Дебиторлық қарызды талдау
Кіріспе
Дебиторлық қарызды талдау
1.1 Дебиторлық қарыздың құрылымы мен кұрамын талдау
1.2. Дебиторлық қарыздың жағдайын талдау
1.3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасын талдау
II Тарау. Дебиторлық қарыздың аудиті
2.1. Тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың есептесу аудиті
2.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың аудиті
ІІІ Тарау. Дебиторлық қарыздың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
3.1. Дебиторлық қарыздың есебі
Қорытынды
Дебиторлық қарызды талдау
1.1 Дебиторлық қарыздың құрылымы мен кұрамын талдау
1.2. Дебиторлық қарыздың жағдайын талдау
1.3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасын талдау
II Тарау. Дебиторлық қарыздың аудиті
2.1. Тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың есептесу аудиті
2.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың аудиті
ІІІ Тарау. Дебиторлық қарыздың бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
3.1. Дебиторлық қарыздың есебі
Қорытынды
Кәсіпкерлік қызметті іске асыра отырып, мүліктік айналымға қатысушылар шаруашылық операциялар көмегімен салған қаржыларын қайтарып алумен қатар, пайда түсіреміз деп үміттенеді. Бірақ шынайы өмір тәжірибесі, әсіресе нарықтық қатынастар жағдайында әрдайым кәсіпорын өзінің контрагенттерінен қарызын қайтарып алуга әрекет жасауы қажет. Дебиторлық қарыз айлап, жылдап шешілмей қалуы мүмкін мәселе. Дебиторлық қарыздың өсуі кәсіпорынның қаржы жағдайын нашарлатады, ал кейбір жағдайда банкроттыққа әкеледі. Бұл жағдай дебиторлық немесе кредиторлық қарызды басқару жүйесінің болмауы нәтижесінен туындайды.
Айналым құралдарының бір бөлігі бола отырып, дәлірек айтқанда айналым қорларының бөлігі ретінде дебиторлық қарыз, әсіресе белгісіз болып тұрып қалған қарыздар айналымды қысқартып, кәсіпорын пайдасын төмендетеді.
Сондықтан бүгінгі күндері шаруашылық субъектілердің қаржы жағдайын жақсартуға ықпал ететін жағдайлар мыналар болып табылады :
1. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартқа өтуіне байланысты дебиторлық қарызды есептеуді дұрыс ұйымдастыру.
2. Дебиторлық қарыздардың өсуі және аяқталмайтын "тәуелді" қарыздардың резервтері анықтауға бағытталған және оның өсуін төмендету факторларының шығуына бағытталған дебиторлық қарыздың сараптамасы.
Осы мәселені зерттеу объектісі - АҚ " Шардара СЭС". (су электр станциясы) Бұл кәсіпорын жарық шығару мен атап айтқанда: жарықты өндеп, сату қызметімен айналысады.
Шардара су қоймасының жобасы 1955 жылы “Средазгипроводхлопок” институна тапсырыс беріліп жасалды. ССРО (Советтік социолистік Республикалар одағының ) Мемлекеттік құрылысында қаралғаннан кейін (№222267 4 қазан 1956 жылғы қорытынды) және Өзбек ССр-ң (қаулы №135 10 наурыз 1956 жылғы) және Қазақ ССР-ң (қаулы №4-8 7 ақпан 1956 жылғы) Министрлер Кеңесінің келісімімен, ССРО ауыл шаруашылық Министрлігінің №28 24 желтоқсан 1956 жылғы хаттамасымен бекітілді. №2765 – р 23 тамыз 1958 жылғы ССРО Министрлер Кеңесінің жарлығымен Шардара су қоймасының бас жобалау міндеттері “Гидроэнергопроект” Институтының орта Азиялық бөлімшесіне жүктелді.
Айналым құралдарының бір бөлігі бола отырып, дәлірек айтқанда айналым қорларының бөлігі ретінде дебиторлық қарыз, әсіресе белгісіз болып тұрып қалған қарыздар айналымды қысқартып, кәсіпорын пайдасын төмендетеді.
Сондықтан бүгінгі күндері шаруашылық субъектілердің қаржы жағдайын жақсартуға ықпал ететін жағдайлар мыналар болып табылады :
1. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартқа өтуіне байланысты дебиторлық қарызды есептеуді дұрыс ұйымдастыру.
2. Дебиторлық қарыздардың өсуі және аяқталмайтын "тәуелді" қарыздардың резервтері анықтауға бағытталған және оның өсуін төмендету факторларының шығуына бағытталған дебиторлық қарыздың сараптамасы.
Осы мәселені зерттеу объектісі - АҚ " Шардара СЭС". (су электр станциясы) Бұл кәсіпорын жарық шығару мен атап айтқанда: жарықты өндеп, сату қызметімен айналысады.
Шардара су қоймасының жобасы 1955 жылы “Средазгипроводхлопок” институна тапсырыс беріліп жасалды. ССРО (Советтік социолистік Республикалар одағының ) Мемлекеттік құрылысында қаралғаннан кейін (№222267 4 қазан 1956 жылғы қорытынды) және Өзбек ССр-ң (қаулы №135 10 наурыз 1956 жылғы) және Қазақ ССР-ң (қаулы №4-8 7 ақпан 1956 жылғы) Министрлер Кеңесінің келісімімен, ССРО ауыл шаруашылық Министрлігінің №28 24 желтоқсан 1956 жылғы хаттамасымен бекітілді. №2765 – р 23 тамыз 1958 жылғы ССРО Министрлер Кеңесінің жарлығымен Шардара су қоймасының бас жобалау міндеттері “Гидроэнергопроект” Институтының орта Азиялық бөлімшесіне жүктелді.
1. О бухгалтерском учете Указ Президента Республики Казахстан, имеющий снлу Закона от 24 июня 2002 года № 2732.
2. Концептуальная основа для подготовки и представления Национальной комиссии Республики Казахстан по бухгалтерскому учету от 12 ноября 1996 г. №2. Стандарты бухгалтерского учета Республики Казахстан. -Алматы, 1996.
3. Стандарты бухталтерского учета. Национальная комиссия Республики Казахстан. - Алматы, 1996.
4. Методические рекомендации и стандарты и бухгалтерского учета Республики Казахстан. - 1997
5. Инструкция №37 «О порядке исчисления и уплаты НДС» Главной налоговой инспекцией Министерства финансов с изменениями и дополнениями от 14.01.97 г.
6. Финансовый анализ деятельности фирмы. - М.: Ист-Сервис. 1994.
7. Абрютина А. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Учебное пособие. - М.: Изд-во "Дело и Сервис", 1998
2. Концептуальная основа для подготовки и представления Национальной комиссии Республики Казахстан по бухгалтерскому учету от 12 ноября 1996 г. №2. Стандарты бухгалтерского учета Республики Казахстан. -Алматы, 1996.
3. Стандарты бухталтерского учета. Национальная комиссия Республики Казахстан. - Алматы, 1996.
4. Методические рекомендации и стандарты и бухгалтерского учета Республики Казахстан. - 1997
5. Инструкция №37 «О порядке исчисления и уплаты НДС» Главной налоговой инспекцией Министерства финансов с изменениями и дополнениями от 14.01.97 г.
6. Финансовый анализ деятельности фирмы. - М.: Ист-Сервис. 1994.
7. Абрютина А. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Учебное пособие. - М.: Изд-во "Дело и Сервис", 1998
Кіріспе
Кәсіпкерлік қызметті іске асыра отырып, мүліктік айналымға қатысушылар
шаруашылық операциялар көмегімен салған қаржыларын қайтарып алумен қатар,
пайда түсіреміз деп үміттенеді. Бірақ шынайы өмір тәжірибесі, әсіресе
нарықтық қатынастар жағдайында әрдайым кәсіпорын өзінің контрагенттерінен
қарызын қайтарып алуга әрекет жасауы қажет. Дебиторлық қарыз айлап, жылдап
шешілмей қалуы мүмкін мәселе. Дебиторлық қарыздың өсуі кәсіпорынның қаржы
жағдайын нашарлатады, ал кейбір жағдайда банкроттыққа әкеледі. Бұл жағдай
дебиторлық немесе кредиторлық қарызды басқару жүйесінің болмауы нәтижесінен
туындайды.
Айналым құралдарының бір бөлігі бола отырып, дәлірек айтқанда айналым
қорларының бөлігі ретінде дебиторлық қарыз, әсіресе белгісіз болып тұрып
қалған қарыздар айналымды қысқартып, кәсіпорын пайдасын төмендетеді.
Сондықтан бүгінгі күндері шаруашылық
субъектілердің қаржы жағдайын жақсартуға ықпал ететін жағдайлар мыналар
болып табылады :
1. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартқа өтуіне
байланысты дебиторлық қарызды есептеуді дұрыс ұйымдастыру.
2. Дебиторлық қарыздардың өсуі және аяқталмайтын "тәуелді" қарыздардың
резервтері анықтауға бағытталған және оның өсуін төмендету факторларының
шығуына бағытталған дебиторлық қарыздың сараптамасы.
Осы мәселені зерттеу объектісі - АҚ " Шардара СЭС". (су электр
станциясы) Бұл кәсіпорын жарық шығару мен атап айтқанда: жарықты өндеп,
сату қызметімен айналысады.
Шардара су қоймасының жобасы 1955 жылы “Средазгипроводхлопок” институна
тапсырыс беріліп жасалды. ССРО (Советтік социолистік Республикалар
одағының ) Мемлекеттік құрылысында қаралғаннан кейін (№222267 4 қазан 1956
жылғы қорытынды) және Өзбек ССр-ң (қаулы №135 10 наурыз 1956 жылғы) және
Қазақ ССР-ң (қаулы №4-8 7 ақпан 1956 жылғы) Министрлер Кеңесінің
келісімімен, ССРО ауыл шаруашылық Министрлігінің №28 24 желтоқсан 1956
жылғы хаттамасымен бекітілді. №2765 – р 23 тамыз 1958 жылғы ССРО
Министрлер Кеңесінің жарлығымен Шардара су қоймасының бас жобалау
міндеттері “Гидроэнергопроект” Институтының орта Азиялық бөлімшесіне
жүктелді.
1960 жылы “Гидроэнергопроект” Институтының шешімімен Шардара су
қоймасының жобасының техникалық кем-кетік жұмыстары аяқталды. Содан кейін
жұмыс сызбалары беріліп, құрылыс жүргізілді Шардара құрылыс басқармасының
бірінші басшысы А:Қ: Қасымов болды, басқарма штабы Жаушықұм жерінде
орналасты.
Дебиторлық қарызды талдау
Дебиторлық қарыздың құрылымы мен кұрамын талдау
Дебиторлық қарыз құрылысында елеулі өзгерістер болды. Сатып алушылар
мен тапсырыс берушілерге тауар, жұмыс және құрмет үшін есептесудің үлес
салмағы 60,2% - дан 46,7%-ға қысқарды. Басқа дебиторлық қарыздың үлес
салмағы керісінше есеп кезеңінің соңында 30,17% - дан 50,8% - ға дейін
өсті. Бұл Жұмысшылардың (қарызы) және басқа тұлғалардың қарыздары деген
мақала бойынша соманың өсуіне байланысты, яғни АҚ Шардара СЭС (су
электр станциясы) қарастырылып жатқан кезеңде есеп беруші тұлғаларға ТМҚ
(тапсырыс та) әкелгені үшін үлкен сома берген. Мұны жағымсыз фактор деп
атауға болмайды, өйткені бұл қарыздардың сомасы кейін өнім шығаруға
жұмсалады, ол кәсшорынға өнімді өткізуден табыс алуына мүмкіндік
береді.
Дебиторлық қарыздың құрамы мен құрылысына вексельдер, аванстық төлемдер
аз да болса өз ықпалын жасады.
Егер жыл басында векселдермен есептесу болмаса, онда жыл соңында
алынған векселдерден түскен сома 40 мың теңгені құрады, яғни осы соманың
үлес салмагы жалпы қарыз сомасында 2,5% - ті құрады.
Аванстық төлем бабы бойынша керісінше, жыл басында
қарыздар сомасы 125 мың теңге немесе (9, 7% - да) жалпы қарыздар
сомасынан 9,7% құрады. Кейбір сома есептен шығарылып, бұл бап бойынша
қарыз жоқ.
Кәсіпорының қаржылық жағдайына дебиторлық қарыздың барлығы емес, оның
көлемі, қозғалысы және формасы, яғни осы қарызды тудырған нәрсе ықпал
жасайды.
Дебиторлық қарыздың пайда болу шаруашылық қызметіндегі қолма қол
ақшасыз есеп айырысу жүйесіндегі объективті процессті білдіреді. Дебиторлық
қарыз есептесу тәртібін бүзу нәтижесінде ғана пайда болмайды және қаржылық
жағдайды әрқашан томендетпейді. Сондықтан оны өз жеке қаражатын айналымнан
бөліп алу деп санауға болмайды, өйткені ол банктін неше берудің объекті
ретінде қызмет етеді. Осыдан кәдімгі, нормаға сай және ақталмаған
дебиторлық қарызды ажыратады.
Ақталмаган дебиторлық қарызға шағым бойынша, материалдық (зиян)
нұқсан келтірудің (жетіспеушілік, ұрлау, заттарды бұзу) орнын толтыру және
төлем уақытты өтіп кеткен есеп құжаттары бойынша қарыз жатады. Ақталмаған
дебиторлық қарыз формасы бойынша айналым қаражатының заңсыз дерексізденуі
және қаржы тәртібін бұзу болып келеді. Сондықтан талдау кезінде ерекше
көніл ақталмаган дебиторлық қарызға бөлінеді.
Дебиторлық қарыздың құрамы мен курылысын жалпы талдаудан кейін, тиіс
жеріндегі (расындағы) құны тарапынан бағалап, талдау қажет. Бұл барлық
дебиторлық қарыз өндірілмейтіне байланысты.
Оның қайтарымдығы өткен тәжірибе мен ағымдағы шарттардың негізінде
анықталады. Бухгалтерлік тәуекелділік мынада тұрады: өткен кездегі тәжірибе
келер шақтағы жағымсыз шарасы болуы мүмкін, немесе ағымдағы шарттар
толығымен есепке алынбауы мүмкін.
Дебиторлық қарыздың қайтуының іс жүзіндегісін және растығын білу қажет.
Қайтарылмаған қарызды процентінің есептелуі бірнеше жылга орта есеппеп
алады.
Мысалы, АҚ Шардара СЭС (су электр станциясы) қайтарылмаған қарызы -
6,8%, 2005 жылы - 4,7%, 2006 жылы - 8,3%, сонда 3 жылғы қайтпаған қарыздың
орта пайызы ( 6,8+4,7+8,3) 3 = 6,6% құрады.
Алайда оны талданып жатқан кезінде механикалық түрде қабылдамау қажет.
Берілетін уақыттан кейінгі 12 ай ішінде қайтарылады деп күтілген
қарыздар, төлемдер құрайтындығы деп күтілген қарыздар, төлемдер
құрайтындығы көрінеді. Қысқа уақытты дебиторлық қарыздың үлесі жалпы сомада
алғанда төмендегіні құрайды:
(425+471+239+137) 1594*100%=79,8%, соның ішінде:
3 айға дейін 4251594*100%= 26,7%,
3 айдан 6 айға дейін 471 1594*100%=29,5%
Барлығы:
1-ден 6 айға дейін (425+471) 1594*100%=56,2%,
6 айдан 9 айға дейін 2391594* 100%= 15%,
9-дан 12 айға дейін 1371594*100%=1,6%.
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздың үлес салмағы жалпы сомада
төмендегіні құрады:
(150+110+62) 1594*100%=20,2%, соның ішінде:
1жылдан 1,5 жылға дейін 1501594 * 100%= 9,4%,
1,5жылдан 2 жылға дейін 1101594*100%=6,9%,
2жылдан 2,5 жылға дейін 621594*100%=3,9%.
Кестеден өте ұзақ уақытқа созылған дебиторлық қарыздар бар екендігі
көрінеді. 2 жылдан жоғары оның сомасы 62 мың теңгені құрады. Оның сомасы
онша үлкен болмаса да (3,9% жалпы сомадан қарызда 19,3% ұзақ уақытты
бөлігін құрайды), осылай бола тұрса да, АҚ Шардара СЭС (су электр
станциясы) осы қарызды жақын арада қайтарып алуға күш салу керек, өйткені
оны есептен шығару талаптық ұзақтық уақытты өткеннен кейін кәсіпорынның
кірісінің азаюына әкеледі.
1.2. Дебиторлық қарыздың жағдайын талдау
Дебиторлық қарыздың жағдайы оның көлемі мен сапасы кәсіпорынның
қаржылық жагдайына әсер етеді.
С.Савицкая өзінің Шаруашылық қызметті талдау деген еңбегінде
көрсеткендей, дебиторлық қарыздың жағдайын бағалай отырып, дебиторлық
қарыздың сапасы мен жоюшылығын зерттеу қажет.
Қарызды қайтарудың жалпылау көрсеткіш айналымдық болып
саналады.
Айналымдылықтың көрсеткіші жылдамдықты сипаттайды, соның көмегімен
ол ақшалай қаражатқа айналады, ягни ол - айналымдылық.
Осылайша, дебиторлық қарыздың сапасы мен жылдамдылық
көрсеткіші соның айналымдылығы болуы мүмкін.
Дебиторлық қарыздың айналымдылыгын бағалау үшін келесі
көрсеткіштер тобы қолданылады:
1. Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс көлемінің орта
дебиторлық қарызға қатынасынан төменгі формула бойынша есептелетін
айналымдылық:
- дебиторлық қарыздың айналымдылығы;
ДР - өнімді (жұмыс, табыс) өткізуден келген кіріс;
ДЗ - орта дебиторлық қарыз.
Осы коэффициент қарыз қанша рет жасалатынын және зерттелетін кезеңде
неше рет кәсіпорынға түсетінін көрсетеді.
Дебиторлық қарыздың айналымдылығын есептеу үшін, бірінші орта
дебиторлық қарызды есептеуіміз қажет;
ДЗн - кезең басындағы дебиторлық қарыз,
ДЗк - кезең соңындағы дебиторлық қарыз.
Дебиторлық қарыздың жоюдың кезені: есептен шығару кезеңі,
П- талдау кезеңінің ұзақтығы.
Біз талдауды тоқсан бойынша істегендіктен, дебиторлық
қарыздың айналымдылығын да тоқсан бойынша есептейміз және талдаймыз.
1. Ағымдағы активтегі дебиторлық қарыздың үлесі = дебиторлық
қарыз ағымдағы активтер (II бөлімнің нәтижесі);
2. Күмән туғызатын дебиторлық қарыздың үлесі = күмәнді дебиторлық
қарыз дебиторлық қарыз.
Кесте 1
Ағымдагы активтердегі дебиторлық карыздың үлесі
(мың теңге)
Талдау жүргізіліп отырған Дебиторлық қарыз Ағымдағы Үлесі (%)
кезең активтер
І тоқсан. 2005 298 607 4 943 521 6.04
II тоқсан. 2005 352 114 5 173 112 6.81
II тоқсан. 2005 352 114 5 173 112 6.81
III тоқсан. 2005 442 180 5 274 841 8.38
IV тоқсан. 2005 581 940 6 340 707 9.18
I тоқсан. 2006 467 290 5 744 247 8.13
Кестеде ағымдагы активтегі дебиторлық қарыздың үлесі өскендігі
көрінеді: I тоқсанда ол 6 % - ты құраса, II тоқсанда - 6,8 %, III тоқсанда
- 8,4 %, IV тоқсанда - 9,2 %, ал 2005 жылдың I тоқсанда - 8,1% - ға
төмендеу байқалады.
Бірақ дебиторлық қарыздың толық суреттемесін алу үшін күмәнді
дебиторлық қарыздың ағымдағы активтегі үлесін қарастыру қажет, ол күмәнді
дебиторлық қарыздың ағымдағы активке қатынасымен анықталады.
Ағымдағы активтегі күмәнді дебиторлық қарыздың үлесі.
Кесте көрсетілгендей, ағымды активтегі күмәнді қарыздың үлесі өзгеруде,
толқулар, біресе азаяды, біресе үлесі көбейеді; бұл дебиторлық қарыздың
турақсыз айналымдылығы туралы куәландырады.
Дебиторлық қарыздың үлесінің де, күмәнді дебиторлық қарыздың ағымды
активтегі үлесінің де тенденциясы дебиторлық қарыздың турақсыздығы туралы,
дебиторлық қарыздың айналымдылығының үнемі азаюы туралы, яғни әрбір квартал
сайын күмәнді дебиторлық қарыз өсіп турғандығын көрсетеді.
1.3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасын талдау
Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасы туралы мәселе аса
өзекті. Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ара қатынасы дебиторлық
қарызды талдаудың маңызды кезеңінің бірі болып табылады.
Дебиторлық және кредиторлық қарыздар жиі үзақтығымен сәйкес келмейді.
Тәжірибеде (іс жүзінде) жабдықтаушы тауарды сатып алушы үшін көліктік
ұйымға бергеннен кейін, төлемнің сомасын тез арада дебиторлық қарызға
апарады.
Сатып алушы әкелінген тауарлардың кредиторлық қарыз ретіндегі қүнын
(бағасын) тек соны алғаннан кейін (ғана) немесе қаржылық -есеп құжаттарында
ғана қабылдайды.
Тауарға төлеп сатып алушы өзінің кредиторлық қарызынан құтылады, ал
дебиторлық қарыз жеткізіп тұрушының банктің шотына қаражат түскенше сөнбей
тұрады.
Осыдан қарыздың екі түрінің де болу уақытында айырмашылық бар.
Толығымен дебиторлық – кредиторлық қарыздың қызметі шаруашылықтағы
айналым -қаражатты (болу) өз еркімен (тез арадагы есепте) және күштеп (өтіп
кеткен есепте) болудан тұрады. Жоғарыда айтылғаннан, қарыз көлемі
өзгеріссіз тұрмайтындығы көрінеді, сондықтан кредиторлық және
дебиторлық қарыздың жалпы экономика масштабында да, аймақтық немесе
салалық резервте де, жеке кәсіпорынмен ұйымның ісінде
де Табиғат немесе Идеалды ешқандай да баланс жоқ. Сондықтан 2:1
деген арақатынас ұсынылады. Біраз аналитиктер егер кредиторлық
қарыз дебиторлықтан да асса, онда кәсіпорын
қаражатты дұрыс қолданады деп есептейді. Бірақ көптеген
аналитиктер, егер кредиторлық қарыз дебиторлықтан асса, онда
кәсіпорын қаражатты дұрыс қолданады, яғни айналымға (көп
қаражатта алудың орнына салады деп есептейді. Бухгалтерлер
бұган теріс қарайды, өйткені кәсіпорын кредиторлық қарызды
дебиторлық қарыздың жағдайына қарамастан өтеуі қажет.
Дүниежүзілік есеп-талдау тәжірибесінде дебиторлық және кредиторлық
қарызды (ара қатынасы кең тара) салыстыру кең тараған.
Осы тақырып бойынша талдау жасап, кәсіпорнын қаржылық жағдайын жақсарта
отырып, дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқаруға бірнеше кеңес бар.
Дебиторлық және кредиторлық қарыздар басқару жүйесін құру үшін
кәсіпорында келесі шарттар қажет:
3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасынан бақылап
отыру. Дебиторлық қарыздың көбінесе кәсіпорынның қаражатына қатер
төндіреді, тағы да қосымша қаражат алуды қажет еткізіледі;
4. Мүмкіндігінше тапсырысшы бар болса (едәуір болатын төлемсу
қатерінің масштабын келіту мақсатында тапсырмасшы санын көбейтуге
бейімделеді);
5. Өтіп кеткен қарыздардың есебінің жағдайын бақылау. Инфляция
жагдайында әрбір (кейінге) төлемді кейінге қалдыру кәсіпорын істелінген
жұмыс үшін тек жарты құнын ғана іс жүзінде алатынға әкеліп соғатын болады;
6. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың нашар түрлерін
уақытылы анықтап отыру, оларға ең алдымен мынадар жатады: уақыты өтіп
кеткен сатып алушы мен өткізіп тұрушылардың
қарыздары, еңбекке және бюджетке төленетін қаражаттың
уақытының өтіп кетуі; бюджеттен тыс қорлар;
7. Есептер мен міндеттерді инвентарлаудан өткізу;
8. Қарызды меңгеруді ішкі бақылауда
ұйымдастыру.
Есеп ережесінде қаралатын қарыздарды есепке ала отырып, дебиторлық
қарыздардың пайда болуы себебін анықтау қажет. Егер дебиторлық қарыз үлкен
болса және есеп бойынша қозғалыс байқалмаса, онда, мүмкін, кәсіпорын
қаражатпен есеп тәртібін бұзып жатса керек.
Дебиторлық қарыздарды меңгеру жүйесі Қазақстан Республикасынның
Азаматтық Кодексінде барынша толық берілген даулы мәселерді сотқа дейінгі
реттеуді қолдануды болжайды. Егер дау сотқа дейінгі тәртіпте шешілмесе,
онда талап қою дебиторлық қарызды талап ететін факттің дәлелделмесі болады.
Жабдықтаушы мен мердігерге кінәрасы бойынша даулы қарыз мұқият тергеуді
талап етеді, алдын ала соттың талапқа жауап бермейтінін талапқа
(негізделген) көңіл болу. Көрсетілген тәсіл жоқ қарызды есепке қосып жасап
қоюды растау үшін сот шешімін қолданады.
II Тарау. Дебиторлық қарыздың аудиті
2.1. Тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың есептесу аудиті
Есеп жумыстарының дұрыс ұйымдастырылуы, ол есептің
дұрыстығы сол жұмыс бойынша теріс жақтарды көрсетеді. Сондықтан
аудитор тексеріліміне барлық есепті тапсырыс беруші - ұйым
жұмыстары - әр түрлі бақылау әдістерімен жүргізеді. Есеп
жүмыстарын тексеріп отырған кезде аудитор жүмыс есебінің жоспары мен
бухгалтер есебінің қысқартылған формасын қолданатын арнайы
үйымдардың ерекшеліктерін қарастыру керек, мысалы алғанда, кіші
бизнестің, шаруа шаруашылығының, ауылшаруашылық кооперативтердің
кәсіпорындары.
Әр есеп топтар бойынша (қүжатты тексеру өткізілгенге дейін) олардың
бухгалтерлік есепке және сол немесе басқа қарыз қалдықтарының
есептерге сәйкес келген толық құжаттарды айқындау қажет,
кейін ол пайда болган, құрылған кезден бастап күнін
және сипатын табады.
Зандылық пен нақтылық, сонымен қатар қарыздарды өз уақытында өтеу және
есеп - төлем тәртібінің нығаюы тікелей фактті және бақылаудың кужатты
формасының жүргізілуімен анықталады.
Көбінесе, кәсіпорының шаруашалық қызметінде сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің тауар, жұмыс және көмек үшін есептері кездеседі. Сондықтан да
бұл бап кәсіпорын балансында көрсетілгеніндей дебитор қарыздарының жалпы
сомасында салыстырмалы мөлшерде тұрады. АҚ Шардара СЭС (су электр
станциясы) тексерілімі уақытында аудитор келесілерге көніл бөлді:
Өнім (жұмыс, қызмет көрсету) көрсетілімі мен олардың
дайындалу дұрыстығында келісім шарт бар ма, жоқ па? Тауарлы - материалды
құндылықтың тиеп қоюы үшін соманы дұрыс алған ба? Өнімнің (жұмыс, қызмет)
өзіндік құны мен бұрынғы талап мерзімінің аяқталган дебитор қарызына
жазылған дебитор қарызы дурыс көшірілген бе, әлде жоқ па?. Бұрынғы талап
мерзімінің аяқталған дебитор қарызы кәсіпорын басшысының шешімі мен есептен
шығарылды ма, күдікті қарыз бойынша резервтік есеп кұралдарына қарайды.
АҚ Шардара СЭС (су электр станциясы) сатып алушы мен тапсырыс
берушімен есептесуін аудиторлық тексерген кезде аудитор мыналарды тексеру
керек:
1. Өнімді жеткізуге келісім шарты түзілген бе;
2. Сатып алушы қарызының шындығы, есептің түгендеу
(салыстырмалы) актімен дәлелденуі керек;
3. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу
тексерілімінде нақты тексеру, бақылау, аналитикалық процедуралар,
логикалық, нормативтік және басқа да ғылыми негізделген әдістерді қолдануға
болады.
Іс жүзіндегі салық заңдылықтары бойынша күдікті қарыз - ол өнімді
түгендеу нәтижесінде пайда болып, пайда түскен уақыттан бастап екі жыл
аралығында өтемеген қарыз- деп анықталады.
Кәсіпорындарда күдікті қарыздарды есептен шығару үшін күдікті қарыз
бойынша резервтер қүрылады.
АҚ Шардара СЭС (су электр станциясы) аудитор күдікті қарыз бойынша
құрылған резерв негізін, олардың дұрыс қолдануын, бұрынғы талап мерзімінің
аяқталған дебитор қарыздар балансынан есептен шығаруын тексереді. АҚ
Шардара СЭС (су электр станциясы) күдікті қарыздар бойынша резервтің
жағдайы мен қозғалысы туралы ақпаратты қарастыру үшін 1290 Күдікті
қарыздар бойынша резервтер шоты белгіленген.
Резерв көлемі қарыздардың қаржы жағдайы мен толық және аз сомада төлену
мүмкіншілігінің бағалауына байланысты әр күдікті қарыз арнайы анықталады.
Осы шот бойынша аудитор шаруашылық жұмыстарының есепке алынуының
дурыстығын тексереді.
Құрылған резерв сомасына 1290 шоттың кредиті бойынша Күдікті қарыздар
бойынша резерв 7211 Жалпы ортақ және әкімшілік шығындар шоттың дебетіне
жазылады.
Бұрынғы талап мерзімінің аяқталуымен байланысты дебиторлық қарыздары
баланстан есептен шығарылған кезде 1290 шоттың дебеті бойынша Күдікті
қарыздар бойынша резервтер шотының кредитіне корреспонденцияда жазылады.
Егер күдікті қарыздар бойынша резерв құрылымы келесі жылдың аяғына
дейін қолданылмаса, онда қызыл жазу әдісіндегі шығындалмаған сома 7211
Жалпы және әкімшілік шығындары шоттың дебеті бойынша және 1290 Күдікті
қарыз бойынша резерв шоттың кредиті жазуымен қайта құрылады.
Осы тексеру кезеңінде аудитор күдікті қарыз бойынша резерв мөлшері
асып кеткен жоқ па және оның қолданылмаған мөлшері қайта құрылды ма деген
мәселелерді анықтайды.
2.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың аудиті
Тексеру жүргізу барысында аудитор баланстың Басқа да дебитор
қарыздары бабына ерекше назар аударады. Бұл аталған бап бойынша жылдың
басындағы және аяғындағы қалдықтары бухгалтерлік есеп шоттарының типтік
жоспарында қаралған Басқа да дебиторлық борыштар бөлімшесінің мынадай
синтетикалық шоттарында көрсетіледі:
• 1421 Орын толтыруға тиісті қосымша құн салығы;
• 1250 Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары;
• 1280 Басқа да дебиторлық қарыздар.
Бұл аталған дебиторлық борыштарды аудитор жеке-жеке тексеруге тиісті.
Орын толтыруға тиісті дебиторлық қарыздарды аудиторлық тексеру келесі
ретпен жүргізіледі:
Бұл бөлімде аудитор 1250 Жұмысшылар мен басқа қарыздары есебі
бойынша жұмыстар көрсеткіштеріне өз көңілін көбірек аударды.
Ақ Шардара СЭС (су электр станциясы) есебінде жұмысшылар және басқа
тұлғалардың дебиторлық қарыздары туралы ақпарат қарастырылады: әкімшілік
шаруашылық және операционды шығындарға есеп берілетін сома бойынша, сонымен
қатар, қызмет іс-сапарға; материалды зиянды толтыру бойынша; қарыз алған
жұмысшылардың таныстыру мен басқа жұмыстар бойынша.
Аудитор авансты есеп пен кредит тәртіпшілерімен бекітелген сол аванс
есептерін жинау ведомостінде жазылған құжаттарды толық тексеріп шығады.
Бірінші болып ол, аванстар кімге берілгенін анықтайды. Шарт бойынша, іс-
сапар шығын аванстары сол кәсіпорында жұмыс істейтін сондай аванстар
жоғарыда тұрған ұйым жүмысшыларына берілетіні белгілі.
Кейбір бухгалтерияда жүмысшыларға авансты жабық күйінде береді және
жұмысшыларға жеке өзіне шаруашылық және іс-сапар шығындарына аванс беру
түрімен қажеттілігіне беріледі. Сондықтан бірінші болып сол адамда, яғни іс-
сапар жұмысшысында іс-сапар куәландыруы бар ма, оның мерзімі, жол бағасы,
норма әрекеті бойынша тәулік баға сомасын; есеп беретін тұлға аванс
бойынша өз уақытында әкеліп, қалған құралдың шығындалмаған қалдығын
тапсырды ма, соны анықтайды.
Аудитор құжаттың аванстық есеп пен сол бойынша занды төлемдердің
дұрыстығын түгел тексеріп шығады. Қажет болса кездесу тексерімін жүргізеді.
АҚ Шардара СЭС - те (су электр станциясы) есеп беру сомасы бойынша
жұмыстарды тексерген кезде аудитор қосымша мыналарды анықтады:
1) Есеп бойынша ақша алу құқығына тек кәсіпорын басшысымен
анықталып тағайындалады ма;
2) Есеп беруші тулғаға қажетті мөлшерден тыс аванс беріліп кеткен жоқ
па;
3) Бұрынгы алған сомасын тексермей жатып сол тұлға аванс алып
қойған жоқ па;
4) Есеп беруші тұлға шыгындары арқылы кәсіпорын кассасына
тікелей толенетін төлем болды ма;
5) Өндірілген шығындардың мақсатылығы туралы басшымен
аванстық есеп бектітілді ме;
6) Есеп беру сомасынан шығын есебінің көрсеткіштері өз уақытында
жасала ма.
Ереже бойынша, есепте ақша құралы жағдайында кәсіпорын бухгалтерінің
өзі алып қояды немесе бұл оның активті қызметінде болады, бірақ есепте
бәрін бірдей етіп туралап қояды. Сондықтан аудитор қылмысты әдістерді
қолдануымен есеп шарттарымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кәсіпкерлік қызметті іске асыра отырып, мүліктік айналымға қатысушылар
шаруашылық операциялар көмегімен салған қаржыларын қайтарып алумен қатар,
пайда түсіреміз деп үміттенеді. Бірақ шынайы өмір тәжірибесі, әсіресе
нарықтық қатынастар жағдайында әрдайым кәсіпорын өзінің контрагенттерінен
қарызын қайтарып алуга әрекет жасауы қажет. Дебиторлық қарыз айлап, жылдап
шешілмей қалуы мүмкін мәселе. Дебиторлық қарыздың өсуі кәсіпорынның қаржы
жағдайын нашарлатады, ал кейбір жағдайда банкроттыққа әкеледі. Бұл жағдай
дебиторлық немесе кредиторлық қарызды басқару жүйесінің болмауы нәтижесінен
туындайды.
Айналым құралдарының бір бөлігі бола отырып, дәлірек айтқанда айналым
қорларының бөлігі ретінде дебиторлық қарыз, әсіресе белгісіз болып тұрып
қалған қарыздар айналымды қысқартып, кәсіпорын пайдасын төмендетеді.
Сондықтан бүгінгі күндері шаруашылық
субъектілердің қаржы жағдайын жақсартуға ықпал ететін жағдайлар мыналар
болып табылады :
1. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандартқа өтуіне
байланысты дебиторлық қарызды есептеуді дұрыс ұйымдастыру.
2. Дебиторлық қарыздардың өсуі және аяқталмайтын "тәуелді" қарыздардың
резервтері анықтауға бағытталған және оның өсуін төмендету факторларының
шығуына бағытталған дебиторлық қарыздың сараптамасы.
Осы мәселені зерттеу объектісі - АҚ " Шардара СЭС". (су электр
станциясы) Бұл кәсіпорын жарық шығару мен атап айтқанда: жарықты өндеп,
сату қызметімен айналысады.
Шардара су қоймасының жобасы 1955 жылы “Средазгипроводхлопок” институна
тапсырыс беріліп жасалды. ССРО (Советтік социолистік Республикалар
одағының ) Мемлекеттік құрылысында қаралғаннан кейін (№222267 4 қазан 1956
жылғы қорытынды) және Өзбек ССр-ң (қаулы №135 10 наурыз 1956 жылғы) және
Қазақ ССР-ң (қаулы №4-8 7 ақпан 1956 жылғы) Министрлер Кеңесінің
келісімімен, ССРО ауыл шаруашылық Министрлігінің №28 24 желтоқсан 1956
жылғы хаттамасымен бекітілді. №2765 – р 23 тамыз 1958 жылғы ССРО
Министрлер Кеңесінің жарлығымен Шардара су қоймасының бас жобалау
міндеттері “Гидроэнергопроект” Институтының орта Азиялық бөлімшесіне
жүктелді.
1960 жылы “Гидроэнергопроект” Институтының шешімімен Шардара су
қоймасының жобасының техникалық кем-кетік жұмыстары аяқталды. Содан кейін
жұмыс сызбалары беріліп, құрылыс жүргізілді Шардара құрылыс басқармасының
бірінші басшысы А:Қ: Қасымов болды, басқарма штабы Жаушықұм жерінде
орналасты.
Дебиторлық қарызды талдау
Дебиторлық қарыздың құрылымы мен кұрамын талдау
Дебиторлық қарыз құрылысында елеулі өзгерістер болды. Сатып алушылар
мен тапсырыс берушілерге тауар, жұмыс және құрмет үшін есептесудің үлес
салмағы 60,2% - дан 46,7%-ға қысқарды. Басқа дебиторлық қарыздың үлес
салмағы керісінше есеп кезеңінің соңында 30,17% - дан 50,8% - ға дейін
өсті. Бұл Жұмысшылардың (қарызы) және басқа тұлғалардың қарыздары деген
мақала бойынша соманың өсуіне байланысты, яғни АҚ Шардара СЭС (су
электр станциясы) қарастырылып жатқан кезеңде есеп беруші тұлғаларға ТМҚ
(тапсырыс та) әкелгені үшін үлкен сома берген. Мұны жағымсыз фактор деп
атауға болмайды, өйткені бұл қарыздардың сомасы кейін өнім шығаруға
жұмсалады, ол кәсшорынға өнімді өткізуден табыс алуына мүмкіндік
береді.
Дебиторлық қарыздың құрамы мен құрылысына вексельдер, аванстық төлемдер
аз да болса өз ықпалын жасады.
Егер жыл басында векселдермен есептесу болмаса, онда жыл соңында
алынған векселдерден түскен сома 40 мың теңгені құрады, яғни осы соманың
үлес салмагы жалпы қарыз сомасында 2,5% - ті құрады.
Аванстық төлем бабы бойынша керісінше, жыл басында
қарыздар сомасы 125 мың теңге немесе (9, 7% - да) жалпы қарыздар
сомасынан 9,7% құрады. Кейбір сома есептен шығарылып, бұл бап бойынша
қарыз жоқ.
Кәсіпорының қаржылық жағдайына дебиторлық қарыздың барлығы емес, оның
көлемі, қозғалысы және формасы, яғни осы қарызды тудырған нәрсе ықпал
жасайды.
Дебиторлық қарыздың пайда болу шаруашылық қызметіндегі қолма қол
ақшасыз есеп айырысу жүйесіндегі объективті процессті білдіреді. Дебиторлық
қарыз есептесу тәртібін бүзу нәтижесінде ғана пайда болмайды және қаржылық
жағдайды әрқашан томендетпейді. Сондықтан оны өз жеке қаражатын айналымнан
бөліп алу деп санауға болмайды, өйткені ол банктін неше берудің объекті
ретінде қызмет етеді. Осыдан кәдімгі, нормаға сай және ақталмаған
дебиторлық қарызды ажыратады.
Ақталмаган дебиторлық қарызға шағым бойынша, материалдық (зиян)
нұқсан келтірудің (жетіспеушілік, ұрлау, заттарды бұзу) орнын толтыру және
төлем уақытты өтіп кеткен есеп құжаттары бойынша қарыз жатады. Ақталмаған
дебиторлық қарыз формасы бойынша айналым қаражатының заңсыз дерексізденуі
және қаржы тәртібін бұзу болып келеді. Сондықтан талдау кезінде ерекше
көніл ақталмаган дебиторлық қарызға бөлінеді.
Дебиторлық қарыздың құрамы мен курылысын жалпы талдаудан кейін, тиіс
жеріндегі (расындағы) құны тарапынан бағалап, талдау қажет. Бұл барлық
дебиторлық қарыз өндірілмейтіне байланысты.
Оның қайтарымдығы өткен тәжірибе мен ағымдағы шарттардың негізінде
анықталады. Бухгалтерлік тәуекелділік мынада тұрады: өткен кездегі тәжірибе
келер шақтағы жағымсыз шарасы болуы мүмкін, немесе ағымдағы шарттар
толығымен есепке алынбауы мүмкін.
Дебиторлық қарыздың қайтуының іс жүзіндегісін және растығын білу қажет.
Қайтарылмаған қарызды процентінің есептелуі бірнеше жылга орта есеппеп
алады.
Мысалы, АҚ Шардара СЭС (су электр станциясы) қайтарылмаған қарызы -
6,8%, 2005 жылы - 4,7%, 2006 жылы - 8,3%, сонда 3 жылғы қайтпаған қарыздың
орта пайызы ( 6,8+4,7+8,3) 3 = 6,6% құрады.
Алайда оны талданып жатқан кезінде механикалық түрде қабылдамау қажет.
Берілетін уақыттан кейінгі 12 ай ішінде қайтарылады деп күтілген
қарыздар, төлемдер құрайтындығы деп күтілген қарыздар, төлемдер
құрайтындығы көрінеді. Қысқа уақытты дебиторлық қарыздың үлесі жалпы сомада
алғанда төмендегіні құрайды:
(425+471+239+137) 1594*100%=79,8%, соның ішінде:
3 айға дейін 4251594*100%= 26,7%,
3 айдан 6 айға дейін 471 1594*100%=29,5%
Барлығы:
1-ден 6 айға дейін (425+471) 1594*100%=56,2%,
6 айдан 9 айға дейін 2391594* 100%= 15%,
9-дан 12 айға дейін 1371594*100%=1,6%.
Ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздың үлес салмағы жалпы сомада
төмендегіні құрады:
(150+110+62) 1594*100%=20,2%, соның ішінде:
1жылдан 1,5 жылға дейін 1501594 * 100%= 9,4%,
1,5жылдан 2 жылға дейін 1101594*100%=6,9%,
2жылдан 2,5 жылға дейін 621594*100%=3,9%.
Кестеден өте ұзақ уақытқа созылған дебиторлық қарыздар бар екендігі
көрінеді. 2 жылдан жоғары оның сомасы 62 мың теңгені құрады. Оның сомасы
онша үлкен болмаса да (3,9% жалпы сомадан қарызда 19,3% ұзақ уақытты
бөлігін құрайды), осылай бола тұрса да, АҚ Шардара СЭС (су электр
станциясы) осы қарызды жақын арада қайтарып алуға күш салу керек, өйткені
оны есептен шығару талаптық ұзақтық уақытты өткеннен кейін кәсіпорынның
кірісінің азаюына әкеледі.
1.2. Дебиторлық қарыздың жағдайын талдау
Дебиторлық қарыздың жағдайы оның көлемі мен сапасы кәсіпорынның
қаржылық жагдайына әсер етеді.
С.Савицкая өзінің Шаруашылық қызметті талдау деген еңбегінде
көрсеткендей, дебиторлық қарыздың жағдайын бағалай отырып, дебиторлық
қарыздың сапасы мен жоюшылығын зерттеу қажет.
Қарызды қайтарудың жалпылау көрсеткіш айналымдық болып
саналады.
Айналымдылықтың көрсеткіші жылдамдықты сипаттайды, соның көмегімен
ол ақшалай қаражатқа айналады, ягни ол - айналымдылық.
Осылайша, дебиторлық қарыздың сапасы мен жылдамдылық
көрсеткіші соның айналымдылығы болуы мүмкін.
Дебиторлық қарыздың айналымдылыгын бағалау үшін келесі
көрсеткіштер тобы қолданылады:
1. Өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс көлемінің орта
дебиторлық қарызға қатынасынан төменгі формула бойынша есептелетін
айналымдылық:
- дебиторлық қарыздың айналымдылығы;
ДР - өнімді (жұмыс, табыс) өткізуден келген кіріс;
ДЗ - орта дебиторлық қарыз.
Осы коэффициент қарыз қанша рет жасалатынын және зерттелетін кезеңде
неше рет кәсіпорынға түсетінін көрсетеді.
Дебиторлық қарыздың айналымдылығын есептеу үшін, бірінші орта
дебиторлық қарызды есептеуіміз қажет;
ДЗн - кезең басындағы дебиторлық қарыз,
ДЗк - кезең соңындағы дебиторлық қарыз.
Дебиторлық қарыздың жоюдың кезені: есептен шығару кезеңі,
П- талдау кезеңінің ұзақтығы.
Біз талдауды тоқсан бойынша істегендіктен, дебиторлық
қарыздың айналымдылығын да тоқсан бойынша есептейміз және талдаймыз.
1. Ағымдағы активтегі дебиторлық қарыздың үлесі = дебиторлық
қарыз ағымдағы активтер (II бөлімнің нәтижесі);
2. Күмән туғызатын дебиторлық қарыздың үлесі = күмәнді дебиторлық
қарыз дебиторлық қарыз.
Кесте 1
Ағымдагы активтердегі дебиторлық карыздың үлесі
(мың теңге)
Талдау жүргізіліп отырған Дебиторлық қарыз Ағымдағы Үлесі (%)
кезең активтер
І тоқсан. 2005 298 607 4 943 521 6.04
II тоқсан. 2005 352 114 5 173 112 6.81
II тоқсан. 2005 352 114 5 173 112 6.81
III тоқсан. 2005 442 180 5 274 841 8.38
IV тоқсан. 2005 581 940 6 340 707 9.18
I тоқсан. 2006 467 290 5 744 247 8.13
Кестеде ағымдагы активтегі дебиторлық қарыздың үлесі өскендігі
көрінеді: I тоқсанда ол 6 % - ты құраса, II тоқсанда - 6,8 %, III тоқсанда
- 8,4 %, IV тоқсанда - 9,2 %, ал 2005 жылдың I тоқсанда - 8,1% - ға
төмендеу байқалады.
Бірақ дебиторлық қарыздың толық суреттемесін алу үшін күмәнді
дебиторлық қарыздың ағымдағы активтегі үлесін қарастыру қажет, ол күмәнді
дебиторлық қарыздың ағымдағы активке қатынасымен анықталады.
Ағымдағы активтегі күмәнді дебиторлық қарыздың үлесі.
Кесте көрсетілгендей, ағымды активтегі күмәнді қарыздың үлесі өзгеруде,
толқулар, біресе азаяды, біресе үлесі көбейеді; бұл дебиторлық қарыздың
турақсыз айналымдылығы туралы куәландырады.
Дебиторлық қарыздың үлесінің де, күмәнді дебиторлық қарыздың ағымды
активтегі үлесінің де тенденциясы дебиторлық қарыздың турақсыздығы туралы,
дебиторлық қарыздың айналымдылығының үнемі азаюы туралы, яғни әрбір квартал
сайын күмәнді дебиторлық қарыз өсіп турғандығын көрсетеді.
1.3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасын талдау
Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасы туралы мәселе аса
өзекті. Дебиторлық және кредиторлық қарыздың ара қатынасы дебиторлық
қарызды талдаудың маңызды кезеңінің бірі болып табылады.
Дебиторлық және кредиторлық қарыздар жиі үзақтығымен сәйкес келмейді.
Тәжірибеде (іс жүзінде) жабдықтаушы тауарды сатып алушы үшін көліктік
ұйымға бергеннен кейін, төлемнің сомасын тез арада дебиторлық қарызға
апарады.
Сатып алушы әкелінген тауарлардың кредиторлық қарыз ретіндегі қүнын
(бағасын) тек соны алғаннан кейін (ғана) немесе қаржылық -есеп құжаттарында
ғана қабылдайды.
Тауарға төлеп сатып алушы өзінің кредиторлық қарызынан құтылады, ал
дебиторлық қарыз жеткізіп тұрушының банктің шотына қаражат түскенше сөнбей
тұрады.
Осыдан қарыздың екі түрінің де болу уақытында айырмашылық бар.
Толығымен дебиторлық – кредиторлық қарыздың қызметі шаруашылықтағы
айналым -қаражатты (болу) өз еркімен (тез арадагы есепте) және күштеп (өтіп
кеткен есепте) болудан тұрады. Жоғарыда айтылғаннан, қарыз көлемі
өзгеріссіз тұрмайтындығы көрінеді, сондықтан кредиторлық және
дебиторлық қарыздың жалпы экономика масштабында да, аймақтық немесе
салалық резервте де, жеке кәсіпорынмен ұйымның ісінде
де Табиғат немесе Идеалды ешқандай да баланс жоқ. Сондықтан 2:1
деген арақатынас ұсынылады. Біраз аналитиктер егер кредиторлық
қарыз дебиторлықтан да асса, онда кәсіпорын
қаражатты дұрыс қолданады деп есептейді. Бірақ көптеген
аналитиктер, егер кредиторлық қарыз дебиторлықтан асса, онда
кәсіпорын қаражатты дұрыс қолданады, яғни айналымға (көп
қаражатта алудың орнына салады деп есептейді. Бухгалтерлер
бұган теріс қарайды, өйткені кәсіпорын кредиторлық қарызды
дебиторлық қарыздың жағдайына қарамастан өтеуі қажет.
Дүниежүзілік есеп-талдау тәжірибесінде дебиторлық және кредиторлық
қарызды (ара қатынасы кең тара) салыстыру кең тараған.
Осы тақырып бойынша талдау жасап, кәсіпорнын қаржылық жағдайын жақсарта
отырып, дебиторлық және кредиторлық қарыздарды басқаруға бірнеше кеңес бар.
Дебиторлық және кредиторлық қарыздар басқару жүйесін құру үшін
кәсіпорында келесі шарттар қажет:
3. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың ара қатынасынан бақылап
отыру. Дебиторлық қарыздың көбінесе кәсіпорынның қаражатына қатер
төндіреді, тағы да қосымша қаражат алуды қажет еткізіледі;
4. Мүмкіндігінше тапсырысшы бар болса (едәуір болатын төлемсу
қатерінің масштабын келіту мақсатында тапсырмасшы санын көбейтуге
бейімделеді);
5. Өтіп кеткен қарыздардың есебінің жағдайын бақылау. Инфляция
жагдайында әрбір (кейінге) төлемді кейінге қалдыру кәсіпорын істелінген
жұмыс үшін тек жарты құнын ғана іс жүзінде алатынға әкеліп соғатын болады;
6. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың нашар түрлерін
уақытылы анықтап отыру, оларға ең алдымен мынадар жатады: уақыты өтіп
кеткен сатып алушы мен өткізіп тұрушылардың
қарыздары, еңбекке және бюджетке төленетін қаражаттың
уақытының өтіп кетуі; бюджеттен тыс қорлар;
7. Есептер мен міндеттерді инвентарлаудан өткізу;
8. Қарызды меңгеруді ішкі бақылауда
ұйымдастыру.
Есеп ережесінде қаралатын қарыздарды есепке ала отырып, дебиторлық
қарыздардың пайда болуы себебін анықтау қажет. Егер дебиторлық қарыз үлкен
болса және есеп бойынша қозғалыс байқалмаса, онда, мүмкін, кәсіпорын
қаражатпен есеп тәртібін бұзып жатса керек.
Дебиторлық қарыздарды меңгеру жүйесі Қазақстан Республикасынның
Азаматтық Кодексінде барынша толық берілген даулы мәселерді сотқа дейінгі
реттеуді қолдануды болжайды. Егер дау сотқа дейінгі тәртіпте шешілмесе,
онда талап қою дебиторлық қарызды талап ететін факттің дәлелделмесі болады.
Жабдықтаушы мен мердігерге кінәрасы бойынша даулы қарыз мұқият тергеуді
талап етеді, алдын ала соттың талапқа жауап бермейтінін талапқа
(негізделген) көңіл болу. Көрсетілген тәсіл жоқ қарызды есепке қосып жасап
қоюды растау үшін сот шешімін қолданады.
II Тарау. Дебиторлық қарыздың аудиті
2.1. Тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың есептесу аудиті
Есеп жумыстарының дұрыс ұйымдастырылуы, ол есептің
дұрыстығы сол жұмыс бойынша теріс жақтарды көрсетеді. Сондықтан
аудитор тексеріліміне барлық есепті тапсырыс беруші - ұйым
жұмыстары - әр түрлі бақылау әдістерімен жүргізеді. Есеп
жүмыстарын тексеріп отырған кезде аудитор жүмыс есебінің жоспары мен
бухгалтер есебінің қысқартылған формасын қолданатын арнайы
үйымдардың ерекшеліктерін қарастыру керек, мысалы алғанда, кіші
бизнестің, шаруа шаруашылығының, ауылшаруашылық кооперативтердің
кәсіпорындары.
Әр есеп топтар бойынша (қүжатты тексеру өткізілгенге дейін) олардың
бухгалтерлік есепке және сол немесе басқа қарыз қалдықтарының
есептерге сәйкес келген толық құжаттарды айқындау қажет,
кейін ол пайда болган, құрылған кезден бастап күнін
және сипатын табады.
Зандылық пен нақтылық, сонымен қатар қарыздарды өз уақытында өтеу және
есеп - төлем тәртібінің нығаюы тікелей фактті және бақылаудың кужатты
формасының жүргізілуімен анықталады.
Көбінесе, кәсіпорының шаруашалық қызметінде сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің тауар, жұмыс және көмек үшін есептері кездеседі. Сондықтан да
бұл бап кәсіпорын балансында көрсетілгеніндей дебитор қарыздарының жалпы
сомасында салыстырмалы мөлшерде тұрады. АҚ Шардара СЭС (су электр
станциясы) тексерілімі уақытында аудитор келесілерге көніл бөлді:
Өнім (жұмыс, қызмет көрсету) көрсетілімі мен олардың
дайындалу дұрыстығында келісім шарт бар ма, жоқ па? Тауарлы - материалды
құндылықтың тиеп қоюы үшін соманы дұрыс алған ба? Өнімнің (жұмыс, қызмет)
өзіндік құны мен бұрынғы талап мерзімінің аяқталган дебитор қарызына
жазылған дебитор қарызы дурыс көшірілген бе, әлде жоқ па?. Бұрынғы талап
мерзімінің аяқталған дебитор қарызы кәсіпорын басшысының шешімі мен есептен
шығарылды ма, күдікті қарыз бойынша резервтік есеп кұралдарына қарайды.
АҚ Шардара СЭС (су электр станциясы) сатып алушы мен тапсырыс
берушімен есептесуін аудиторлық тексерген кезде аудитор мыналарды тексеру
керек:
1. Өнімді жеткізуге келісім шарты түзілген бе;
2. Сатып алушы қарызының шындығы, есептің түгендеу
(салыстырмалы) актімен дәлелденуі керек;
3. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу
тексерілімінде нақты тексеру, бақылау, аналитикалық процедуралар,
логикалық, нормативтік және басқа да ғылыми негізделген әдістерді қолдануға
болады.
Іс жүзіндегі салық заңдылықтары бойынша күдікті қарыз - ол өнімді
түгендеу нәтижесінде пайда болып, пайда түскен уақыттан бастап екі жыл
аралығында өтемеген қарыз- деп анықталады.
Кәсіпорындарда күдікті қарыздарды есептен шығару үшін күдікті қарыз
бойынша резервтер қүрылады.
АҚ Шардара СЭС (су электр станциясы) аудитор күдікті қарыз бойынша
құрылған резерв негізін, олардың дұрыс қолдануын, бұрынғы талап мерзімінің
аяқталған дебитор қарыздар балансынан есептен шығаруын тексереді. АҚ
Шардара СЭС (су электр станциясы) күдікті қарыздар бойынша резервтің
жағдайы мен қозғалысы туралы ақпаратты қарастыру үшін 1290 Күдікті
қарыздар бойынша резервтер шоты белгіленген.
Резерв көлемі қарыздардың қаржы жағдайы мен толық және аз сомада төлену
мүмкіншілігінің бағалауына байланысты әр күдікті қарыз арнайы анықталады.
Осы шот бойынша аудитор шаруашылық жұмыстарының есепке алынуының
дурыстығын тексереді.
Құрылған резерв сомасына 1290 шоттың кредиті бойынша Күдікті қарыздар
бойынша резерв 7211 Жалпы ортақ және әкімшілік шығындар шоттың дебетіне
жазылады.
Бұрынғы талап мерзімінің аяқталуымен байланысты дебиторлық қарыздары
баланстан есептен шығарылған кезде 1290 шоттың дебеті бойынша Күдікті
қарыздар бойынша резервтер шотының кредитіне корреспонденцияда жазылады.
Егер күдікті қарыздар бойынша резерв құрылымы келесі жылдың аяғына
дейін қолданылмаса, онда қызыл жазу әдісіндегі шығындалмаған сома 7211
Жалпы және әкімшілік шығындары шоттың дебеті бойынша және 1290 Күдікті
қарыз бойынша резерв шоттың кредиті жазуымен қайта құрылады.
Осы тексеру кезеңінде аудитор күдікті қарыз бойынша резерв мөлшері
асып кеткен жоқ па және оның қолданылмаған мөлшері қайта құрылды ма деген
мәселелерді анықтайды.
2.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың аудиті
Тексеру жүргізу барысында аудитор баланстың Басқа да дебитор
қарыздары бабына ерекше назар аударады. Бұл аталған бап бойынша жылдың
басындағы және аяғындағы қалдықтары бухгалтерлік есеп шоттарының типтік
жоспарында қаралған Басқа да дебиторлық борыштар бөлімшесінің мынадай
синтетикалық шоттарында көрсетіледі:
• 1421 Орын толтыруға тиісті қосымша құн салығы;
• 1250 Жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың қарыздары;
• 1280 Басқа да дебиторлық қарыздар.
Бұл аталған дебиторлық борыштарды аудитор жеке-жеке тексеруге тиісті.
Орын толтыруға тиісті дебиторлық қарыздарды аудиторлық тексеру келесі
ретпен жүргізіледі:
Бұл бөлімде аудитор 1250 Жұмысшылар мен басқа қарыздары есебі
бойынша жұмыстар көрсеткіштеріне өз көңілін көбірек аударды.
Ақ Шардара СЭС (су электр станциясы) есебінде жұмысшылар және басқа
тұлғалардың дебиторлық қарыздары туралы ақпарат қарастырылады: әкімшілік
шаруашылық және операционды шығындарға есеп берілетін сома бойынша, сонымен
қатар, қызмет іс-сапарға; материалды зиянды толтыру бойынша; қарыз алған
жұмысшылардың таныстыру мен басқа жұмыстар бойынша.
Аудитор авансты есеп пен кредит тәртіпшілерімен бекітелген сол аванс
есептерін жинау ведомостінде жазылған құжаттарды толық тексеріп шығады.
Бірінші болып ол, аванстар кімге берілгенін анықтайды. Шарт бойынша, іс-
сапар шығын аванстары сол кәсіпорында жұмыс істейтін сондай аванстар
жоғарыда тұрған ұйым жүмысшыларына берілетіні белгілі.
Кейбір бухгалтерияда жүмысшыларға авансты жабық күйінде береді және
жұмысшыларға жеке өзіне шаруашылық және іс-сапар шығындарына аванс беру
түрімен қажеттілігіне беріледі. Сондықтан бірінші болып сол адамда, яғни іс-
сапар жұмысшысында іс-сапар куәландыруы бар ма, оның мерзімі, жол бағасы,
норма әрекеті бойынша тәулік баға сомасын; есеп беретін тұлға аванс
бойынша өз уақытында әкеліп, қалған құралдың шығындалмаған қалдығын
тапсырды ма, соны анықтайды.
Аудитор құжаттың аванстық есеп пен сол бойынша занды төлемдердің
дұрыстығын түгел тексеріп шығады. Қажет болса кездесу тексерімін жүргізеді.
АҚ Шардара СЭС - те (су электр станциясы) есеп беру сомасы бойынша
жұмыстарды тексерген кезде аудитор қосымша мыналарды анықтады:
1) Есеп бойынша ақша алу құқығына тек кәсіпорын басшысымен
анықталып тағайындалады ма;
2) Есеп беруші тулғаға қажетті мөлшерден тыс аванс беріліп кеткен жоқ
па;
3) Бұрынгы алған сомасын тексермей жатып сол тұлға аванс алып
қойған жоқ па;
4) Есеп беруші тұлға шыгындары арқылы кәсіпорын кассасына
тікелей толенетін төлем болды ма;
5) Өндірілген шығындардың мақсатылығы туралы басшымен
аванстық есеп бектітілді ме;
6) Есеп беру сомасынан шығын есебінің көрсеткіштері өз уақытында
жасала ма.
Ереже бойынша, есепте ақша құралы жағдайында кәсіпорын бухгалтерінің
өзі алып қояды немесе бұл оның активті қызметінде болады, бірақ есепте
бәрін бірдей етіп туралап қояды. Сондықтан аудитор қылмысты әдістерді
қолдануымен есеп шарттарымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz