«Әзірет Сұлтан» қорық мұражайының нумизматикалық жәдігерлер қорындағы бір алтын тиын жайында

Моңғол әскерінің жаулап алу кезеңдерінде, айналымға жіберген алғашқы ақша түрлерінде жаулап алған елдің тілі мен ол елдің қолданысындағы жазба түрін пайдалану кең етек алған. Тіпті сол елдің діни нанымындағы басты принциптерді де сол ел аумағында айналымда жүретін тиындар бетіне түсіріп отырудан қашпаған. Моңғол үстемдігінің алғашқы жылдарында моңғол әскері де олармен бірге келген түркі тайпалары да әлі де исламды қабылдамай, өздерінің негізгі діни сенімі – Тәңірлік дінді ұстанатын.
Бұл жағдай жалпы шығыстан келген моңғол-түркі дінінінің өздері жаулап алған территорияны мекендейтін халықтардың діни сеніміне деген толеранттылық көзқарастың нәтижесінде туындаған саяси ахуал. Олай дейтін себебіміз бұрынғы-соңғы тарихта Көк тәңір дінін ұстанушы Алтайдың өр халқы өздері жаулап алған жерлердің тұрғылықты халықына өздерінің діни наным - сенімдерін күштеп енгізген факт тіркелмеген. Керісінше, сол елдің наным сенімдеріндегі негізгі принциптерді өздерінің сол елдің тұрғылықты халқымен саяси байланысты нығайту мақсатында пайдаланып отырған. Бұл үрдіс сонау Атилланың батысқа бастаған ұлы көші кезінде де тіркелген. Одан кейінгі кезеңдерде де бұл саяси үрдіс жалғасып, Ұлы Шынғысхан мен оның ұрпақтары билік жүргізген тұста да жауланған елдермен саяси - экономикалық қарым-қатынас жасауда ерекше орын алып отырған.
Біздің баяндамамыздың өзегі болғалы тұрған «Әзірет Сұлтан» қорық мұражайының нумизматикалық жәдігерлер коллекциясындағы Шыңғысхан атауы басылған алтын ақшада да Ислам дінінің негізгі қағидаларының бірі Калима-и-таухидтің осы тиындағы ең көрнекті жер - дөнгелек сызықпен берілген ортадағы картушта жазылуы осыған дәлел бола алады. Себебі бұл тиын соғылған жылдары (хижри жыл санағы бойынша 660-680 жылдар аралығы) Ортаазияны жаулап алған моңғол әскері де, олармен бірге келген басқа түркі тайпалары да ислам дінін қабылдап үлгермей, әлі де өздерінің негізгі діни сенімі – тәңірлік дінін ұстанатын. Моңғолдардың жаулап алу кезеңінде Ортаазия мен Қазақстан территориясында соғылған тиындардың барлығындағы жазбаларда Араб графикасы қолданылған.
Бұл тиынды баяндаманың өзегі етуіміздің себебі - тиынның негізгі бетінде Шынғысхан жазбасының бөліктерінің сақталуы болып отыр. Әлемде Самарқанда соғылған Шынғысхан лауазымы жазылған екі тиын ғана белгілі. Олардың екеуі де Ресейдің Санкт-Петербург қаласындағы Эрмитажда сақтаулы. Бұл тиындар жайында кезінде Тизенгаузенның жазып қалдырған еңбектері бар. Бірақ біздің қорымызда сақтаулы тиынның типі ол тиындардан өзгешерек.

1 «Нумизматика и эпиграфика» статья Федорова-Давыдова
2 «Кайалык – город великой монгольской империй. Нумизматический и археологический аспекты.» Ортағасырдағы Қазақстандағы ақша айналымы және сауда тақырыбымен өткен ғылыми – практикалық конференция баяндамалар жинағы. Тұран баспасы 2007 ж.
3 «Монгольские монетные дворы ХІІІ века» П.Н.Петров
4 «Клады древних и средневековых монет Таджикистана» Е. А. Давидович 1979 г.
5 «Отрарский клад» В.Н. Настич
6 «Тhe European stepps in the middle ages» Donetsk 2008
7 «Тюркологический сборник» 2007-2008 История и культура тюркских народов Россий и сопредельных стран.
8 «Вопросы историй и археологий западного Казахстана» 2008 г.
9 «Находки античных и раннесредневековых монет на золотоордынских памятниках» А.В.Пачкалов 2008 г.
10 «Вопросы исламизаций улуса Джучидов и вераисповедание хана Токты» П.Н. Петров
11 «Извлечения из арабских сочинений, собранные В.Г. Тизенгаузеном» 2005 г.