның ішінде бізге сәйкес келетін көзқарастар
және келмейтіндері де бар. Қаншалықты жаңа теориялар жазғанымен, оны халық
үшін қолданып, ішкі рухани ой елегінен өткізу арқылы пайдалылығын анықтау.
Кейбір теориялар бізге дәл келе бермейді. Ең бастысы ұлттық болсымызды
сақтай келе, білімнің қолайлы жағын алу.
4. Зерттеу барысында қолданылған методтар мен методология.
Жаңа білімдендіру философиясын қалыптастыру маңызды мәселе болып
табылғандықтан, педагогикалық тұрғыда инновация, компьютерлендіру.
Гуманитарландыру ғасыр басындағы білім үшін қолданылу мақсатында әртүрлі
методтар мен тәсілдер зерттеу үшін қажеттігі туындап отыр.
Сондықтан зерттеу барысында саналы түрде мынадай методтар қолданылды:
таным процесі тарихилық пен логикалықтың бірлігі, детерменизм принципі,
тарихилылықтың нақтылығы, тұтастық принципі, құрылымды жүйелі подход,
жалпылықтың диалектикасы, бірлік пен жекелік
Детерминизм мен тұтастық принципі глобальды мәселені талқылауда, оны
зерттеудегі санада, адамның рухани әлемін анықтауда қолданылды.
Диалектика бірлік пен жалпылықта, бірліктің айырмашылығы мен
фундаментальдылығын анықтауда, компьютерлендіру мен информацияландыруда,
гуманизм мәселесінде қолданылды.
5. Зерттеудегі алынған басты ғылыми нәтижелер. Білімдендірудің
дағдарысы мен адамның қазіргі әлемді қабылдаудағы дағдарысы
арасындағы себеп-салдарды анықтады:
- Білімдендіру философиясының деңгейін анықтап, әлеуметтік
философия саласында категориальды аппаратпен, негізгі
қызметімен, принциптері мен тәсілдерімен үлкен орынға ие
болды;
- Информацияландыру мен компьютерлендіру ұғымы мен
формальды логикалық ұғымы арасында нақты дифференциация
өткізіп, мағыналық мәнге ие болды. Олардың диалектикалық
қарым-қатынасын анықтады;
- Халқымыздың болашағын дамытуда ҒТР жетістіктерін
меңгеріп, адамның жаратылыстану мен шығармашылық қарым-
қатынастарының варианттарын қарастырды.
- Білімдендірудегі үш негізгі жағдай әлеуметтік-
философиялық, гуманизм дефинициясы, гуманизация мен
гуманитаризацияның салыстырмалы анализін жасады.
Гуманизм қайсыбір қоғамда болмасын қажетті. Ал
гуманизация білімденудегі адамның стратегиясы ретінде,
гуманитаризация адамның мәдени жетілуінің тәсілі;
- Адамның адамгершілік даму процесінің білімдендірумен
өзіндік байланысы, өркениет пен гуманизмде, мәдениетке
ықпал жасауы мен оны бағындыруына талдау жүргізді;
- Мемлекеттің басты мәселесі ретінде, білімдендіру
жүйесінің қалыптасуы, алдымен гуманизм мен прагматизм
мәселесі қаралды.
1. Конфуций дүниетанымындағы оқу-білім мәселесі
Ежелгі Қытайда білім беру алғашқы рет Конфуций (551-479 юб.з.д.)
ілімінде пайда болды. Білім беру жайында айтқан оның көзқарастары көпшілік
көңілінен шықты. Сол жайына тоқтала кетсем, Конфуций іліміндегі Вэнь
ұғымының аумағы өте кең, әрі салалас. Оған оқу-білім, рәсім, жазба әдебиет,
рухани байлықты жатқызуға болады. Оған Вэнь ұғымы арқылы ғана бара аламыз.
Конфуцийдің “Кеңес пен талғам” (Лунь юй) трактаты даналық ой-
пікірлерге толы. Онда Конфуций “Ойсыз оқу – бекер, оқусыз ой – қатер” [29]
деп ІІ тарауының 15 бабында айтқан. Осы сөздің мағынасына келсек, адамда
алдымен оқуға деген қызығушылықтың керектігі, сол қызығушылық арқылы
ойланып, білсем деген үмітпен еңбектену керектігіне көз жеткіземіз. Сонымен
бірге таным процесінің қажеттігі туады. Ал келесі 16 бабында айтылған
“Басқаның пікірімен ғана жүру басқа пәле келтіреді” [18] деген сөздің түп
тамырына келсек, философияда кездесер “Мен” және “Мен емес” ұғымдары алға
шығады. Ең алдымен оқу білім мәселесі үшін адамның өзіндік пікірі үлкен рөл
атқарады. Осы жерде білімдендіру мен білім алу мәселесінің ара жігі
ашылады. Білімдендіруші тұлға білім беру кезінде ең алдымен санаға көңіл
бөлуі тиіс. Егер берілген мағлұматты қабылдар сана болмаса, онда босқа әуре
болмай-ақ қойсын.
Конфуцийдің ұғымы бойынша білім деген не? деген сұрақ қойсақ? Одан
мынадай жауап ала аламыз. Оған 17 бапта былай делінген –
Білік деген не екенін ұқтырайын ба?
Білгеніңді білім сана,
Білмегеніңді білместікке бала
Білік дегеніңіз осы болады. [29]
Жалпы, Конфуций ілімінде Білік және Білім бір мағынада айтылған. Білік
те білім де құштарлануды қажет етеді. Білмегеніңмен шектеліп қана қоймай,
сол жолда таймай қызмет ету ең дұрыс жол. Енді Конфуцийдің мына сөзіне
кенлсек: ІІ тараудың 21 бабында Фән жи білім деген не деп сұрапты. Сонда
Конфуций: - Адам алдындағы парыздан айнымасаң, аруақ пен жын-періні
ардақтау, бірақ олармен алыстан сыйласу, білім дегеніңіз – осы. [29] Осыдан
байқайтынымыз білім алу адамға міндетті нәрсе. Ол адамның адамдығын
арттырады. Адамдық мән адамның адамгершілігінен, тәрбиелілігінен, көпті
көргендігінен ең бастысы білімділігімен анықталады. Білім ол қай қоғамда
болмасын қай дәуірге болмасын қажетті нәрсе. Сол қажеттілікті саналы іс-
әрекет деп бағалып, сол жолында табанды іс-қимыл жасау саналы азаматтың
ісі. Білім ол өмірді танудың жолы, оны өзгертудің жасандық жолы, яғни
өмірдің нәр беретін өзектері туралы сөз ететін мәселелер.
Ондай нәрселерді білуге құштарлықтың өзі – сол адамның өз рухани
деңгейін көрсетеді. Адам қоршаған ортаға ойлы көзбен қарап, әр нәрсенің
мәнін ұғыну қажеттігі туған кезде адам танымында білсем деген құштарлық
яғни ол Конфуцийде ізгілікке құлшыныс Ли оянады. Ол парасатты шығармашылық
күш.
Конфуций ҮІІ тараудың 20 бабында “Мен жалғастырушымын” деп тақырып
қояды. Онда – “Туа біткен білім жоқ менде, ескілікке емсеген соң,
қажырлыққа құмарлықмен ұмтылып жеттім”, - дейді. [29]
Конфуций пікірінше білім адамға өмір сүру, тіршілік ету барысында
беріледі екен. Әрине білімнің қалыптасар жолдары “не?”, “кім?” деген
сұрақтардың келіп туындайтыны бәріне аян. Бірақ ескілікке емсеген соң,
қажырлыққа құмарлықпен ұмтылып жеттім деген сөздің мағынасы неде? Осыған
үңіліп қарасақ бұл сөздің мағынасы ескілікке көңілі толмау, жаңаны танып-
білгісі келу. Осыдан құмарлық оянады. Құмарлықсыз жаңаның көрініс беруі
екіталай. Мұнда эвристикалық іс-әрекет қажет. Күнделікті өмірде адам таным
жолында үздіксіз еңбек етуде. Бірақ оның өзі жеткіліксіз. Таным шексіз
процесс болғандықтан, адамның танымы да, білімі де шексіз бола бермек.
Білімге соншалықты көңіл бөлген Конфуций ҮІІ тараудың 28 бабында
“Білімсіз – ақ бірдеңе тындыратын кісілер бар шығар, мен өйте алмаймын. Көп
кеңес естіп кемелін таңдау, келісімін табу, көп көріп, көңілге түю, - Бұл
да білімге екінші кезектегі нәрсе”. [29] Осы сөзінде бәрі де білімге келіп
тіреліп тұрғандай. Бірақ басында білімі жоқ, білсем деген үміті жоқ адамдар
айналамызда толып жүр емес пе, сонда оларды адам деп атай аламыз ба? –
деген сұрақ туады. Бұл сұрақтың қойылуы заңды. Егер білімді өз орнын тауып
жұмсаса, естір құлақ пен көңіл қойған зейінге берсе ол жанданар еді.
Сонымен бірге білімге керекті екінші кезектегі нәпсе көп көру, көңілге түю,
кемелін таңдап, келісімін табу. Кемелін таңдау деп адамға қажетті білім,
яғни, қоғамдық, саяси, экономикалық, ғылыми т.б. білімдер жиынтығын айтсақ,
сонда қажетсіз білімдер деп қандай білімдерді айтамыз. Адамға пайда,
мағлұмат, мағына берер ғылымдардың бәрі кемелді білімдер десек, онда барлық
білімдер адам үшін маңызды.
Ал егер білімдер кісінің келбетін сомдасақ, онда Конфуцийдің ҮІІ
тарауының 7 бабына келейік. Онда: “Білімдар кісінің қатаң әрі шешімтел
болмас жөні жоқ, өйткені оның жүгі ауыр, жолы алсы. Арқалаған жүгі
адамгершілік парызбен өлшенеді – ауыр деген осы емес пе! Жүрген жолы
өліммен ғана шектеледі – алыс деген осы емес пе!” [29]
Білім беру ісінде білім алушының танымдық жүйесін жаңа сатыға көтеру
ұстазсыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Сонда ұстаз Конфуцийдің айтып
отырғаны да осы. Осы жерде қазіргі мұғалім мен білім алушының орнымен
анықтасақ, яғни педагогикалық тұрғыдан онда академик педагог гоногомен
айтқан сөзін келтіре кету керек. Ол: мұғалімдерді жасөспурумдердің рухани
дүниесінің мүсіншісі деп атайды. Сол үшін де айтуға болады мұғалім білім
алушыға толықтай әсер ете алады және рухани дүниесін де өзгерте алады деп.
Сонда ұстаз өзінің ең қымбаттысын, ең құндысын, өзінің үмітін сеніп
тапсыратын мемлекеттің сенімді өкілі деген сөз. Яғни, зерттеулерде бұл
кәсіптің қиындығы оның мейлінше шығармашылық ізденуді қажет ететіні әрбір
мұғалімнің ойлауының тынымсыз жұмысын көрсетеді. Яғни мұғалім іс-әрекеті
гуманизм деген ұғымды анықтайтын іс-әрекет. Өйткені білім алушыны тұлға
ретінде қалыптастыру, адамды адам етіп шығару осы мамандықтың иесіне
тікелей байланысты. Сондықтан білімдар кісінің арқалаған жүгі ауыр, ол
адамгершілік парызбен өлшенеді деген Конфуцийдің сөзін осылай түсіндіре
аламыз. Яғни сонау адамзат тарихында мұғалімдік кәсіп қайсыбір қоғамда
болмасын ең жоғары дәрежеде қойылған кәсіп. Бұл дәлелдеуді керек етпейтін
ақиқат. Демек, бұл кәсіп білім алушыны іс жүзінде қоғамдық дамуға тікелей
үйрететін және әлеуметтік, саяси жан-жақты дамуына мүмкіндік туғызатын
рухани тірек. Ол білім алушыны тұлға етіп қалыптастыру барысында еңбек
етеді. Сондықтан да оның өзінен терең ғылыми білімді жоғарғы ұстаздық
шеберлікті танымдық идеялық жан-жақтылықты, саяси моральдық қасиеттерінің
жоғарылығын, ерік-жігер сапаларының тұрақтылығын, парасатты эмоционалдық
мінез-құлықты ол талап етеді. Осыдан-ақ білімдар кісінің міндетінің ауыр да
жауапкершілікті екенін білеміз.
Конфуций ҮІІ тараудың 17 бабында білім алудың маңыздылығын келтіре
отырып, “Оқы, жоғыңды іздегендей ынтызарлықпен, барыңнан айрылардай қауіп-
қатермен” - дейді. [29] Бұл жерде білімнен айырылып қалмау жолында еңбек
етуге шақырады. Жоғыңды іздегендей яғни жаңаны ашу, білмегенге ұмтылу жолы.
Білімді шыңдай түсетін ол қызығушылық. Қызығушылық оянған жерде таным сонда
бағытталып, еңбек жемісті бола бермек. Сол үшін адам санасын оятып,
қызығушылығын арттыра білу қажет. Жеке адамның даму процесі ғылымда заңды
құбылыс. Білім алушыны жеке тұлға ретінде қарастыра отырып, оның жаңаша
ойлау қабілетін дамыту керек. Ең бастысы білім – ол байлық екенін ұмытпау
және адамның рухани және материалдық баюына зор ықпал ете алатындығын есте
сақтау қажет.
Конфуций ХІҮ тараудың 2 бабында: “- Қарны тоқ, қамсыз өмірді ғана
ойлаған адам ғалым болмақ емес”, - дейді. [29]
Яғни ғалым болу үшін өзгелер үшін еңбек етіп, соларды бастысы білім
нәрімен сусындату керек. Әрине адамдық рухани тәжірибені жинақтауда әрбір
жеке өмірдің, жеке тұлғаның жақсы болсын, жаман болсын, өзіндік жолының
әйтеуір белгілі бір тәлімдік мазмұны бар. Қалай десек те Конфуций адамды
адам етер білім дей келе, оқы, біл, үйрен, адам бол, көкірек көзіңді аш, оң
солды таны деп үндейді. Сол үшін де білім қалай пайда болады, қалай
беріледі, жүзеге асырар жолдарын қарастырады және де оқыған және оқымаған
адамның бейнесін келтіреді. Білім қалай пайда болады? – деген сұраққа:
“Адамның асылы туа біледі, оған тетесі оқып-танып біледі. Мәжбүрліктен
біледі. Қажеттінің өзін оқымаған – тоқымаған адамның талайы тексіз - дейді.
Ұстаз туа біткен қабілет пен дарындылықтың табиғаттан, ана құрсағынан
берілетіндігін жоққа шығармайды. Ал, сонымен қоса білімді оқу, іздену
арқылы, игеруге болатынын жоққа шығармайды. Ал осының негізгі қажеттілігін,
білімнің өзін оқымаған тексіз. Оқымаған адам қарау” деп оқыған адамның көзі
ашық, көкірегі ояу болатынын жақсы мен жаманды ажырата білетінін айта келе,
білім жолында іздену керектігін айтады.
Білімді игеру өте күрделі мәселе. Бұл процесс адамнан көптеген
қасиеттерді талап етеді. Қайсарлық, төзімділік, сабырлық, өзін-өзі игере
білу. Бір сөзбен айтқанда білімге ұмтылған адамның алдында кедергілер көп.
Дүниенің алданыш, қызығы білім алуға кедергі келтіріп бағады. Өзіңді
білімге толығымен арнап, қатаң әрі шешімтал болуды талап етеді. Сондықтан
білім жолы алыс та ауыр. Білім жолына өмірін арнаған адамның ізденісі
өлгенде ғана тоқталады. Осыдан философияда орын алар өмір мен өлім
мәселесінің бір ұшы шығады. Білім алушының білімге деген қызығушылығы,
ізденімпаздығы тіршілік ету барысында қатар өмір сүреді. Ал, оның шегі
өмірінің шегі яғни, өлімге келгенде ғана тоқталады.
Сондықтан Конфуцийдің пікірінше білімді адам ол көзі ашық, санасы
оянған адам. Осы жолды насихаттай келе Конфуций адамды адам етер білімнің
орнын жоғары қояды және оған келтірер кедергілерді де айта келе, сонымен
күресу жолдарын да айтады.
2. Ерте Грек философиясындағы білім мәселесі.
Сократ, Платон, Аристотельдің пікірлері
Білім беру мен тәрбиелеу мәселесі б.д.д ІХ-VIII ғ.ғ Грецияда басты
мәселе болып табылды. Осы дәуірде Гомердің “Илиада” және “Одиссея”
поэмасында білім беру маңызды орын алды. Білім алу қоғамдағы басты
қажеттілік болып саналды. Кітаптардың тапшылығынан ұстазы шәкірттерге
білімді ауызша берді. Олар негізі ән-күй, әдебиет, сонымен бірге хаттарды
оқудан бастады. Алғашында олар жай қарапайым сөйлемдерді оқудан бастады.
Жаттығуларды тор көз тақта, оны абака деп атады, соған жазып үйретті.
Ән сабағын ауызша үйренді. Ол уақытта нота әлі жоқ болатын. Әнді жеті
шекті кифарде ойнады.
Білім беретін жекеменшік мектептер, яғни, мусикалық және гимнастикалық
болды. Олар ақылы оқытады. Мусикалық мектепте 7 жастан 16 жасқа дейінгі
оқушылар оқыса, ал гимнастикалық мектепте 12 жастан 16 жасқа дейінгі
жасөспірімдер оқиды.
Мусикалық мектеп оқушыларға ән мен әдеби білім берді. Мұның бір-
бірімен қатынасын ежелгі грек ойшылы Платон аңғарды. Іс жүзінде “Илиада”
және “Одиссея” тек қана білім меңгертудегі дидактикалық материал ғана емес,
сонымен бірге оған өмірлік қарым-қатынас жүйесі, халықтардың дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптары енгізілген еңбек. Мусикалық мектеп білім беруде
синкретикалық мінезде болды.
Платонның айтуы бойынша гимнастикалық мектепте оқушылар жүгіру,
күресу, секіру сияқты істермен айналысты. Мұның бәрі соғыс сол сияқты жаман
әрекеттерге дайындық болатын. V-IV ғ.ғ осындай мектептер Афиныда үшеу
болды, олар: Академия, Ликей және Киносарг.
Гимнастикалық мектепте білімнің жетілуі жастардың жас шамасына
байланысты, яғни 16-18 жаста білімі толық қалыптасты. Олар белгілі
философтар мен саясаткерлердің лекцияларын тыңдауға мүмкіндік алды. Мысалы,
ұлы ойшыл Сократ Ликейде лекция оқыды.
Сократ б.з.б 465-399 жылдары өмір сүрген. Жасында мүсіншілікпен
айналысып, кейін философ, қоғам қайраткері дәрежесіне дейін көтерілді.
Сократтың философиясы әрбір ғасырдағы, әрбір дәуірдегі адамдарға үнемі
ойлантатын, еш уақытта маңызын жоймайтын аса қажетті ілім.
Басты дидактикалық жетістігі үшін Сократты – “майевтик” деп атауға да
болады. “Егер білім алсаң бұл пайдалы дұрыс әрекет, ал білімсіз қалсаң бұл
өте жаман нәрсе” – деп білім алу идеясын басты орынға қояды [54].
Сократ қай жерде болмасын өз ғылымын үйретті. Мейлі ол танымайтын
аудитория болсын, мейлі қалалық алаң болсын, мейлі ол Ликеядағы аллея
болсын ол шәкірттеріне өз білімін шын ниетімен ұсынды. Оның басты мақсаты
оқушының жүрегіне өмірге деген ұмтылыс отын ұялатпақшы еді. Ол оқушылармен
әңгімелесу барысында өз философиясын қалыптастырды. Сократ мәселені өте
батыл түрде қойды. Дүниені тану, әлемді білу, әрине, қажет-ақ. Дегенмен
адам өзін-өзі, өзінің ішкі дүниесін білуге ұмтылуы керек. Осыдан келіп
Сократтың бірінші приципі шықты. “Сен алдымен өзіңді-өзің таны!”. Осыдан
өзіндік сана мәселесі шығады [54].
Сократ оқушылармен әңгімелесіп отырғанда – “Менің білетінім – менің
ештеңе білмейтіндігім” деген қағидасын қайталап отырады. Адам өзіне-өзі
сырттай үңілген сайын, сайып келгенде, өзінің ештеңе білмейтіндігін
анықтайды. Шынында да, адам өзіне өзі көп үңілген сайын өзінің рухани
дамуының жетімсіздігін аша түспей ме? Ол қанша көп білемін дегенімен аз
білетінін, өзін өзі ақылдымын деп есептесе ақымақ екендігін түсіне
бастайды.
Егер адам өзін өзі біле алмаса, онда не істеу керек? Жай қарапайым
пайымдау - онда білім алу керек.
Сократ жалаң білім беруге, құр білімді дамытуға қарсы. Оның ойынша,
жалаң білім ештеңе бермейді, қайта адамды бұзады. Оқудан гөрі табу, жалаң
білім алудан гөрі адамгершілікті қалыптастыру керек.
Қазір біз екі жақты қауіпке тап болдық. Бір жағынан, білім мен ғылым
өскен сайын, адам өзінің сауатсыздығын күннен күнге жете түсініп келеді.
Әсіресе, ғылыми-техникалық революция кейбір адамдардың білімді игерудегі
дәрменсіздігін, бишаралығын ашып көрсетуде. Ал, екінші жағынан, көптеген
мектептер мен жоғары оқу орындарында жастарға шала білім берілетіндігі
әркімге аян. Ондай шала білім жастардың өміріне, болашағына, зияннан басқа
пайдалы ештеңе әкелмейді. Енді не істеу керек? Алдымен шала, догмалық
білімдерден бас тартуымыз керек. Сөйтіп, “ақылдың жалқаулығынан” бойымызды
аулақ ұстағанымыз жөн, Екіншіден, қазіргі ғылыми-техникалық революция,
ақпараттық дәуір әкелген білімдерді игере отырып, оны адамдандыру керек.
Сократ өзі атап көрсеткен қайшылықтың жолын іздеді. Ол алдымен
білімнің мәнін түсінуге ұмтылды. Яғни, білім дегеніміз не деген сұрақ оның
алдында кесе көлденең тұрды. Білім дегеніміз зат туралы ұғым және сол
ұғымның жан-жақты анықталуы болар? [54]
Сократтың ойынша, білімнің мәні – адамның алдына қойған мақсатын жан-
жақты ашуы. Себебі, адам өзін қоршаған дүниенің сырын ашамын деп қаншама
әрекеттенгенімен, оны толық түсіне алмайды.
Өйткені, сыртқы дүние адамға бағынышты емес. Ал, адамға бағынышты,
адамның іс-әрекетінен келіп шығатын оның ішкі дүниесі.
Егер Сократ білімді өзіндік сана арқылы анықтауға тырысса, онда
ілімнің қайнар көзін ашу қиынға соғады ғой. Өтйкені білім мен ілім сыртқы
дүниеден келмей ме?
Әрине, білімнің көзі сыртқы дүниені тануда жатқаны рас. Бірақ,
Сократтың қойып отырған мәселесі де терең ойлауды талап етеді. Өйткені,
адам сыртқы дүниені, әлемді тани отырып, олардан алған білімдерін өз
бойында жинақтайды. Ендеше, адамның ішкі дүниесі оның сырттан алған
білімімен ғана емес рухани өмірімен де бағаланады. Білімнің көзі адамның
өзінде, оның іс-әрекетінде. Міне, сондықтан, білімді адамгершілік
принципімен тығыз байланыстыра отырып, ол үлкен жеңіске жетті. Даналық
дегеніміз – білімді осы бағытта терең жетілдіре түсу. Сократтан екінші жол
шықты. Оның философисы ғылыми ұғымдарды, жаратылыстану саласындағы
білімдерді және танымның өзін игілікке айналдырды. Сократтың ілімі білімнің
өзін жалпылыққа, жалпы идеяға апарды. Мәне, осыдан келіп, жаңа ағым –
Платонның философиясы басталады.
Платон өзінің еңбектерін үңгірде отырып жазған. Философиялық
еңбектерімен қатар педагогикалық еңбектері де бар. Ол “Диалогында” жазылған
және де “Государство” және “законы” трактаттарында көрсетілген. Афины оқыту
орталығы Академия оның философиясының қалыптасуына бірден-бір негіз болды.
Оның педаогикалық көзқарастары адамның әлемде қалай өмір сүру керектігіне
негізделеді. Білімді меңгеру Платон ойынша, осындай үнемі өзгерісте болып
жататын әлемнің ішінен есте сақтау процесі арқылы білімді мида сақтап қалу
болып табылады. Осыдан өзіндік таным шығады.
Идеалды қоғамда орын алған “Законы” ол мемлекетте білім беру басты
бағыт болуы тиіс дейді. Платон: “Кәрі мен жас адамдар өздерінің
мүмкіндігіне, күшіне қарай білім алуға міндетті” – дейді [54]. Осындай
“алтын ортаны” сақтап қалуға спартандық және афиналық тәрбие қажет.
Платонның ойынша кімде-кім атақты болып саналғысы келсе, оған көп жылдар
бойы дайындық жасауы керек. Сондай-ақ білім жолында танылу үшін, оған көп
жылдық тәжірибе қажет.
Сондай-ақ қоғамда бірлестіктер құру үшін оған әрине білім қажет-ақ. Ол
білім ондағы қайшылықтарды зерделі шешу үшін маңызды, Әлемде әртүрлі
идеалдар мен стандарттар бар. Оларды әділетті шешу адам ойының зерделілігін
қажет етеді. Мұның бәрі мелекетті қалыпты ұстап отыру үшін керек. Платонның
ойынша, даналықты сүйетін немесе ақиқатты сүйетін философтар бар., бұларға
да білім керек. Философиялық жүйелерде әлеуметтік институттардан басқа
білім беру жайында мағлұмат толық ала алмаймыз.
Сондықтан Платонның ойға түйгені қоғамда адамдардың орны анықталмаған.
Олар бай бола ма, білімді болады ма ол өзінің біліміне байланысты. Адамдар
өз табиғатында небәрі үш топтың біріне жатқызылады. Сол топта білім алады.
Бұл жерде Платонның шығармашылық жолын еске түсіре кеткен жөн. Бірінші
кезеңде ол Сократтың шәкірті, соның идеясын насихаттаушы шығармашылық
мұратын ілгері апарушы ойшыл.
Екінші кезең – Платонның Сократ ықпалынан бірте-бірте босап шығып,
Платон өз ойлау әдісін қалыптастыруға айрықша күш салған.
Үшінші кезең – Платонның философиялық жүйесінің толығынан айқындалып,
оның саяси әлеуметтік көзқарасының кемеліне келген шағы.
Назар аударатыны Платон сезімдік заттар дүниесін ешбір білім бермейтін
процесс деп қарап, оның маңызын барынша төмендетті емес пе? Ал екінші
дүниені идеялар дүниесін асыра дәріптеп, соны негізгі етіп, тың жол бастады
емес пе?
Пікірімізді дәлелдеу үшін білім туралы мәселелерін алайық.
Ол білімді тұрақты, қозғалмайтын, мәңгі, сезімнен тыс дүниеден шығады
деп есептейді. Платонның ойынша, білім әркімнің қолына түсе беретін дүние
емес “философия” деген сөз көне грек тіліндегі “даналықты сүю” ендеше, ол
көрінгеннің қолындағы құралға айнала алмайды. Ол көп білетін, ақиқат
білімге ие адамға керегі жоқ, сондай-ақ ол ештеме білмейтінге де қажетсіз.
Себебі, ештеще білмейтін кісі бірдеңені білейін деп ойламайды, білімге де
ұмтылмайды [46].
Платон ойынша, философ осы екі процестің ортасында тұр, бір жағынан
көп білетін, толық, абсолютті білімге ие болған адам емес, екінші жағынан
ештеңе білмейтін, білімнен құр алақан жан да емес. Сөйтіп, ол
білмеушіліктен білімге қарай, аз білуден көп білуге қарай ұмтылады.
Сондықтан Платон білімге диалектикалық тұрғыдан қарап, оны жетілдіре беруді
мақсат етті.
Платон, сонымен бірге, көптеген адамдардың бойындағы шала білімге де
барынша қарсы шықты. Ол Сократтың бұл жөніндегі терең мағыналы ойын әрі
қарай дамыта отырып, “таза топас болу онша бір үлкен пәле емес, ал нашар
меңгерілген ілімдерді жинақтай беру – одан да жаман” дейді.
Не деген ойлы көзқарас! Қазіргі біздің білім беру жүйемізге көз
жүгірте отырып, осы қағиданы еске түсірсек жан түршігеді екен. Шынында да,
қазіргі біздің білім беру әдістемеміз бен оқыту тәсіліміз әлі де
жетілмеген, үлкен жауапкершілік каезеңнің алдында тұр.
Жалпы білім туралы Платонның көзқарасы тіпті өзгеше. Оның айтуынша,
біріншіден, білім – сезімді қабылдау емес, екіншіден, білім-дұрыс пікір де
емес, үшіншіден, білім – мәні бар дұрыс пікірге де жатпайды. Себебі, білім
идеялар туралы ғана білім [46].
Платон “Мемлекет” деген сұхбатында білімді интеллектуалдық және
сезімдік болып бөлінеді дейді. Интеллектуалды білім ойлау және пайымдау
болып, әрі қарай сараланады. Ойлау – ақылдың қызметі, ол сезімдік білімнің
қосындыларынан тазартылған. Пайымдау – Платонның айтуынша тануға
ұмтылушының ақылды пайдалануы. Бірақ дүниетанушы оны ақыл үшін емес,
сезімдік заттарды білу үшін ғана қажет етеді.
Міне, осыдан кейін Платон сезімдік білімді талдауға кіріседі. Ол да
екіге бөлінеді: бірі – “сезім”, екіншісі – “ұқсату”. Сезім арқылы біз
заттарды тіршілік етіп тұрған қалпында қабылдаймыз және сол күйінде
қабылдау емес, керісінше, заттарды елестете, бірдеңеге ұқсатып, көру. Бұл
ойлаудан өзгеше. Платон өзінің “мемлекет” деген сұхбатының 5-кітабында
ойлау мен пікірге ерекше назар аударып, оларды бір-бірінен барынша ажырата
қарайды. Өйткені, білімге ие болатын адам ақиқат мәніне ерекше көңіл
бөледі. Ал, білімге қарағанда пікір тек әдемі дыбыстарды, көркем бейнелерді
жақсы көреді де, оның ауқымы әдеміліктің бар табиғатын сүюге, оны жан-жақты
көруге дәрменсіз. Ендеше, пікір білімсіздік те білім де емес. Ол нақты
білімге қарағанда қараңғы, білімсіздікпен салыстырғанда – жарықтау. Ол осы
екеуінің ортасына орналасқан. Міне, біз байқап отырғандай, Платон
білімдердің шығуын және қалыптасып дамуын өзінше топшылайды. Оның
көзқарасында осы мәселелер туралы ойланатын жәйттер көп.
Платонның осы көзқарасын әрі қарай қарастыратын болсақ, Аристотельдің
де пікірлерін ескере кеткеніміз жөн. Аристотель 1 б.з.б 384-322 жылдары
өмір сүрген. Ол барлық көне грек философиясының қорытындысы іспетті.
Аристотель Платонның шәкірті. Ұстазының көзі тірісінде шәкірті оның
шығармаларына сын көзбен қарап, пікірлерін ашық айтпағаны рас. Бірақ кейін
келе, өзінің философия жүйесін жасау процесінде ол Платонның көзқарасына
қарама-қарсы шықты. Аристотельге: “Сен неге көзінің тірісінде ұстазыңа
қарсы шықпадың?”,- деп айып таққанда, ол: “Платон маған дос, бірақ ақиқат
одан да гөрі қымбатырақ”, - деп жауап беріпті деген аңыз бар [4].
Сондықтан да оның көзқарастары адам таң қаларлық. Айталық, ол өзіне
дейінгі философтар сияқты болмыс мәселесіне айрықша көңіл бөле келіп, оны
адамның білімімен біте қайнастыра қарады.
Платон идеялар дүниесі арқылы жаратылыстану саласындағы себеп-салдарлы
байланысты аша алмады. Сондықтан Аристотельдің ғылыми ілімдерге жете көңіл
бөліп, жаратылыстану саласымен кеңінен айналысуы Платон философиясындағы
қайшылықтардан шығудың жолын іздегендігі деуге әбден негіз бар.
Аристотель Платонның өліміне дейінгі шамамен 2 жыл Афиналық Академияда
сабақ берді. Кейін Афинадағы оқу орталығы Ликейде 12 жыл жетекшілік етті.
Сондықтан Ликей оның шығармаларының шарықтау шегіне жетуіне бірден-бір
негіз болды.
Оның “саясат” трактатында тәрбиелеу мен білім беру жөніндегі
көзқарастары жазылды. Баланың білім алуына ата-анасы және оның тәрбиесі
маңызды әсер етеді. Сондықтан балаға 5 пен 7 жас аралығынан бастап біліммен
сусындату қажет. Баланың білімі алғашында грамматика, гимнастика, музыка
кейде сурет салумен қалыптасады. Алғашында баланың денесін тәрбиелеу керек,
кейін жанын, рухын тәрбиелеу арқылы білім меңгерту қажет [42].
Аритотель таным теориясын белгілі бір даму ретіне қарай отырып, әуелі
жеке танушы субъектінің жалпыны түсінуге ұмтылатынын өзінің “метафизика”
деген еңбегінде жан-жақты талдап көрсетті. Таным процесі сезімдік
қабылдаудан басталады екен. Одан соң тәжірибеге келеді де ол сезімдік таным
процесімен тығыз байланыса отырып, санадағы жадта сақтауды тудырады.
Сөйтіп, тәжірибеде адамға жеке заттар туралы білім беріледі екен. Осы
тәжірибеден кейін адам білімінің практикалық негізі қалыптасады. Айталық,
елшінің жалпы адамды, абстрактылы адамды емес, жекелеген индивидті емдеуден
алған тәжірибесі ғылым үшін үлкен рөл атқарады. Одан соңғы танымның сатысы
- өнер де, Аристотельдің айтуынша, тәжірибенің негізінде пайда болады екен.
Осыған байланысты ол “тәжірибе жекелеген заттарды білу болса, өнер – жалпы
мен себептердің негізін білу. Осы өнерді білген жандар – дана адамдар.
Өйткені, олардың осы заттар туралы ұғымы бар. Олар бұл заттардың қайдан
шыққанын, не себептен пайда болғанын біледі”.
Сайып келгенде, Аристотельдің таным теориясы сексуализмнен басталып,
рационализмге келіп аяқталады.
Көне грек дәуірінде осы екі ұғымның екеуі де болғаны анық. Ендеше,
танымды түйсіктен, тәжірибеден ақылға, білімге, ғылымға қарай өтті деп
Аристотельдің ойын тұжырымдауымыз оның көзқарасына жасалған қиянат емес.
Әрине, сырт қарағанда солай болып көрінері даусыз. Бірақ, Аристотель
“Метафизика” деген еңбегінде таным теориясындағы ойлау мен болмыстың тепе-
тең келіп, шамаласпайтын болғаны ма деген сұраққа өзі жауап береді: білім
қуаты жағынан жалпыға, актуалдылығы жағынан дараға бағытталады. Міне,
жалпыға ұмтылатын білімнің бәрін ойлау процесі арқылы белгілі бір формаға
түсіріп, зерттеу қажет. Сондықтан Аристотельдің форманы асыра дәріптегені
ағат болғанымен, сол көне грек дәуірінде жаңа ғылымның, кейін орта ғасыр
мен жаңа дәуірде ерекше рөл атқарған көптеген білімдердің сүйенер негізі
болған формальды логиканы тудырды. Аристотель жасаған осы ғылымның атқарған
маңызын айтып жеткізу қиын шығар. Оның таным теориясына да, дүниетанымға да
тікелей қатысы болды. Ол өзі пайда болған дәуірден бастап тек логика болып
қана қалған жоқ, сонымен бірге ол әлемді, дүниені табиғатты танудың
әдісіне айнала бастады.
Аристотельдің ойынша табиғат бізге игілікті қабылдайтын мүмкіндіктер
ғана береді. Содан бара-бара ол мүмкіндіктер шындыққа, шын мәніндегі
ізгілікке, адам жанының жақсы сапаларының біріне айналады.
Ізгіліктерді қабылдап алу екі негізгі процеске байланысты. Бірі – оқып-
білім алуға, ал екіншісі, әсіресе адамгершілік тәлім-тәрбиеге байланысты
[4]. Тек тәлім-тәрбие ғана адамгершілік пен зерделікті адам бойына сіңіре
алады. Аристотельдің бұл жерде айтпағы адамда білім алуға деген мүмкіндік
бар, сол мүмкіндікті өз орнымен, тиімді пайдалана білу ол адамның өзіне
байланысты және де бұл жерде тәрбиенің де рөлі өте зор.
1.3.Жаңа дәуір философиясындағы Бэконның “Білім күні” идеясы мен
Локктың ілімі
Ағылшын ғалымы Д.Бэкон табиғатты өзінің зерттеу нысаны етіп ала отырып
одан алынған білімнің қандай әдіспен, қалай пайда болғанына назар аударады.
Сөйтіп ол философия мен ғылымда эмпирикалық және индуктивтік әдістердің
негізін қалаушы болды. Бәрі тәжірибемен тығыз байланысты деді.
Сондықтан ол ғылым мен философия ақыл-ой мен танып-білу тәсілін
басшылыққа алып діни сенімге сүйенген, практикаға сүйенуі тиіс дейді.
Тәжірибе – философида дәстүрлі мағынасында сыртқы дүниесінің сезімдік
–эмпирикалық бейнесі. Тәжірибені кез-келген білімнің бірден-бір көзі деп
есептейтін пікірлер кең.
Жаңа ғылымның міндеті – адамның табиғатқа үстемдігін арттыру, ал ол
үшін ғылым заңдарын танып-біліп, соларға сәйкес әрекет ету болды.
Тәжірибелік білімдерге жетудің жолы ретінде ол танымның жаңа, индукциялық
әдісін енгізді. Бұл әдіс бақылау жүргізуге, жеке фактілерді салыстырып,
талдауға, эксперимент жасауға негізделеді [52].
Бэконның пікірінше, сана жалған “елестерден” таза болғанда ғана
тәжірибе ақиқат білімдер бере алады. Ол “Білім - күш” деген қағиданы
насихаттай келе, қолдану әдістерін де көрсетті. Олар: индукция, талдау,
салыстыру, бақылау, эксперимент жасау. Осы жолдардан білім жемісті болмақ.
Ал Декарт білімді ақыл-ойды басты орынға қойып, тәжірибенің орнын
төмендетті [12].
Локк пікірінше адамның ақылы, зердесі – зерттеудің негізгі нысаны.
Сондықтан ақылдың мүмкіндігін, оның қабілетін зерттей отырып, оны қалай
пайдалану керектігін білуіміз қажет. Білім қандай жолмен пайда болады? Ақыл
білімге қалай келеді? Локк осы мәселелерді шешуде жалаң рационалистік
көзқарасқа сүйенген Декарттың дүниетанымын сынға алды. Ол ең алдымен
Декарттың білім “туа пайда болады” деген идеясын сынай отырып, сезімде жоқ
нәрсе ақылда болуы мүмкін емес деп, эмпирикалық таным әдісін ұсынады.
Адамның жаны ақ қағаздай тап-таза, оған белгі түсіріп, жазу жазатын сыртқы
дүние. Ал сыртқы дүние сезім мүшелеріміз арқылы бізге әсер етіп, білім
береді. Білімнің негізі тәжірибеде жатыр [12].
Локк философиясы зердені тек ақылдың деңгейінде, яғни алған
білімдерді жинақтайтын қызмет түрінде ғана бейнелейді. Оның ойынша зерде
дегеніміз жанның қабілетінің ең жоғарғы сатысы. Оның әрбір қадамы білімге
қарай әкеліп, белгілі бір жаңалықтар ашып отырады [35].
Тәжірибеден алынған идеялар тек білім үшін материал, бірақ әлі
білімнің өзі емес. Білімге айналуы үшін идеялар материалын парасат қызметі
өңдеуге тиіс, бұл қызмет сезінуден де, рефлексиядан да өзгеше жеке
теңеуден, сөз тіркесінен және дерексіз ұғымнан тұрады. Локк оймен
зерделенетін білімнің бәрін дұрыс деп есептейді.
Алайда Локктың пайымға сүйенген философиясы зерделік ойдағы жіберген
қателіктерді айқын көрсете білді. Мұның дәлелі ретінде Декарттың “туа пайда
болатын идеясын” сынағанын айтамыз. Сондықтан деген қағида арқылы ақылды
тым асыра бағалаған адамның идеясы мен қабілеті туа пайда болады деген
көзқарасты сынға алды [35].
Сонымен Бэкон, Декарт, Гоббстардың дүниетанымы мен таным теорияларында
білімнің орны ерекше бағаланғанын, олардың қалыптасуы мен пайда болу
жолдарын, ондағы пайым мен зерденің, тәжірибенің рөлін осылай бағалаймыз.
1.4. Қазақ философиясындағы Абай мен Ыбырайдың ағартушылық ойлары мен оқу-
білім мәселесі жөніндегі көзқарастары
Абай Құнанбаев – бүкіл өмірін елінің көкірек көзі сауатын ашып, алға
жетелеуші. Өйткені, күні бүгінге дейін жас өспірімнен ересектерге дейін,
оқушылардан ғалымдарға дейін оның шәкірттері болып, мұрасынан сусындауының
өзі соның бір айғағы.
Абайдың ағартушылық идеяларының ең мол көрініс тапқан жері - әйгілі
қара сөздері.
Абай қазақ халқын өнер үйренуге, еңбекке, ғылым білімге шақырды.
Ғалым болмай немене, балалықты қисаңыз дегені немесе
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім
дегені осының айғағы. [31]
Абайдың ойынша адамның ақылдылығы, саналылығы дүниені зерттеумен, оның
ішкі сырын білумен тығыз байланысты. Таным тұрғысынан Абай сананың, ақылдың
ролін жоғары бағалады. Дүниені тану, ақиқатты білу, ғылымды меңгеру,
Абайдың пікірінше, адамға тән қасиет болуға тиіс. Дүниенің көрінген һәм
көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны
болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуанның жаны
болады, - деп жазды. [31]
Қайран Абай, дүниедегі жақсылық атаулының бәрін жастар білсін, жастар
үйренсін, жастардың көзі ашылсын деп жарғақ құлағы жастыққа тимей, күндіз
күлкі, түнде ұйқы көрмей жарқын болашақты армандап өтіп еді.
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған,
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған, -
деп өмірде адастырмайтын жолды жастарға көрсетіп те кеткен болатын. [32]
Бұл пікірлер дара тұлғаның даму теориясының басты қағидаларымен
үндесіп жатыр.
Адамның дамуы екі қажеттіліктің қалай іске асатынына тікелей тәуелді.
Жан құмарын қанағаттандыру дегеніміз – білімге сусындау болса, оның өзі
шәкірттің жас шамасына қарай өзгеретінін ұстаз Абай жетінші сөзінде тап
басып айтады: Бала күндегі бұл немене, ол немене? деп, бір нәрсені сұрап
білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды,
ержеткен соң, ақыл кірген де, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып,
ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?[31] Осыдан-ақ қазіргі
жоғары сыныптарда білімді түсіну төмендеп, даму тежелген, сабақта енжар
отыратын оқушылардың әрі қарай ғылым жолын таңдай алмайтыны көрініп тұр
емес пе? Абай жетінші қара сөзінде жан құмарлығының балалық шақта күшті
болатынын, ал адам есейе келе, сол қасиеттің азайып, тіпті ада болатынына
қынжылады. Туа бітетін, адамға тән қасиет, яғни дүние тануға деген
ынтызарлықтың болатынын Абай тап басып айтады: Қайта, бала күнімізде жақсы
екен. Біз білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның баласы
екенбіз. [31]
Ақын бесінші сөзінде халық санасына сіңісті болған мешеулік
философиясына талдау жасайды. Мұнда Абайдың айрықша дәріптегендерінің бірі
– орыстың ғылымы мен білімін, өнерін үйрену. Бұл сөз көріністе орысқа ғана
тәуелдеп айтылғанымен, шын мәнінде адамзат жаратқан барлық ғылым, білім
жетістіктері оның тілін біліп, бірдейлік деңгейіне жету керек, өйткені
хикмет те, өнер, ғылым-білім бәрі орыста тұр. Қазақтарға ағылшын,
француз, неміс тілін үйрену деу қисынсыз. Батыстағы білім қорына шығару
жолы тек орысша оқу. Абай реалист, демек ол шындықты нақтылы мәнінде
түсініп отыр. Орыстар дүниенің тілін біледі, ал сен оның тілін білсең
көкірегің ашылады. Көкірек ашылса, әрі қарай қандай жолға түсеріңді өзің де
білесің. От басы, ошақ қасы тіршіліктен құтылу керек. Бұған тек Абайдың
мынандай бір даналық сөзі дәлел бола алады. Отыз екінші сөзінде Абай шын
мейірленіп, ықылас-жігермен ізденген адам ғана ғылымға жетеді, оның түпкі
рахатына кезігеді дейді. [31] Білімді адам бір қызық үшін, не пайда табу
үшін емес білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана
білместіктің өзін дәулет білсең және әр білгеніңді білген уақытта көңілде
бір рахат хұзұр хасил болады, соны ғана көздеу керек дейді. Ғылым, білімге
шын мейірленбей, бақастық үшін шұғылданса, шала мейірмен ізденсе, нәтижесі
де шала болатынына көз жеткізеді. Сондай-ақ адам еңбекпен тапқан, жетіліп
алған білімді сақтау, құрметпен игеру де керектігін, ғылым мен ақылды
сақтайтын сауыт мінез екенін баса көрсетеді.
Ағартушылық саладағы Абайдың Ыбырайдан айырмасы, Ыбырайдың ақындақ
дарыны оның ұстаздық қарекетіне қызмет етсе, Абай бойына жиған білім, ғылым
мағлұматтарын өзінің ақындық өнеріне пайдаланды да, ағартушылық міндетін өз
поэзиясының інжу маржаны арқылы атқарды.
Жоғарыда өзіміз қарастырып өткен Жасымда ғылым бар деп ескермедім
атты өлеңінде ақын өз балаларын өзгелерге үлгі етіп ұсына отырып, ойының
түпкі түйінін ашып айтады:
Баламды медресеге біл деп бердім,
Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім. [1]
Абай солқылдақ шәкірт санасын қырсықтан сақтандыра келіп, оның назарын
нағыз ғылым жолын бағдарлайды. Ғылымның талмай талаптанып іздену арқылы,
азап – бейнет арқылы келетінін ескертеді. Аз ғана білімді місе тұтып
қалмай, іздене беруді мәслихат етеді.
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге.
Артық ғылым кітапта,
Ерінбей оқып көруге. [32]
Абайды алаңдататын жәйт – сол оқудың нәтижесі. Қаншама оқып терең
білім алып шыққанда да, негізгі мақсат оның жемісін өмірге қызмет еттіру
ғой.
Ақынның ғылым-білім жөніндегі пайымының шеңбері өте кең. Ол оқу-ағарту
ісінің барлығын ғылым деген бір ғана сөздің аясына сиғызады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Философия және психология факультеті
Философия кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
________
___ __________ 20__ жыл
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
БІЛІМДЕНДІРУ ФИЛОСОФИЯСЫ ДҮНИЕТАНЫМНЫҢ ЖАҢА МОДЕЛІ
студент _________________
ғылыми жетекші
философия ғылымының доценті ________________
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім. Білім беру процесіндегі дүниетанымды қалыптастырудың
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1. Конфуций дүниетанымындағы оқу-білім мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2. Ерте Грек Философиясындағы білім мәселесі (Сократ, Платон,
Аристотель)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... 13
3. Жаңа дәуір философиясындағы Бэконның Білім - күш идеясы мен Локктың
ілімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .23
4. Қазақ философиясындағы Абай мен Ыбырайдың ағартушылық ойлары мен оқу
білім мәселесі жөніндегі
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІ бөлім. “Балаларға арналған философия” білім берудің жаңа моделі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.1. Адамның мәдени әлеміндегі білімдендірудің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
2.2. Таным теориясы оқыту процесінің методологиялық
негізі ... ... ... ... ... ...69
2.3. Білім беру процесіндегі (білім, сана, өзіндік сана)
мәселелері ... ... ... ... . 73
2.4. Шығармашылық – руханилық пен мәдениеттің бірлігі
ретінде ... ... ... ... 78
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..85
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 94
Кіріспе
1. Тақырыптың маңыздылығы. Білімдендіру философиясы бастауын тереңнен
алған. ХХІ ғасыр басында келешек үшін “білімдендіру” маңызды мәселе
ретінде қойылды. Бұл даму мақсатындағы ең дұрыс жол. Бұл идея білім
беру ісіне жаңалықтар енгізу ісімен байланысты. Ракитов А.Н.
айтуынша: “Қазіргі компьютерлендірілген даму мақсатындағы қоғам,
ғылымның жетістіктерін меңгеріп, әлеуметтік дамуға, адамның
еркіндігі мен табысты болуына әкеледі”. Бір жағынан бұл процесс
таным процесімен қатар қалыптасатын сияқты. “Ештеңені білмейтін
және бірдеңені білейінші деп талбынбайтын адам - өте нашар адам”, -
деп Платон айтпақшы, адамның дамуы таным процесімен бірге жүрсе,
онда ол қызығушылықпен байланысты.
Мұндағы басты мәселе элементтік даму нәтижесінде білімдендіру дамиды.
Ал білімдендірудің негізінде адамның дүниені тану, дүниені қабылдау,
дүниеге көзқарасы қалыптасады. Адамның әлемді тану, яғни дүниені тану
деңгейі бұзылса, онда білімдендіру де дағдарысқа ұшырайды.
Білім беру философиясы дүниетанымның жаңа моделі деп қоғам өміріне
пайда келтірер білім беру жүйесіне жаңалық енгізу керек. Бұл бүгінгі күнгі
біздің басты мақсатымыз. Оның ішінде қазіргі жастарға білім беру ісіне
ерекшеліктер енгізіп, тиімді болар шарттарды көрсету. Осы тақырыптың өткені
мен болашағының негізі жастардың тәрбиесіне де байланысты. Біз өзіміздің
білімдендіру мәселемізді басқа ұлттармен байланыстыра отырып шешеміз. Мұнда
ұлттық қарым қатынас пен ұлттық сана-сезімдер орны да бар. “Қоғамның
болашағы білімді ұрпақ” - деп жастарды біліктілік деңгейіне байланысты
білім нәрімен сусындату қажеттігі туып отыр. Жас ұрпақты тәрбиелеу, оқыту
мәселесі сөз болғанда оны біліммен тек көп көлемде қаруландыру емес, сан
мен сапа бірлігін теңестіру. Яғни білім құрылымын жетілдіру қажеттігі
туындайды. Білім алушыны жеке тұлға ретінде қарастыратын, оны жан-жақты
ғана емес, мүмкіндігіне, қызығушылығына қарай саралап білім беретін, сол
арқылы өзіндік қасиеттерін дамытатын іс-әрекеттер жасау керек. Бұл
тақырыптың маңыздылығы да сонда.
2. Мақсаты мен міндеттері. Бұл тақырып зерттеу нысанасына алына
отырып, білімдендірудің қоғам өмірінде басқа ғылым салаларымен
байланысын және дүниетаным мәселесінде өз орны айқын ба осы
мақсатты негізге ала отырып, бүгінгі күнде білімдендіру саласында
мынадай міндеттер қойылады:
- қоғам өмірінде білімдендіру мәселесі дұрыс жүргізіліп
келе ме, ол үшін қандай жолдармен білімді қабылдауы
тиіс;
- қоғамдағы ғылыми және педагогикалық идеяға жаңа
білімдендіру философиясын енгізу, ол жеке адам мен
білім, мәдениет пен білім, ғылым мен білім, тарих пен
білім арасындағы қарым-қатынасты реттейді;
- Қазақстан қоғамын жаңа техникалық құралдармен жабдықтау,
яғни білімдендіру саласын компьютерлендіру, яғни
диалектикалық үлгі енгізу;
- білім беру жүйесіне құрылымдық – мағыналы реформа
енгізу;
- білім беру жүйесіне гуманизм түсінігін енгізіп, сол
тұрғыда ойлау.
3. Тақырыптың зерттелу деңгейі. Біздің республикамызда білімдендіру
деңгейі философиясы әлеуметтік философияның бір бөлімі ретінде
зерттелуі тиіс. Сондықтан осы салада әлеуметті-философиялық тұрғыда
жаңашаландыру мәселесі әлі жоқ. Бұл мәселе көп еңбекті қажет етеді
және сонымен бірге жалпы философиялық және логико-методологиялық
білімдендіру, информациялау басты орынға қойылып отыр. Ал гуманизм
мәселесіне келгенде білімдендіру басқаша сипат береді. Әрбір
дәуірде білім беру мәселесі қарастырылады. Соның ішінде қазақ
философиясында Анарыс, Абай, Алтынсарин, Байтұрсынов көзқарастары
бойынша білім адамға байланысты болды, ал Қайта өрлеу
философиясында философия гуманистік тұрғыда болды. Білімдендіру
философиясы жайында конференциялар өтті, онда білімдендірудің
қалыптасуы түрлі аспектілерде қарастырылды.
Тақырыптың көлемі ұлғайып білімдендіру жайында жаңа көзқарастар,
перспективалар пайда болды. Оның ішінде бізге сәйкес келетін көзқарастар
және келмейтіндері де бар. Қаншалықты жаңа теориялар жазғанымен, оны халық
үшін қолданып, ішкі рухани ой елегінен өткізу арқылы пайдалылығын анықтау.
Кейбір теориялар бізге дәл келе бермейді. Ең бастысы ұлттық болсымызды
сақтай келе, білімнің қолайлы жағын алу.
4. Зерттеу барысында қолданылған методтар мен методология.
Жаңа білімдендіру философиясын қалыптастыру маңызды мәселе болып
табылғандықтан, педагогикалық тұрғыда инновация, компьютерлендіру.
Гуманитарландыру ғасыр басындағы білім үшін қолданылу мақсатында әртүрлі
методтар мен тәсілдер зерттеу үшін қажеттігі туындап отыр.
Сондықтан зерттеу барысында саналы түрде мынадай методтар қолданылды:
таным процесі тарихилық пен логикалықтың бірлігі, детерменизм принципі,
тарихилылықтың нақтылығы, тұтастық принципі, құрылымды жүйелі подход,
жалпылықтың диалектикасы, бірлік пен жекелік
Детерминизм мен тұтастық принципі глобальды мәселені талқылауда, оны
зерттеудегі санада, адамның рухани әлемін анықтауда қолданылды.
Диалектика бірлік пен жалпылықта, бірліктің айырмашылығы мен
фундаментальдылығын анықтауда, компьютерлендіру мен информацияландыруда,
гуманизм мәселесінде қолданылды.
5. Зерттеудегі алынған басты ғылыми нәтижелер. Білімдендірудің
дағдарысы мен адамның қазіргі әлемді қабылдаудағы дағдарысы
арасындағы себеп-салдарды анықтады:
- Білімдендіру философиясының деңгейін анықтап, әлеуметтік
философия саласында категориальды аппаратпен, негізгі
қызметімен, принциптері мен тәсілдерімен үлкен орынға ие
болды;
- Информацияландыру мен компьютерлендіру ұғымы мен
формальды логикалық ұғымы арасында нақты дифференциация
өткізіп, мағыналық мәнге ие болды. Олардың диалектикалық
қарым-қатынасын анықтады;
- Халқымыздың болашағын дамытуда ҒТР жетістіктерін
меңгеріп, адамның жаратылыстану мен шығармашылық қарым-
қатынастарының варианттарын қарастырды.
- Білімдендірудегі үш негізгі жағдай әлеуметтік-
философиялық, гуманизм дефинициясы, гуманизация мен
гуманитаризацияның салыстырмалы анализін жасады.
Гуманизм қайсыбір қоғамда болмасын қажетті. Ал
гуманизация білімденудегі адамның стратегиясы ретінде,
гуманитаризация адамның мәдени жетілуінің тәсілі;
- Адамның адамгершілік даму процесінің білімдендірумен
өзіндік байланысы, өркениет пен гуманизмде, мәдениетке
ықпал жасауы мен оны бағындыруына талдау жүргізді;
- Мемлекеттің басты мәселесі ретінде, білімдендіру
жүйесінің қалыптасуы, алдымен гуманизм мен прагматизм
мәселесі қаралды.
1. Конфуций дүниетанымындағы оқу-білім мәселесі
Ежелгі Қытайда білім беру алғашқы рет Конфуций (551-479 юб.з.д.)
ілімінде пайда болды. Білім беру жайында айтқан оның көзқарастары көпшілік
көңілінен шықты. Сол жайына тоқтала кетсем, Конфуций іліміндегі Вэнь
ұғымының аумағы өте кең, әрі салалас. Оған оқу-білім, рәсім, жазба әдебиет,
рухани байлықты жатқызуға болады. Оған Вэнь ұғымы арқылы ғана бара аламыз.
Конфуцийдің “Кеңес пен талғам” (Лунь юй) трактаты даналық ой-
пікірлерге толы. Онда Конфуций “Ойсыз оқу – бекер, оқусыз ой – қатер” [29]
деп ІІ тарауының 15 бабында айтқан. Осы сөздің мағынасына келсек, адамда
алдымен оқуға деген қызығушылықтың керектігі, сол қызығушылық арқылы
ойланып, білсем деген үмітпен еңбектену керектігіне көз жеткіземіз. Сонымен
бірге таным процесінің қажеттігі туады. Ал келесі 16 бабында айтылған
“Басқаның пікірімен ғана жүру басқа пәле келтіреді” [18] деген сөздің түп
тамырына келсек, философияда кездесер “Мен” және “Мен емес” ұғымдары алға
шығады. Ең алдымен оқу білім мәселесі үшін адамның өзіндік пікірі үлкен рөл
атқарады. Осы жерде білімдендіру мен білім алу мәселесінің ара жігі
ашылады. Білімдендіруші тұлға білім беру кезінде ең алдымен санаға көңіл
бөлуі тиіс. Егер берілген мағлұматты қабылдар сана болмаса, онда босқа әуре
болмай-ақ қойсын.
Конфуцийдің ұғымы бойынша білім деген не? деген сұрақ қойсақ? Одан
мынадай жауап ала аламыз. Оған 17 бапта былай делінген –
Білік деген не екенін ұқтырайын ба?
Білгеніңді білім сана,
Білмегеніңді білместікке бала
Білік дегеніңіз осы болады. [29]
Жалпы, Конфуций ілімінде Білік және Білім бір мағынада айтылған. Білік
те білім де құштарлануды қажет етеді. Білмегеніңмен шектеліп қана қоймай,
сол жолда таймай қызмет ету ең дұрыс жол. Енді Конфуцийдің мына сөзіне
кенлсек: ІІ тараудың 21 бабында Фән жи білім деген не деп сұрапты. Сонда
Конфуций: - Адам алдындағы парыздан айнымасаң, аруақ пен жын-періні
ардақтау, бірақ олармен алыстан сыйласу, білім дегеніңіз – осы. [29] Осыдан
байқайтынымыз білім алу адамға міндетті нәрсе. Ол адамның адамдығын
арттырады. Адамдық мән адамның адамгершілігінен, тәрбиелілігінен, көпті
көргендігінен ең бастысы білімділігімен анықталады. Білім ол қай қоғамда
болмасын қай дәуірге болмасын қажетті нәрсе. Сол қажеттілікті саналы іс-
әрекет деп бағалып, сол жолында табанды іс-қимыл жасау саналы азаматтың
ісі. Білім ол өмірді танудың жолы, оны өзгертудің жасандық жолы, яғни
өмірдің нәр беретін өзектері туралы сөз ететін мәселелер.
Ондай нәрселерді білуге құштарлықтың өзі – сол адамның өз рухани
деңгейін көрсетеді. Адам қоршаған ортаға ойлы көзбен қарап, әр нәрсенің
мәнін ұғыну қажеттігі туған кезде адам танымында білсем деген құштарлық
яғни ол Конфуцийде ізгілікке құлшыныс Ли оянады. Ол парасатты шығармашылық
күш.
Конфуций ҮІІ тараудың 20 бабында “Мен жалғастырушымын” деп тақырып
қояды. Онда – “Туа біткен білім жоқ менде, ескілікке емсеген соң,
қажырлыққа құмарлықмен ұмтылып жеттім”, - дейді. [29]
Конфуций пікірінше білім адамға өмір сүру, тіршілік ету барысында
беріледі екен. Әрине білімнің қалыптасар жолдары “не?”, “кім?” деген
сұрақтардың келіп туындайтыны бәріне аян. Бірақ ескілікке емсеген соң,
қажырлыққа құмарлықпен ұмтылып жеттім деген сөздің мағынасы неде? Осыған
үңіліп қарасақ бұл сөздің мағынасы ескілікке көңілі толмау, жаңаны танып-
білгісі келу. Осыдан құмарлық оянады. Құмарлықсыз жаңаның көрініс беруі
екіталай. Мұнда эвристикалық іс-әрекет қажет. Күнделікті өмірде адам таным
жолында үздіксіз еңбек етуде. Бірақ оның өзі жеткіліксіз. Таным шексіз
процесс болғандықтан, адамның танымы да, білімі де шексіз бола бермек.
Білімге соншалықты көңіл бөлген Конфуций ҮІІ тараудың 28 бабында
“Білімсіз – ақ бірдеңе тындыратын кісілер бар шығар, мен өйте алмаймын. Көп
кеңес естіп кемелін таңдау, келісімін табу, көп көріп, көңілге түю, - Бұл
да білімге екінші кезектегі нәрсе”. [29] Осы сөзінде бәрі де білімге келіп
тіреліп тұрғандай. Бірақ басында білімі жоқ, білсем деген үміті жоқ адамдар
айналамызда толып жүр емес пе, сонда оларды адам деп атай аламыз ба? –
деген сұрақ туады. Бұл сұрақтың қойылуы заңды. Егер білімді өз орнын тауып
жұмсаса, естір құлақ пен көңіл қойған зейінге берсе ол жанданар еді.
Сонымен бірге білімге керекті екінші кезектегі нәпсе көп көру, көңілге түю,
кемелін таңдап, келісімін табу. Кемелін таңдау деп адамға қажетті білім,
яғни, қоғамдық, саяси, экономикалық, ғылыми т.б. білімдер жиынтығын айтсақ,
сонда қажетсіз білімдер деп қандай білімдерді айтамыз. Адамға пайда,
мағлұмат, мағына берер ғылымдардың бәрі кемелді білімдер десек, онда барлық
білімдер адам үшін маңызды.
Ал егер білімдер кісінің келбетін сомдасақ, онда Конфуцийдің ҮІІ
тарауының 7 бабына келейік. Онда: “Білімдар кісінің қатаң әрі шешімтел
болмас жөні жоқ, өйткені оның жүгі ауыр, жолы алсы. Арқалаған жүгі
адамгершілік парызбен өлшенеді – ауыр деген осы емес пе! Жүрген жолы
өліммен ғана шектеледі – алыс деген осы емес пе!” [29]
Білім беру ісінде білім алушының танымдық жүйесін жаңа сатыға көтеру
ұстазсыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Сонда ұстаз Конфуцийдің айтып
отырғаны да осы. Осы жерде қазіргі мұғалім мен білім алушының орнымен
анықтасақ, яғни педагогикалық тұрғыдан онда академик педагог гоногомен
айтқан сөзін келтіре кету керек. Ол: мұғалімдерді жасөспурумдердің рухани
дүниесінің мүсіншісі деп атайды. Сол үшін де айтуға болады мұғалім білім
алушыға толықтай әсер ете алады және рухани дүниесін де өзгерте алады деп.
Сонда ұстаз өзінің ең қымбаттысын, ең құндысын, өзінің үмітін сеніп
тапсыратын мемлекеттің сенімді өкілі деген сөз. Яғни, зерттеулерде бұл
кәсіптің қиындығы оның мейлінше шығармашылық ізденуді қажет ететіні әрбір
мұғалімнің ойлауының тынымсыз жұмысын көрсетеді. Яғни мұғалім іс-әрекеті
гуманизм деген ұғымды анықтайтын іс-әрекет. Өйткені білім алушыны тұлға
ретінде қалыптастыру, адамды адам етіп шығару осы мамандықтың иесіне
тікелей байланысты. Сондықтан білімдар кісінің арқалаған жүгі ауыр, ол
адамгершілік парызбен өлшенеді деген Конфуцийдің сөзін осылай түсіндіре
аламыз. Яғни сонау адамзат тарихында мұғалімдік кәсіп қайсыбір қоғамда
болмасын ең жоғары дәрежеде қойылған кәсіп. Бұл дәлелдеуді керек етпейтін
ақиқат. Демек, бұл кәсіп білім алушыны іс жүзінде қоғамдық дамуға тікелей
үйрететін және әлеуметтік, саяси жан-жақты дамуына мүмкіндік туғызатын
рухани тірек. Ол білім алушыны тұлға етіп қалыптастыру барысында еңбек
етеді. Сондықтан да оның өзінен терең ғылыми білімді жоғарғы ұстаздық
шеберлікті танымдық идеялық жан-жақтылықты, саяси моральдық қасиеттерінің
жоғарылығын, ерік-жігер сапаларының тұрақтылығын, парасатты эмоционалдық
мінез-құлықты ол талап етеді. Осыдан-ақ білімдар кісінің міндетінің ауыр да
жауапкершілікті екенін білеміз.
Конфуций ҮІІ тараудың 17 бабында білім алудың маңыздылығын келтіре
отырып, “Оқы, жоғыңды іздегендей ынтызарлықпен, барыңнан айрылардай қауіп-
қатермен” - дейді. [29] Бұл жерде білімнен айырылып қалмау жолында еңбек
етуге шақырады. Жоғыңды іздегендей яғни жаңаны ашу, білмегенге ұмтылу жолы.
Білімді шыңдай түсетін ол қызығушылық. Қызығушылық оянған жерде таным сонда
бағытталып, еңбек жемісті бола бермек. Сол үшін адам санасын оятып,
қызығушылығын арттыра білу қажет. Жеке адамның даму процесі ғылымда заңды
құбылыс. Білім алушыны жеке тұлға ретінде қарастыра отырып, оның жаңаша
ойлау қабілетін дамыту керек. Ең бастысы білім – ол байлық екенін ұмытпау
және адамның рухани және материалдық баюына зор ықпал ете алатындығын есте
сақтау қажет.
Конфуций ХІҮ тараудың 2 бабында: “- Қарны тоқ, қамсыз өмірді ғана
ойлаған адам ғалым болмақ емес”, - дейді. [29]
Яғни ғалым болу үшін өзгелер үшін еңбек етіп, соларды бастысы білім
нәрімен сусындату керек. Әрине адамдық рухани тәжірибені жинақтауда әрбір
жеке өмірдің, жеке тұлғаның жақсы болсын, жаман болсын, өзіндік жолының
әйтеуір белгілі бір тәлімдік мазмұны бар. Қалай десек те Конфуций адамды
адам етер білім дей келе, оқы, біл, үйрен, адам бол, көкірек көзіңді аш, оң
солды таны деп үндейді. Сол үшін де білім қалай пайда болады, қалай
беріледі, жүзеге асырар жолдарын қарастырады және де оқыған және оқымаған
адамның бейнесін келтіреді. Білім қалай пайда болады? – деген сұраққа:
“Адамның асылы туа біледі, оған тетесі оқып-танып біледі. Мәжбүрліктен
біледі. Қажеттінің өзін оқымаған – тоқымаған адамның талайы тексіз - дейді.
Ұстаз туа біткен қабілет пен дарындылықтың табиғаттан, ана құрсағынан
берілетіндігін жоққа шығармайды. Ал, сонымен қоса білімді оқу, іздену
арқылы, игеруге болатынын жоққа шығармайды. Ал осының негізгі қажеттілігін,
білімнің өзін оқымаған тексіз. Оқымаған адам қарау” деп оқыған адамның көзі
ашық, көкірегі ояу болатынын жақсы мен жаманды ажырата білетінін айта келе,
білім жолында іздену керектігін айтады.
Білімді игеру өте күрделі мәселе. Бұл процесс адамнан көптеген
қасиеттерді талап етеді. Қайсарлық, төзімділік, сабырлық, өзін-өзі игере
білу. Бір сөзбен айтқанда білімге ұмтылған адамның алдында кедергілер көп.
Дүниенің алданыш, қызығы білім алуға кедергі келтіріп бағады. Өзіңді
білімге толығымен арнап, қатаң әрі шешімтал болуды талап етеді. Сондықтан
білім жолы алыс та ауыр. Білім жолына өмірін арнаған адамның ізденісі
өлгенде ғана тоқталады. Осыдан философияда орын алар өмір мен өлім
мәселесінің бір ұшы шығады. Білім алушының білімге деген қызығушылығы,
ізденімпаздығы тіршілік ету барысында қатар өмір сүреді. Ал, оның шегі
өмірінің шегі яғни, өлімге келгенде ғана тоқталады.
Сондықтан Конфуцийдің пікірінше білімді адам ол көзі ашық, санасы
оянған адам. Осы жолды насихаттай келе Конфуций адамды адам етер білімнің
орнын жоғары қояды және оған келтірер кедергілерді де айта келе, сонымен
күресу жолдарын да айтады.
2. Ерте Грек философиясындағы білім мәселесі.
Сократ, Платон, Аристотельдің пікірлері
Білім беру мен тәрбиелеу мәселесі б.д.д ІХ-VIII ғ.ғ Грецияда басты
мәселе болып табылды. Осы дәуірде Гомердің “Илиада” және “Одиссея”
поэмасында білім беру маңызды орын алды. Білім алу қоғамдағы басты
қажеттілік болып саналды. Кітаптардың тапшылығынан ұстазы шәкірттерге
білімді ауызша берді. Олар негізі ән-күй, әдебиет, сонымен бірге хаттарды
оқудан бастады. Алғашында олар жай қарапайым сөйлемдерді оқудан бастады.
Жаттығуларды тор көз тақта, оны абака деп атады, соған жазып үйретті.
Ән сабағын ауызша үйренді. Ол уақытта нота әлі жоқ болатын. Әнді жеті
шекті кифарде ойнады.
Білім беретін жекеменшік мектептер, яғни, мусикалық және гимнастикалық
болды. Олар ақылы оқытады. Мусикалық мектепте 7 жастан 16 жасқа дейінгі
оқушылар оқыса, ал гимнастикалық мектепте 12 жастан 16 жасқа дейінгі
жасөспірімдер оқиды.
Мусикалық мектеп оқушыларға ән мен әдеби білім берді. Мұның бір-
бірімен қатынасын ежелгі грек ойшылы Платон аңғарды. Іс жүзінде “Илиада”
және “Одиссея” тек қана білім меңгертудегі дидактикалық материал ғана емес,
сонымен бірге оған өмірлік қарым-қатынас жүйесі, халықтардың дәстүрлері мен
әдет-ғұрыптары енгізілген еңбек. Мусикалық мектеп білім беруде
синкретикалық мінезде болды.
Платонның айтуы бойынша гимнастикалық мектепте оқушылар жүгіру,
күресу, секіру сияқты істермен айналысты. Мұның бәрі соғыс сол сияқты жаман
әрекеттерге дайындық болатын. V-IV ғ.ғ осындай мектептер Афиныда үшеу
болды, олар: Академия, Ликей және Киносарг.
Гимнастикалық мектепте білімнің жетілуі жастардың жас шамасына
байланысты, яғни 16-18 жаста білімі толық қалыптасты. Олар белгілі
философтар мен саясаткерлердің лекцияларын тыңдауға мүмкіндік алды. Мысалы,
ұлы ойшыл Сократ Ликейде лекция оқыды.
Сократ б.з.б 465-399 жылдары өмір сүрген. Жасында мүсіншілікпен
айналысып, кейін философ, қоғам қайраткері дәрежесіне дейін көтерілді.
Сократтың философиясы әрбір ғасырдағы, әрбір дәуірдегі адамдарға үнемі
ойлантатын, еш уақытта маңызын жоймайтын аса қажетті ілім.
Басты дидактикалық жетістігі үшін Сократты – “майевтик” деп атауға да
болады. “Егер білім алсаң бұл пайдалы дұрыс әрекет, ал білімсіз қалсаң бұл
өте жаман нәрсе” – деп білім алу идеясын басты орынға қояды [54].
Сократ қай жерде болмасын өз ғылымын үйретті. Мейлі ол танымайтын
аудитория болсын, мейлі қалалық алаң болсын, мейлі ол Ликеядағы аллея
болсын ол шәкірттеріне өз білімін шын ниетімен ұсынды. Оның басты мақсаты
оқушының жүрегіне өмірге деген ұмтылыс отын ұялатпақшы еді. Ол оқушылармен
әңгімелесу барысында өз философиясын қалыптастырды. Сократ мәселені өте
батыл түрде қойды. Дүниені тану, әлемді білу, әрине, қажет-ақ. Дегенмен
адам өзін-өзі, өзінің ішкі дүниесін білуге ұмтылуы керек. Осыдан келіп
Сократтың бірінші приципі шықты. “Сен алдымен өзіңді-өзің таны!”. Осыдан
өзіндік сана мәселесі шығады [54].
Сократ оқушылармен әңгімелесіп отырғанда – “Менің білетінім – менің
ештеңе білмейтіндігім” деген қағидасын қайталап отырады. Адам өзіне-өзі
сырттай үңілген сайын, сайып келгенде, өзінің ештеңе білмейтіндігін
анықтайды. Шынында да, адам өзіне өзі көп үңілген сайын өзінің рухани
дамуының жетімсіздігін аша түспей ме? Ол қанша көп білемін дегенімен аз
білетінін, өзін өзі ақылдымын деп есептесе ақымақ екендігін түсіне
бастайды.
Егер адам өзін өзі біле алмаса, онда не істеу керек? Жай қарапайым
пайымдау - онда білім алу керек.
Сократ жалаң білім беруге, құр білімді дамытуға қарсы. Оның ойынша,
жалаң білім ештеңе бермейді, қайта адамды бұзады. Оқудан гөрі табу, жалаң
білім алудан гөрі адамгершілікті қалыптастыру керек.
Қазір біз екі жақты қауіпке тап болдық. Бір жағынан, білім мен ғылым
өскен сайын, адам өзінің сауатсыздығын күннен күнге жете түсініп келеді.
Әсіресе, ғылыми-техникалық революция кейбір адамдардың білімді игерудегі
дәрменсіздігін, бишаралығын ашып көрсетуде. Ал, екінші жағынан, көптеген
мектептер мен жоғары оқу орындарында жастарға шала білім берілетіндігі
әркімге аян. Ондай шала білім жастардың өміріне, болашағына, зияннан басқа
пайдалы ештеңе әкелмейді. Енді не істеу керек? Алдымен шала, догмалық
білімдерден бас тартуымыз керек. Сөйтіп, “ақылдың жалқаулығынан” бойымызды
аулақ ұстағанымыз жөн, Екіншіден, қазіргі ғылыми-техникалық революция,
ақпараттық дәуір әкелген білімдерді игере отырып, оны адамдандыру керек.
Сократ өзі атап көрсеткен қайшылықтың жолын іздеді. Ол алдымен
білімнің мәнін түсінуге ұмтылды. Яғни, білім дегеніміз не деген сұрақ оның
алдында кесе көлденең тұрды. Білім дегеніміз зат туралы ұғым және сол
ұғымның жан-жақты анықталуы болар? [54]
Сократтың ойынша, білімнің мәні – адамның алдына қойған мақсатын жан-
жақты ашуы. Себебі, адам өзін қоршаған дүниенің сырын ашамын деп қаншама
әрекеттенгенімен, оны толық түсіне алмайды.
Өйткені, сыртқы дүние адамға бағынышты емес. Ал, адамға бағынышты,
адамның іс-әрекетінен келіп шығатын оның ішкі дүниесі.
Егер Сократ білімді өзіндік сана арқылы анықтауға тырысса, онда
ілімнің қайнар көзін ашу қиынға соғады ғой. Өтйкені білім мен ілім сыртқы
дүниеден келмей ме?
Әрине, білімнің көзі сыртқы дүниені тануда жатқаны рас. Бірақ,
Сократтың қойып отырған мәселесі де терең ойлауды талап етеді. Өйткені,
адам сыртқы дүниені, әлемді тани отырып, олардан алған білімдерін өз
бойында жинақтайды. Ендеше, адамның ішкі дүниесі оның сырттан алған
білімімен ғана емес рухани өмірімен де бағаланады. Білімнің көзі адамның
өзінде, оның іс-әрекетінде. Міне, сондықтан, білімді адамгершілік
принципімен тығыз байланыстыра отырып, ол үлкен жеңіске жетті. Даналық
дегеніміз – білімді осы бағытта терең жетілдіре түсу. Сократтан екінші жол
шықты. Оның философисы ғылыми ұғымдарды, жаратылыстану саласындағы
білімдерді және танымның өзін игілікке айналдырды. Сократтың ілімі білімнің
өзін жалпылыққа, жалпы идеяға апарды. Мәне, осыдан келіп, жаңа ағым –
Платонның философиясы басталады.
Платон өзінің еңбектерін үңгірде отырып жазған. Философиялық
еңбектерімен қатар педагогикалық еңбектері де бар. Ол “Диалогында” жазылған
және де “Государство” және “законы” трактаттарында көрсетілген. Афины оқыту
орталығы Академия оның философиясының қалыптасуына бірден-бір негіз болды.
Оның педаогикалық көзқарастары адамның әлемде қалай өмір сүру керектігіне
негізделеді. Білімді меңгеру Платон ойынша, осындай үнемі өзгерісте болып
жататын әлемнің ішінен есте сақтау процесі арқылы білімді мида сақтап қалу
болып табылады. Осыдан өзіндік таным шығады.
Идеалды қоғамда орын алған “Законы” ол мемлекетте білім беру басты
бағыт болуы тиіс дейді. Платон: “Кәрі мен жас адамдар өздерінің
мүмкіндігіне, күшіне қарай білім алуға міндетті” – дейді [54]. Осындай
“алтын ортаны” сақтап қалуға спартандық және афиналық тәрбие қажет.
Платонның ойынша кімде-кім атақты болып саналғысы келсе, оған көп жылдар
бойы дайындық жасауы керек. Сондай-ақ білім жолында танылу үшін, оған көп
жылдық тәжірибе қажет.
Сондай-ақ қоғамда бірлестіктер құру үшін оған әрине білім қажет-ақ. Ол
білім ондағы қайшылықтарды зерделі шешу үшін маңызды, Әлемде әртүрлі
идеалдар мен стандарттар бар. Оларды әділетті шешу адам ойының зерделілігін
қажет етеді. Мұның бәрі мелекетті қалыпты ұстап отыру үшін керек. Платонның
ойынша, даналықты сүйетін немесе ақиқатты сүйетін философтар бар., бұларға
да білім керек. Философиялық жүйелерде әлеуметтік институттардан басқа
білім беру жайында мағлұмат толық ала алмаймыз.
Сондықтан Платонның ойға түйгені қоғамда адамдардың орны анықталмаған.
Олар бай бола ма, білімді болады ма ол өзінің біліміне байланысты. Адамдар
өз табиғатында небәрі үш топтың біріне жатқызылады. Сол топта білім алады.
Бұл жерде Платонның шығармашылық жолын еске түсіре кеткен жөн. Бірінші
кезеңде ол Сократтың шәкірті, соның идеясын насихаттаушы шығармашылық
мұратын ілгері апарушы ойшыл.
Екінші кезең – Платонның Сократ ықпалынан бірте-бірте босап шығып,
Платон өз ойлау әдісін қалыптастыруға айрықша күш салған.
Үшінші кезең – Платонның философиялық жүйесінің толығынан айқындалып,
оның саяси әлеуметтік көзқарасының кемеліне келген шағы.
Назар аударатыны Платон сезімдік заттар дүниесін ешбір білім бермейтін
процесс деп қарап, оның маңызын барынша төмендетті емес пе? Ал екінші
дүниені идеялар дүниесін асыра дәріптеп, соны негізгі етіп, тың жол бастады
емес пе?
Пікірімізді дәлелдеу үшін білім туралы мәселелерін алайық.
Ол білімді тұрақты, қозғалмайтын, мәңгі, сезімнен тыс дүниеден шығады
деп есептейді. Платонның ойынша, білім әркімнің қолына түсе беретін дүние
емес “философия” деген сөз көне грек тіліндегі “даналықты сүю” ендеше, ол
көрінгеннің қолындағы құралға айнала алмайды. Ол көп білетін, ақиқат
білімге ие адамға керегі жоқ, сондай-ақ ол ештеме білмейтінге де қажетсіз.
Себебі, ештеще білмейтін кісі бірдеңені білейін деп ойламайды, білімге де
ұмтылмайды [46].
Платон ойынша, философ осы екі процестің ортасында тұр, бір жағынан
көп білетін, толық, абсолютті білімге ие болған адам емес, екінші жағынан
ештеңе білмейтін, білімнен құр алақан жан да емес. Сөйтіп, ол
білмеушіліктен білімге қарай, аз білуден көп білуге қарай ұмтылады.
Сондықтан Платон білімге диалектикалық тұрғыдан қарап, оны жетілдіре беруді
мақсат етті.
Платон, сонымен бірге, көптеген адамдардың бойындағы шала білімге де
барынша қарсы шықты. Ол Сократтың бұл жөніндегі терең мағыналы ойын әрі
қарай дамыта отырып, “таза топас болу онша бір үлкен пәле емес, ал нашар
меңгерілген ілімдерді жинақтай беру – одан да жаман” дейді.
Не деген ойлы көзқарас! Қазіргі біздің білім беру жүйемізге көз
жүгірте отырып, осы қағиданы еске түсірсек жан түршігеді екен. Шынында да,
қазіргі біздің білім беру әдістемеміз бен оқыту тәсіліміз әлі де
жетілмеген, үлкен жауапкершілік каезеңнің алдында тұр.
Жалпы білім туралы Платонның көзқарасы тіпті өзгеше. Оның айтуынша,
біріншіден, білім – сезімді қабылдау емес, екіншіден, білім-дұрыс пікір де
емес, үшіншіден, білім – мәні бар дұрыс пікірге де жатпайды. Себебі, білім
идеялар туралы ғана білім [46].
Платон “Мемлекет” деген сұхбатында білімді интеллектуалдық және
сезімдік болып бөлінеді дейді. Интеллектуалды білім ойлау және пайымдау
болып, әрі қарай сараланады. Ойлау – ақылдың қызметі, ол сезімдік білімнің
қосындыларынан тазартылған. Пайымдау – Платонның айтуынша тануға
ұмтылушының ақылды пайдалануы. Бірақ дүниетанушы оны ақыл үшін емес,
сезімдік заттарды білу үшін ғана қажет етеді.
Міне, осыдан кейін Платон сезімдік білімді талдауға кіріседі. Ол да
екіге бөлінеді: бірі – “сезім”, екіншісі – “ұқсату”. Сезім арқылы біз
заттарды тіршілік етіп тұрған қалпында қабылдаймыз және сол күйінде
қабылдау емес, керісінше, заттарды елестете, бірдеңеге ұқсатып, көру. Бұл
ойлаудан өзгеше. Платон өзінің “мемлекет” деген сұхбатының 5-кітабында
ойлау мен пікірге ерекше назар аударып, оларды бір-бірінен барынша ажырата
қарайды. Өйткені, білімге ие болатын адам ақиқат мәніне ерекше көңіл
бөледі. Ал, білімге қарағанда пікір тек әдемі дыбыстарды, көркем бейнелерді
жақсы көреді де, оның ауқымы әдеміліктің бар табиғатын сүюге, оны жан-жақты
көруге дәрменсіз. Ендеше, пікір білімсіздік те білім де емес. Ол нақты
білімге қарағанда қараңғы, білімсіздікпен салыстырғанда – жарықтау. Ол осы
екеуінің ортасына орналасқан. Міне, біз байқап отырғандай, Платон
білімдердің шығуын және қалыптасып дамуын өзінше топшылайды. Оның
көзқарасында осы мәселелер туралы ойланатын жәйттер көп.
Платонның осы көзқарасын әрі қарай қарастыратын болсақ, Аристотельдің
де пікірлерін ескере кеткеніміз жөн. Аристотель 1 б.з.б 384-322 жылдары
өмір сүрген. Ол барлық көне грек философиясының қорытындысы іспетті.
Аристотель Платонның шәкірті. Ұстазының көзі тірісінде шәкірті оның
шығармаларына сын көзбен қарап, пікірлерін ашық айтпағаны рас. Бірақ кейін
келе, өзінің философия жүйесін жасау процесінде ол Платонның көзқарасына
қарама-қарсы шықты. Аристотельге: “Сен неге көзінің тірісінде ұстазыңа
қарсы шықпадың?”,- деп айып таққанда, ол: “Платон маған дос, бірақ ақиқат
одан да гөрі қымбатырақ”, - деп жауап беріпті деген аңыз бар [4].
Сондықтан да оның көзқарастары адам таң қаларлық. Айталық, ол өзіне
дейінгі философтар сияқты болмыс мәселесіне айрықша көңіл бөле келіп, оны
адамның білімімен біте қайнастыра қарады.
Платон идеялар дүниесі арқылы жаратылыстану саласындағы себеп-салдарлы
байланысты аша алмады. Сондықтан Аристотельдің ғылыми ілімдерге жете көңіл
бөліп, жаратылыстану саласымен кеңінен айналысуы Платон философиясындағы
қайшылықтардан шығудың жолын іздегендігі деуге әбден негіз бар.
Аристотель Платонның өліміне дейінгі шамамен 2 жыл Афиналық Академияда
сабақ берді. Кейін Афинадағы оқу орталығы Ликейде 12 жыл жетекшілік етті.
Сондықтан Ликей оның шығармаларының шарықтау шегіне жетуіне бірден-бір
негіз болды.
Оның “саясат” трактатында тәрбиелеу мен білім беру жөніндегі
көзқарастары жазылды. Баланың білім алуына ата-анасы және оның тәрбиесі
маңызды әсер етеді. Сондықтан балаға 5 пен 7 жас аралығынан бастап біліммен
сусындату қажет. Баланың білімі алғашында грамматика, гимнастика, музыка
кейде сурет салумен қалыптасады. Алғашында баланың денесін тәрбиелеу керек,
кейін жанын, рухын тәрбиелеу арқылы білім меңгерту қажет [42].
Аритотель таным теориясын белгілі бір даму ретіне қарай отырып, әуелі
жеке танушы субъектінің жалпыны түсінуге ұмтылатынын өзінің “метафизика”
деген еңбегінде жан-жақты талдап көрсетті. Таным процесі сезімдік
қабылдаудан басталады екен. Одан соң тәжірибеге келеді де ол сезімдік таным
процесімен тығыз байланыса отырып, санадағы жадта сақтауды тудырады.
Сөйтіп, тәжірибеде адамға жеке заттар туралы білім беріледі екен. Осы
тәжірибеден кейін адам білімінің практикалық негізі қалыптасады. Айталық,
елшінің жалпы адамды, абстрактылы адамды емес, жекелеген индивидті емдеуден
алған тәжірибесі ғылым үшін үлкен рөл атқарады. Одан соңғы танымның сатысы
- өнер де, Аристотельдің айтуынша, тәжірибенің негізінде пайда болады екен.
Осыған байланысты ол “тәжірибе жекелеген заттарды білу болса, өнер – жалпы
мен себептердің негізін білу. Осы өнерді білген жандар – дана адамдар.
Өйткені, олардың осы заттар туралы ұғымы бар. Олар бұл заттардың қайдан
шыққанын, не себептен пайда болғанын біледі”.
Сайып келгенде, Аристотельдің таным теориясы сексуализмнен басталып,
рационализмге келіп аяқталады.
Көне грек дәуірінде осы екі ұғымның екеуі де болғаны анық. Ендеше,
танымды түйсіктен, тәжірибеден ақылға, білімге, ғылымға қарай өтті деп
Аристотельдің ойын тұжырымдауымыз оның көзқарасына жасалған қиянат емес.
Әрине, сырт қарағанда солай болып көрінері даусыз. Бірақ, Аристотель
“Метафизика” деген еңбегінде таным теориясындағы ойлау мен болмыстың тепе-
тең келіп, шамаласпайтын болғаны ма деген сұраққа өзі жауап береді: білім
қуаты жағынан жалпыға, актуалдылығы жағынан дараға бағытталады. Міне,
жалпыға ұмтылатын білімнің бәрін ойлау процесі арқылы белгілі бір формаға
түсіріп, зерттеу қажет. Сондықтан Аристотельдің форманы асыра дәріптегені
ағат болғанымен, сол көне грек дәуірінде жаңа ғылымның, кейін орта ғасыр
мен жаңа дәуірде ерекше рөл атқарған көптеген білімдердің сүйенер негізі
болған формальды логиканы тудырды. Аристотель жасаған осы ғылымның атқарған
маңызын айтып жеткізу қиын шығар. Оның таным теориясына да, дүниетанымға да
тікелей қатысы болды. Ол өзі пайда болған дәуірден бастап тек логика болып
қана қалған жоқ, сонымен бірге ол әлемді, дүниені табиғатты танудың
әдісіне айнала бастады.
Аристотельдің ойынша табиғат бізге игілікті қабылдайтын мүмкіндіктер
ғана береді. Содан бара-бара ол мүмкіндіктер шындыққа, шын мәніндегі
ізгілікке, адам жанының жақсы сапаларының біріне айналады.
Ізгіліктерді қабылдап алу екі негізгі процеске байланысты. Бірі – оқып-
білім алуға, ал екіншісі, әсіресе адамгершілік тәлім-тәрбиеге байланысты
[4]. Тек тәлім-тәрбие ғана адамгершілік пен зерделікті адам бойына сіңіре
алады. Аристотельдің бұл жерде айтпағы адамда білім алуға деген мүмкіндік
бар, сол мүмкіндікті өз орнымен, тиімді пайдалана білу ол адамның өзіне
байланысты және де бұл жерде тәрбиенің де рөлі өте зор.
1.3.Жаңа дәуір философиясындағы Бэконның “Білім күні” идеясы мен
Локктың ілімі
Ағылшын ғалымы Д.Бэкон табиғатты өзінің зерттеу нысаны етіп ала отырып
одан алынған білімнің қандай әдіспен, қалай пайда болғанына назар аударады.
Сөйтіп ол философия мен ғылымда эмпирикалық және индуктивтік әдістердің
негізін қалаушы болды. Бәрі тәжірибемен тығыз байланысты деді.
Сондықтан ол ғылым мен философия ақыл-ой мен танып-білу тәсілін
басшылыққа алып діни сенімге сүйенген, практикаға сүйенуі тиіс дейді.
Тәжірибе – философида дәстүрлі мағынасында сыртқы дүниесінің сезімдік
–эмпирикалық бейнесі. Тәжірибені кез-келген білімнің бірден-бір көзі деп
есептейтін пікірлер кең.
Жаңа ғылымның міндеті – адамның табиғатқа үстемдігін арттыру, ал ол
үшін ғылым заңдарын танып-біліп, соларға сәйкес әрекет ету болды.
Тәжірибелік білімдерге жетудің жолы ретінде ол танымның жаңа, индукциялық
әдісін енгізді. Бұл әдіс бақылау жүргізуге, жеке фактілерді салыстырып,
талдауға, эксперимент жасауға негізделеді [52].
Бэконның пікірінше, сана жалған “елестерден” таза болғанда ғана
тәжірибе ақиқат білімдер бере алады. Ол “Білім - күш” деген қағиданы
насихаттай келе, қолдану әдістерін де көрсетті. Олар: индукция, талдау,
салыстыру, бақылау, эксперимент жасау. Осы жолдардан білім жемісті болмақ.
Ал Декарт білімді ақыл-ойды басты орынға қойып, тәжірибенің орнын
төмендетті [12].
Локк пікірінше адамның ақылы, зердесі – зерттеудің негізгі нысаны.
Сондықтан ақылдың мүмкіндігін, оның қабілетін зерттей отырып, оны қалай
пайдалану керектігін білуіміз қажет. Білім қандай жолмен пайда болады? Ақыл
білімге қалай келеді? Локк осы мәселелерді шешуде жалаң рационалистік
көзқарасқа сүйенген Декарттың дүниетанымын сынға алды. Ол ең алдымен
Декарттың білім “туа пайда болады” деген идеясын сынай отырып, сезімде жоқ
нәрсе ақылда болуы мүмкін емес деп, эмпирикалық таным әдісін ұсынады.
Адамның жаны ақ қағаздай тап-таза, оған белгі түсіріп, жазу жазатын сыртқы
дүние. Ал сыртқы дүние сезім мүшелеріміз арқылы бізге әсер етіп, білім
береді. Білімнің негізі тәжірибеде жатыр [12].
Локк философиясы зердені тек ақылдың деңгейінде, яғни алған
білімдерді жинақтайтын қызмет түрінде ғана бейнелейді. Оның ойынша зерде
дегеніміз жанның қабілетінің ең жоғарғы сатысы. Оның әрбір қадамы білімге
қарай әкеліп, белгілі бір жаңалықтар ашып отырады [35].
Тәжірибеден алынған идеялар тек білім үшін материал, бірақ әлі
білімнің өзі емес. Білімге айналуы үшін идеялар материалын парасат қызметі
өңдеуге тиіс, бұл қызмет сезінуден де, рефлексиядан да өзгеше жеке
теңеуден, сөз тіркесінен және дерексіз ұғымнан тұрады. Локк оймен
зерделенетін білімнің бәрін дұрыс деп есептейді.
Алайда Локктың пайымға сүйенген философиясы зерделік ойдағы жіберген
қателіктерді айқын көрсете білді. Мұның дәлелі ретінде Декарттың “туа пайда
болатын идеясын” сынағанын айтамыз. Сондықтан деген қағида арқылы ақылды
тым асыра бағалаған адамның идеясы мен қабілеті туа пайда болады деген
көзқарасты сынға алды [35].
Сонымен Бэкон, Декарт, Гоббстардың дүниетанымы мен таным теорияларында
білімнің орны ерекше бағаланғанын, олардың қалыптасуы мен пайда болу
жолдарын, ондағы пайым мен зерденің, тәжірибенің рөлін осылай бағалаймыз.
1.4. Қазақ философиясындағы Абай мен Ыбырайдың ағартушылық ойлары мен оқу-
білім мәселесі жөніндегі көзқарастары
Абай Құнанбаев – бүкіл өмірін елінің көкірек көзі сауатын ашып, алға
жетелеуші. Өйткені, күні бүгінге дейін жас өспірімнен ересектерге дейін,
оқушылардан ғалымдарға дейін оның шәкірттері болып, мұрасынан сусындауының
өзі соның бір айғағы.
Абайдың ағартушылық идеяларының ең мол көрініс тапқан жері - әйгілі
қара сөздері.
Абай қазақ халқын өнер үйренуге, еңбекке, ғылым білімге шақырды.
Ғалым болмай немене, балалықты қисаңыз дегені немесе
Жасымда ғылым бар деп ескермедім,
Пайдасын көре тұра тексермедім.
Ер жеткен соң түспеді уысыма,
Қолымды мезгілінен кеш сермедім
дегені осының айғағы. [31]
Абайдың ойынша адамның ақылдылығы, саналылығы дүниені зерттеумен, оның
ішкі сырын білумен тығыз байланысты. Таным тұрғысынан Абай сананың, ақылдың
ролін жоғары бағалады. Дүниені тану, ақиқатты білу, ғылымды меңгеру,
Абайдың пікірінше, адамға тән қасиет болуға тиіс. Дүниенің көрінген һәм
көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны
болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуанның жаны
болады, - деп жазды. [31]
Қайран Абай, дүниедегі жақсылық атаулының бәрін жастар білсін, жастар
үйренсін, жастардың көзі ашылсын деп жарғақ құлағы жастыққа тимей, күндіз
күлкі, түнде ұйқы көрмей жарқын болашақты армандап өтіп еді.
Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған,
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектің бұдан өзге бәрі жалған, -
деп өмірде адастырмайтын жолды жастарға көрсетіп те кеткен болатын. [32]
Бұл пікірлер дара тұлғаның даму теориясының басты қағидаларымен
үндесіп жатыр.
Адамның дамуы екі қажеттіліктің қалай іске асатынына тікелей тәуелді.
Жан құмарын қанағаттандыру дегеніміз – білімге сусындау болса, оның өзі
шәкірттің жас шамасына қарай өзгеретінін ұстаз Абай жетінші сөзінде тап
басып айтады: Бала күндегі бұл немене, ол немене? деп, бір нәрсені сұрап
білсем екен дегенде, ұйқы, тамақ та есімізден шығып кететұғын құмарымызды,
ержеткен соң, ақыл кірген де, орнын тауып ізденіп, кісісін тауып сұранып,
ғылым тапқандардың жолына неге салмайды екеміз?[31] Осыдан-ақ қазіргі
жоғары сыныптарда білімді түсіну төмендеп, даму тежелген, сабақта енжар
отыратын оқушылардың әрі қарай ғылым жолын таңдай алмайтыны көрініп тұр
емес пе? Абай жетінші қара сөзінде жан құмарлығының балалық шақта күшті
болатынын, ал адам есейе келе, сол қасиеттің азайып, тіпті ада болатынына
қынжылады. Туа бітетін, адамға тән қасиет, яғни дүние тануға деген
ынтызарлықтың болатынын Абай тап басып айтады: Қайта, бала күнімізде жақсы
екен. Біз білсек те, білмесек те, білсек екен деген адамның баласы
екенбіз. [31]
Ақын бесінші сөзінде халық санасына сіңісті болған мешеулік
философиясына талдау жасайды. Мұнда Абайдың айрықша дәріптегендерінің бірі
– орыстың ғылымы мен білімін, өнерін үйрену. Бұл сөз көріністе орысқа ғана
тәуелдеп айтылғанымен, шын мәнінде адамзат жаратқан барлық ғылым, білім
жетістіктері оның тілін біліп, бірдейлік деңгейіне жету керек, өйткені
хикмет те, өнер, ғылым-білім бәрі орыста тұр. Қазақтарға ағылшын,
француз, неміс тілін үйрену деу қисынсыз. Батыстағы білім қорына шығару
жолы тек орысша оқу. Абай реалист, демек ол шындықты нақтылы мәнінде
түсініп отыр. Орыстар дүниенің тілін біледі, ал сен оның тілін білсең
көкірегің ашылады. Көкірек ашылса, әрі қарай қандай жолға түсеріңді өзің де
білесің. От басы, ошақ қасы тіршіліктен құтылу керек. Бұған тек Абайдың
мынандай бір даналық сөзі дәлел бола алады. Отыз екінші сөзінде Абай шын
мейірленіп, ықылас-жігермен ізденген адам ғана ғылымға жетеді, оның түпкі
рахатына кезігеді дейді. [31] Білімді адам бір қызық үшін, не пайда табу
үшін емес білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана
білместіктің өзін дәулет білсең және әр білгеніңді білген уақытта көңілде
бір рахат хұзұр хасил болады, соны ғана көздеу керек дейді. Ғылым, білімге
шын мейірленбей, бақастық үшін шұғылданса, шала мейірмен ізденсе, нәтижесі
де шала болатынына көз жеткізеді. Сондай-ақ адам еңбекпен тапқан, жетіліп
алған білімді сақтау, құрметпен игеру де керектігін, ғылым мен ақылды
сақтайтын сауыт мінез екенін баса көрсетеді.
Ағартушылық саладағы Абайдың Ыбырайдан айырмасы, Ыбырайдың ақындақ
дарыны оның ұстаздық қарекетіне қызмет етсе, Абай бойына жиған білім, ғылым
мағлұматтарын өзінің ақындық өнеріне пайдаланды да, ағартушылық міндетін өз
поэзиясының інжу маржаны арқылы атқарды.
Жоғарыда өзіміз қарастырып өткен Жасымда ғылым бар деп ескермедім
атты өлеңінде ақын өз балаларын өзгелерге үлгі етіп ұсына отырып, ойының
түпкі түйінін ашып айтады:
Баламды медресеге біл деп бердім,
Қызмет қылсын, шен алсын деп бермедім. [1]
Абай солқылдақ шәкірт санасын қырсықтан сақтандыра келіп, оның назарын
нағыз ғылым жолын бағдарлайды. Ғылымның талмай талаптанып іздену арқылы,
азап – бейнет арқылы келетінін ескертеді. Аз ғана білімді місе тұтып
қалмай, іздене беруді мәслихат етеді.
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге.
Артық ғылым кітапта,
Ерінбей оқып көруге. [32]
Абайды алаңдататын жәйт – сол оқудың нәтижесі. Қаншама оқып терең
білім алып шыққанда да, негізгі мақсат оның жемісін өмірге қызмет еттіру
ғой.
Ақынның ғылым-білім жөніндегі пайымының шеңбері өте кең. Ол оқу-ағарту
ісінің барлығын ғылым деген бір ғана сөздің аясына сиғызады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz