Сөз тіркесінің зерттелуі. «Суггестия» термині

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Тарау Сөз тіркесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.1 Сөз тіркестерінің объектілерінің бағыныңқысы,
басыңқысы және формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20

ІІ. Тарау «Суггестия» термині ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1 Тілек кейде бір ғана сөз тіркесінен немесе бір тармақтан құралса,
бірнеше тіркестен жасалған тілектің бірігуі бата сөзге айналады ... ... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 29

Қазақ тілі – егемен Қазақстанның мемлекеттік тілі. Қазақ тілі – ғылыми зерттеудің нысаны. Қазақ тілі мәселелерінің зерттелуі.
Қазақ әдеби тілінің туу, қалыптасу, даму жолдары. Қазіргі халық әдеби тілінің нормалары. Әдеби тілдің жалпы халықтық сипаты. Халық тілінің жергілікті ерекшеліктері және олардың әдеби тілге қатысы.
Лексикологияның зерттеу нысаны.. Сөз бен ұғым. Сөз бен мағына. Сөздің негізгі мағынасы мен ауыспалы мағынасы. Сөздің нақтылы мағынасы мен абстрактылы мағынасы.
Сөздің көп мағыналылығы. Омоним. Синоним. Антоним.
Метафора. Метонимия. Синекдоха. Табу мен эвфемизм.
Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры. Сөздік құрам.
Қазақ тілі лексикасының дамуы. Архаизм. Историзм. Неологизм.
Қазақ лексикографиясының қалыптасу, даму жолдары. Сөздіктің түрлері. Екі тілді сөздік. Түсіндірме сөздік. Орфографиялық сөздік. Этимологиялық сөздік. Синонимдер сөздігі. Омонимдер сөздігі. Антонимдер сөздігі.
Фразеология туралы жалпы түсінік. Жазба тіл фразеологиясы мен ауызекі сөйлеу тілі фразеологиясы.
Дыбыс туралы түсінік. Сөйлеу мүшелері. Актив мүшелер мен пассив мүшелер. Дауысты дыбыстар, олардың түрлері. Дауысты дыбыс әріптерінің емлесі. Дауыссыз дыбыстар, олардың түрлері. Дауыссыз дыбыс әріптерінің емлесі.
Буын. Буынның түрлері. Екпін. Оның түрлері.
Ілгерінді, кейінді және тоғыспалы ықпалдар.
Орфоэпия туралы түсінік.
Әліпби (алфавит). Қазақ әліпбиінің құрамы.
Орфография тарихына қысқаша шолу.
Грамматика туралы жалпы түсінік. Грамматикалық категория. Грамматикалық мағына. Грамматикалық тұлға, оның түрлері. Грамматикалық мағына тудыратын морфологиялық тәсіл. Грамматикалық мағына тудыратын синтаксистік тәсіл.

1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. А., 1992 ж.
2. Сауранбаев Н. Қазақ тілінің синтаксис мәселесі. А., 1941 ж.
3. Виноградов В.В. Грамматика русского языка. П.М. 1960 г.
4. Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. А., 1983 ж.
5. Аманжолов С., Әбілқаев А, Ұйықбаев И.
Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1962 ж.
6. Балақаев М, Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. А., 1971 ж.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І. Тарау Сөз тіркесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 7
1.1 Сөз тіркестерінің объектілерінің бағыныңқысы,
басыңқысы және
формасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..20

ІІ. Тарау Суггестия
термині ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 23
2.1 Тілек кейде бір ғана сөз тіркесінен немесе бір тармақтан құралса,
бірнеше тіркестен жасалған тілектің бірігуі бата сөзге
айналады ... ... ... 24

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 29

Кіріспе
Қазақ тілі – егемен Қазақстанның мемлекеттік тілі. Қазақ тілі – ғылыми
зерттеудің нысаны. Қазақ тілі мәселелерінің зерттелуі.
Қазақ әдеби тілінің туу, қалыптасу, даму жолдары. Қазіргі халық әдеби
тілінің нормалары. Әдеби тілдің жалпы халықтық сипаты. Халық тілінің
жергілікті ерекшеліктері және олардың әдеби тілге қатысы.
Лексикологияның зерттеу нысаны.. Сөз бен ұғым. Сөз бен мағына. Сөздің
негізгі мағынасы мен ауыспалы мағынасы. Сөздің нақтылы мағынасы мен
абстрактылы мағынасы.
Сөздің көп мағыналылығы. Омоним. Синоним. Антоним.
Метафора. Метонимия. Синекдоха. Табу мен эвфемизм.
Қазақ тілінің негізгі сөздік қоры. Сөздік құрам.
Қазақ тілі лексикасының дамуы. Архаизм. Историзм. Неологизм.
Қазақ лексикографиясының қалыптасу, даму жолдары. Сөздіктің түрлері.
Екі тілді сөздік. Түсіндірме сөздік. Орфографиялық сөздік. Этимологиялық
сөздік. Синонимдер сөздігі. Омонимдер сөздігі. Антонимдер сөздігі.
Фразеология туралы жалпы түсінік. Жазба тіл фразеологиясы мен ауызекі
сөйлеу тілі фразеологиясы.
Дыбыс туралы түсінік. Сөйлеу мүшелері. Актив мүшелер мен пассив
мүшелер. Дауысты дыбыстар, олардың түрлері. Дауысты дыбыс әріптерінің
емлесі. Дауыссыз дыбыстар, олардың түрлері. Дауыссыз дыбыс әріптерінің
емлесі.
Буын. Буынның түрлері. Екпін. Оның түрлері.
Ілгерінді, кейінді және тоғыспалы ықпалдар.
Орфоэпия туралы түсінік.
Әліпби (алфавит). Қазақ әліпбиінің құрамы.
Орфография тарихына қысқаша шолу.
Грамматика туралы жалпы түсінік. Грамматикалық категория.
Грамматикалық мағына. Грамматикалық тұлға, оның түрлері. Грамматикалық
мағына тудыратын морфологиялық тәсіл. Грамматикалық мағына тудыратын
синтаксистік тәсіл.
Морфология – сөз табын, оның құрамы мен өзгеру жолдарын зерттейтін
грамматиканың саласы.
Түбір морфема мен қосымша морфема. Негізгі түбір мен туынды түбір.
Қосымшаның түрлері.
Сөз тудырудың морфологиялық (синтесикалық), синтаксистік
(аналитикалық) тәсілдері, семантикалық даму заңы.
Қос сөз, біріккен сөз, қысқарған сөз.
Қазақ тілінде сөздерді таптастырудың принциптері.
Зат есім. Оның негізгі категориялары. Зат есімнің синаксистік
қызметі.
Көмекші есім, оның ерекшеліктері.
Сын есім. Сын есімнің мағыналық түрлері. Сын есімнің құрылымдық
түрлері. Сын есімнің шырайлары. Сын есімнің синтаксистік қызметі.
Сан есім. Сан есімнің құрылымдық түрлері. Сан есімнің мағыналық
түрлері. Сан есімнің синтаксистік қызметі.
Етістік. Етістіктің лексикалық, морфологиялық және синтаксистік
белгілері. Салт етістік пен сабақты етістік. Негізгі түбір және туынды
түбір етістіктер.
Етіс, оның түрлері.
Негізгі және көмекші етістік. Дара және күрделі етістіктер. Болымды
және болымсыз етістіктер.
Есімше,оның түрлері.
Көсемше, оның түрлері.
Рай категориясы.
Жақ категориясы.
Отыр, жатыр, тұр және жүр етістіктерінің ерекшеліктері.
Шақ категориясы.
Үстеу. Негізгі және туынды үстеу. Үстеудің жасалу жолдары.
Үстеудің мағыналық түрлері. Үстеудің сөйлемдегі қызметі.
Еліктеу сөздер, олардың түрлері.
Одағай, оның түрлері.
Синтаксис – грамматикалық еркін сөз тіркесі мен сөйлем түрлерін
зерттейтін сала.
Сөйлемге тән басты белгілер. Сөйлемнің жай және құрмалас болып
келуі.
Хабарлы, сұраулы, бұйрықты сөйлемдер. Лепті сөйлем. Сөз тіркесі.
Еркін сөз тіркесінің тұрақты сөз тіркесінен айырмашылығы.
Сөздердің байланысу түрлері. Меңгеру. Матасу. Қабысу. Жанасу.
Есімді сөз тіркестері мен етістікті сөз тіркестері.
Сөйлем мүшелерінің құрамына қарай жіктелуі. Сөйлем мүшелерінің
тұрлаулы және тұрлаусыз болып келуі.
Сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері. Толықтауыш. Анықтауыш. Пысықтауыш.
Сөйлемнің бірыңғай мүшелері. Айқындауыш мүше. Үйірлі мүше. Оқшау
сөздер. Сөйлемдегі сөздердің орын тәртібі.
Жай сөйлем. Жалаң сөйлем мен жайылма сөйлем. Жақты сөйлем мен жақсыз
сөйлем. Тодымды сөйлем мен толымсыз сөйлем. Атаулы сөйлем.
Құрмалас сөйлем. Құрмалас сөйлем компоненттерінің құрмаласу
тәсілдері.
Салалас құрмалас сөйлем. Оның жалғаулықты және жалғаулықсыз келетіні.
Салалас құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлері.
Сабақтас құрмалас сөйлем. Басыңқы сыңар мен бағыныңқы сыңарлардың бір-
бірімен құрмаласу тәсілдері. Сабақтас құрмалас сөйлемдердің мағыналық
түрлері. Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем. Көп бағыныңқылы сабақтас
құрмалас сөйлем.
Аралас құрмалас сөйлем.
Бөгде сөз, оның түрлері. Тыныс белгілері. Тыныс белгілерінің түрлері
мен қойылатын орындары.
Тіл білімі және оның қазіргі күйі. Тіл туралы ғылымның нысаны және
пәні. Тілдің қызметі. Қазіргі замандағы тіл білімі: дифференция және
интеграция процестері, олардың тіл туралы ғылым құрылымына әсері.
Интерлингвистикалық (лингвистикалық) пәндер: Лингвосемиотика,
психолингвистика, әлеуметтік лингвистика, интерлинвистика, контрастивтік
лингвистика, нейролингвистика, қолданбалы лингвистика, компьютерлік
лингвистика және инженерлік лингвистика, математикалық лингвистика,
коммуникативтік лингвистика, интерпритацияланған лингвистика және т.б.
Тілдің аралақ ғылымдарда зерттелуі: логикада, психологияда,
философияда, коммуникация теориясында. Тіл білімі және логика. Референция
теориясы. Тіл білімі және когнитивтік ғылымдар. Когнитивтік лингвистика.
Тіл білімі және коммуникация теориясы. Сөйлеу актілер теориясы. Тіл білімі
және адамның машинамен қатынас жасау мәселелері. Қолданбалы лингвистика.
Компьютерлік лингвистика және тілдік қатынасты моделдеу. Тіл білімі және
философия. Герменевтика. Риторика.
Тіл және ойлау. Психолингвистика. Адам мінез-құлқы және сөйлеу
нормалары. Психолингвистикалық аспектідегі ойлау. Ойлау мен сөйлеу
онтогенезінің психологиялық аспектісі. Ойлау мен сөйлеу онтогенезінің
психолингвистикалық аспектісі. Психолингвистика және ақпарат құралдары.
Тіл мен ойлау байланысын зерттейтін ғылым – менталингвистика. Негізгі
менталингвистикалық бағыттар: логикалық, психологиялық, семиотикалық,
когнитивтік және контенсивтік. Ойлау және сана. Ойлаудың типтері. Ойланудың
вербалдылығы туралы. Тілдегі субъективтілік пен объективтіліктің
арақатынасы. Тілдік мағына мен оның типтері. Мағынадағы экспликация
мәселесі. Сөз және түсінік. Сөйлем мен байымдау. Логика мен грамматиканың
арақатынасы.

І. Тарау Сөз тіркесінің зерттелуі
Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек ұлы қазаң
төңкерісінен кейін, онда да 1930 жылдан бастап сөз бола бастады деп
тұжырымдайды Сайрамбаев Т.
Мұны ең алдымен Қ. Жұбанов сияқты ғалымдарымыздың еңбектерінен
айқын көруге болады. Ал Қ.Басымовтың Сөйлем мүшелері туралы,Пысықтауыш
т.б. мақалаларында тек бастауыш пен баяндауыштың қиысуын ғана сөз еткені
болмаса, олардың басқа байланысу формаларына арнайы тоқталмаған.
Сөз тіркесі туралы мағлұмат мектеп грамматикаларында тек 1939 жылы
беріле бастады. Бұл ретте С. Аманжолов, С. Жиенбаев, Т. Сауранбаев т.б.
еңбектерін атауға болады.
Әрине онда дәл қазіргідей сөз тіркестері деп аталмағанмен, әркім
өзінше сөздер тізбегі, сөздердің қарым-қатынасы, сөздердің байланысы деп
көп уақытқа дейін әртүрлі айтып келгені белгілі.
Қазақ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жүргізген С.
Аманжоловтың сөз тіркестері туралы өзіндік пікірлері болды. 1940 жылы
Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы деген еңбегінде де сөз
тіркесі туралы арнайы тоқталғандығы белгілі. Онда автор Сөйлем
мүшелелерінің өзара қарым-қатынастары деп оларды беске бөліп қарастырады:
қиысу, жанасу, қабысу, меңгеру - меңгерілу және бесінші етіп сөйлем
мүшелерінің орын тәртібін де осыған енгізеді. Автордың алғашқы төрт түрін
қостағанмен бесіншіні, яғни сөйлем мүшелерінің орындары дегеніне қосылуға
болмайды.
Бұл еңбек 1950 жылы түзетіліп қайтадан басылды. Онда арнайы түрде
сөйлемдегі сөздердің (сөйлем мүшелерінің) қарым-қатынасы, меңгерілу, қабысу
және жанасу деп төртке бөліп дәлелдейді:
Сөйлемдегі сөздердің байланысына 1930 жылы Т. Сауранбаев, С.
Аманжолов бірігіп жазған Қазақ тілі грамматикасы еңбегінде біраз
тоқталған. Бұл еңбегінде автор сөз тіркестерін синтаксистік қатынастар
деп атай отырып, оларды субъекті, предикаттық, объектілік атрибуттық және
сипаттауыштық қатынас деп бірнеше түрге бөледі.

Бұл еңбекте сөз тіркесінің теориясының алғаш берілуіне байланысты
автордың бұл салада өзіндік көптеген терминдері жарық көрді. Әрине бұл
еңбекте берілген сөз тіркесі туралы терминдердің өзін екіге бөліп қарауға
болады.
Біріншіден, бұл берілген сөз тіркесі туралы терминдер осы күнге дейін
сол қалпында беріліп келеді.
Екіншіден, ол кездегі кейбір терминдер қазір қолданудан шығып қалды
немесе басқа терминдермен алмастырылды. Алдымен сол кезде ғана қолданылып,
кейін қолданудан шығып қалған терминдер – жай сөйлемдегі сөз тіркестері
- Тізбекті тіркес
- Салаласқан тізбек
- Сабақтасқан тізбек
- Тізбекті тіркестің бірінші компоненті
- Тізбекті тіркестің екінші компоненті
- Атрибуттық қатынастағы сөздер
Объектілік қатынастағы сөздер
- Пысықтауыш қатынастағы сөздер
- Зат есіммен қабыса тіркесетін сөздер
- Етістікпен қабыса тіркесетін сөздер
- Жапсарлас қабысу
- Бастауыш , баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш
- Шумақ
Бұл терминдерді бірнеше қырынан көрсетуге болады. Біріншіден бұл еңбекте
сөз тіркестері сөз таптарының тіркесі делінгенімен, автор оны таза
морфологиялық тұрғыдан бере алмайды. Сондықтан сөз таптарын негізге
алғанымен, олардың басыңқы, бағыныңқы сыңарларын сөйлем мүшесімен атау
басым болып та айтылып келді. Сондықтан тек сөз тіркестерінің синтаксистік
қатынасында қолданылатын анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық
қатынасы әлі де болса, сөйлем мүшелерінің байланысы тұрғысын сөз етті.
Сондықтан 5 сөйлем мүшесі де бұл кезде сөз тіркесі термині ретінде
алынғанымен, кейін олар қолданыстан шығып қалды. Сол сияқты жапсарлас
термині де қазіргі кезде қолданылмайды, оның орнына іргелес сөзі енді. Жай
сөйлемдегі сөз тіркестері терминіне қарап, сөз тіркесі тек сөз
тіркестерінің синтаксисі деп өзгертті. Кейбір терминдердің бір сыңары
қалғанымен екінші сыңары немесе керісінше өзгерді. Салаласа байланысқан,
сабақтаса байланысқан деген терминдер салаласқан тізбек, сабақтасқан
тізбек. Сонда бұл терминдердің екінші сыңары мүлдем қалып қойса, бірінші
сыңарлары есімше формасынан енді көсемше тұлғасына ауысты. Ал тізбекті сөз
айтылуына байланысты тізбекті тіркестің бірінші компоненті, тізбекті
тіркестің екінші компоненттері күрделі терминдері, сөз тіркесінің
бағыныңқы, сөз тіркестерінің басыңқы сыңарлары болып өзгерді. Кей
терминдердегі басы артық сөздер ықшамдалды. Зат есіммен қабыса тіркесетін
сөздер, етістікпен қабыса тіркесетін сөздер терминдері ықшамдалып етістікті
сөз тіркестері, есімді сөз тіркестері деп өзгертілді. Әсіресе атрибуттық
қатынастығы сөздер, пысықтауыштық қатынастағы сөздер, объектілік
қатынастағы сөздер сияқты терминдерде екі жақты өзгеріс болды. Біріншіден,
атрибуттық, объектілік сөздері анықтауыштық, толықтауыштық сөздермен
алмасты. Екіншіден, бұл терминдер бойынша сөз тіркестерінің бағыныңқы
сыңарлары жеке қарастырылған сияқты. Сөз тіркесі негізінде екі сыңардың
арасындағы тіркес болуына байланысты ол терминдердегі сөздер сөз тіркестері
деп өзгертілді. Сонымен ол терминдер енді,
анықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері
пысықтауыш қатынастағы сөз тіркестері
толықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері деп берілді.
Әрине, алдымен, сөз тіркестері туралы осыншама терминдерді қолдана
келіп, оларды соңғы қалыпқа келтіруде автордың көп ізденіс нәтижесінен
туған мәселе. Міне, осындай іздену арқасында автор алдымен бұл терминдерді
өзгертіп, қазіргі терминге ауыстырса, сол кездегі көптеген терминдер кейін
де сол қалпында беріліп келеді. Сонымен профессор М.Балақаевтың сөз тіркесі
туралы терминдері төмендегіше
- сөз тіркестерінің синаксисі
- еркін тіркес
- түйдекті тіркес
- есім мен көмекші етістіктер тобы
- қосарлы есімдер тобы
- күрделі есімдер тобы
- Тұрақты тіркестер тобы (идиомалық, фразалық тіркестер)
Сабақтаса байланыс
- Метафоралық тіркес
- Сөз тіркесінің құрылысы
- Жай сөз тіркестері
- Күрделі сөз тіркестері
- Матасу
- Аналитикалық байланыс
- Синтетикалық байланыс
- Сөз тіркесу қабілеті
- Есімді сөз тіркестері
- Етістікті сөз тіркестері
- Қабыса байланысқан сөз тіркестері
- Қиыса байланысқан сөз тіркестері
- Меңгеріле байланысқан сөз тіркестері
- Матаса байланысқан сөз тіркестері
- Зат есімді сөз тіркестері
- Сын есімді сөз тіркестері
- Сан есімді сөз тіркестері
- Есімдікті сөз тіркестері
- Есімшелі сөз тіркестері
- Үстеулер қатысқан есімді тіркестер
- Матаса байланысқан сөз тіркестерінің бірінші сыңары
- Матаса байланысқан сөз тіркестерінің екінші сыңары
- Меңгеріле байланысқан есімді сөз тіркестері
- Етістікті тіркестер
- Қабыса байланысқан етістікті сөз тіркестері
- Үстеулі сөз тіркестері
- Еліктеуіш сөз тіркестері
- Көсемшелі сөз тіркестері
- Меңгеріле байланысқан етістікті сөз тіркестері
- Барыс жалғаулы сөз тіркестері
- Шығыс жалғаулы сөз тіркестері
- Жатыс жалғаулы сөз тіркестері
- Көмектес жалғаулы сөз тіркестері
- Шылау сөзді сөз тіркестері
- Ортақ меңгеру
- Сатылана байланыс
- Ортақтаса байланыс
- Сөйлемдегі сөздердің байланысу тәсілдері
- Сөйлемдегі сөздердің байланысу формалары
- Жақтық қиысу
- Сандық қиысу
- Дара меңгеру
Сөз тіркесі синтаксисінің теориялық мәселелерінің қалыптасуы негізінде
ол салаға қатысты осыншама сөз тіркестерінің терминдері қалыптасты. Бұл
терминдер қолданылуы жағынан оқушы қауымға еш талас тудырмайтын терминдер
болып табылады.
Сонымен қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерге сөз тіркесі, оның
байланысы формалары жалпы болса да айқын жіктелмей келді.
Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек ұлы қазаң төңкерісінен
кейін, онда да 1930 жылдан бастап сөз бола бастады деп тұжырымдайды
Сайрамбаев Т.
Мұны ең алдымен Қ. Жұбанов сияқты ғалымдарымыздың еңбектерінен айқын
көруге болады. Ал Қ.Басымовтың Сөйлем мүшелері туралы,Пысықтауыш т.б.
мақалаларында тек бастауыш пен баяндауыштың қиысуын ғана сөз еткені
болмаса, олардың басқа байланысу формаларына арнайы тоқталмаған.
Сөз тіркесі туралы мағлұмат мектеп грамматикаларында тек 1939 жылы
беріле бастады. Бұл ретте С. Аманжолов, С. Жиенбаев, Т. Сауранбаев т.б.
еңбектерін атауға болады.
Әрине онда дәл қазіргідей сөз тіркестері деп аталмағанмен, әркім
өзінше сөздер тізбегі, сөздердің қарым-қатынасы, сөздердің байланысы деп
көп уақытқа дейін әртүрлі айтып келгені белгілі.
Қазақ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жүргізген С. Аманжоловтың
сөз тіркестері туралы өзіндік пікірлері болды. 1940 жылы Қазақ тілі ғылыми
синтаксисінің қысқаша курсы деген еңбегінде де сөз тіркесі туралы арнайы
тоқталғандығы белгілі. Онда автор Сөйлем мүшелелерінің өзара қарым-
қатынастары деп оларды беске бөліп қарастырады: қиысу, жанасу, қабысу,
меңгеру - меңгерілу және бесінші етіп сөйлем мүшелерінің орын тәртібін де
осыған енгізеді. Автордың алғашқы төрт түрін қостағанмен бесіншіні, яғни
сөйлем мүшелерінің орындары дегеніне қосылуға болмайды.
Бұл еңбек 1950 жылы түзетіліп қайтадан басылды. Онда арнайы түрде
сөйлемдегі сөздердің (сөйлем мүшелерінің) қарым-қатынасы, меңгерілу, қабысу
және жанасу деп төртке бөліп дәлелдейді:
Сөйлемдегі сөздердің байланысына 1930 жылы Т. Сауранбаев, С.
Аманжолов бірігіп жазған Қазақ тілі грамматикасы еңбегінде біраз
тоқталған. Бұл еңбегінде автор сөз тіркестерін синтаксистік қатынастар
деп атай отырып, оларды субъекті, предикаттық, объектілік атрибуттық және
сипаттауыштық қатынас деп бірнеше түрге бөледі.
Қатынасты субъекті предикаттық деп атаса, ал пысықтауыш сөздердің
етістікпен байланысын объектілік, ал анықтауыш пен анықталатын мүшелерінің
байланысын атрибуттық қатынас деп бөледі. Сол сияқты бұлардан өзгеше
изафеттік құбылысты өз алдына қарастырып, оның өзіндік жасалу жолын дұрыс
көрсетеді. Бұдан кейінгі шыққан Қазақ тілі еңбегінде сөз тіркестерін
қиыса меңгеріле, қабыса және жанаса байланысатынын айтады. Жай сөйлемге
енген сөздердің бір-бірімен өздерінің орын тәртібі, интонация, қосымшалар,
шылаулар арқылы байланысу жолдарына тоқталады.
С. Жиенбаев Синтаксис мәселелері деген еңбегінде сөйлем мүшелерінің
байланысу формалары туралы арнайы сөз етпейді. Онда автор жай сөйлемнің
синтаксисі, құрмалас сөйлемнің синтаксисі - деп сөз тіркесінің синтаксисін
жеке қарастырмайды. Алайда ол еңбектің синтаксистік кейбір мәселелері
туралы деген бөлімінде Қиысу туралы арнайы тоқталып, өзіндік тұжырымдар
жасайды. Мұның өзі авторлардың бұл мәселеге аз да болса көңіл аударғандығын
аңғартады. Ал сөйлемдегі сөздердің байланысы туралы деген бөлімінде автор
байланысу формаларынан гөрі байланысу амалдарына назар аударғысы келеді.
Бұл еңбектерде сөз тіркесі айтылғанымен олардың толып жатқан
заңдылықтары, атап айтқанда байланысу формалары мен амалдары, түрлері, оның
синтаксистік қатынастары арнайы сөз болып қозғалмайды. Бұл жөнінде жалпы
түркология, оның ішінде қазақ тіл білімінде көптеген жұмыстар жазылып және
одан әрі зерттеліп жатқаны да белгілі.
Жалпы сөз тіркестерін зерттеу тек 1950 жылдардан кейінгі уақытта ғана
бір жүйеге келе бастады.
Отандық тіл ғылымында сөз тіркесі синтаксисі мәселесі жөнінде Н.К.
Дмитриевтің, А.Н. Кононовтың, Е.И. Убрятовалардың еңбектері жарық көрді.
Олар қиыса, қабыса және меңгеріле байланысқан сөз тіркестері түрінде
сипаттайды. Қазақ тілі білімінде сөз тіркесі (сөйлем мүшелерінің байланысы)
1950 жылдарға шейін тек мектеп грамматикаларының көлемінде айтылып келеді.
Онда да сөз тіркесінде толық анықтама беріп оның түрлі жақтарын егжей-
тегжейіне дейін зерттеген ешкім болған емес. Сөз тіркесінің зерттелуі тек
кейінгі кездің жемісі болып отыр.
Сол туралы А.Л. Коклятова: Сөздердің байланысы септікті және шылаулы
тіркестер мен анықтауышты конструкциялар түркі тілдерінде әлдеқашан қолға
алынған болатын деген еді. Алайда арнаулы зерттеулер тек қазір пайда бола
бастады. Соның бірі – профессор М. Балақаевтың Основные типы
словосочетаний в Казахском языке деген еңбегі. Бұл еңбегінде автор сөз
тіркестерінің құрылымдық түрлері, есімді, етісті сөз тіркестерін шылаулы
меңгеру мен септікті меңгеру сияқты көптеген мәселелерін жан-жақты дұрыс
көрсетеді деген болатын.
М. Балақаевтың еңбегі түркі тілдерінде сөз тіркестері туралы –
бірінші туынды мұнда автор сөз тіркестерінің көптеген теориялық мәселелерін
жан-жақты ашып берді. Негізінде сөз тіркестері туралы жалпы түркі
тілдерінде, оның ішінде қазақ тіл білімінде профессор М.Балақаевтың
еңбектерінен толық мағлұмат алуға болады.
М. Балақаев сөз тіркестерін жалпы есімді, етістікті етіп екіге бөліп,
оның әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін олардың басыңқы компоненті мен
бағыныңқы компонентінің қандай сөз таптарынан болатындығын және ондай
кездегі тіркесу қабілетін дұрыс қорытындылайды.
Сол сияқты автор бұл еңбегінде сөз тіркестерінің байланысу формалары
мен амалдарын және олардың синтаксистік қатынастарын сөз етеді. Сөз
тіркестерін байланысу формаларына қарай қабысу, қиысу, меңгеру және матасу
деп төртке бөліп қарастырады.
Осы күнге дейінгі және осы кездегі көптеген түркі тіліндегі
еңбектерде байланысу формаларын дәл орыс тіл біліміндегідей үшке бөліп
берушілік басым болып келеді. Әрине, мұндай жағдайда әрбір тілдің өзіндік
ерекшелігіне қарау керектігі айқын. Осы тұрғыдан алғанда профессор М.
Балақаев басқа тілдерге қарағанда қазақ тілінде төрт түріне матасу деген
байланысу формаларын енгізеді. Мұндай бөлудің өзіндік белгілері мен
ерекшеліктеріне сай дұрыс алынуы практикада айқын байқалып жүр. Сөз
тіркестерін сөйлемнен ажырату – жалпы тіл білімінде негізгі мәселелердің
бірі. Алдымен сөз тіркесі дегеніміздің өзін ашып, оның не екенін түсінуіміз
керек. Бұл жердегі негізгі мәселе мынада:
Сөз тіркесіне синтаксистік топ құрайтын барлық сөздердің тіркесін
жатқызамыз ба, әлде предикативті қатынасты да жатқызамыз ба?
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.