Қазақстанның ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы мәдениеті

Жоспар
Кіріспе

Жоспар

1. Қазақстанның ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы мәдениеті
2. Жұмысшы табының қалыптасуы, жұмысшы қозғалысының алғашқы қадамдары
3. Өнер және музыка мәдениеті

Орыс интеллигенциясы және Қазақстан. XIX ғасырдың екінші жартысы Россияның құрамына енген ұлт аудандары, оның ішінде Қазақстан жедел игерілген уақыт болды. Өлкеге оның географиясын, тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал қорларын зерттеу үшін ғалымдар мен саяхатшылар келіп жатты. Аса көрнекті орыс ғалымдары П. П. Семенов-Тян-Шанский, Н. А. Северцов, И. В. Мушкетов, В. В. Радлов және басқалардың есімдері Қазақстанмен байланысты. Олар өздерінің шалғайдағы өлкелерді зерттеулерімен отандық ғылымның өркендеуіне улкен үлес қосты
Ірі географ-ғалым, Орталық Тянь-Шанды зерттеуші П. П. Семенов-Тян-Шанский (1827—1914) Алтай бойына, Жетісу мен Орта Азияға екі рет (1851 —1857 және 1888 ж.) саяхат жасады. Оның басшылығымен және редакциялауымен «Россия. Отанның толық географиялық сипаттамасы» деген көп томды қорытынды зерттеу құрастырылып, басылып шықты. Бұл еңбек-тің «Қырғыз өлкесі» және «Түркістан өлкесі» деген екі томы Қазақстан мен Орта Азияны суреттеуге арналды. Мұнда Қазақстанның географиясы, табиғи байлықтары туралы, сондай-ақ қазақ халқының тарихы мен тұрмысы туралы мағлұматтар бар.
Россияның еткен ғасырдағы талантты географтарының бірі Н. А. Северцов (1827—1885) Қазақстанды зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол Қазақ өлкесі мен Орта Азияға жеті рет экспедиция ұйымдастырып, Арал-Қаспий ойпатын, Мұғаджар жоталарын, Үстірт қыратын, Заилийск Алатауы мен оның төңіректерін зерттеді, фауна мен флораның және географиялық материалдың үлкен коллекциясын жинады.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАННЫҢ XIX ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ МӘДЕНИЕТІ

Орыс интеллигенциясы және Қазақстан. XIX ғасырдың екінші
жартысы Россияның құрамына енген ұлт аудандары, оның ішінде
Қазақстан жедел игерілген уақыт болды. Өлкеге оның географиясын,
тарихын, экономикасын, этнографиясын, минерал қорларын зерттеу үшін
ғалымдар мен саяхатшылар келіп жатты. Аса көрнекті орыс ғалымдары
П. П. Семенов-Тян-Шанский, Н. А. Северцов, И. В. Мушкетов, В. В.
Радлов және басқалардың есімдері Қазақстанмен байланысты. Олар
өздерінің шалғайдағы өлкелерді зерттеулерімен отандық ғылымның
өркендеуіне улкен үлес қосты
Ірі географ-ғалым, Орталық Тянь-Шанды зерттеуші П. П. Семенов-
Тян-Шанский (1827—1914) Алтай бойына, Жетісу мен Орта Азияға екі
рет (1851 —1857 және 1888 ж.) саяхат жасады. Оның басшылығымен және
редакциялауымен Россия. Отанның толық географиялық сипаттамасы
деген көп томды қорытынды зерттеу құрастырылып, басылып шықты. Бұл
еңбек-тің Қырғыз өлкесі және Түркістан өлкесі деген екі томы
Қазақстан мен Орта Азияны суреттеуге арналды. Мұнда Қазақстанның
географиясы, табиғи байлықтары туралы, сондай-ақ қазақ халқының
тарихы мен тұрмысы туралы мағлұматтар бар.
Россияның еткен ғасырдағы талантты географтарының бірі Н. А.
Северцов (1827—1885) Қазақстанды зерттеуге үлкен үлес қосты. Ол
Қазақ өлкесі мен Орта Азияға жеті рет экспедиция ұйымдастырып, Арал-
Қаспий ойпатын, Мұғаджар жоталарын, Үстірт қыратын, Заилийск
Алатауы мен оның төңіректерін зерттеді, фауна мен флораның және
географиялық материалдың үлкен коллекциясын жинады.
Орыстың белгілі географы және саяхатшысы И. В. Мушкетов
(1850—1902) Қазақстанды зерттеу үшін көп жұмыс істеді, Оның
қызметінің нәтижесі Түркістан деп аталған күрделі еңбек болды,
мұнда 1874 жылдан 1880 жылға дейінгі экспедициялардың материалдары
негізінде Қазақстанның оңтүстік ау-дандарының геологиялық және
орографиялық суреттемесі берілген. Ол сондай-ақ Орта Азияның
географиялық картасын құрастырып, бұл карта қосылған өлкенің
минералдық қорларын айқындауда өзінше бір жол керсеткіш болды.
Орыс ғалымдары қазақ халқының тарихын, тұрмысын, мәдениеті мен
тілін зерттеу жөнінде көп жұмыс жүргізді. Мұнда шығыс зерттеүші В.
В. Радловтың (1837—1918) еңбегі өте зор. Ол Алтай өлкесінің және
Қазақстанның солтүстік облыстары халықтарының тілін, әдет-ғұрпын,
тарихы мен ауыз әдебиетін зерттеді. Ол көп жылғы саяхаттары кезінде
бүкіл Жетісуды зерттеді, Іле алқабының тарихи-географиялық
сипаттамасын берді, қазақтардың халықтық ауыз әдебиеті үлгілерінің
мол коллекциясын жинады және оларды Түрік тайпалары халықтық
әдебиетінің үлгілері сериясында жариялады; оның бір белегі қазақ
ауыз әдебиетіне арналған еді. В. В. Радлов Орта және Шығыс Азияны
зерттеу жөніндегі орыс комитетін ұйымдастырушылардың бірі болды.
(XIX ғасырдың екінші жартысында қазақтардың тарихы мен
әтнографиясының проблемалары пәрменді түрде зерттелді. Бұл
зерттеулермен Бас штабтың көптеген офицерлері, Россия әкімшілігінің
көрнекті чиновниктері, әр текті интеллиген-ция, саяси себеппен жер
ауып келгендер шұғылданды. И. Гей-ердің (Сырдария облысын
шаруалардың отарлауы, Түркістандағы қаңғырулар), А. К. Гейнстің
(Қырғыз очерктері, Әдеби еңбектердің жинағы), Л. Мейердің (Бас
штаб офицерлерінің география мен статистика үшін жинаған
материалдарында басылған Орынбор ведомствосының Қырғыз даласы)
еңбектері анықтама материалдар ретіндегі маңызын күні бүгінге дейін
жойған жоқ. Бас штаб офицерлерінің география мен статистика үшін
жинаған материалдарында Қазақстанның географиясы, экономикасы және
тарихы туралы мәліметтер жинақталған. М. Красовскийдің Сібір
қырғыздарының облысы деген бөлімі ерекше ден қоярлық, онда қазақ
халқының қайдан шыққаны туралы проблеманы баяндауға әрекет
жасалған.
В. В. Вельяминов-Зерновтың Қырғыз-қайсақтар туралы және
Әбілқай-ыр ханның (1738—1765) қаза болған уақытынан бергі Россияның
Орта Азиямен қатынастары туралы тарихи мәліметтер деген еңбегінде
XVIII ға-сырдың ортасындағы Кіші

жүзге және ішінара Орта жүзге сипаттама берілген. Торғай облысы.
Тарихи очерк (Тверь, 1902) дейтін кітабы да осы мәселелерге
арналды. Н. Н. Аристовтың Үлкен орданың қырғыз-қазақтары мен қара
қырғыздардың әтникалық қүрамын анықтау тәжірибесі, Түркі
тайпаларының әтникалық құрамы туралы заметкалар дейтін, А.
Харузиннің Бөкей ордасының қырғыздары деген еңбектерінде, А. Е.
Алекторовтың XIX ғасырдың 80—90-шы жылдарында Оренбургский листок
және Известия Оренбургского отдела ИРГО газеттерінің беттерінде
жарияланған мақалаларында қазақ халқының әтногенезінің мәселелері
жәнінде манызды мағлұматтар бар. Өлкенің тарихын зерттеуге Л. Ф.
Костенконың (Орта Азия және онда орыс азаматтығын орнату), А. И.
Макшеевтің (Түркістанға және орыстардың оған жасаған шабуылды
қозғалысына тарихи шолу) және басқалардың қосқан еңбегі аз емес.
П. Е. Маковецкий Қырғыздардың юридикалық әдет-ғұрыптарын
зерттеу женіндегі материалдарда және А. И. Добросмыслов өз
еңбегінде (Торғай облысы қырғыздарының XVIII және XIX
ғасырлардағы соты) Қазақстанның саяси құрылысынын, тарихын ашып
жазған.
Орыс ғалымдары өздерінің зерттеулерімен отандық шығыстану
ілімін, оның ішінде Қазақстан туралы тарихи әдебиетті байыта түсті.
Орыс ғалымдарының атқарған қызметі өлкеде ғылымның дамуына негіз
салды және қазақ интеллигенциясының маңдай алды өкілдерінің ғылымға
тартылуына себептесті.
Қазақстанда 1847 жыл-дан 1857 жылға дейін украинның ұлы ақыны
Т. Г. Шевченко айдауда болды. Революционер-демократ қазақ халқының
өзгідегі ауыр жағдайы мен тұрмысын көріп, өз шығармаларында оған
жанашырлық білдірді. Өлең шығаруына және сурет салуына мүлде тыйым
салынғандығына қарамастан ол өлең жазуы мен сурет салуын жалғастыра
берді. Оның Қазақ семьясы, Атқа мінген қазақ, Бақсылар,
Байғұстар дейтін және басқа суреттерін-де қарапайым қазақтардың
бейнелері мен тұрмысы реалистік тұрғыдан іш тарткан ниетпен
бейнеленген. Т. Г. Шевченко балшықтан көптеген бейнелер жасады.
Басты тақырыбы қазақтардың тұрмысы болды. Тарас Шевченко болса
қазақ халқының ауыр тағдырын, бейнетті емірін, ұлттық тірлігін тек
қамқор оймен ойлап танып қана қойған жоқ. Сахараның өзі мен
тағдырының жайын бар күйкі көріністерімен Шевченко өзінің ер әнері
бойынша ұлы ақын боп жырлап та, тамаша суреткер боп суреттеп те
үлгірді— деп жазды Мұхтар Әуезов.
Ол халықтың ақынжандылығын, рухани байлығын сүйсіне отырып,
шынайы көрсетті. Ақынның бірқатар шығармаларында патша екіметінің
ұлт саясатына оның мүлде теріс көзқараста болғаны көрінеді.
Егіздер деген повесінде Т. Г. Шевченко қырдағы өртті
суреттейді, осы арқылы әлі күш алмаған, сондықтан да қырдағы өрттей
сөніп қалатын халық ашуының өршуің бейнелейді. Оның Құдайекеңнің
есігінің сыртындағы балта деген өлеңі — казақтар туралы жазылған
тамаша шығармаларының бірі. Ол өзінің Менің ойларым деген
программалық өлеңінде қазақ кедейлеріне сез арнап, онда ез
тағдырьгн оның тағдырымен байланыстырып, қазақ халқы мен украин
халқының емірін салыстыра жырлайды.
Ғылыми қоғамдар және мәдени-ағарту мекемелері. XIX ғасырдың
екінші жартысында, әсіресе реформадан кейінгі дәуірде Қазақстанның
мәдениеті мен қоғамдық ойының дамуында ғылыми қоғамдар мен мәдени-
ағарту мекемелері үлкен роль атқарды. Қазақстан жерінде пайда
болған біршама ірі ғылыми коғам 1868 жылы қүрылған Географиялық
қоғамның Орынбор бөлімі болған еді. Оның толық мүшелері облыстың
көрнекті чиновниктері, сондай-ақ жекелеген атақты сұлтандар болды.
Қоғамның корреспондент-мүшесі болған ағартушы-педагог Ы. Алтынсарин
Географиялық қоғамның Орынбор белімінің 1870 жылы шығарған бірінші
жинағында Орынбор ведомствосы қырғыздарының құда түсу мен үйлену
тойы кезіндегі әдет-ғұрыптарының очеркі және Орынбор ведомствосы
қырғыздарының өлікті жерлеу мен ас беру, бата оқу кезіндегі әдет-
ғұрыптарының очеркі деп аталатын екі зерттеуін жариялаған болатын.
Орыс географиялық қоғамының жергілікті бөлімдері мен
бөлімшелері Қазақстанның басқа облыстық қалаларында да ашылды. 1877
жылы Орыс географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімі Омбы қаласында
және соның артынша оның бе-лімшесі Семей қаласында құрылды.
Қоғамның қызметіне орыс саяхатшысы және Орталық Азияны зерттеуші Г.
Н. Потанин белсене қатысты, ол Ш.Ш.Уәлихановтың замандасы және досы
болған еді. Қейінірек, 1897 жылы Орыс географиялық қоғамының
Түркістан бөлімі ашылды, онда белгілі орыс ғалымы-географ Л. С.
Берг қызмет істеп, Арал теңізі аймағын зерттеді және
экспедициясының Ғылыми нәтижелерін 13 том етіп шығарды.
Басқа ғылыми қоғамдардың жергілікті бөлімдері де құрылды. 1870
жылы Ташкент қаласында Жаратылыстану, антропология және әтнография
әуесқойлары Москва қоғамының Түркістан бөлімі, 1885 жылы
Бағбаншылық қоғамының Түркістан бөлімі ұйымдастырылды, сонымен
бірге Археология әуес-қойларының Түркістан үйірмесі, Россия
техникалық қоғамының Түркістан бөлімі, музыкалық, медициналық
қоғамның жергілікті белімдері және Түркістан шығыстану қоғамы
құрылды. Жергілікті қоғамдардың жұмысына саяси жер аударылған орыс
және поляктар белсене қатысты.
Облыстық басқармалардың жанынан 1868 жылдан бастап ашылған
статистикалық комитеттер өлкенің экономикалық жағдайын зерттеу
ісімен шұғылданды. Олар облыстардың экономикалық жағдайын
сипаттайтын статистикалық жинақтар құрастырып, шығарып отырды.
Барлық ғылыми қоғамдар өз салалары бойынша материалдар жинап,
жүйеге келтіріп, жариялау жұмыстарымен шұғылданды. Мысалы, Орыс
географиялық қоғамының жергілікті белімдері мен бөлімшелері
халықтың ауыз әдебиетінің үлгілерін, тарих, әтнография және ауыз
әдебиеті саласындағы ғылыми мақалаларды, зерттеулер мен
материалдарды үнемі жариялап
отырды.
XIX ғасырдың аяғынан бастап облыстық қалалардың бәрінде және
кептеген Уездік қалаларда халық ағарту мәселелерімен шұғылданатын
қоғамдар құрылды. Олар өлкеде білім тарату ісін насихаттап, оқу
орындарына, ең алдымен бастауыш мектептерге материалдық көмек
көрсетіп отырды.
Кітапханаларды, оқу үйлерін, халық үйлері мен музейлерді
ұйымдастырудың маңызы зор болды. Қоғамдық кітапханалар облыстық
және уездік қалалардың бәрінде ашылды. 1883 жылы Семей қаласындағы
қоғамдық кітапханаға Абай Құнанбаев жиі-жиі келіп, одан орыс
әдебиеті классиктерінің, оның ішінде А. С. Пушкиннің шығармаларын
оқуға алып тұратын болған. Статистикалық комитеттің секретары, Абай-
дың досы, ниеттесі айдаудағы Е. П. Михаэлистің инициативасы бойынша
Семей қаласында өлкелік музей ашылып, оның ішіне тарих, әтнография,
сондай-ақ табиғи тарих жөніндегі матери-алдар көрмеге қойылды.
Қітапханалар уездік қалаларда ғана емес, сонымен бірге әскери
бөлімдер тұратын бекіністерде де құрылды. Ы.Алтынсариннің
инициативасы бойынша уездік екі кластық орыс-қазақ училищелерінің
жанынан ұйымдастырылған кітапханалар кітаптар мен мерзімді
басылымдарды халық болып оқып тұратын жерге айналды.
Қазақстан жерінде құрылған ғылыми және мәдени-ағарту
мекемелері орыстың озық мәдениеті мен ғылыми білімдерді
насихаттауда, халықтың ауыз әдебиетінің үлгілерін, қазақтардың
тарихы мен әтнографиясы жөніндегі, өлкенің экономикасы туралы
нарматив деректемелер мен материалдарды жинап, жүйеге келтіріп,
жариялауда, мақалалар мен зерттеулерді құрастырып, жинақтар
шығаруда прогресті роль атқарды.
Шоқан Уәлиханов. Еліміздің мәдениеті мен қоғамдық ойпікірінің
тарихында қазақтың тұңғыш ғалымы аса көрнекті демократ-ағартушы
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов (1835—1865) кұрметті орын алады. Оның
қоғамдық-саяси, ғылыми және әдеби кызметі орыс және қазақ
халықтарының достығын нығайтуда игілікті роль атқарып, Қазақ
даласында прогресті идеялардың тарауына себепші болды. Ш. Уәлиханов
өзінің бүкіл өмірін феодалдық езгіге, артта қалушылыққа,
кертартпалыққа қарсы, діншілдік шатастыру мен надандыққа қарсы
күреске арнады. Оның тарих, география және әтнография саласындағы
ғылыми зерттеулері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тұрмысын
зерттеуге аса бағалы үлес боп қосылып, замандастарының орасан зор
ынтасын туғызды. Ш. Уәлихановтың ғылыми еңбектері қазіргі уақытта
да өзінің құндылығынан айырылған жоқ..
Шоқан Уәлиханов (оның толық есімі — Мұхаммед-Ханафия, ал Шокан
шешесінің еркелетіп атаған аты) 1835 жылдың ноябрінде Қүсмұрын
қамалында туған. Шоқан Құсмұрындағы жеке меншік қазақ мектебінде
арабша хат танып, қарындашпен сурет салуды үйренді. Әдетте бұл
мектепте орта ғасыр әдебиетінің ескерткіштерінтпағатай тілінде
оқумен шұғылданып, араб, парсы тілдерінде сөйлеуге машықтанып,
шығыс ақындарының өлеңдерін жаттады.
Шоқанның ғылымға ден қоюына оның әкесі Шыңғыстың орыс
интеллигенциясы екілдерімен байланысты болуы зор әсер етті.
Шыңғыстың ауылында академик А. И. Шренк, Сібір қазақтарының
облыстық басқармасында жұмыс істеген декабристер С. М. Семенов, В.
И. Штейнгель, Н. В. Басаргин сияқты көптеген аса білімді адамдар,
Қазан университетінің студенттері С. Сотников, Н. Ф. Қостылецкий
және Т. Сейфуллин болып тұратын.
1847 жылдың күзінде 12 жасар Шокан әкесіне еріп Омбыға келіп,
әкесінің орыс достарының жәрдемшен Сібірдеп кадет корпусына түсті.
Ол кезде бұл корпус Сібірдеп таңдаулы оқу орны боп есептелетін.
Шокан кадет корпусына келгенде орыс тілін білмейтін еді, бірак
ерекше кабілеті аркасында бұл киыншылыкты тез жеңіп шықты. Ол үздік
оқыды, тшті өзінің тұрғыластарынан озып та кетті.
Әдебиетші, ориенталист, Қазан университетінің шығыс факультетін
бітірген және корпуста орыс әдебиетінің оқытушысы болған Н. Ф. Костылецкий
(1818—1867), әдебиетші Н. Г. Чернышевскийдің жас кезіндегі досы, оның
идеяларын қолдаушы В. П. Лободовский және басқалар Ш. Уәлихановқа елеулі
ықпалын тигізді. Жас Шоқанның шығысты зерттеуші И. Н. Березинмен байланысы
оның Орта Азия халықтары тарихы мен әдебиетіне деген сүйіспеншілігін
нығайта түсті. И. Н. Березиннің еңбектері жас Шоканды ежелгі жазбаша
ескерткіштерді зерттеуге ынталандырды да, оның тұңғыш ғылыми енбектері хан
жарлықтарын талдауға арналды.
Жас Шоқан В. Г. Белинский мен А. И. Герценнің философиялық трактаттары
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.