МӘШҺҮР ЖҮСІП ЕҢБЕКТЕРІ - ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ДЕРЕК КӨЗІ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 тарау МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... 10
1.1 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өмірі мен қөзқарастарының қалыптасу жолы ... ... ...10
1.2 Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы ел тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 тарау МАШҺҮР ЖҮСІП ЕҢБЕКТЕРІ . ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗІ ... 42
2.1 М.Ж.Көпеев дерек жинастырушы ... .
2.2 М.Ж.Көпеев дерек зерттеуші ... ... ... ... .52
2.3 Мәшһүр Жүсіп және қазақтың мақал.мәтелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ...66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 69
1 тарау МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... 10
1.1 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өмірі мен қөзқарастарының қалыптасу жолы ... ... ...10
1.2 Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы ел тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2 тарау МАШҺҮР ЖҮСІП ЕҢБЕКТЕРІ . ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗІ ... 42
2.1 М.Ж.Көпеев дерек жинастырушы ... .
2.2 М.Ж.Көпеев дерек зерттеуші ... ... ... ... .52
2.3 Мәшһүр Жүсіп және қазақтың мақал.мәтелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ...66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... 69
Тарих ғылымы үздіксіз дамуы жаңа деректер таным арнасына тартылып, үнемі зерттелуі қажет екені баршамызға белгілі. Деректанушы ғалымдар жергілікті халықтағы ауызша, жазбаша деректерді сол елдің тарихи, рухани дамуының бірден-бір кепілі ретінде қарастырылды. Ел тарихының обьективті зерттелуі деректану ғылымының дамуымен тікелей байлынысты. Ғылыми ортаға беймәлім қолжазба мәтіндер жарияланып, зерделене түссе, тарихымыздағы ақтаңдық мәселелердің де ашыла түсері анық.
Кешегі ХХ ғасырда жетпіс төрт жыл ғана өмір сүрген Советтік Социалистік Республикалар Одағы деп аталатын мемлекетте, түрі ұлттық, мазмұны социалистік деп аталғанымен ұлы орыстық шовинизммен ұштасқан коммунистік идея басым тоталитарлық жүйеде іс-әрекеті мен шығармашылығында діни көзқарас, ұлттық мақсат тәуелсіздікке ұмтылу идеясы бар тұлғалардың есімін ел есінен шығарып, ұмыттыру мақсатында саясат бұғауында ұстап, оқытбай жасырып келгені белгілі. Қазақ халқының осындай перзенттерінің қатарындағы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы және ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт білімпаздары мен зиялы топ өкілдерінің бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Осы орайда халқымыздың тарихы, мәдениеті туралы мол мұра қалдырған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының (1858-1831) қазақ ғылымына қосқан үлесін ерекше атауымызға болады.
Әрине, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы еңбектерін жіктей қарастырсақ, фольклортану, медицина, астрономия, философия, космология, этнография, теология т. т. ғылым салалары үшін де құнды зерттеулер, деректік мәтіндер бар.
М.Ж.Көпейұлының тарихы мұрасы хақында сөз болғанда, ғалым жазбаларын мазмұны жағынан екі жақты сипатта қарастыруымызға тура келеді. Біріншіден, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өмір бойы (1917 ж. дейін) салт атпен Қазақстанның көп жерін аралап жүріп, мол мағлұмат шоғырын жазып алған. Екіншіден, көп жылдық зерттеу жұмысын қолжазбалық кітап түрінде жинақтаған. Бұл жағынан алғанда Мәшһүр қолжазба кітаптарының бірқатары әрі деректанушылық, әрі тарихшылық мазмұнда жазылғанын шамалаймыз.
Мәшһүр-Жүсіптің тарихи мағлұматтарды шежіре түрінде баяндап жазғаны белгілі. Белгілі шығыстанушы ғалым В. П. Юдин өз зерттеуінде фольклордағы тарихи әңгімелер топтамасын далалық ауызша тарихнаманың тарихи білімді жеткізудің негізгі формасы деп көрсетеді: “Ол – далалық ауызша тарихнама. Тарихи атқарушының (субьектінің) өзінің өткені жөніндегі жады. Қазақстан тарихын қалпына келтіру тек осы екі тарихнамалық дәстүрді пайдалану арқылы ғана іске аспақ. Бірі – кәдімгі жазбаша, яғни отырықшы елдердің мәдениетінің нәтижесі, екіншісі – далалықтардың ауызшасы.
Кешегі ХХ ғасырда жетпіс төрт жыл ғана өмір сүрген Советтік Социалистік Республикалар Одағы деп аталатын мемлекетте, түрі ұлттық, мазмұны социалистік деп аталғанымен ұлы орыстық шовинизммен ұштасқан коммунистік идея басым тоталитарлық жүйеде іс-әрекеті мен шығармашылығында діни көзқарас, ұлттық мақсат тәуелсіздікке ұмтылу идеясы бар тұлғалардың есімін ел есінен шығарып, ұмыттыру мақсатында саясат бұғауында ұстап, оқытбай жасырып келгені белгілі. Қазақ халқының осындай перзенттерінің қатарындағы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы және ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі ұлт білімпаздары мен зиялы топ өкілдерінің бірі – Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Осы орайда халқымыздың тарихы, мәдениеті туралы мол мұра қалдырған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының (1858-1831) қазақ ғылымына қосқан үлесін ерекше атауымызға болады.
Әрине, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы еңбектерін жіктей қарастырсақ, фольклортану, медицина, астрономия, философия, космология, этнография, теология т. т. ғылым салалары үшін де құнды зерттеулер, деректік мәтіндер бар.
М.Ж.Көпейұлының тарихы мұрасы хақында сөз болғанда, ғалым жазбаларын мазмұны жағынан екі жақты сипатта қарастыруымызға тура келеді. Біріншіден, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өмір бойы (1917 ж. дейін) салт атпен Қазақстанның көп жерін аралап жүріп, мол мағлұмат шоғырын жазып алған. Екіншіден, көп жылдық зерттеу жұмысын қолжазбалық кітап түрінде жинақтаған. Бұл жағынан алғанда Мәшһүр қолжазба кітаптарының бірқатары әрі деректанушылық, әрі тарихшылық мазмұнда жазылғанын шамалаймыз.
Мәшһүр-Жүсіптің тарихи мағлұматтарды шежіре түрінде баяндап жазғаны белгілі. Белгілі шығыстанушы ғалым В. П. Юдин өз зерттеуінде фольклордағы тарихи әңгімелер топтамасын далалық ауызша тарихнаманың тарихи білімді жеткізудің негізгі формасы деп көрсетеді: “Ол – далалық ауызша тарихнама. Тарихи атқарушының (субьектінің) өзінің өткені жөніндегі жады. Қазақстан тарихын қалпына келтіру тек осы екі тарихнамалық дәстүрді пайдалану арқылы ғана іске аспақ. Бірі – кәдімгі жазбаша, яғни отырықшы елдердің мәдениетінің нәтижесі, екіншісі – далалықтардың ауызшасы.
1. Утемиш-хаджи. Чингиз-наме. /Факсимиле, перевод, транскрипция, текстологические примечание, исследование В.П.Юдина. Комментарии и указатели М.Х.Абусеитовой. – Алматы: Ғылым, 1992. -296 с./64-65/.
2. Халидов А.Б. Арабаские рукописи и арабская рукописная традиция. – Москва: Наука, 1985. -311 с. /255/.
3. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы (ҚҚҒС). /Редакциясын басқарған Ғабдуллин М. – Алматы: Ғылым, 1975. –Т.1. – 347 б. /6/.
4. Бөжеев М. Мәшһүр-Жүсіп мұралары хақында. // Жалын. – 1974. N4.-Б.127.
5. Марғұлан Ә.Х. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. // Қазақ әдебиеті. -1940. -5-қаңтар. –N2. –Б.4.
6. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (Оқу құралы). –Алматы: санат, 1994. -416 б. /52/.
7. Марғұлан Ә. Х. Олжабай батыр. \\ Жұлдыз. – 1984. - №2. – Б. 171-175. ; Соныкі. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368 б. \353\. ; Соныкі. Еңбекпен өткен өмірім. \\ Жұлдыз. – 1986. - №1. – Б. 174-181.
8. Абусеитова М. Х. Казахстан и Центральная Азия в ХҮІ – ХҮІІ вв. : ис- тория, политика, дипломатия. – С. 87-88.8. Көнеев М. Ж. Нұх пайғамбар мен бір кемпір туралы. / Баспаәзірлеген Жүсіпов Н. // Зерде.- 1994.-N4-5.-Б. 75.
9. Қозыбаев М. Қ. Тарих зердесі (Заман асуы).- Алматы: Ғылым, 1998.-1 кітап.- 344б.
10. Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс-Баянауыл өңірі.- Павлодар: Дауа- Қазақстан, 1995.-1 кітап.-368 б.
11. Марғұлан Ә. Х. Ежелгі жыр, аңыздар.-Б. 352-354.9. Әділгеров Х. Қазақ халқы құралу тарихынан. // Социалистік Қазақстан. – 1941.-18 мамыр.-Б. 3.
12. Марғұлан Ә. Х. Еңбекпен өткен өмірім. \\ Жұлдыз, 1986.-№1.
13. Сыздыкова Р., Қойгелдиев М. Қыдырғали би Қасымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы: Қазақ университеті, 1991-272 б.
14. Түрік әліпбиі: Қазақша жазу емлемесі. \Құрастырған Ибатов Ә. – Алматы: Арыс, 2000.-120 б.
15. “Әділ сұлтан” эпикалық жыры. \Зерттеу, қолжазба факсимилиесі, транслитерациясы, түсінік темелері баспаға дайындау Исин А. И. – Алматы: Дайк- Пресс, 2001.-148 б.
16. Көппев М. Ж. Таңдамалы.- Алматы: Ғылым, 1990.-Т.1.
17. Көппев М. Ж. Таңдамалы.-1992.-Т.-2.
18. Абылай хан. /Құрастырған Дәуітов С.- Алматы: Жазушы, 1993.-Б. 316.
19. Көпеев М. Ж. “Қалдан Шерін әңгімесі” хақында. / Даярлаған Л. Жүсіп- ова. // Қазақ тарихы.-1998.-№3.-Б. 60-63.
20. Мәшһүр-Жүсіп оқулары (бірінші жинақ),- Павлодар: ЭКО” 2001-130 б.
21.Мәшһүр-Жүсіп оқулары халқаралық ғылыми-тәжірибешілік конференцияның материалдары. -Павлодар: С. Торайғыров атындағы Павлодар Мемлекеттік Университеті баспасы, 2001.-408 б.
22. Қазақтың көне тарихы \Жинақты дайындаған Қани М.- Алматы: Жалын, 1993.-400 б.
23. Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам ХҮІІ ғасыр.- Қарағанды, 1995-266 б.;
24. Артықпаев Ж. О. Материалы к истории правящего дома казахов.- Алматы: Ғылым, 2001.- 204 с./56-59.
25. История Казахстана (С древнейших времен до наших дней). В 5-ти томах.- Алматы: Атамұра, 2000.-768с. /97-99/.
26. М. Ж. Қазақ шежіресі.- Алматы: Жалын, 1993.-Б. 12-13.
27. Көппев М. Ж. Нұх пайғамбар мен бір кемпір туралы.\\ Зерде.- 1994.N 4-5.-Б. 75.
28. Әділгереев Х. Қазақ халқы құралуы тарихынан \\Социалистік Қазақстан.- 1941.- 18 мамыр.-Б.3.
29.Марғұлан Ә. Х. “Тамағалы тас жазуы”. //Қазақстан тарихынан. / Құрастырған Аққошқаров Е.- Алматы: Жалын, 1997.- 544 б. (206).
30. Жандарбек З. Қазақ жүздерінің пайда болу жөніндегі жаңа деректер. //Кеңестен кейінгі Шығыс елдеріндегі мемлекет және қоғам: тарихы, қазіргі ахуал, болашағы; Халқаралық конференция материалдары. / Редакциясын басқарған Әбусейтова М. Қ.- Алматы: Дайк- Пресс, 1999.- 276 б. (56-58).
31. Көппев М. Ж. Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер. Ақ Орда.- 1993.-№2.- Б. 79-80.
32. Көппев М. Ж. Сарыарқаның кімдікі екендігі. Қазақ тілі мен әдебиет.-1999.- №4.- Б. 121, 112, 113.
33. Марғұлан Ә. Х. Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер. // Ежелгі мәдениет куәлары.- Алматы: Қазақстан, 1966.-212 б. /20-24, 28-32/.
34. Артықпаев Ж. О. Қазақстан тарихы (Оқулық).- Б. 32-33, 37-38.
35 Ел қазынасы- ескі сөз. \ В. Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілері.- Б. 275-279.
36. Әбілғазы Түрік шежіресі.- Б. 51-52, 118-119.
37. Шәмшатұлы И. Әз Жәнібек қай Жәнібек? // Ұлт тағылымы.-2000.-№2-Б. 79-80.;
38. Көпеев М. Ж. Асан Қайғы туралы. / Материалды баспаға әзірлеген Жүсіпов Н. // Ақиқат.- 1992.- №7- Б. 83.
39. Вельяминов-Зернов В. В. Ораз Мұхаммед. // Жалын.- 1989.- №6.-Б.87.
40.Жүсіпова Л.Қ. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының «Қазақ түбі» үлгілері - тарихи дерек көзі ретінде. Автореф. Тарих. ғылым.кан. –Алматы, 2002. -Б.29 б.
41. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
42. Қашғари М. Түрік сөздігі. 3 томдық. Шығармалар жинағы (қазақ тіліне аударған
43. Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы: 1980.– 416 б.
44. Әлімбаев М. Ақ серек те, көк серек: тақпақтар, дастандар, ән-өлеңдер, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтелдер.– Алматы: Жалын, 1977.–192 б; 45. Төреқұлов Н. Қанатты сөздер.– Алматы, 1959.– 55 б. т.б.
46. Сейфуллин С. Шығармалар жинағы. 6 том. – Алматы, 1964.–295 б.
47. Қаһарлы сөз қамал бұзады (жинақ). – Алматы, 1943.-32 б.
48. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1958. – 332 б.
49. Ерботин Е. Далаға саяхат: өлеңдер, ертегі, жұмбақ, жаңылтпаштар. –Алматы: Жалын, 1991.– 80 б; Қалиев С. Қандай болып өсемін: өлеңдер, жұмбақ, жаңылтпаш, ертектер.– Алматы:Балауса,1994.-320б; Кірісбаев Б. Жаңылтпаштар (кіші жастағы балаларға арналған). – Алматы: Балауса, 1998.– 32 б.
50.Құнанбаев А. Шығармалары. ІІ том.– Алматы: Ғылым, 1977.-312 б.
51.Жүсіпов Н.Қ. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортану ғылымы. – Павлодар, 2003. – 246 б.
52. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 5 том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2005. – 410 б.
2. Халидов А.Б. Арабаские рукописи и арабская рукописная традиция. – Москва: Наука, 1985. -311 с. /255/.
3. Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы (ҚҚҒС). /Редакциясын басқарған Ғабдуллин М. – Алматы: Ғылым, 1975. –Т.1. – 347 б. /6/.
4. Бөжеев М. Мәшһүр-Жүсіп мұралары хақында. // Жалын. – 1974. N4.-Б.127.
5. Марғұлан Ә.Х. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. // Қазақ әдебиеті. -1940. -5-қаңтар. –N2. –Б.4.
6. Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында (Оқу құралы). –Алматы: санат, 1994. -416 б. /52/.
7. Марғұлан Ә. Х. Олжабай батыр. \\ Жұлдыз. – 1984. - №2. – Б. 171-175. ; Соныкі. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368 б. \353\. ; Соныкі. Еңбекпен өткен өмірім. \\ Жұлдыз. – 1986. - №1. – Б. 174-181.
8. Абусеитова М. Х. Казахстан и Центральная Азия в ХҮІ – ХҮІІ вв. : ис- тория, политика, дипломатия. – С. 87-88.8. Көнеев М. Ж. Нұх пайғамбар мен бір кемпір туралы. / Баспаәзірлеген Жүсіпов Н. // Зерде.- 1994.-N4-5.-Б. 75.
9. Қозыбаев М. Қ. Тарих зердесі (Заман асуы).- Алматы: Ғылым, 1998.-1 кітап.- 344б.
10. Тілеке Ж. Шежіре: Ертіс-Баянауыл өңірі.- Павлодар: Дауа- Қазақстан, 1995.-1 кітап.-368 б.
11. Марғұлан Ә. Х. Ежелгі жыр, аңыздар.-Б. 352-354.9. Әділгеров Х. Қазақ халқы құралу тарихынан. // Социалистік Қазақстан. – 1941.-18 мамыр.-Б. 3.
12. Марғұлан Ә. Х. Еңбекпен өткен өмірім. \\ Жұлдыз, 1986.-№1.
13. Сыздыкова Р., Қойгелдиев М. Қыдырғали би Қасымұлы және оның жылнамалар жинағы. Алматы: Қазақ университеті, 1991-272 б.
14. Түрік әліпбиі: Қазақша жазу емлемесі. \Құрастырған Ибатов Ә. – Алматы: Арыс, 2000.-120 б.
15. “Әділ сұлтан” эпикалық жыры. \Зерттеу, қолжазба факсимилиесі, транслитерациясы, түсінік темелері баспаға дайындау Исин А. И. – Алматы: Дайк- Пресс, 2001.-148 б.
16. Көппев М. Ж. Таңдамалы.- Алматы: Ғылым, 1990.-Т.1.
17. Көппев М. Ж. Таңдамалы.-1992.-Т.-2.
18. Абылай хан. /Құрастырған Дәуітов С.- Алматы: Жазушы, 1993.-Б. 316.
19. Көпеев М. Ж. “Қалдан Шерін әңгімесі” хақында. / Даярлаған Л. Жүсіп- ова. // Қазақ тарихы.-1998.-№3.-Б. 60-63.
20. Мәшһүр-Жүсіп оқулары (бірінші жинақ),- Павлодар: ЭКО” 2001-130 б.
21.Мәшһүр-Жүсіп оқулары халқаралық ғылыми-тәжірибешілік конференцияның материалдары. -Павлодар: С. Торайғыров атындағы Павлодар Мемлекеттік Университеті баспасы, 2001.-408 б.
22. Қазақтың көне тарихы \Жинақты дайындаған Қани М.- Алматы: Жалын, 1993.-400 б.
23. Артықбаев Ж. О. Қазақ этнографиясы: этнос және қоғам ХҮІІ ғасыр.- Қарағанды, 1995-266 б.;
24. Артықпаев Ж. О. Материалы к истории правящего дома казахов.- Алматы: Ғылым, 2001.- 204 с./56-59.
25. История Казахстана (С древнейших времен до наших дней). В 5-ти томах.- Алматы: Атамұра, 2000.-768с. /97-99/.
26. М. Ж. Қазақ шежіресі.- Алматы: Жалын, 1993.-Б. 12-13.
27. Көппев М. Ж. Нұх пайғамбар мен бір кемпір туралы.\\ Зерде.- 1994.N 4-5.-Б. 75.
28. Әділгереев Х. Қазақ халқы құралуы тарихынан \\Социалистік Қазақстан.- 1941.- 18 мамыр.-Б.3.
29.Марғұлан Ә. Х. “Тамағалы тас жазуы”. //Қазақстан тарихынан. / Құрастырған Аққошқаров Е.- Алматы: Жалын, 1997.- 544 б. (206).
30. Жандарбек З. Қазақ жүздерінің пайда болу жөніндегі жаңа деректер. //Кеңестен кейінгі Шығыс елдеріндегі мемлекет және қоғам: тарихы, қазіргі ахуал, болашағы; Халқаралық конференция материалдары. / Редакциясын басқарған Әбусейтова М. Қ.- Алматы: Дайк- Пресс, 1999.- 276 б. (56-58).
31. Көппев М. Ж. Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер. Ақ Орда.- 1993.-№2.- Б. 79-80.
32. Көппев М. Ж. Сарыарқаның кімдікі екендігі. Қазақ тілі мен әдебиет.-1999.- №4.- Б. 121, 112, 113.
33. Марғұлан Ә. Х. Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер. // Ежелгі мәдениет куәлары.- Алматы: Қазақстан, 1966.-212 б. /20-24, 28-32/.
34. Артықпаев Ж. О. Қазақстан тарихы (Оқулық).- Б. 32-33, 37-38.
35 Ел қазынасы- ескі сөз. \ В. Радлов жинаған қазақ фольклорының үлгілері.- Б. 275-279.
36. Әбілғазы Түрік шежіресі.- Б. 51-52, 118-119.
37. Шәмшатұлы И. Әз Жәнібек қай Жәнібек? // Ұлт тағылымы.-2000.-№2-Б. 79-80.;
38. Көпеев М. Ж. Асан Қайғы туралы. / Материалды баспаға әзірлеген Жүсіпов Н. // Ақиқат.- 1992.- №7- Б. 83.
39. Вельяминов-Зернов В. В. Ораз Мұхаммед. // Жалын.- 1989.- №6.-Б.87.
40.Жүсіпова Л.Қ. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының «Қазақ түбі» үлгілері - тарихи дерек көзі ретінде. Автореф. Тарих. ғылым.кан. –Алматы, 2002. -Б.29 б.
41. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
42. Қашғари М. Түрік сөздігі. 3 томдық. Шығармалар жинағы (қазақ тіліне аударған
43. Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы: 1980.– 416 б.
44. Әлімбаев М. Ақ серек те, көк серек: тақпақтар, дастандар, ән-өлеңдер, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтелдер.– Алматы: Жалын, 1977.–192 б; 45. Төреқұлов Н. Қанатты сөздер.– Алматы, 1959.– 55 б. т.б.
46. Сейфуллин С. Шығармалар жинағы. 6 том. – Алматы, 1964.–295 б.
47. Қаһарлы сөз қамал бұзады (жинақ). – Алматы, 1943.-32 б.
48. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1958. – 332 б.
49. Ерботин Е. Далаға саяхат: өлеңдер, ертегі, жұмбақ, жаңылтпаштар. –Алматы: Жалын, 1991.– 80 б; Қалиев С. Қандай болып өсемін: өлеңдер, жұмбақ, жаңылтпаш, ертектер.– Алматы:Балауса,1994.-320б; Кірісбаев Б. Жаңылтпаштар (кіші жастағы балаларға арналған). – Алматы: Балауса, 1998.– 32 б.
50.Құнанбаев А. Шығармалары. ІІ том.– Алматы: Ғылым, 1977.-312 б.
51.Жүсіпов Н.Қ. ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортану ғылымы. – Павлодар, 2003. – 246 б.
52. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 5 том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2005. – 410 б.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МӘШҺҮР ЖҮСІП ЕҢБЕКТЕРІ - ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ДЕРЕК КӨЗІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өмірі мен қөзқарастарының қалыптасу
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы ел
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 тарау МАШҺҮР ЖҮСІП ЕҢБЕКТЕРІ - ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.1 М.Ж.Көпеев дерек
жинастырушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
2.2 М.Ж.Көпеев дерек
зерттеуші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..52
2.3 Мәшһүр Жүсіп және қазақтың мақал-
мәтелдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымы үздіксіз дамуы жаңа деректер таным
арнасына тартылып, үнемі зерттелуі қажет екені баршамызға белгілі.
Деректанушы ғалымдар жергілікті халықтағы ауызша, жазбаша деректерді сол
елдің тарихи, рухани дамуының бірден-бір кепілі ретінде қарастырылды. Ел
тарихының обьективті зерттелуі деректану ғылымының дамуымен тікелей
байлынысты. Ғылыми ортаға беймәлім қолжазба мәтіндер жарияланып, зерделене
түссе, тарихымыздағы ақтаңдық мәселелердің де ашыла түсері анық.
Кешегі ХХ ғасырда жетпіс төрт жыл ғана өмір сүрген Советтік
Социалистік Республикалар Одағы деп аталатын мемлекетте, түрі ұлттық,
мазмұны социалистік деп аталғанымен ұлы орыстық шовинизммен ұштасқан
коммунистік идея басым тоталитарлық жүйеде іс-әрекеті мен шығармашылығында
діни көзқарас, ұлттық мақсат тәуелсіздікке ұмтылу идеясы бар тұлғалардың
есімін ел есінен шығарып, ұмыттыру мақсатында саясат бұғауында ұстап,
оқытбай жасырып келгені белгілі. Қазақ халқының осындай перзенттерінің
қатарындағы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы және ХХ ғасырдың алғашқы
ширегіндегі ұлт білімпаздары мен зиялы топ өкілдерінің бірі – Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлы. Осы орайда халқымыздың тарихы, мәдениеті туралы мол мұра
қалдырған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының (1858-1831) қазақ ғылымына қосқан үлесін
ерекше атауымызға болады.
Әрине, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы еңбектерін жіктей қарастырсақ,
фольклортану, медицина, астрономия, философия, космология, этнография,
теология т. т. ғылым салалары үшін де құнды зерттеулер, деректік мәтіндер
бар.
М.Ж.Көпейұлының тарихы мұрасы хақында сөз болғанда, ғалым жазбаларын
мазмұны жағынан екі жақты сипатта қарастыруымызға тура келеді. Біріншіден,
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өмір бойы (1917 ж. дейін) салт атпен Қазақстанның көп
жерін аралап жүріп, мол мағлұмат шоғырын жазып алған. Екіншіден, көп жылдық
зерттеу жұмысын қолжазбалық кітап түрінде жинақтаған. Бұл жағынан алғанда
Мәшһүр қолжазба кітаптарының бірқатары әрі деректанушылық, әрі тарихшылық
мазмұнда жазылғанын шамалаймыз.
Мәшһүр-Жүсіптің тарихи мағлұматтарды шежіре түрінде баяндап жазғаны
белгілі. Белгілі шығыстанушы ғалым В. П. Юдин өз зерттеуінде фольклордағы
тарихи әңгімелер топтамасын далалық ауызша тарихнаманың тарихи білімді
жеткізудің негізгі формасы деп көрсетеді: “Ол – далалық ауызша тарихнама.
Тарихи атқарушының (субьектінің) өзінің өткені жөніндегі жады. Қазақстан
тарихын қалпына келтіру тек осы екі тарихнамалық дәстүрді пайдалану арқылы
ғана іске аспақ. Бірі – кәдімгі жазбаша, яғни отырықшы елдердің
мәдениетінің нәтижесі, екіншісі – далалықтардың ауызшасы.
Далалық ауызша тарихнама - Дәшті Қыпшақ көшпелілерінің тарихи білімі.
Біз үшін Дәшті Қыпшақтың шығыс бөлігі моңғол заманынан бері көшпелілердің
ортақ тарихы зердесінен бөлектене бастаған ерекше өлке. Осы себептен тарихи
білімді не “ауызша дәстүр” деп, не “аңыз”, “хикая” деп анықтауға болмайды.
Далалық ауызша тарихнама не мифология, не фольклор, мысалы, батырлық эпос
түрінде ұтылмауға керек, себебі фольклордың өзі далалық ауызша тарихнамадан
нәр алған.
Осыны көрсететін шығармаларды далалық ауызша тарихнаманың деректері,
қайнар көзі деп белгілесе болар еді. Олар Дешті Қыпшақ көшпелілерінің
тарихи білімдерінің тарауларына құрылған тарихи әңгімелердің жинағы сияқты.
Бұл әңгіме тараулар “қария сөз”, яғни ескіден қалған көне сөз деп ерекше
аталған. Осы белгісімен бұл деректер шығыстың кәдімгі сарай тарихнамасынан
бөлектенбеді. Оларда далалық ауызша және шығыстың жазбаша тарихнамасының
элементтері аралас” \1\.
В.П.Юдин атап көрсеткен екі тарихнамалық (далалық ауызша және жазбаша
шығыс) дәстүр Мәшһүр мұрасында өзара байланыста берілген. Оның үстіне
ғалымның қазақ елі тарихына қатысты барлық мәлімет көздерін қамтуға тырысуы
және бұл тарихи білімді ғылыми жүйелілік тұрғысынан баяндауға ұмтылуы
қолжазбалар құндылығын арттыра түседі.
Отандық тарих ғылымы жазба жәдігерлердің жүйелі түрде зерттелуін
қажет етеді. Арабтанушы А.Б.Халидов дүние жүзінде 630000 шамалы қолжазба
кітап (түпнұсқа) сақталғанын анықтады \2\. Қазақ қолжазбаларын зерттеген
М.Бөжеев пен М.Ғұмарова Алматыдағы Орталық Ғылыми кітапхана қолжазба
қорында көлемі әртүрлі 40000 қолжазба (түпнұсқасы мен көшірмесі аралас)
3000 папкаға сидырылып салынғанын мәлімдейді \3\. Ал бұл қорларда
сақталынған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы мұрасын жете зерттеген ғалым М.Бөжеев
қолжазбалары көлемі 30 томдай болады деп көрсетті \4\. Мұндай мол қазынаны
игеру көп жылдық ізденісті қажетсінеді.
Мәшһүртану тарихына шолу жасасақ, Кеңестік дәуірде, көбінесе,
әдебиетші ғалымдар: М.О.Әуезов, М.Бөжеев, З.Сейітжанов, Д.Әбілев,
Ж.Шалғымбаева, С.Дәуітов т. т. зерттеулерінде ғалымның әдеби мұрасы,
фольклоршылдық қызметі басым айтылды. Академик Ә.Х.Марғұлан мен Е.Бек-
маханов еңбектерінде ғана оның тарихи мұрасына баға берілген. Түпнұсқамен
жұмыс жүргізген ғалым, академик Әлкей Хақанұлы Марғұлан ғана 1940 ж.
басылып шыққан мақаласында: “Мәшһүр – Жүсіп жинаған тарих, әдебиет
материалдары өте бағалы”,- деген тұжырым жасады \5\.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы қолжазбаларында Кенесарытану саласы бойынша
сақталынған мәліметтерді (кейіннен жинақ ретінде құрастырылған №1330 папка)
Орталық Ғылыми кітапхана қолжазба қорынан іздеп тауып, аударып, жан-жақты
пайдалана білген ғалым Е.Б.Бекмаханов М.Ж.Көпеев мәліметтерінің
географиялық нақтылығына, тарихи шынайлығына жоғары баға берді \6\. Алайда
1952 ж. орын алған “Е.Бекмаханов ісі” Мәшһүртануға да көп қиындық келтірді.
1984-1986 ж. жарияланған Ә.Х.Марғұлан зерттеулерінен \7\ басқа ешбір ғылыми
еңбектерде Мәшһүр-Жүсіптің тарихшылық көзқарасы мен қызметі мүлде
қарастырылмады. Кеңес өкіметі жүргізген саяси қуғындау шаралары және ғылыми
шығармаларының ескі араб жазуында жазылуы 1952-1991 ж. тарихшы
ғалымдарымыздың Мәшһүртану бағытына үлес қоса алмауына себеп болды.
Ескі хадим жазуымен жазылғандықтан әдебиетші, фолклортанушы ғалымдар
МЖ.Көпеев қолжазбаларын толық емес, шағын үзік фрагмент- терін ғана
тәржімалап отырды. Толық тәржімалау мүмкіндігі болмаған себепті біртіңге
дейін көптеген ғылыми жинақтарда М.Ж.Көпеев көбінесе әдебиетші, фольклор
үлгілерін жинаушы деп көрсетіліп келеді.
Өткен ғасырдың 90-жылдары Мәшһүртануда зор өзгеріс жүзеге асып,
шежіресі (1993 ж.) мен екі томдық жинағы (1990, 1992 жж.) жарияланып,
тарихшы ғалымдар еңбектерінде Мәшһүр мәліметтері пайдаланылып, оң бағалана
бастады. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы мұрасымен таныс болған ғалым М.Қ.Әбусеитова
ғылыми еңбегінде жазбаларындағы мәліметтерінің тарихи- лығын жоғары
бағалап, терең зерттеудің қажет екенін жазды \8\. Мәшһүртану бағытында
тарих ғылымы саласы бойынша Алпысбесұлы М. (1999 ж. Қарағанды) мен Жүсіпов
Е.Қ. (2000 ж. Астана) кандидаттық диссертация- ларын қорғады. М.Алпысбесұлы
қазақ шежіресіне арнаған еңбегінің бір тарауын тікелей Мәшһүр-Жүсіптің
“Қазақ шежіресі” туындысын зерттеуге арнады. Е.Жүсіпов ғалым жазбаларындағы
тарихи тұлғалар туралы мәліметтерге сүйеніп, сол тұрғыдан оның тарихтану,
деректану көзқарасын қарастырды.
Кейбір даулы мәселелер бойынша, салыстыратындай басқа мәлімет кездесе
қоймағандықтан Мәшһүр мәтіндерін сол қалпында өзгеріссіз келтірілген.
Билеушілердің өмір сүрген жылдарын, ата-тегін, мекендеген жерлерін т. т.
баяндайтын Мәшһүр мәтіндері осы басылым арқылы шығыс- танушы, өлкетанушы,
тарихшы, деректанушы ғалымдар назарына ілініп, алдыңғы болашақта М.Ж.Көпеев
пайдаланған дерек көзі иелерінің есімдері ашыла түседі деп сенеміз. Алда
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының әр қолжазба үлгісін толық аударып, қажетті
түсініктер беріп, жеке кітап ретінде жариялау міндеті тұрғаны түсінікті.
Мәселенің тарихнамасы. Қазақ тарихына қатысты мол деректердің
бір шоғыры Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931 жж.) қолжазбаларында
жинақталған. Бұл арада бір назар аударарлық мәселе, М.Ж.Көпеев тек ауыз
әдебиеті үлгілерін жазып алумен шектелмей, кейбір қолжазба кітаптарын да
тарихи фольклор нұсқаларын (тарихи әңгіме, дастан т.б.) жазба-шежіре
варианттарымен, баспа бетінде жарияланған тарихшылардың шежіре
кітаптарымен, ғалымдардың зерттеу еңбектерімен өзара байланыстыра отырып,
кейбір оқиғаларға, тұлғаларға т.т өз пікірлерін білдіре отырып, біртұтас
хронологиялық жүйеге келтіріп баяндауға ұмтылған. Бұған қарағанда Мәшһүр
мұрасы деректанушылық және тарихнамалық жағынан құнды материал болып
табылады.
Өмір сүрген заманының тарихты айту дәстүріне сай Мәшһүр Жүсіптің тарихи
мағлұматтар сақталынған мәтіндерді шежіре түрінде баяндап жазғаны белгілі.
Академик М.Қ.Қозыбаев өз зерттеуінде шежіре сөзін халықтың тарихи танымын
көрсететін, әрі тарихи сана-сезімді қалыптастыратын мағлұмат көзі деп
қарастырады: “Айтарлықтай тарихи жазбасы (хроникалары) болмаған халықтардың
тарихи танымын түсінуде ұжымдық зерде (ата дәстүр, халықтың аңыз-жыр
айтушылары, генеологиялық үлгі т. б.) өзектілігі арқасында отбасы, ру,
тайпа, жалпы алғандағы халықтың шығу тегін жадында сақтап келген аңыз,
әңгімелер маңызды орын алады” 1, 167.
Белгілі шығыстанушы ғалым В.П.Юдин өз зерттеуінде фольклордағы
тарихи әңгімелер топтамасын далалық ауызша тарихнаманың тарихи білімді
жеткізудің негізгі формасы деп көрсетеді: “Ол-далалық ауызша тарихнама.
Тарихи атқарушының (субьектінің) өзінің өткені жөніндегі жазды. Қазақстан
тарихын қалпына келтіру тек осы екі тарихнамалық дәстүрді пайдалану арқылы
ғана іске аспақ. Бірі – кәдімгі жазбаша, яғни отырықшы елдердің
мәдениетінің нәтижесі, екіншісі далалықтардың ауызшасы.
Далалық ауызша тарихнама-Дешті Қыпшақ көшпелілерінің тарихи бөлімі. Біз
үшін Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігі мұңғол заманынан бері көшпелілердің ортақ
тарихи зердесінен бөлектен бастаған ерекше өлке. Осы себептен тарихи
білімді не “ауызша дәстүр” деп, не “аңыз”, “хикая” деп анықтауға болмайды.
Далалық ауызша тарихнама не мифология, не фольклор, мысалы, батырлық эпос
түрінде ұтылмауы керек, себебі фольклордың өзі даналық ауызша тарихнамадан
нәр алған.
Осыны көрсететін шығармаларды далалық ауызша тарихнаманың деректері,
қайнар көзі деп белгілесе болар еді. Олар Дешті Қыпшақ көшпелілерінің
тарихи білімдерінің тарауларынан құралған тарихи әңгімелердің жинағы
сияқты. Бұл әңгіме тараулар “қария сөз”, яғни ескіден қалған көне сөз деп
ерекше аталған. Осы белгісімен бұл деректер шығыстың кәдімгі сарай
тарихнамасынан бөлектенбейді. Оларға далалық ауызша және шығыстың жазбаша
тарихнамасының элементтері аралас” 1, 64-65; 3, 18-19\.
Ал В.П.Юдин атап көрсеткен екі тарихнама (далалық
ауызша және жазбаша шығыс) дәстүрлері Мәшһүр мұрасында өзара байланыста
берілген. Оның үстіне ғалымның қазақ елі тарихына қатысты барлық мәлімет
көздерін қамтуға тырысуы және бұл тарихи білімді ғылыми жүйелілік
тұрғысынан баяндауға ұмтылуы қолжазбалар құндылығын арттыра түседі. Отандық
тарих ғылымы жазба жәдігерлердің жүйелі түрде зертелуін қажет етеді.
Біздіңше, бұл бағытта жүргізілген жұмыстар нәтижелі болуы үшін тарих
ғылымының деректану саласында Мәшһүр Жүсіп, Н. Наушабайұлы, Қ. Халид, М.
Шорманұлы т. б. жазбаларының әрқайсысы жеке-жеке зерттеліп, біртіндеп
енгізілуі керек деп санаймыз.
Арабтанушы А.Б.Халидов дүние жүзінде 630 000 шамалы қолжазба кітап
(түпнұсқа) сақталынған деп анықтайды 4, 255. Қазақ қолжазбаларын
зерттеген М.Бөжеев пен М.Ғұмарова Алматыдағы Орталық Ғылыми кітапхана
қолжазба қорында және Әдебиет және Өнер институты қолжазба қорында көлемі
әртүрлі 40 000 қолжазба (түпнұсқасы мен көшірмесі аралас) 3000 папкаға
сидырылып салынғанын мәлімдейді 3, 4. Ал бұл қорларда сақталынған Мәшһүр
мұрасын жете зерттеген М. Бөжеев ғалым қолжазбалары көлемі 30 томдай болады
деп көрсетеді 4, 127. Мұндай мол қазынаны игеру ісі көп жылдық ізденісті
қажетсінеді. Ақын шығармалыры әртүрлі себептермен Қазан, Ташкент, Омбы,
Санкт-Петербург, Томск, Орынбор т. б. қалаларына тарап кеткен. Тіпті, Париж
қаласынан (2000 ж. мамырында) вице-премьер министр Иманғали
Тасмағамбетовтың Мәшһүр жазбасының бір түпнұсқасын тауып әкелгені де
баршамызға мәлім болып отыр. Дәл мұндай іздестіру, арабша нұсқаларды
тәржімалау (транслитерациялау), жариялау жұмыстарының өзі келешек ұрпаққа
жалғасып, іргелі ғылыми ізденістер бағытын тудыруы мүмкін.
Мәшһүр Жүсіп мұрасының зерттелу тарихына шолу жасасақ, көбінесе
әдебиетші ғалымдар зерттеген әдеби мұрасы ғана ғылыми ортаға мәлім болғанын
аңдаймыз. Тек түпнұсқасымен жұмыс жүргізген ғалым, академик Әлкей Хақанұлы
Марғұлан ғана 1940 ж. басылып шыққан мақаласында: “Мәшһүр Жүсіп жинаған
тарих, әдебиет материалдары өте бағалы”,- деген тұжырым жасайды 5, 4; 10,
91; . Мәшһүр қолжазбаларында Кенесарытану саласы бойынша сақталынған
мәліметтерді (кейінен жинақ ретінде құрастырылған №1330 папка) Орталық
Ғылыми кітапхана қолжазба қорынан іздеп тауып, аударып, жан-жақты пайдалана
білген ғалым Е.Б.Бекмаханов та М.Ж.Көпеев мәліметтерінің географиялық
нақтылығына, тарихи шынайлығына жоғары баға береді 6, 52. Алайда 1952
жылы орын алған Е. Бекмаханов ісін Мәшһүртануға да көп қиындық келтірді.
1984-1986 ж. жарияланған Ә.Х.Марғұлан зерттеулерінен 5, 171-175; 11, 353;
12, 174-181 басқа ешбір ғылыми еңбектерде Мәшһүр Жүсіптің деректанушылық
көзқарасы мен қызметі мүлде қарастырылмады. Кеңес өкіметі жүргізген саяси
қуғындау шаралары және ғалым шығармаларының ескі араб жазуында жазылуы 1952-
1991 жылдар аралығындағы тарихшы ғалымдарымыздың Мәшһүртану бағытына қосыла
алмауына себеп болды. Бұл орайда сөз ортасынада дауысты дыбыстары
көрсетілмейтін оқылуы қиын ескі хадим жазу дәстүріне Мәшһүрдің өз жазу
ерекшеліктері қосылғанын ескеріп, қолжазба мәтініндегі кейбір сөздер сол
текістегі контекстік мазмұнына сай өзгертіліп тәржімаланатынына ден қоямыз
13, 108-121; 14, 6-60; 15, 12-19, 48, 49. Мысалы, “Мұхаммед” сөзі кейде
“Махмұд”, не “Мехмед” деп те оқыла береді.
Республикамыздың тәуелсіздік алуына ғана байланысты Мәшһүр жазбалары
жеке-жеке кітаптар болып басылып, мерзімді басылым беттерінде шағын
қолжазба мәтіндері жарияланып келеді 16; 17; 18, 60-67; 19; 20; . Мәшһүр-
Жүсіп мұрасының басылған шағын бөлігімен ғана таныс болғанның өзінде-ақ
ғалымдар: М.Қ.Әбусеиітова, Ж.О.Артықбаев, М.Алпысбесұлы т. т. қолжазба
мәліметтерінің тарихилығын жоғары бағалап, ғалым жазбалары негізінде ғылыми
жинақтар мен оқулықтар даярлап, М.Ж.Көпейұлына арналған ғылыми-теориялық
конференцияларға белсене қатысып отырды 21, 369;22, 70;23, 266;3, 260;24,
209;25, 11, 63-69, 71-74, 82, 146, 247, 699-701, 714;8, 368;20;21;.
Соңғы жылдары Мәшһүртану бағытында тарих ғылымы саласы бойынша
Алпысбесұлы М. (1999 ж. Қарағанды) мен Жүсіпов Е.Қ. (2000 ж. Астана)
кандидаттық диссертацияларын қорғады. М.Алпысбесұлы қазақ шежіресіне
арналған еңбегінің бір тарауын тікелей Мәшһүр-Жүсіптің “Қазақ шежіресі”
туындысын зерттеуге арнайды. Жүсіпов Е. Ғалым жазбаларындағы тарихи
тұлғалар туралы мәліметтерге сүйеніп, сол тұрғыдан оның тарихтану,
тұлғатану көзқарасын қарастырған. Алайда бұл екі іргелі зерттеу иелері де
Мәшһүр-Жүсіптің қолжазба мәтіндерін жеке тарихи зерттеу нысаны ретінде
зерделей алмаған. Бұл жұмыста да Мәшһүр мағлұматтары толық қамтылмай тек
жинақталып, шолу түрінде ғана берілген. Сол себепті Мәшһүр мәтіндеріне
арналған арнайы ғылыми еңбектің жоқтығы біздің зерттеуіміздің тақырыбының
өзектілігін күшейте түседі. Қорыта айтқанда, Мәшһүрдің “Қазақ түбі”
тақрыбында жинақталған мәтіндердің кімнен, қашан алынғаны т.с.с. мәселелері
Отандық тарих ғылымында қарастырылатын болса, Мәшһүр-Жүсіптің деректану,
тарихнама салаларына қосқан үлесін, ұлттық тарихнамадағы “Қазақ түбі”
үлгілерінің алар орнын межелей аламыз деген ой түйіндейміз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты
Машһүр Жүсіп Көпейұлының еңбектерін – Қазақстан тарихы дерек көзі ретінде
қарастырып, тарихи мұрасын саралай келе, оның Отан тарихындағы үлесін жан-
жақты көрсету. Машһүр Жүсіп еңбектерін деректану тұрғысынан зерделей
отырып, қолжазба мәтіндеріндегі тарихи мағлұматтарды ғылыми таным арнасына
тарту болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысы
төмендегідей міндеттерді шешуді көздеді:
- М.Ж.Көпеев жазбаларын зерттеу барысында салыстырмалы анализ, тарихи
обьективтік тұрғысынан деректерінің тарихи мәнін ашу, тарихилығы мен
шынайлығын анықтау;
- М.Ж.Көпейұлының еңбектеріндегі Отан тарихына қатысты деректерге талдау
жасау;
- Мәшһүр–Жүсіп өмір сүрген заманын таныту, тарихшылық көзқарасы
қалыптасуына әсер еткен жазбаша шығыс тарихнама (шежіре), далалық ауызша
тарихнама (тарихи фольклор), батыстық тарихнама дәстүрлері ықпалын көрсету;
- Ғалымның қолжазба кітаптарының жазылу тарихына назар аударып, 1907 ж.
Қазанда басылған және т. б. кітаптарында берілген мәтіндердің алғашқы
түпнұсқасын табу, Мәшһүрдің кітап жазудағы өз ерекшілектерін айғақтау;
- Қолжазба материалдарының деректемелік құндылығына назар аудара
отырып, ұлттық тарихнамада алар орнын айқындау.
Зерттеудің мерзімдік шегі Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы түркілік
кезеңнен (ҮІІІ ғ.) бастап, Қазанда тұңғыш рет кітабы жарияланған мерзімге
(1907 ж.) дейінгі кезеңді қамтиді.
Диплом жұмысының деректік негізін М.Ж.Көпеев қолжазбалары мен
көшірмелері құрайды. Ғылым Академиясының Орталық Ғылыми Кітапханасындағы
сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қорындағы көшірмелері: Сондай-ақ
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер институты қолжазба қорындағы №65,
380, 950... папкалар ғылымы таным арнасына тартылды. Бұған қоса Павлодар
қаласындағы ғалымның немересі Қ.Ф. Жүсіповтар жанұясының әулеттік қолжазба
архиві: Мәшһүрдің №1, 9 томдары, Мәшһүр Жүсіптің ұлы Мұхаммед Фазылдың №3,
5, 7, 8 томдары, Жүсіпұлы Жолмұраттың №1-4, 6, 9 топтама бумалары сарқа
пайдаланылды. Мәшһүр-Жүсіп мағлұматтары қосымша дерек көзі ретінде әл-
Фараби атындағы Орталық Республикалық кітапхана сирек кездесетін кітаптар
қорындағы Щербина А., Кононов Н., Гуляев еңбектеріндегі деректемелерімен
салыстырылып қарастырылды. Бұл қолжазбаларға жұмысымызда қорғалған
кандидаттық диссертациялардағы деректер арқылы қол жеткіздік.
Зерттеу нысанасына белгілі ғалымдар: Ә.Х.Марғұлан, Е.Бекмаханов,
В.П. Юдин, С.Г.Кляшторный, Т.К.Бейсембиев, М.Қ.Әбусейітова, М.Қ.Қойгелдиев,
Б.Көмеков, Қ.М.Атабаев т. б. еңбектері негіз болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау
МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өмірі мен қөзқарастарының қалыптасу жолы
Отанымыз тәуелсіздігін алғалы бері бұрын тарихта есімі біржақты
аталып, мұрасы мұрағатта шаң басып жатқан қайраткерлердің ел, ұлт мәселесін
көтерген рухани құндылықтары қайта жарыққа шығып жатыр. Бұл маңызды іске
еліміздің халық ісіне сергек қарайтын озық ойлы ғалымдары шамашарқынша өз
үлестерін қосуда. Солардың ішінде “атадан ұл туса игі, ата жолын қуса игі”
деп Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1857-1931) ұрпағының ыждаһатты еңбегін ерекше
атап өтуге тұрарлық.
Ақын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1858 жылы
Павлодар облысы, Баянауыл ауданы Жайзатыс деген жерде туған. Ауыл
молдасынан бес жасынан оқып, хат таныған ол 1870 жылы Хамаретдин хазіреттің
медресесінде, одан кейін Бұхарадағы діни жоғары оқу орнында оқып білім
алады. Жасынан өнер білімге, әдебиетке құмар болған жас ақын ауыз әдебиеті
үлгілерімен жас кезінен танысып халықтық жыр-дастандарды жаттап өскен.
Мәшһүр Жүсіптің:
Айрылдым дәл он бесте ақыл естен,
Жабысып бір дауасыз ауру төстен, – деген жыр жолдарына қарағанда оның
ақындық жолға бой ұруы, алғашқы шығармашылық қадамы он бес жасында
басталған.
1875 жылдан бастап ол оқытушы бола жүріп, шығармашылық жұмыспен
айналысады. 1907 жылы Қазандағы Құсайыновтар баспасында Хал-ахуал,
Сарыарқаның кімдікі екендігі, Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамашамыз атты кітаптарын бастырып шығарады.
Ақын Дала уәлаяты газеті мен Айқап журналында заман ағымына
байланысты публицистикалық мақалалар да жариялап тұрды. Ол Ер Сайын, Ер
Көкше, Көрұғлы, Шара батыр жырларын, Баяты ақын Шөже, Шөже мен
Қалдыбай, Жанақ пен Түбек, Жанақ пен Сақау, Күдері мен Ұлбике, Ұлбике мен
Жанкелді, Шортанбай мен Орынбай, тағы басқа айтыстарын, Бұқар, Шортанбай,
Шөже, Орынбай тәрізді ақындардың, қазақ ру-тайпаларының шежіресін қағазға
түсірді.
Ақын өзінің қай шығармасында болсын халық көкейіндегі толғағы жеткен
мәселелерді сөз етеді. Мысалы, Сарыарқаның кімдікі екендігі дейтін
еңбегінде халықтың өз жер-суынан айырылып, патшаның отаршылдық бұғауына
түскенін ашына жазады. Ол өз заманының барлық болмыс-бітімін, бүкіл қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігін, рухани-мәдени өсу деңгейін, кем-кетік тұстарын
кеңінен толғайды. Бұл тұрғыда Мәшһүрдің шығармаларындағы ағартушылық сарын
оның поэзиясында айрықша көрініс табады. Ақынның Шығыс қисса-дастандарының,
мысал өлеңдерінің озық үлгілерін үйрене отырып, еліктеп жазған Гүлшат –
Шеризат, Шайтанның саудасы, Ғибратнама, Баяннама тағы басқа
дастандары мен мысал өлеңдері кең тараған.
Мәшһүр Жүсіп өзінен бұрын өмір сүрген қазақтың ұлы ағартушылары
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев сияқты демократиялық үрдіске,
өркениетке жетуді насихаттайды.
Жасынан діни білім алған, Құран – Кәрімді жаттап өскен, діни тәлім-
тәрбие көрген Мәшһүр өз шығармаларын жазғанда шариғат ережелерін басшылыққа
алып отырған.
Осындай көп қырлы қаламгер, білімпаз, ағартушының тағылымды істерін
ұрпақ санасына сіңірудің орнына қайтыс болған соң артына түсіп, жиырма бір
жылдан кейін Социалистік Қазақстан газетінде Мәшһүрдің ұлтшыл
буржуазиялық және діншілдік көзқарасты әшкерелейтін мақаласы жарияланады.
Оған Қазақстан Орталық партия комитеті қаулы шығарып, ақынның моласы
талқандалып, баласы Фазыл мектептегі мұғалімдік қызметінен қуылады.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының таным мен тағылымға толы дүниелерін оқып
шыққанда, бірнеше жайтқа айрықша тоқталу қажет сияқты. Біріншіден, ол
ұлттың болмыс-бітімін, кескін-келбетін, ғажайып тарихын қағазға түсіріп
кетті. Бұлар хронологиялық тізбелеумен емес, асқан зерттеушілік, зияткерлік
тұрғыдан жүйеленген. Мәшһүр Жүсіптің мұрасы бізді тың ойларға жетелейді.
Басқа елдерде толстойтану, шекспиртану, бальзактану ілімі сияқты бізде де
мәшһүртану ілімі қалыптасып келеді. Екіншіден, Мәшһүрдің қаламынан туған
бүкіл дүниелерінде шежірелік сипат басым. Ол дін, имандылық, дүние
жаратылысы, жақсылық пен жамандық, адамның қоғамдағы орны, өмір сүрудегі
негізгі мақсат-мұраты, тарих қойнауына кеткен алапат оқиғалардың шығу
себебі – осының бәрі бұл айтқанымызға дәлел.
Мәшһүр Жүсіп әдебиетшілер үшін ғана емес, тарихшылар үшін де көп мұра,
көп дерек қалдырды. Өкінішке қарай, біз оны әлі игере алмай жатырмыз.
Қазақтың шежірелік мұрасына қатысты пайымдаулардың түйіні мынаған
саяды:
1.Қазақстан тарихын жазу барысында Еуразия көшпелілері туралы, оның
ішінде түркі тілдес халықтар жайында жазылған байырғы және ортағасырлық
еңбектердің баршасы тілі мен діліне қарамастан қаперде болып, ғылыми
сараптан өткен деректер рухани айналымға түсуге тиіс.
2. Еңбектері шежірелік сипатта жазылған, әсіресе Алтын Орда ұлысынан
бергі кезеңді тілге тиек еткен төл авторлардың еңбектері Қазақстан тарихы
үшін аса құнды дерек көзі болып табылады.
3. Қазақтың фольклорлық мол мұрасындағы (тарихи өлең-жырлар, аңыз-
әңгімелер, шежірелік баяндар, мақал-мәтелдер, т.б.) деректерді өмір
шындығымен шендестіре отырып, Қазақстан тарихының мазмұнын байытатын қыруар
мағлұмат сүзіп алуға болады.
Қазақ хандығы құрылып, қазақ этнонимі орнығып, қазақ ру-тайпалары
жаңадан жасақталған кезден бергі уақыт аясында ғұмыр кешкен адамдардың бәрі
дерлік шежірелік түзілімге іліккен. Әйгілі тұлғалардың бәрінің дерлік өмір
дерегі туралы шежіре баяндары бар. Бұл әлем халықтарының тарихында кездесе
бермейтін бірегей рухани феномен. Яғни, қазақ халқының азаматтық тарихын
жазу барысында шежіре түпнұсқа дерек көзі ретінде айырықша мән беруді қажет
етеді.
Қазақ шежірелерінің толымды нұсқалары Қазақстан Республикасының
Орталық Ғылыми кітапханасына, Ұлттық кітапханаға, Мемлекеттік Орталық
мұрағатына жинақталған. Бір ғана Орталық Ғылыми кітапхана қорында 20 мыңдай
қолжазба болса, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба
қорында 6 мың беттей шежіре бар. Бұлардың ішінде деректік мәні назар
аударарлық шежірелер де кездеседі. Әсіресе, "Қазақтың хандары туралы”,
"Қазақтың өткен батырлары туралы”, "Қазақтың өткен билері туралы”,
"Қазақтың шежірелері”, "Үш жүздің шежіресі”, "Ұлы жүздің шежіресі” деп
келетін тақырыптағы қолжазбалардың тарихи дерегі мол.
Қазақтың мейлінше мол фольклорлық мұраларының, соның ішінде тарихи
өлең-жырларының, аңыз-әңгімелерінің, мәтел сөздерінің өнбойы тарихи
мағлұматтарға тұнып тұр. Ондай мағлұматтарды ғылыми зердемен жорып, ел-
жұрттың төл тарихымен шендестіре парықтай білу қажет-ақ. Мұның өзі қазақ
халқының тарихын, қазақ мемлекеттігінің тарихын "адамдандыруға”, сөйтіп
айғақ-мысалы мол мазмұн дарытуға себепші болуға тиіс.
Қазақ халқы тәуелсіз ел болып, тарихи тағдырының тізгінін өз қолына
алғаннан бергі уақыт аясында шежірелік материалдар жариялау айырықша
ынтамен қолға алына бастады. Мұндай үрдісті, алдымен, саяси-әлеуметтік
азаттықтың рухани азаттыққа ұласа бастауының нышаны деп қабылдаған абзал.
Сондай-ақ, шежірелік материалдар қазақ халқының тарихын жазу барысында
деректік мазмұнын байытуға себепші болатынын ескеру қажет. Ең бастысы,
жұртшылық шежіреге неғұрлым қанық болған сайын, солғұрлым қазақ халқының
этностық біртұтастығын тереңірек парықтайтын болады. Былайша айтқанда, жеті
атаға дейін қыз алыспау дәстүрінің арқасында қандас-туыстастығы мейлінше
бекемделген, "қарға тамырлы қазақ” екенін сезіне түседі. Бұл ретте,
шежірелік еңбектерді мінеп-сынап, сол арқылы халықтың тарихи жадын өшіруге
ықпал етуден гөрі, сол шежірелік мұралардың жиналуына, жүйеленуіне және
дұрыс парықталуына қолдау көрсетіп, ғылыми бағыт-бағдар сілтеп отыру
әлдеқайда пайдалы болмақ. Осындай қолдаулар көрсету барысында деректану
ғылымында қалыптасқан теориялық-әдіснамалық ұстанымдарға табан тіреп отыру
қажет.
1.2 Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы ел тарихы
М.Ж.Көпейұлы жазбаларындағы ел тарихының хронологиялық шегі (Адамзат
жаратылысынан Ресейдің отарлау саясатына дейін) аса ауқымды болғандықтан
тарихи оқиғалар тізбегін материалдың топтастырылуына, көлеміне, мазмұнына,
қолжазбада орналасуына сай 11 кезеңге жіктеп қарастыруымзға тура келеді.
Бұл кезеңдер : 1 ) Адам Ата- Ел хан ( б.з. ҮІІІ ғ. дейін); 2) Ел хан –
Қондыкер жұрты (ҮІІІ – ХІ ғ.); 3) 92 баулы Қыпшақ (ХІ- ХІІ ғ.); 4) Шыңғыс
хан – Жәнібек Барақұлы (ХІІІ-ХҮ ғ.); 5) Жәнібек-Салқам Жәңгір ( ХҮ-ХҮІІ
ғ.); 6) Әз Тәуке Абылай сұлтан (1680-1734 ж.); 7) Абылай хан ( 1734-1781
ж.); 8) Уали Саржан (1781-1836 ж.); 9) Кенесары (1837-1847 ж. ); 10) Қоқан
(ХҮІІІ ғ. – ХІХ ғ. 60 ж.); 11) Патшалы Ресейдің отарлау саясаты ( ХІХ ғ. ІІ
жартысы – 1907 ж. ).
Бірінші кезең (б. з. ҮІІІ ғ. дейін ) бойынша, Қазақ түбі Әбілғазы
шежіресіне сай Адамзат тарихын Адам Ата мен Хауа Ана жаратылысынан
бастайды. Бұл генеологиялық тізбек Топан су оқиғасына байланысты екіге
бөлінеді.:
1) 1000 жыл өмір сүрген Адам Ата – 912 жыл жасаған Шит 912 жыл
жасаған Анош (Ануш) – 840 жыл Қайнар (Қинан) – 920 жыл жасаған Майхауил
(Маһлаил) -960 жыл жасаған Жарты – 900 жыл жасаған Ыдырыс (Идрыс) –
Мұтұшалық (Нұқ пайғамбар).
2) Нұқ Жаббас (Яфас)-Түрік-Түтік-Еділше-Деббақой- Киік-Алыншы-Мұғол-Қара-
Уыз (Оғыз)-Күн, Ай, Жұлдыз (Бұзық, Бозоқ,), Көк, Тау, Теңіз, (Үш оқ)-Ел
хан Теңізұлы \26\.
Қазақ түбі еңбегінде Мәшһүр Жүсіп Нұқ пайғамбарға (Топан су
оқиғасына) ерекше тоқталып, Нұқ заманы туралы сақталынған діни сипаттағы
аңыз - әңгімелер беріледі \27\ Наурыз атты еңбегінде М. Ж. Көпеев
Баянауыл мен Көкшетау (Найзатас) тауларындағы тастардың жұмыр (малта тас)
бітімін назар аударып, Қазақстан жерінде топан су оқйғасы болғанын тарихи
шындық деп таниды.
Мәшһүр Әбілғазы шежіресінің варианттары Б.Әбілқасымов аудармасымен
шыққан (Алматы 1992, Ана тілі) нұсқасынан анағұрлым толымдырақ болып
келеді. Мұнда шежіресі ғалым Әбілғазы шежіресіндегі оқиғаларға, кісі
аттарына қосымша мәлімет, өз пікірін қатар келтіріп отырады. Мәселен,
екеуінде де Адам Атадан Яфеске (Жаббас) дейінгі аталары пайғамбар делінсе,
Б. Әбілқасымов үлгісінде Түрікті патша болған дейді. Ал Қазақ түбі
жазбасында: Жаббастың ұрпағы ең жасы үлкені Түрікті хан көтеріп, соның
аузына қараған. Мұның нәсілінен болған хандарға хақан аталды. Түріктер
заманында көшіп-қонып жүретұғын жұрт болды, -делінеді. Б.Әбілқасымов
кітабында Оғыз ханның алтын үй жасатқаны ғана мәлімделсе, Мәшһүр Жүсіп оны
қазақтың киіз үйі деп көрсеті, Уыз (Оғыз) хан заманынан төрт өрнек–үлгіні
сипаттап, Уыз заманын қазақ халқы тарихымен, салт–дәстүрімен байланыстырып
қарайды: Бұл шежіреден біздің алып отырған сыбағамыз–Уыз хан балаларына өз
пайым-парасатын, көзіне көрінген нәрсенің толымды- жарамдысын ат қылып қоя
беріпті: Күн, Ай, Жұлдыз, Тау, Теңіз деп. Сол аттарды күні бүгінге шейін
біздің қазақ айдың басында туған баланың атын Айбас қояды Таң ата туған
баланың атын Таңатар қояды. Көл басында туса Көлбай қояды. Тауда туса
Таубай, жайлауда туса Жайлаубай, қыстауда туса Қыстаубай, күн шығар туса
Күншығар қояды, түн ортасында тусаТүнқатар қояды. Күзекте туса Күзекбай,
Күзеубай қояды. Есілде туса Есілбай. Нұрада туса Нұрабай. Уыз ханнан ұстап
қалған үлгі өнеге-осы.
Екінші өрнек үлгісі- киіз үй. Бір нәрсені біреу іздеп таба алмай
келсе: Осы уыз үйлі пәленен таба алмағаның ба - дейді.
Үшінші өрнек үлгісі – топырлатып жылқы сою, қой сою қара сабаға қымыз
толтыру.
Төртінші үлгісі – тоғыз- тоғыздан сый, сыйлық, сияпат. Өлген өлігіне
мал шығарса да тоғыздан. Байлар өлсе жаназаға барып келіушілерден: Неше
тоғыз шығарыпты? - деседі.
Арғы атамыз Ер Түрік, екінші буын атамыз – Мұғол, Маңғұлыскейге
қосыламыз. Үшінші буын атамыз – Уыз хан. Ай мен Күн, Жұлыдызына таласпай-
ақ қоялық. Үш оқты бізге қимай ма! Біз неге бұл күнге шейін үш жүз атанып,
үш алаш атанып жүрміз!.
Үзінді соңында берілген Мәшһүр Жүсіп пікіріне ерекше тоқталуға болады.
Хамза Әділгерев өз мақаласында оғыз мемлекеті үш ордаға бөлінгенін
сипаттайды \28\. Ал Ә.Х.Марғұлан еңбегінде Тамағалы тасты зеріттеген
ғалым И. Шренк пікірі беріледі \29\ Шренк оғыз ұлысының екі ұлы тайпадан,
Боз оқ пен Үш оқ тайпаларынан құралатындығын айтады. Айтылған деректер
мен пікірлер Қазақ түбі Уыз ханды оғыз билеушісі (ҮІІІ-Х ғ.) ретінде
көрсетеді және Мәшһүр Жүсіптің үш жүз құралуы жөнінде айтылған ойын бекіте
түседі .
Екінші кезең (ҮІІІ-ХІ ғ.) бойынша, Қазақ түбі Аныс, Ақкөсе сахабалар
(ҮІІІ-ІХ ғ.) дәуірі мен Қондыкер жұрты ( ІХ-ХІ ғғ. оғыздар ) тарихын
баяндайды. Түркі халықтары тарихында ислам дінінің таралуы ҮІІІ-ІХ ғ. араб
шапқыншылығымен тікелей байланыстырылды. Қазақ түбі № 1176 Қазақ түбі №
1177 нұсқаларында Мәшһүр Жүсіп Аныс ( Әнес, Ан хазірет ), Ақкөсе, Мәлік,
Имамбайыр т. б. Сахабалардың түркілерден (арабтардан емес, 92 баулы
Қыпшақтан – Л. Ж.) шыққан адамдар екенін, Мұхаммед (Мұхамбет) пайғамбар
заманында кәпірлермен соғыз жүргізгендерін айтады. Оған қоса Қазақ түбі
№ 1176 үлгісінде ғалым қазақтың арғы тегін осы Аныс сахабадан бастап
тарататынын шежіренің 1874 жылы Құнанбай би қажылық сапарында табылғанын
баяндай отырып, бұл үлгіні таза генеологиялық тұрғыдан емес (қазақ
арабтан, сахабадан шықты), жылнамалық хронологиялықуақыт бойынша) жүйеде
қабылдау қажет деп есептейді \30\.
3.Жандарбек мақаласы да Мәшһүр пікірін қуаттай түсіп, қазақ
шежіресінде кездесетін Қарақожа, Аққожа, немесе Жаншора (шора құдайдың
құлы мағынасында, Құл Қожа Ахмед Ясауии.- Л. Ж.) Ақшора кісі есімдерін
шора, қожа, сопы сөздері тарихын ХІІІ-ХІҮ ғ. Алтын Орданың
исламдануымен байланыстырады. Сондай- ақ бұл заман оқиғаларын Мәшһүр
Жүсіптің Сайрам қаласының мешітіндегі екі тас бағанды орнатқан Ысқақ бап,
Ибраһим ата, Қожа Ахмед Иассауи туралы діни аңыз-әңгіме деректері толықтыра
түседі.
Қазақ түбі енді бір үлгілерінде.Ел ханның жұрты Қондыкер халқының
тарихы әңгімеленеді: Ел ханның балалары – Қондыкер жұрты. Ол қайда
десеңіз, Асламбол( Стамбул- Ж. Л. ) халифаты қол астында Баспа бетінде
Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер деген атпен шыққан еңбегінде
\31\ . Мәшһүр Жүсіп халифа Ғұлаалдин тұсында Қондыкер жұртын бастаған ер
Тоғырыл қолбасы Жауын жаулап жұрт алып беріп, ... ақырында Осман қазы
халифа болғанын мәлімдеп, шежіре үлгісін (Қондыкер үлгісін ) ұсынады:
... Сонан осы күнге шейін халифалық Осман қазы әулетінде қалды : Османия
деп айтылатұғын себебі – сол. Бұл кісінің асыл нәсілі түркі жұртынан
екендігіне Османия түркісі деген сөз айғақ.
Біздің қазақ халқының қариялары: Біз үш ханның баласымыз,- десін
сөйлейді,- Сейіл хан , Жайыл хан, Ел хан. Сейіл ханнан – сегіз арыс
түрікпен. Жайыл ханан – Майқы, Майқыдан туған өзбек Елден-Сыбан. Өзбектің
үш баласы бар: үлкені- Мың, ортаншысы- Жүз, кішісінің аты- Қырық,- дейді.
Сыбаннан Қазақ пен Созақ. Созақ баласы – Қарақалпақ. Қазақтан: Ақарыс,
Жанарыс, Бекарыс. Үш жүздің баласы: Қазақтың атасы осы үшеуі екен, - деп
айтысады. Ел ханның балалары-Қондыкер жұрты . Ол қайда десең, халифа қол
астында Қондыкердің ауыр қолы деп айтылатұғын бұрынғының сөзінде бар емес
пе дейді. Түрікмен (Түрікпен) дегеннің мәнісі Қондыкер жұрты ауып кеткенде,
бұлар мұнда! - деп, Түркілерден қалғадар,- деп, сонан түрікмен атанып
кеткен деседі.
Осы бір Қазақ түбі мәліметіне сүйенген Ә.Х.Марғұлан Қондыкер
шежіресінің шығуына (ІХ-ХІ ғғ.) негіз болған оғыз тайпаларының ІХ- ХІ ғғ.
Түркия жерінде (ХҮ ғ.а.) орнығып, Осман түріктері атанғанын айғақтайды.
Үшінші кезеңде ( ХІ-ХІІ ғ.) Қазақ түбі 92 баулы Қыпшақ тарихы
туралы әртүрлі мәлімет көзін ұсынады.Сарыарқа жерінің тарихын сөз қылған
кітабында Дәшті Қыпшақ заманы баян болады: Әркім білімі жеткен жерден
сөйлеу керек. Күн батысы-Сырдария, күн шығысы- ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі-
Жетісу, Семиреченский өзені, солтүстігі, Еділ, Жайық. Сол төрт судың арасы
заман қадымда Дәшті Қыпшақ жұртының қонысы еді. Сол Қыпшақтан 92 ру ел
тарайды. Қытай көп пе, Қыпшақ көп пе - деп мақал болған себебі сол.
Осы біздің үй салып, отын-жай қылып отырған жерімізден бізден бұрын
неше жұрт келіп, неше жұрт кеткен. Өзімізге тақау, алдымызда иеленген
жұрттарда кәрі құлақты, өзінен құлағы бұрын туған жандардан естуімізше,
Мық деген бір жұрт өтіпті. Ол моғол нәсілінен болса керек... Олардан
қалған белгі бар, әр жерде қалған үлгі бар ... Жаназасы: қалмақ тасқа
табынады. Ер басына бір- бір тасы болады. Сол тастармен барып, көп тасты
үстіне үйіп кетеді екен. Сарыарқадағы оба дейтұғын- үйілген көп тас,
қалмақтың өлгніне шығарған жаназасы екен... Абад бір қадірлісіне адам сорты
сықылдырып сын тас қояды екен. Қай жерде болса да, күйген кірпішпен жасалып
жермен жер болып кеткен қызыл кірпіштер –ноғайлардың моласы да, тастан
үйілген обалар – қалмақтардың моласы \32\.
Бұл жерде назар аударалық мәселе, Әлкей Хақанұлы Марғұлан мық тастарды
ислам діні таралмай тұрған кезде түркілердің моласы деп таниды \ 33\.
Бичурин Н.Я. (Иакинф ) мен Қытай Тан Жу шежіресі бойынша, түркілер өлген
марқұмының тасқа қашалған тұлғасын қояды, өлтірген адам санына байланысты
ескерткіштің алдына сонша тас үйеді. Уақыт жағынан бұл тас мүсіндерді түркі
қағанатына ( ҮІ-ҮІІ ғ. ) да, Қыпшақ дәуірінде де ( ҮІІІ-ХІІІ ғ.) жатқызуға
болады. Сонымен қатар академик Марғұлан Ә.Х. Осы зеріттеуінде Көпеев М.Ж.
т. б. шежірешілдердің осындай жансақ пікір білдіруінің себебін, тарихи
негізін ашып көрсетеді: ХҮІ ғ. Басында Бұқара ишандары: Қазақтар тастан,
киізден кісінің тұлғасын жасайды, соған табынады. Олар мұсылман емес,- деп
фәтуа шығарады. Оған қарсы қазақ білгіштері (Қасым хан, Ақ-Назар ): Ол
тасты жасайтын біз емес, қалмақ деп айтыңдар, - деген соң, барлық обалар,
мүсін тастар қалмақтікі аталып кетті. Яғни, белгілі бір тарихи оқиғалар
барысына (ХҮ ғғ. Сырдария қалалары үшін Бұқар мен Қазақ хандығы тартысы)
байланысты жер атаулары тарихи да әдейі бұрмаланып, кейінгі Мәшһүр-Жүсіп
сынды шежірешілердің қателесуіне (тас обаларды қалмақтікі деуіне) әкеп
соққан. Ал белгілі тарихшы ғалым Ж.О.Артықбаев Мық дәуірін Қола ғасыры,
Андронов мәдениетімен байлансытырады \34\.
Енді бір Қазақ түбі нұсқасында Мәшһүр-Жүсіп Қыпшақ тарихын Әбілғазы
шежіресімен салыстырып баяндайды: Уыз ханның бір нөкері қарақытайдың ханы
Итбарақ хан соғысында өліп, буаз қалған қатыны іші қуыс шірік ағаштың
ішінде босанып, ұл тауып Уыз ( Оғыз – Л. Ж. ) хан ол баланың атын Қыпшақ
қойып, өскен соң өзін батыр басы қылып, көп қосынмен Орыс, Аулақ, Башқырд
жағына жіберіп. Бұл көп жұртты бағындырып, 300 жыл патшалық дәурен сүріп,
сонан Еділ, Жайық, Ертіс, Сырдария аралығындағы дала Дәшті-Қыпшақ атанды.
Қытай көп пе, Қыпшақ көп пе? - делінген сөз осы қыпшақ заманында айтылған
сөз екен.
Төртінші кезең ( ХІІІ – ХҮ ғ. ) бойынша Қазақ түбі Шыңғыс хан мен
әулетінің шежіре тарихын таратады. Ш.Құдайбердіұлы мен Қ. Халид. т.б.
шежіре нұсқаларында ХІІІ ғғ. Қазақстан тарихын Шыңғыс хан заманы ретінде
қарастырады. Қазақ түбі олардан өзгешелігі, мұнда мазмұны жағынан
Манғолдың құпия шежіресіне ұқсас В. В. Радловтың Қазақ түбі аңызын \35\
қосымша дерек ретінде пайдаланып, Шыңғыс әулеті шежіресі Жәнібекке дейінгі,
Жәнібектен кейінгі кезеңдерге бөлініп беріледі. Оған дәлел, Қазақ түбі №
1176, Қазақ түбі № 1645 нұсқаларында ХІІІ-ХҮғғ. Шыңғыс ұрпағы тарихы
мүлде айтылмастан, бірден қазақ хандары шежіресі ( ХҮ- ХҮІІ ғ.) сөз болады.
Әбілғазы Түрік шежіресінен \36\ қысқартылып алынған Қазақ түбі №
1173 нұсқасында (406- 408беттері) Шыңғыстың Жұлдыз ханға дейінгі арғы ата
– тегі мен Жәнібек Барақұлына дейінгі әулет тарихы қамтылған. Мұндай жалаң
генеологиялық (Әбілғазы шежіресіндей) тізбектеп таратудан бас тартқан
тұсында Мәшһүр-Жүсіп ХІІІ-ХҮ ғ. тарихын халық жадында ауызша сақталған
фольклор мәліметтермен толықтырып, жазба шежірелермен (Қ.Халид,
Ш.Құдайбердиев), орыс ғалымдары зерттеулерімен байланыстырып, салыстырып
қарайды.
Мәшһүрдің өзінің: Осының бәрін шежіреден көріп жазған сөз емес,
естуімен жазылған сөздер. Құлақпен естіген танық, - деп ескерту жасалынған
Қазақ түбі бір варианты мынадай мәлімет келтіреді: Шыңғыс хан ұлы –
Жошы хан. Бұл Жошы ханның балалары: Бату хан, лақабы Сайын хан ; бір
баласы Шайбаны хан, бір баласы Тоқай Темір; бір баласы Бөрке ( Бүрік) хан.
Бұлардың заманында Мауралінхәрдегі, Дәшті Қыпшақ үшке бөлініп: Ақ Орда, Көк
Орда, Алтын Орда атанды.
Алтын Ордада Бөрке хан болды. Ақ Ордада Шайбан хан хан болды. Көк
Ордада Тоқай Темірхан хан болды. Тоқай Темірден Өз Темір, мұның ұлы
Хожақол, мұның ұлы Бадақол, мұның ұлы Орыс хан, мұның ұлы Құйыршық
хан,мұның ұлы Барақ хан, мұның ұлы әз Жәнібек хан,мұның ұлы Жәдік хан....
Ал мазмұны Ш. Құдайбердіұлы шежіресімен. үндесетін Қазақ түбі № 1177
үлгісі ХІІІ-ХІҮ ғ. тарихы туралы нақтылы (даталық) мәлімет бергенімен,
шежіре кестесінде ауытқулар (Орыс ханды Бату хан ұрпағы деп көрсетуі – Л.
Ж. ) жасайды: Садағын сағымға ілген Шыңғыстың шын ұлы, тұңғышы – Жошы хан,
екінші- Шағатай, үшінші – Үкідай, төртінші – Толы хан.
Жошы ханның баласы – Бату хан, лақабы – Сайын хан. Осы атпен аталып
кетті. Сарытаудан төмен, Аштарханнан жоғары, Еділге маңайлас жерде 651 жыл
( 1250-1253 ж.) шамасында бір шаһар салып, өзі бітіре алмай, немере –
шөберелердің заманында толық шаһар болып, Сарайшық, Ұлы Орда, Алтын Орда
деп, Жошы ұлысына кіндік болып, 234 жылдан соң ( 1486-1487 ж. ) жарап
болды. Бұл күнде оның орнында немістің бір кішкене қаласы бар, Сариғн(
Царицын- Л. Ж. ) атайды.
Бұл Сайын хан ұрпағынан Орыс хан, Орыс ханнан Құйыршық хан, Құйыршық
ханнан Барақ хан. Қазақ һазарлы болған осылар. Барақ ханнан Жәнібек хан.
Қазақ жұртын билейтұғын Жиренше шешенмен бастас болған әз Жәнібек осы.
Тоғыз баласы болған....
Келтірілген екі мәтін Мәшһүр – Жүсіптің шежіре жазуда барлық Шыңғыс
әулеті хандарының тарихын тарқатудан бас тартқанын, тек қазақ халқы
тарихымен тікелей байланысты шежіре кестелерін (Жошы, Бату, Орыс, Барақ,
Жәнібек) ғана келтіргенін көрсетеді. Нақтылы ғылыми зерттеулер сараптаулар
болмаған заманда қазақ шежілерінің көбі Мәшһүр – Жүсіптегідей Алтын Орда
билеушісі (1342-1357 ж.) әз Жәнібек Өзбекұлы мен қазақтың ханы әз
Жәнібек Барақұлын (1473-1480 ж.) бір адам ретінде сипаттайды: Әз
Жәнібек ноғайлының ханы болған, қазақ та бұған қараған. Онда ол қазақтың өз
еркімен, ата-бабасының ғұрып-әдетімен ұстаған. Арғынды дадқа сайлап,
Найманды оған орынбасар; Үйсінді дадқа сайлап, Жалайырды оған орынбасар;
Алшынды дадқа сайлап, Жаппасты оған орынбасар қылыпты, - деген бір бос
әңгіме бар Шын өтірігін құдайдан басқа кім біледі. Әз Жәнібектің тоғыз ұлы
болған.
И.Шәмшәтұлы, Ж.О.Артықпаев зерттеулерінде қазақ аңыздарындағы екі
Жәнібектің бір хан ретінде әңгімеленуі талқыланған. Мәшһүр-Жүсіптің Асан
қайғы туралы әңгімесінде Асан қайғы (шын аты-Хасенхан) әз Жәнібектің
Жайық бойында салған ордасын кейін кәпір алады деп айыптайды. Тарихымызда
Әз Жәнібек Өзбекұлы салдырған Аштархан қаласын 1554 жылы орыс патшалығы
жаулап алғаны мәлім.
Сондай-ақ Ақсақ Темір, Тоқтамыс, Едіге туралы айтылған тарихи аңыз
мағлұматтары бұл кезең тарихын жан-жақты талдай қарастыруға жол ашады.
Мәселен, Қазақ түбі №11700 б қолжазбасында (693(353)- 704(362; 101)
беттер) Орта Азия билеушісі (1370-1405 ж.) Әмір Темір Тарағайұлы хақында
сақталған діни фольклор беріліп, соңында оның жарқын істеріне – ғимараттар
салғызуына жоғары баға беріледі: Дүниеде қылған еш ісінде салдырғаны –
мешіт, медресе. Шаһында әулие хазірет сұлтан Алғарфин Қожа Ахмет
Иассауиының үстіне күмбез салдырған. Ташкентте Зеңгі Ата деген әуленің
үстіне күмбез салдырған ... Бұхарай Шарифтың осы күнгі қорғаныс Әмір Темір
салдырған.
Әмір Темір замандастары: Тоқтамыс хан мен Едіге арасындағы саяси күрес
тарихы да Қазақ түбі № 1176 ( 111\ 105\ - 113\ 107\ беттер ), Қазақ
түбі № 1177 (4-11 беттер), Қазақ түбі № 1173 (38 (68) бет) жазбаларында
аңыз - әңгіме мазмұны арқылы түсіндіріледі \38\. Оған қоса ХҮІ ғғ. Орманбет
би мен Мөңке би туралы айтылған Ноғайлы аңыздары да мол мәлімет ұсынады.
Бесінші кезең ( ХҮ-ХҮІ ғ.) бойынша Қазақ түбі Жәнібектен Салқам
Жәңгірге дейінгі қазақ билеушілері тарихын сипаттайды. Мәшһүр-Жүсіптің
жалпы қазақ хандары туралы айтылған екі пікірі де қазақ хандығында саяси
жағдайдың ылғи өзгеріп отырғандығын аңдатады. Мәшһүрдің бірінші пікірі оның
қазақ хандарына арнап жасалынған тізімінің соңында берілген Заманында –
хан болып, халыққа аттары шыққан хандар орыстың оразасындай бірде бар,
бірде жоқ. Аты шықпаған... болымсыздардың болғаны не, болмағаны не! Оларды
айтып не, айтпайне! Аты шықпаған жігіттен, аты аталған төбе артық,-
деген бар емес пе!. Екінші пікірінде Жоңғар хандығындағыдай қазақ
хандығында өзара байланысты, мұрагерлік билеу жүйесі жоқтығын сынайды.
Қазақ түбі Қазақ хандығы тарихын Жәнібек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МӘШҺҮР ЖҮСІП ЕҢБЕКТЕРІ - ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ДЕРЕК КӨЗІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...10
1.1 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өмірі мен қөзқарастарының қалыптасу
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2 Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы ел
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2 тарау МАШҺҮР ЖҮСІП ЕҢБЕКТЕРІ - ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.1 М.Ж.Көпеев дерек
жинастырушы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 42
2.2 М.Ж.Көпеев дерек
зерттеуші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..52
2.3 Мәшһүр Жүсіп және қазақтың мақал-
мәтелдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тарих ғылымы үздіксіз дамуы жаңа деректер таным
арнасына тартылып, үнемі зерттелуі қажет екені баршамызға белгілі.
Деректанушы ғалымдар жергілікті халықтағы ауызша, жазбаша деректерді сол
елдің тарихи, рухани дамуының бірден-бір кепілі ретінде қарастырылды. Ел
тарихының обьективті зерттелуі деректану ғылымының дамуымен тікелей
байлынысты. Ғылыми ортаға беймәлім қолжазба мәтіндер жарияланып, зерделене
түссе, тарихымыздағы ақтаңдық мәселелердің де ашыла түсері анық.
Кешегі ХХ ғасырда жетпіс төрт жыл ғана өмір сүрген Советтік
Социалистік Республикалар Одағы деп аталатын мемлекетте, түрі ұлттық,
мазмұны социалистік деп аталғанымен ұлы орыстық шовинизммен ұштасқан
коммунистік идея басым тоталитарлық жүйеде іс-әрекеті мен шығармашылығында
діни көзқарас, ұлттық мақсат тәуелсіздікке ұмтылу идеясы бар тұлғалардың
есімін ел есінен шығарып, ұмыттыру мақсатында саясат бұғауында ұстап,
оқытбай жасырып келгені белгілі. Қазақ халқының осындай перзенттерінің
қатарындағы, ХІХ ғасырдың екінші жартысы және ХХ ғасырдың алғашқы
ширегіндегі ұлт білімпаздары мен зиялы топ өкілдерінің бірі – Мәшһүр Жүсіп
Көпейұлы. Осы орайда халқымыздың тарихы, мәдениеті туралы мол мұра
қалдырған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының (1858-1831) қазақ ғылымына қосқан үлесін
ерекше атауымызға болады.
Әрине, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы еңбектерін жіктей қарастырсақ,
фольклортану, медицина, астрономия, философия, космология, этнография,
теология т. т. ғылым салалары үшін де құнды зерттеулер, деректік мәтіндер
бар.
М.Ж.Көпейұлының тарихы мұрасы хақында сөз болғанда, ғалым жазбаларын
мазмұны жағынан екі жақты сипатта қарастыруымызға тура келеді. Біріншіден,
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы өмір бойы (1917 ж. дейін) салт атпен Қазақстанның көп
жерін аралап жүріп, мол мағлұмат шоғырын жазып алған. Екіншіден, көп жылдық
зерттеу жұмысын қолжазбалық кітап түрінде жинақтаған. Бұл жағынан алғанда
Мәшһүр қолжазба кітаптарының бірқатары әрі деректанушылық, әрі тарихшылық
мазмұнда жазылғанын шамалаймыз.
Мәшһүр-Жүсіптің тарихи мағлұматтарды шежіре түрінде баяндап жазғаны
белгілі. Белгілі шығыстанушы ғалым В. П. Юдин өз зерттеуінде фольклордағы
тарихи әңгімелер топтамасын далалық ауызша тарихнаманың тарихи білімді
жеткізудің негізгі формасы деп көрсетеді: “Ол – далалық ауызша тарихнама.
Тарихи атқарушының (субьектінің) өзінің өткені жөніндегі жады. Қазақстан
тарихын қалпына келтіру тек осы екі тарихнамалық дәстүрді пайдалану арқылы
ғана іске аспақ. Бірі – кәдімгі жазбаша, яғни отырықшы елдердің
мәдениетінің нәтижесі, екіншісі – далалықтардың ауызшасы.
Далалық ауызша тарихнама - Дәшті Қыпшақ көшпелілерінің тарихи білімі.
Біз үшін Дәшті Қыпшақтың шығыс бөлігі моңғол заманынан бері көшпелілердің
ортақ тарихы зердесінен бөлектене бастаған ерекше өлке. Осы себептен тарихи
білімді не “ауызша дәстүр” деп, не “аңыз”, “хикая” деп анықтауға болмайды.
Далалық ауызша тарихнама не мифология, не фольклор, мысалы, батырлық эпос
түрінде ұтылмауға керек, себебі фольклордың өзі далалық ауызша тарихнамадан
нәр алған.
Осыны көрсететін шығармаларды далалық ауызша тарихнаманың деректері,
қайнар көзі деп белгілесе болар еді. Олар Дешті Қыпшақ көшпелілерінің
тарихи білімдерінің тарауларына құрылған тарихи әңгімелердің жинағы сияқты.
Бұл әңгіме тараулар “қария сөз”, яғни ескіден қалған көне сөз деп ерекше
аталған. Осы белгісімен бұл деректер шығыстың кәдімгі сарай тарихнамасынан
бөлектенбеді. Оларда далалық ауызша және шығыстың жазбаша тарихнамасының
элементтері аралас” \1\.
В.П.Юдин атап көрсеткен екі тарихнамалық (далалық ауызша және жазбаша
шығыс) дәстүр Мәшһүр мұрасында өзара байланыста берілген. Оның үстіне
ғалымның қазақ елі тарихына қатысты барлық мәлімет көздерін қамтуға тырысуы
және бұл тарихи білімді ғылыми жүйелілік тұрғысынан баяндауға ұмтылуы
қолжазбалар құндылығын арттыра түседі.
Отандық тарих ғылымы жазба жәдігерлердің жүйелі түрде зерттелуін
қажет етеді. Арабтанушы А.Б.Халидов дүние жүзінде 630000 шамалы қолжазба
кітап (түпнұсқа) сақталғанын анықтады \2\. Қазақ қолжазбаларын зерттеген
М.Бөжеев пен М.Ғұмарова Алматыдағы Орталық Ғылыми кітапхана қолжазба
қорында көлемі әртүрлі 40000 қолжазба (түпнұсқасы мен көшірмесі аралас)
3000 папкаға сидырылып салынғанын мәлімдейді \3\. Ал бұл қорларда
сақталынған Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы мұрасын жете зерттеген ғалым М.Бөжеев
қолжазбалары көлемі 30 томдай болады деп көрсетті \4\. Мұндай мол қазынаны
игеру көп жылдық ізденісті қажетсінеді.
Мәшһүртану тарихына шолу жасасақ, Кеңестік дәуірде, көбінесе,
әдебиетші ғалымдар: М.О.Әуезов, М.Бөжеев, З.Сейітжанов, Д.Әбілев,
Ж.Шалғымбаева, С.Дәуітов т. т. зерттеулерінде ғалымның әдеби мұрасы,
фольклоршылдық қызметі басым айтылды. Академик Ә.Х.Марғұлан мен Е.Бек-
маханов еңбектерінде ғана оның тарихи мұрасына баға берілген. Түпнұсқамен
жұмыс жүргізген ғалым, академик Әлкей Хақанұлы Марғұлан ғана 1940 ж.
басылып шыққан мақаласында: “Мәшһүр – Жүсіп жинаған тарих, әдебиет
материалдары өте бағалы”,- деген тұжырым жасады \5\.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы қолжазбаларында Кенесарытану саласы бойынша
сақталынған мәліметтерді (кейіннен жинақ ретінде құрастырылған №1330 папка)
Орталық Ғылыми кітапхана қолжазба қорынан іздеп тауып, аударып, жан-жақты
пайдалана білген ғалым Е.Б.Бекмаханов М.Ж.Көпеев мәліметтерінің
географиялық нақтылығына, тарихи шынайлығына жоғары баға берді \6\. Алайда
1952 ж. орын алған “Е.Бекмаханов ісі” Мәшһүртануға да көп қиындық келтірді.
1984-1986 ж. жарияланған Ә.Х.Марғұлан зерттеулерінен \7\ басқа ешбір ғылыми
еңбектерде Мәшһүр-Жүсіптің тарихшылық көзқарасы мен қызметі мүлде
қарастырылмады. Кеңес өкіметі жүргізген саяси қуғындау шаралары және ғылыми
шығармаларының ескі араб жазуында жазылуы 1952-1991 ж. тарихшы
ғалымдарымыздың Мәшһүртану бағытына үлес қоса алмауына себеп болды.
Ескі хадим жазуымен жазылғандықтан әдебиетші, фолклортанушы ғалымдар
МЖ.Көпеев қолжазбаларын толық емес, шағын үзік фрагмент- терін ғана
тәржімалап отырды. Толық тәржімалау мүмкіндігі болмаған себепті біртіңге
дейін көптеген ғылыми жинақтарда М.Ж.Көпеев көбінесе әдебиетші, фольклор
үлгілерін жинаушы деп көрсетіліп келеді.
Өткен ғасырдың 90-жылдары Мәшһүртануда зор өзгеріс жүзеге асып,
шежіресі (1993 ж.) мен екі томдық жинағы (1990, 1992 жж.) жарияланып,
тарихшы ғалымдар еңбектерінде Мәшһүр мәліметтері пайдаланылып, оң бағалана
бастады. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы мұрасымен таныс болған ғалым М.Қ.Әбусеитова
ғылыми еңбегінде жазбаларындағы мәліметтерінің тарихи- лығын жоғары
бағалап, терең зерттеудің қажет екенін жазды \8\. Мәшһүртану бағытында
тарих ғылымы саласы бойынша Алпысбесұлы М. (1999 ж. Қарағанды) мен Жүсіпов
Е.Қ. (2000 ж. Астана) кандидаттық диссертация- ларын қорғады. М.Алпысбесұлы
қазақ шежіресіне арнаған еңбегінің бір тарауын тікелей Мәшһүр-Жүсіптің
“Қазақ шежіресі” туындысын зерттеуге арнады. Е.Жүсіпов ғалым жазбаларындағы
тарихи тұлғалар туралы мәліметтерге сүйеніп, сол тұрғыдан оның тарихтану,
деректану көзқарасын қарастырды.
Кейбір даулы мәселелер бойынша, салыстыратындай басқа мәлімет кездесе
қоймағандықтан Мәшһүр мәтіндерін сол қалпында өзгеріссіз келтірілген.
Билеушілердің өмір сүрген жылдарын, ата-тегін, мекендеген жерлерін т. т.
баяндайтын Мәшһүр мәтіндері осы басылым арқылы шығыс- танушы, өлкетанушы,
тарихшы, деректанушы ғалымдар назарына ілініп, алдыңғы болашақта М.Ж.Көпеев
пайдаланған дерек көзі иелерінің есімдері ашыла түседі деп сенеміз. Алда
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының әр қолжазба үлгісін толық аударып, қажетті
түсініктер беріп, жеке кітап ретінде жариялау міндеті тұрғаны түсінікті.
Мәселенің тарихнамасы. Қазақ тарихына қатысты мол деректердің
бір шоғыры Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931 жж.) қолжазбаларында
жинақталған. Бұл арада бір назар аударарлық мәселе, М.Ж.Көпеев тек ауыз
әдебиеті үлгілерін жазып алумен шектелмей, кейбір қолжазба кітаптарын да
тарихи фольклор нұсқаларын (тарихи әңгіме, дастан т.б.) жазба-шежіре
варианттарымен, баспа бетінде жарияланған тарихшылардың шежіре
кітаптарымен, ғалымдардың зерттеу еңбектерімен өзара байланыстыра отырып,
кейбір оқиғаларға, тұлғаларға т.т өз пікірлерін білдіре отырып, біртұтас
хронологиялық жүйеге келтіріп баяндауға ұмтылған. Бұған қарағанда Мәшһүр
мұрасы деректанушылық және тарихнамалық жағынан құнды материал болып
табылады.
Өмір сүрген заманының тарихты айту дәстүріне сай Мәшһүр Жүсіптің тарихи
мағлұматтар сақталынған мәтіндерді шежіре түрінде баяндап жазғаны белгілі.
Академик М.Қ.Қозыбаев өз зерттеуінде шежіре сөзін халықтың тарихи танымын
көрсететін, әрі тарихи сана-сезімді қалыптастыратын мағлұмат көзі деп
қарастырады: “Айтарлықтай тарихи жазбасы (хроникалары) болмаған халықтардың
тарихи танымын түсінуде ұжымдық зерде (ата дәстүр, халықтың аңыз-жыр
айтушылары, генеологиялық үлгі т. б.) өзектілігі арқасында отбасы, ру,
тайпа, жалпы алғандағы халықтың шығу тегін жадында сақтап келген аңыз,
әңгімелер маңызды орын алады” 1, 167.
Белгілі шығыстанушы ғалым В.П.Юдин өз зерттеуінде фольклордағы
тарихи әңгімелер топтамасын далалық ауызша тарихнаманың тарихи білімді
жеткізудің негізгі формасы деп көрсетеді: “Ол-далалық ауызша тарихнама.
Тарихи атқарушының (субьектінің) өзінің өткені жөніндегі жазды. Қазақстан
тарихын қалпына келтіру тек осы екі тарихнамалық дәстүрді пайдалану арқылы
ғана іске аспақ. Бірі – кәдімгі жазбаша, яғни отырықшы елдердің
мәдениетінің нәтижесі, екіншісі далалықтардың ауызшасы.
Далалық ауызша тарихнама-Дешті Қыпшақ көшпелілерінің тарихи бөлімі. Біз
үшін Дешті Қыпшақтың шығыс бөлігі мұңғол заманынан бері көшпелілердің ортақ
тарихи зердесінен бөлектен бастаған ерекше өлке. Осы себептен тарихи
білімді не “ауызша дәстүр” деп, не “аңыз”, “хикая” деп анықтауға болмайды.
Далалық ауызша тарихнама не мифология, не фольклор, мысалы, батырлық эпос
түрінде ұтылмауы керек, себебі фольклордың өзі даналық ауызша тарихнамадан
нәр алған.
Осыны көрсететін шығармаларды далалық ауызша тарихнаманың деректері,
қайнар көзі деп белгілесе болар еді. Олар Дешті Қыпшақ көшпелілерінің
тарихи білімдерінің тарауларынан құралған тарихи әңгімелердің жинағы
сияқты. Бұл әңгіме тараулар “қария сөз”, яғни ескіден қалған көне сөз деп
ерекше аталған. Осы белгісімен бұл деректер шығыстың кәдімгі сарай
тарихнамасынан бөлектенбейді. Оларға далалық ауызша және шығыстың жазбаша
тарихнамасының элементтері аралас” 1, 64-65; 3, 18-19\.
Ал В.П.Юдин атап көрсеткен екі тарихнама (далалық
ауызша және жазбаша шығыс) дәстүрлері Мәшһүр мұрасында өзара байланыста
берілген. Оның үстіне ғалымның қазақ елі тарихына қатысты барлық мәлімет
көздерін қамтуға тырысуы және бұл тарихи білімді ғылыми жүйелілік
тұрғысынан баяндауға ұмтылуы қолжазбалар құндылығын арттыра түседі. Отандық
тарих ғылымы жазба жәдігерлердің жүйелі түрде зертелуін қажет етеді.
Біздіңше, бұл бағытта жүргізілген жұмыстар нәтижелі болуы үшін тарих
ғылымының деректану саласында Мәшһүр Жүсіп, Н. Наушабайұлы, Қ. Халид, М.
Шорманұлы т. б. жазбаларының әрқайсысы жеке-жеке зерттеліп, біртіндеп
енгізілуі керек деп санаймыз.
Арабтанушы А.Б.Халидов дүние жүзінде 630 000 шамалы қолжазба кітап
(түпнұсқа) сақталынған деп анықтайды 4, 255. Қазақ қолжазбаларын
зерттеген М.Бөжеев пен М.Ғұмарова Алматыдағы Орталық Ғылыми кітапхана
қолжазба қорында және Әдебиет және Өнер институты қолжазба қорында көлемі
әртүрлі 40 000 қолжазба (түпнұсқасы мен көшірмесі аралас) 3000 папкаға
сидырылып салынғанын мәлімдейді 3, 4. Ал бұл қорларда сақталынған Мәшһүр
мұрасын жете зерттеген М. Бөжеев ғалым қолжазбалары көлемі 30 томдай болады
деп көрсетеді 4, 127. Мұндай мол қазынаны игеру ісі көп жылдық ізденісті
қажетсінеді. Ақын шығармалыры әртүрлі себептермен Қазан, Ташкент, Омбы,
Санкт-Петербург, Томск, Орынбор т. б. қалаларына тарап кеткен. Тіпті, Париж
қаласынан (2000 ж. мамырында) вице-премьер министр Иманғали
Тасмағамбетовтың Мәшһүр жазбасының бір түпнұсқасын тауып әкелгені де
баршамызға мәлім болып отыр. Дәл мұндай іздестіру, арабша нұсқаларды
тәржімалау (транслитерациялау), жариялау жұмыстарының өзі келешек ұрпаққа
жалғасып, іргелі ғылыми ізденістер бағытын тудыруы мүмкін.
Мәшһүр Жүсіп мұрасының зерттелу тарихына шолу жасасақ, көбінесе
әдебиетші ғалымдар зерттеген әдеби мұрасы ғана ғылыми ортаға мәлім болғанын
аңдаймыз. Тек түпнұсқасымен жұмыс жүргізген ғалым, академик Әлкей Хақанұлы
Марғұлан ғана 1940 ж. басылып шыққан мақаласында: “Мәшһүр Жүсіп жинаған
тарих, әдебиет материалдары өте бағалы”,- деген тұжырым жасайды 5, 4; 10,
91; . Мәшһүр қолжазбаларында Кенесарытану саласы бойынша сақталынған
мәліметтерді (кейінен жинақ ретінде құрастырылған №1330 папка) Орталық
Ғылыми кітапхана қолжазба қорынан іздеп тауып, аударып, жан-жақты пайдалана
білген ғалым Е.Б.Бекмаханов та М.Ж.Көпеев мәліметтерінің географиялық
нақтылығына, тарихи шынайлығына жоғары баға береді 6, 52. Алайда 1952
жылы орын алған Е. Бекмаханов ісін Мәшһүртануға да көп қиындық келтірді.
1984-1986 ж. жарияланған Ә.Х.Марғұлан зерттеулерінен 5, 171-175; 11, 353;
12, 174-181 басқа ешбір ғылыми еңбектерде Мәшһүр Жүсіптің деректанушылық
көзқарасы мен қызметі мүлде қарастырылмады. Кеңес өкіметі жүргізген саяси
қуғындау шаралары және ғалым шығармаларының ескі араб жазуында жазылуы 1952-
1991 жылдар аралығындағы тарихшы ғалымдарымыздың Мәшһүртану бағытына қосыла
алмауына себеп болды. Бұл орайда сөз ортасынада дауысты дыбыстары
көрсетілмейтін оқылуы қиын ескі хадим жазу дәстүріне Мәшһүрдің өз жазу
ерекшеліктері қосылғанын ескеріп, қолжазба мәтініндегі кейбір сөздер сол
текістегі контекстік мазмұнына сай өзгертіліп тәржімаланатынына ден қоямыз
13, 108-121; 14, 6-60; 15, 12-19, 48, 49. Мысалы, “Мұхаммед” сөзі кейде
“Махмұд”, не “Мехмед” деп те оқыла береді.
Республикамыздың тәуелсіздік алуына ғана байланысты Мәшһүр жазбалары
жеке-жеке кітаптар болып басылып, мерзімді басылым беттерінде шағын
қолжазба мәтіндері жарияланып келеді 16; 17; 18, 60-67; 19; 20; . Мәшһүр-
Жүсіп мұрасының басылған шағын бөлігімен ғана таныс болғанның өзінде-ақ
ғалымдар: М.Қ.Әбусеиітова, Ж.О.Артықбаев, М.Алпысбесұлы т. т. қолжазба
мәліметтерінің тарихилығын жоғары бағалап, ғалым жазбалары негізінде ғылыми
жинақтар мен оқулықтар даярлап, М.Ж.Көпейұлына арналған ғылыми-теориялық
конференцияларға белсене қатысып отырды 21, 369;22, 70;23, 266;3, 260;24,
209;25, 11, 63-69, 71-74, 82, 146, 247, 699-701, 714;8, 368;20;21;.
Соңғы жылдары Мәшһүртану бағытында тарих ғылымы саласы бойынша
Алпысбесұлы М. (1999 ж. Қарағанды) мен Жүсіпов Е.Қ. (2000 ж. Астана)
кандидаттық диссертацияларын қорғады. М.Алпысбесұлы қазақ шежіресіне
арналған еңбегінің бір тарауын тікелей Мәшһүр-Жүсіптің “Қазақ шежіресі”
туындысын зерттеуге арнайды. Жүсіпов Е. Ғалым жазбаларындағы тарихи
тұлғалар туралы мәліметтерге сүйеніп, сол тұрғыдан оның тарихтану,
тұлғатану көзқарасын қарастырған. Алайда бұл екі іргелі зерттеу иелері де
Мәшһүр-Жүсіптің қолжазба мәтіндерін жеке тарихи зерттеу нысаны ретінде
зерделей алмаған. Бұл жұмыста да Мәшһүр мағлұматтары толық қамтылмай тек
жинақталып, шолу түрінде ғана берілген. Сол себепті Мәшһүр мәтіндеріне
арналған арнайы ғылыми еңбектің жоқтығы біздің зерттеуіміздің тақырыбының
өзектілігін күшейте түседі. Қорыта айтқанда, Мәшһүрдің “Қазақ түбі”
тақрыбында жинақталған мәтіндердің кімнен, қашан алынғаны т.с.с. мәселелері
Отандық тарих ғылымында қарастырылатын болса, Мәшһүр-Жүсіптің деректану,
тарихнама салаларына қосқан үлесін, ұлттық тарихнамадағы “Қазақ түбі”
үлгілерінің алар орнын межелей аламыз деген ой түйіндейміз.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты
Машһүр Жүсіп Көпейұлының еңбектерін – Қазақстан тарихы дерек көзі ретінде
қарастырып, тарихи мұрасын саралай келе, оның Отан тарихындағы үлесін жан-
жақты көрсету. Машһүр Жүсіп еңбектерін деректану тұрғысынан зерделей
отырып, қолжазба мәтіндеріндегі тарихи мағлұматтарды ғылыми таным арнасына
тарту болып табылады. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін зерттеу жұмысы
төмендегідей міндеттерді шешуді көздеді:
- М.Ж.Көпеев жазбаларын зерттеу барысында салыстырмалы анализ, тарихи
обьективтік тұрғысынан деректерінің тарихи мәнін ашу, тарихилығы мен
шынайлығын анықтау;
- М.Ж.Көпейұлының еңбектеріндегі Отан тарихына қатысты деректерге талдау
жасау;
- Мәшһүр–Жүсіп өмір сүрген заманын таныту, тарихшылық көзқарасы
қалыптасуына әсер еткен жазбаша шығыс тарихнама (шежіре), далалық ауызша
тарихнама (тарихи фольклор), батыстық тарихнама дәстүрлері ықпалын көрсету;
- Ғалымның қолжазба кітаптарының жазылу тарихына назар аударып, 1907 ж.
Қазанда басылған және т. б. кітаптарында берілген мәтіндердің алғашқы
түпнұсқасын табу, Мәшһүрдің кітап жазудағы өз ерекшілектерін айғақтау;
- Қолжазба материалдарының деректемелік құндылығына назар аудара
отырып, ұлттық тарихнамада алар орнын айқындау.
Зерттеудің мерзімдік шегі Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы түркілік
кезеңнен (ҮІІІ ғ.) бастап, Қазанда тұңғыш рет кітабы жарияланған мерзімге
(1907 ж.) дейінгі кезеңді қамтиді.
Диплом жұмысының деректік негізін М.Ж.Көпеев қолжазбалары мен
көшірмелері құрайды. Ғылым Академиясының Орталық Ғылыми Кітапханасындағы
сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбалар қорындағы көшірмелері: Сондай-ақ
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер институты қолжазба қорындағы №65,
380, 950... папкалар ғылымы таным арнасына тартылды. Бұған қоса Павлодар
қаласындағы ғалымның немересі Қ.Ф. Жүсіповтар жанұясының әулеттік қолжазба
архиві: Мәшһүрдің №1, 9 томдары, Мәшһүр Жүсіптің ұлы Мұхаммед Фазылдың №3,
5, 7, 8 томдары, Жүсіпұлы Жолмұраттың №1-4, 6, 9 топтама бумалары сарқа
пайдаланылды. Мәшһүр-Жүсіп мағлұматтары қосымша дерек көзі ретінде әл-
Фараби атындағы Орталық Республикалық кітапхана сирек кездесетін кітаптар
қорындағы Щербина А., Кононов Н., Гуляев еңбектеріндегі деректемелерімен
салыстырылып қарастырылды. Бұл қолжазбаларға жұмысымызда қорғалған
кандидаттық диссертациялардағы деректер арқылы қол жеткіздік.
Зерттеу нысанасына белгілі ғалымдар: Ә.Х.Марғұлан, Е.Бекмаханов,
В.П. Юдин, С.Г.Кляшторный, Т.К.Бейсембиев, М.Қ.Әбусейітова, М.Қ.Қойгелдиев,
Б.Көмеков, Қ.М.Атабаев т. б. еңбектері негіз болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 тарау
МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЙҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
1.1 Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өмірі мен қөзқарастарының қалыптасу жолы
Отанымыз тәуелсіздігін алғалы бері бұрын тарихта есімі біржақты
аталып, мұрасы мұрағатта шаң басып жатқан қайраткерлердің ел, ұлт мәселесін
көтерген рухани құндылықтары қайта жарыққа шығып жатыр. Бұл маңызды іске
еліміздің халық ісіне сергек қарайтын озық ойлы ғалымдары шамашарқынша өз
үлестерін қосуда. Солардың ішінде “атадан ұл туса игі, ата жолын қуса игі”
деп Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1857-1931) ұрпағының ыждаһатты еңбегін ерекше
атап өтуге тұрарлық.
Ақын, ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы 1858 жылы
Павлодар облысы, Баянауыл ауданы Жайзатыс деген жерде туған. Ауыл
молдасынан бес жасынан оқып, хат таныған ол 1870 жылы Хамаретдин хазіреттің
медресесінде, одан кейін Бұхарадағы діни жоғары оқу орнында оқып білім
алады. Жасынан өнер білімге, әдебиетке құмар болған жас ақын ауыз әдебиеті
үлгілерімен жас кезінен танысып халықтық жыр-дастандарды жаттап өскен.
Мәшһүр Жүсіптің:
Айрылдым дәл он бесте ақыл естен,
Жабысып бір дауасыз ауру төстен, – деген жыр жолдарына қарағанда оның
ақындық жолға бой ұруы, алғашқы шығармашылық қадамы он бес жасында
басталған.
1875 жылдан бастап ол оқытушы бола жүріп, шығармашылық жұмыспен
айналысады. 1907 жылы Қазандағы Құсайыновтар баспасында Хал-ахуал,
Сарыарқаның кімдікі екендігі, Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір
тамашамыз атты кітаптарын бастырып шығарады.
Ақын Дала уәлаяты газеті мен Айқап журналында заман ағымына
байланысты публицистикалық мақалалар да жариялап тұрды. Ол Ер Сайын, Ер
Көкше, Көрұғлы, Шара батыр жырларын, Баяты ақын Шөже, Шөже мен
Қалдыбай, Жанақ пен Түбек, Жанақ пен Сақау, Күдері мен Ұлбике, Ұлбике мен
Жанкелді, Шортанбай мен Орынбай, тағы басқа айтыстарын, Бұқар, Шортанбай,
Шөже, Орынбай тәрізді ақындардың, қазақ ру-тайпаларының шежіресін қағазға
түсірді.
Ақын өзінің қай шығармасында болсын халық көкейіндегі толғағы жеткен
мәселелерді сөз етеді. Мысалы, Сарыарқаның кімдікі екендігі дейтін
еңбегінде халықтың өз жер-суынан айырылып, патшаның отаршылдық бұғауына
түскенін ашына жазады. Ол өз заманының барлық болмыс-бітімін, бүкіл қазақ
халқының тұрмыс-тіршілігін, рухани-мәдени өсу деңгейін, кем-кетік тұстарын
кеңінен толғайды. Бұл тұрғыда Мәшһүрдің шығармаларындағы ағартушылық сарын
оның поэзиясында айрықша көрініс табады. Ақынның Шығыс қисса-дастандарының,
мысал өлеңдерінің озық үлгілерін үйрене отырып, еліктеп жазған Гүлшат –
Шеризат, Шайтанның саудасы, Ғибратнама, Баяннама тағы басқа
дастандары мен мысал өлеңдері кең тараған.
Мәшһүр Жүсіп өзінен бұрын өмір сүрген қазақтың ұлы ағартушылары
Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев сияқты демократиялық үрдіске,
өркениетке жетуді насихаттайды.
Жасынан діни білім алған, Құран – Кәрімді жаттап өскен, діни тәлім-
тәрбие көрген Мәшһүр өз шығармаларын жазғанда шариғат ережелерін басшылыққа
алып отырған.
Осындай көп қырлы қаламгер, білімпаз, ағартушының тағылымды істерін
ұрпақ санасына сіңірудің орнына қайтыс болған соң артына түсіп, жиырма бір
жылдан кейін Социалистік Қазақстан газетінде Мәшһүрдің ұлтшыл
буржуазиялық және діншілдік көзқарасты әшкерелейтін мақаласы жарияланады.
Оған Қазақстан Орталық партия комитеті қаулы шығарып, ақынның моласы
талқандалып, баласы Фазыл мектептегі мұғалімдік қызметінен қуылады.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының таным мен тағылымға толы дүниелерін оқып
шыққанда, бірнеше жайтқа айрықша тоқталу қажет сияқты. Біріншіден, ол
ұлттың болмыс-бітімін, кескін-келбетін, ғажайып тарихын қағазға түсіріп
кетті. Бұлар хронологиялық тізбелеумен емес, асқан зерттеушілік, зияткерлік
тұрғыдан жүйеленген. Мәшһүр Жүсіптің мұрасы бізді тың ойларға жетелейді.
Басқа елдерде толстойтану, шекспиртану, бальзактану ілімі сияқты бізде де
мәшһүртану ілімі қалыптасып келеді. Екіншіден, Мәшһүрдің қаламынан туған
бүкіл дүниелерінде шежірелік сипат басым. Ол дін, имандылық, дүние
жаратылысы, жақсылық пен жамандық, адамның қоғамдағы орны, өмір сүрудегі
негізгі мақсат-мұраты, тарих қойнауына кеткен алапат оқиғалардың шығу
себебі – осының бәрі бұл айтқанымызға дәлел.
Мәшһүр Жүсіп әдебиетшілер үшін ғана емес, тарихшылар үшін де көп мұра,
көп дерек қалдырды. Өкінішке қарай, біз оны әлі игере алмай жатырмыз.
Қазақтың шежірелік мұрасына қатысты пайымдаулардың түйіні мынаған
саяды:
1.Қазақстан тарихын жазу барысында Еуразия көшпелілері туралы, оның
ішінде түркі тілдес халықтар жайында жазылған байырғы және ортағасырлық
еңбектердің баршасы тілі мен діліне қарамастан қаперде болып, ғылыми
сараптан өткен деректер рухани айналымға түсуге тиіс.
2. Еңбектері шежірелік сипатта жазылған, әсіресе Алтын Орда ұлысынан
бергі кезеңді тілге тиек еткен төл авторлардың еңбектері Қазақстан тарихы
үшін аса құнды дерек көзі болып табылады.
3. Қазақтың фольклорлық мол мұрасындағы (тарихи өлең-жырлар, аңыз-
әңгімелер, шежірелік баяндар, мақал-мәтелдер, т.б.) деректерді өмір
шындығымен шендестіре отырып, Қазақстан тарихының мазмұнын байытатын қыруар
мағлұмат сүзіп алуға болады.
Қазақ хандығы құрылып, қазақ этнонимі орнығып, қазақ ру-тайпалары
жаңадан жасақталған кезден бергі уақыт аясында ғұмыр кешкен адамдардың бәрі
дерлік шежірелік түзілімге іліккен. Әйгілі тұлғалардың бәрінің дерлік өмір
дерегі туралы шежіре баяндары бар. Бұл әлем халықтарының тарихында кездесе
бермейтін бірегей рухани феномен. Яғни, қазақ халқының азаматтық тарихын
жазу барысында шежіре түпнұсқа дерек көзі ретінде айырықша мән беруді қажет
етеді.
Қазақ шежірелерінің толымды нұсқалары Қазақстан Республикасының
Орталық Ғылыми кітапханасына, Ұлттық кітапханаға, Мемлекеттік Орталық
мұрағатына жинақталған. Бір ғана Орталық Ғылыми кітапхана қорында 20 мыңдай
қолжазба болса, М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қолжазба
қорында 6 мың беттей шежіре бар. Бұлардың ішінде деректік мәні назар
аударарлық шежірелер де кездеседі. Әсіресе, "Қазақтың хандары туралы”,
"Қазақтың өткен батырлары туралы”, "Қазақтың өткен билері туралы”,
"Қазақтың шежірелері”, "Үш жүздің шежіресі”, "Ұлы жүздің шежіресі” деп
келетін тақырыптағы қолжазбалардың тарихи дерегі мол.
Қазақтың мейлінше мол фольклорлық мұраларының, соның ішінде тарихи
өлең-жырларының, аңыз-әңгімелерінің, мәтел сөздерінің өнбойы тарихи
мағлұматтарға тұнып тұр. Ондай мағлұматтарды ғылыми зердемен жорып, ел-
жұрттың төл тарихымен шендестіре парықтай білу қажет-ақ. Мұның өзі қазақ
халқының тарихын, қазақ мемлекеттігінің тарихын "адамдандыруға”, сөйтіп
айғақ-мысалы мол мазмұн дарытуға себепші болуға тиіс.
Қазақ халқы тәуелсіз ел болып, тарихи тағдырының тізгінін өз қолына
алғаннан бергі уақыт аясында шежірелік материалдар жариялау айырықша
ынтамен қолға алына бастады. Мұндай үрдісті, алдымен, саяси-әлеуметтік
азаттықтың рухани азаттыққа ұласа бастауының нышаны деп қабылдаған абзал.
Сондай-ақ, шежірелік материалдар қазақ халқының тарихын жазу барысында
деректік мазмұнын байытуға себепші болатынын ескеру қажет. Ең бастысы,
жұртшылық шежіреге неғұрлым қанық болған сайын, солғұрлым қазақ халқының
этностық біртұтастығын тереңірек парықтайтын болады. Былайша айтқанда, жеті
атаға дейін қыз алыспау дәстүрінің арқасында қандас-туыстастығы мейлінше
бекемделген, "қарға тамырлы қазақ” екенін сезіне түседі. Бұл ретте,
шежірелік еңбектерді мінеп-сынап, сол арқылы халықтың тарихи жадын өшіруге
ықпал етуден гөрі, сол шежірелік мұралардың жиналуына, жүйеленуіне және
дұрыс парықталуына қолдау көрсетіп, ғылыми бағыт-бағдар сілтеп отыру
әлдеқайда пайдалы болмақ. Осындай қолдаулар көрсету барысында деректану
ғылымында қалыптасқан теориялық-әдіснамалық ұстанымдарға табан тіреп отыру
қажет.
1.2 Мәшһүр Жүсіп жазбаларындағы ел тарихы
М.Ж.Көпейұлы жазбаларындағы ел тарихының хронологиялық шегі (Адамзат
жаратылысынан Ресейдің отарлау саясатына дейін) аса ауқымды болғандықтан
тарихи оқиғалар тізбегін материалдың топтастырылуына, көлеміне, мазмұнына,
қолжазбада орналасуына сай 11 кезеңге жіктеп қарастыруымзға тура келеді.
Бұл кезеңдер : 1 ) Адам Ата- Ел хан ( б.з. ҮІІІ ғ. дейін); 2) Ел хан –
Қондыкер жұрты (ҮІІІ – ХІ ғ.); 3) 92 баулы Қыпшақ (ХІ- ХІІ ғ.); 4) Шыңғыс
хан – Жәнібек Барақұлы (ХІІІ-ХҮ ғ.); 5) Жәнібек-Салқам Жәңгір ( ХҮ-ХҮІІ
ғ.); 6) Әз Тәуке Абылай сұлтан (1680-1734 ж.); 7) Абылай хан ( 1734-1781
ж.); 8) Уали Саржан (1781-1836 ж.); 9) Кенесары (1837-1847 ж. ); 10) Қоқан
(ХҮІІІ ғ. – ХІХ ғ. 60 ж.); 11) Патшалы Ресейдің отарлау саясаты ( ХІХ ғ. ІІ
жартысы – 1907 ж. ).
Бірінші кезең (б. з. ҮІІІ ғ. дейін ) бойынша, Қазақ түбі Әбілғазы
шежіресіне сай Адамзат тарихын Адам Ата мен Хауа Ана жаратылысынан
бастайды. Бұл генеологиялық тізбек Топан су оқиғасына байланысты екіге
бөлінеді.:
1) 1000 жыл өмір сүрген Адам Ата – 912 жыл жасаған Шит 912 жыл
жасаған Анош (Ануш) – 840 жыл Қайнар (Қинан) – 920 жыл жасаған Майхауил
(Маһлаил) -960 жыл жасаған Жарты – 900 жыл жасаған Ыдырыс (Идрыс) –
Мұтұшалық (Нұқ пайғамбар).
2) Нұқ Жаббас (Яфас)-Түрік-Түтік-Еділше-Деббақой- Киік-Алыншы-Мұғол-Қара-
Уыз (Оғыз)-Күн, Ай, Жұлдыз (Бұзық, Бозоқ,), Көк, Тау, Теңіз, (Үш оқ)-Ел
хан Теңізұлы \26\.
Қазақ түбі еңбегінде Мәшһүр Жүсіп Нұқ пайғамбарға (Топан су
оқиғасына) ерекше тоқталып, Нұқ заманы туралы сақталынған діни сипаттағы
аңыз - әңгімелер беріледі \27\ Наурыз атты еңбегінде М. Ж. Көпеев
Баянауыл мен Көкшетау (Найзатас) тауларындағы тастардың жұмыр (малта тас)
бітімін назар аударып, Қазақстан жерінде топан су оқйғасы болғанын тарихи
шындық деп таниды.
Мәшһүр Әбілғазы шежіресінің варианттары Б.Әбілқасымов аудармасымен
шыққан (Алматы 1992, Ана тілі) нұсқасынан анағұрлым толымдырақ болып
келеді. Мұнда шежіресі ғалым Әбілғазы шежіресіндегі оқиғаларға, кісі
аттарына қосымша мәлімет, өз пікірін қатар келтіріп отырады. Мәселен,
екеуінде де Адам Атадан Яфеске (Жаббас) дейінгі аталары пайғамбар делінсе,
Б. Әбілқасымов үлгісінде Түрікті патша болған дейді. Ал Қазақ түбі
жазбасында: Жаббастың ұрпағы ең жасы үлкені Түрікті хан көтеріп, соның
аузына қараған. Мұның нәсілінен болған хандарға хақан аталды. Түріктер
заманында көшіп-қонып жүретұғын жұрт болды, -делінеді. Б.Әбілқасымов
кітабында Оғыз ханның алтын үй жасатқаны ғана мәлімделсе, Мәшһүр Жүсіп оны
қазақтың киіз үйі деп көрсеті, Уыз (Оғыз) хан заманынан төрт өрнек–үлгіні
сипаттап, Уыз заманын қазақ халқы тарихымен, салт–дәстүрімен байланыстырып
қарайды: Бұл шежіреден біздің алып отырған сыбағамыз–Уыз хан балаларына өз
пайым-парасатын, көзіне көрінген нәрсенің толымды- жарамдысын ат қылып қоя
беріпті: Күн, Ай, Жұлдыз, Тау, Теңіз деп. Сол аттарды күні бүгінге шейін
біздің қазақ айдың басында туған баланың атын Айбас қояды Таң ата туған
баланың атын Таңатар қояды. Көл басында туса Көлбай қояды. Тауда туса
Таубай, жайлауда туса Жайлаубай, қыстауда туса Қыстаубай, күн шығар туса
Күншығар қояды, түн ортасында тусаТүнқатар қояды. Күзекте туса Күзекбай,
Күзеубай қояды. Есілде туса Есілбай. Нұрада туса Нұрабай. Уыз ханнан ұстап
қалған үлгі өнеге-осы.
Екінші өрнек үлгісі- киіз үй. Бір нәрсені біреу іздеп таба алмай
келсе: Осы уыз үйлі пәленен таба алмағаның ба - дейді.
Үшінші өрнек үлгісі – топырлатып жылқы сою, қой сою қара сабаға қымыз
толтыру.
Төртінші үлгісі – тоғыз- тоғыздан сый, сыйлық, сияпат. Өлген өлігіне
мал шығарса да тоғыздан. Байлар өлсе жаназаға барып келіушілерден: Неше
тоғыз шығарыпты? - деседі.
Арғы атамыз Ер Түрік, екінші буын атамыз – Мұғол, Маңғұлыскейге
қосыламыз. Үшінші буын атамыз – Уыз хан. Ай мен Күн, Жұлыдызына таласпай-
ақ қоялық. Үш оқты бізге қимай ма! Біз неге бұл күнге шейін үш жүз атанып,
үш алаш атанып жүрміз!.
Үзінді соңында берілген Мәшһүр Жүсіп пікіріне ерекше тоқталуға болады.
Хамза Әділгерев өз мақаласында оғыз мемлекеті үш ордаға бөлінгенін
сипаттайды \28\. Ал Ә.Х.Марғұлан еңбегінде Тамағалы тасты зеріттеген
ғалым И. Шренк пікірі беріледі \29\ Шренк оғыз ұлысының екі ұлы тайпадан,
Боз оқ пен Үш оқ тайпаларынан құралатындығын айтады. Айтылған деректер
мен пікірлер Қазақ түбі Уыз ханды оғыз билеушісі (ҮІІІ-Х ғ.) ретінде
көрсетеді және Мәшһүр Жүсіптің үш жүз құралуы жөнінде айтылған ойын бекіте
түседі .
Екінші кезең (ҮІІІ-ХІ ғ.) бойынша, Қазақ түбі Аныс, Ақкөсе сахабалар
(ҮІІІ-ІХ ғ.) дәуірі мен Қондыкер жұрты ( ІХ-ХІ ғғ. оғыздар ) тарихын
баяндайды. Түркі халықтары тарихында ислам дінінің таралуы ҮІІІ-ІХ ғ. араб
шапқыншылығымен тікелей байланыстырылды. Қазақ түбі № 1176 Қазақ түбі №
1177 нұсқаларында Мәшһүр Жүсіп Аныс ( Әнес, Ан хазірет ), Ақкөсе, Мәлік,
Имамбайыр т. б. Сахабалардың түркілерден (арабтардан емес, 92 баулы
Қыпшақтан – Л. Ж.) шыққан адамдар екенін, Мұхаммед (Мұхамбет) пайғамбар
заманында кәпірлермен соғыз жүргізгендерін айтады. Оған қоса Қазақ түбі
№ 1176 үлгісінде ғалым қазақтың арғы тегін осы Аныс сахабадан бастап
тарататынын шежіренің 1874 жылы Құнанбай би қажылық сапарында табылғанын
баяндай отырып, бұл үлгіні таза генеологиялық тұрғыдан емес (қазақ
арабтан, сахабадан шықты), жылнамалық хронологиялықуақыт бойынша) жүйеде
қабылдау қажет деп есептейді \30\.
3.Жандарбек мақаласы да Мәшһүр пікірін қуаттай түсіп, қазақ
шежіресінде кездесетін Қарақожа, Аққожа, немесе Жаншора (шора құдайдың
құлы мағынасында, Құл Қожа Ахмед Ясауии.- Л. Ж.) Ақшора кісі есімдерін
шора, қожа, сопы сөздері тарихын ХІІІ-ХІҮ ғ. Алтын Орданың
исламдануымен байланыстырады. Сондай- ақ бұл заман оқиғаларын Мәшһүр
Жүсіптің Сайрам қаласының мешітіндегі екі тас бағанды орнатқан Ысқақ бап,
Ибраһим ата, Қожа Ахмед Иассауи туралы діни аңыз-әңгіме деректері толықтыра
түседі.
Қазақ түбі енді бір үлгілерінде.Ел ханның жұрты Қондыкер халқының
тарихы әңгімеленеді: Ел ханның балалары – Қондыкер жұрты. Ол қайда
десеңіз, Асламбол( Стамбул- Ж. Л. ) халифаты қол астында Баспа бетінде
Атасының аты білінбей өз аты шыққан ерлер деген атпен шыққан еңбегінде
\31\ . Мәшһүр Жүсіп халифа Ғұлаалдин тұсында Қондыкер жұртын бастаған ер
Тоғырыл қолбасы Жауын жаулап жұрт алып беріп, ... ақырында Осман қазы
халифа болғанын мәлімдеп, шежіре үлгісін (Қондыкер үлгісін ) ұсынады:
... Сонан осы күнге шейін халифалық Осман қазы әулетінде қалды : Османия
деп айтылатұғын себебі – сол. Бұл кісінің асыл нәсілі түркі жұртынан
екендігіне Османия түркісі деген сөз айғақ.
Біздің қазақ халқының қариялары: Біз үш ханның баласымыз,- десін
сөйлейді,- Сейіл хан , Жайыл хан, Ел хан. Сейіл ханнан – сегіз арыс
түрікпен. Жайыл ханан – Майқы, Майқыдан туған өзбек Елден-Сыбан. Өзбектің
үш баласы бар: үлкені- Мың, ортаншысы- Жүз, кішісінің аты- Қырық,- дейді.
Сыбаннан Қазақ пен Созақ. Созақ баласы – Қарақалпақ. Қазақтан: Ақарыс,
Жанарыс, Бекарыс. Үш жүздің баласы: Қазақтың атасы осы үшеуі екен, - деп
айтысады. Ел ханның балалары-Қондыкер жұрты . Ол қайда десең, халифа қол
астында Қондыкердің ауыр қолы деп айтылатұғын бұрынғының сөзінде бар емес
пе дейді. Түрікмен (Түрікпен) дегеннің мәнісі Қондыкер жұрты ауып кеткенде,
бұлар мұнда! - деп, Түркілерден қалғадар,- деп, сонан түрікмен атанып
кеткен деседі.
Осы бір Қазақ түбі мәліметіне сүйенген Ә.Х.Марғұлан Қондыкер
шежіресінің шығуына (ІХ-ХІ ғғ.) негіз болған оғыз тайпаларының ІХ- ХІ ғғ.
Түркия жерінде (ХҮ ғ.а.) орнығып, Осман түріктері атанғанын айғақтайды.
Үшінші кезеңде ( ХІ-ХІІ ғ.) Қазақ түбі 92 баулы Қыпшақ тарихы
туралы әртүрлі мәлімет көзін ұсынады.Сарыарқа жерінің тарихын сөз қылған
кітабында Дәшті Қыпшақ заманы баян болады: Әркім білімі жеткен жерден
сөйлеу керек. Күн батысы-Сырдария, күн шығысы- ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі-
Жетісу, Семиреченский өзені, солтүстігі, Еділ, Жайық. Сол төрт судың арасы
заман қадымда Дәшті Қыпшақ жұртының қонысы еді. Сол Қыпшақтан 92 ру ел
тарайды. Қытай көп пе, Қыпшақ көп пе - деп мақал болған себебі сол.
Осы біздің үй салып, отын-жай қылып отырған жерімізден бізден бұрын
неше жұрт келіп, неше жұрт кеткен. Өзімізге тақау, алдымызда иеленген
жұрттарда кәрі құлақты, өзінен құлағы бұрын туған жандардан естуімізше,
Мық деген бір жұрт өтіпті. Ол моғол нәсілінен болса керек... Олардан
қалған белгі бар, әр жерде қалған үлгі бар ... Жаназасы: қалмақ тасқа
табынады. Ер басына бір- бір тасы болады. Сол тастармен барып, көп тасты
үстіне үйіп кетеді екен. Сарыарқадағы оба дейтұғын- үйілген көп тас,
қалмақтың өлгніне шығарған жаназасы екен... Абад бір қадірлісіне адам сорты
сықылдырып сын тас қояды екен. Қай жерде болса да, күйген кірпішпен жасалып
жермен жер болып кеткен қызыл кірпіштер –ноғайлардың моласы да, тастан
үйілген обалар – қалмақтардың моласы \32\.
Бұл жерде назар аударалық мәселе, Әлкей Хақанұлы Марғұлан мық тастарды
ислам діні таралмай тұрған кезде түркілердің моласы деп таниды \ 33\.
Бичурин Н.Я. (Иакинф ) мен Қытай Тан Жу шежіресі бойынша, түркілер өлген
марқұмының тасқа қашалған тұлғасын қояды, өлтірген адам санына байланысты
ескерткіштің алдына сонша тас үйеді. Уақыт жағынан бұл тас мүсіндерді түркі
қағанатына ( ҮІ-ҮІІ ғ. ) да, Қыпшақ дәуірінде де ( ҮІІІ-ХІІІ ғ.) жатқызуға
болады. Сонымен қатар академик Марғұлан Ә.Х. Осы зеріттеуінде Көпеев М.Ж.
т. б. шежірешілдердің осындай жансақ пікір білдіруінің себебін, тарихи
негізін ашып көрсетеді: ХҮІ ғ. Басында Бұқара ишандары: Қазақтар тастан,
киізден кісінің тұлғасын жасайды, соған табынады. Олар мұсылман емес,- деп
фәтуа шығарады. Оған қарсы қазақ білгіштері (Қасым хан, Ақ-Назар ): Ол
тасты жасайтын біз емес, қалмақ деп айтыңдар, - деген соң, барлық обалар,
мүсін тастар қалмақтікі аталып кетті. Яғни, белгілі бір тарихи оқиғалар
барысына (ХҮ ғғ. Сырдария қалалары үшін Бұқар мен Қазақ хандығы тартысы)
байланысты жер атаулары тарихи да әдейі бұрмаланып, кейінгі Мәшһүр-Жүсіп
сынды шежірешілердің қателесуіне (тас обаларды қалмақтікі деуіне) әкеп
соққан. Ал белгілі тарихшы ғалым Ж.О.Артықбаев Мық дәуірін Қола ғасыры,
Андронов мәдениетімен байлансытырады \34\.
Енді бір Қазақ түбі нұсқасында Мәшһүр-Жүсіп Қыпшақ тарихын Әбілғазы
шежіресімен салыстырып баяндайды: Уыз ханның бір нөкері қарақытайдың ханы
Итбарақ хан соғысында өліп, буаз қалған қатыны іші қуыс шірік ағаштың
ішінде босанып, ұл тауып Уыз ( Оғыз – Л. Ж. ) хан ол баланың атын Қыпшақ
қойып, өскен соң өзін батыр басы қылып, көп қосынмен Орыс, Аулақ, Башқырд
жағына жіберіп. Бұл көп жұртты бағындырып, 300 жыл патшалық дәурен сүріп,
сонан Еділ, Жайық, Ертіс, Сырдария аралығындағы дала Дәшті-Қыпшақ атанды.
Қытай көп пе, Қыпшақ көп пе? - делінген сөз осы қыпшақ заманында айтылған
сөз екен.
Төртінші кезең ( ХІІІ – ХҮ ғ. ) бойынша Қазақ түбі Шыңғыс хан мен
әулетінің шежіре тарихын таратады. Ш.Құдайбердіұлы мен Қ. Халид. т.б.
шежіре нұсқаларында ХІІІ ғғ. Қазақстан тарихын Шыңғыс хан заманы ретінде
қарастырады. Қазақ түбі олардан өзгешелігі, мұнда мазмұны жағынан
Манғолдың құпия шежіресіне ұқсас В. В. Радловтың Қазақ түбі аңызын \35\
қосымша дерек ретінде пайдаланып, Шыңғыс әулеті шежіресі Жәнібекке дейінгі,
Жәнібектен кейінгі кезеңдерге бөлініп беріледі. Оған дәлел, Қазақ түбі №
1176, Қазақ түбі № 1645 нұсқаларында ХІІІ-ХҮғғ. Шыңғыс ұрпағы тарихы
мүлде айтылмастан, бірден қазақ хандары шежіресі ( ХҮ- ХҮІІ ғ.) сөз болады.
Әбілғазы Түрік шежіресінен \36\ қысқартылып алынған Қазақ түбі №
1173 нұсқасында (406- 408беттері) Шыңғыстың Жұлдыз ханға дейінгі арғы ата
– тегі мен Жәнібек Барақұлына дейінгі әулет тарихы қамтылған. Мұндай жалаң
генеологиялық (Әбілғазы шежіресіндей) тізбектеп таратудан бас тартқан
тұсында Мәшһүр-Жүсіп ХІІІ-ХҮ ғ. тарихын халық жадында ауызша сақталған
фольклор мәліметтермен толықтырып, жазба шежірелермен (Қ.Халид,
Ш.Құдайбердиев), орыс ғалымдары зерттеулерімен байланыстырып, салыстырып
қарайды.
Мәшһүрдің өзінің: Осының бәрін шежіреден көріп жазған сөз емес,
естуімен жазылған сөздер. Құлақпен естіген танық, - деп ескерту жасалынған
Қазақ түбі бір варианты мынадай мәлімет келтіреді: Шыңғыс хан ұлы –
Жошы хан. Бұл Жошы ханның балалары: Бату хан, лақабы Сайын хан ; бір
баласы Шайбаны хан, бір баласы Тоқай Темір; бір баласы Бөрке ( Бүрік) хан.
Бұлардың заманында Мауралінхәрдегі, Дәшті Қыпшақ үшке бөлініп: Ақ Орда, Көк
Орда, Алтын Орда атанды.
Алтын Ордада Бөрке хан болды. Ақ Ордада Шайбан хан хан болды. Көк
Ордада Тоқай Темірхан хан болды. Тоқай Темірден Өз Темір, мұның ұлы
Хожақол, мұның ұлы Бадақол, мұның ұлы Орыс хан, мұның ұлы Құйыршық
хан,мұның ұлы Барақ хан, мұның ұлы әз Жәнібек хан,мұның ұлы Жәдік хан....
Ал мазмұны Ш. Құдайбердіұлы шежіресімен. үндесетін Қазақ түбі № 1177
үлгісі ХІІІ-ХІҮ ғ. тарихы туралы нақтылы (даталық) мәлімет бергенімен,
шежіре кестесінде ауытқулар (Орыс ханды Бату хан ұрпағы деп көрсетуі – Л.
Ж. ) жасайды: Садағын сағымға ілген Шыңғыстың шын ұлы, тұңғышы – Жошы хан,
екінші- Шағатай, үшінші – Үкідай, төртінші – Толы хан.
Жошы ханның баласы – Бату хан, лақабы – Сайын хан. Осы атпен аталып
кетті. Сарытаудан төмен, Аштарханнан жоғары, Еділге маңайлас жерде 651 жыл
( 1250-1253 ж.) шамасында бір шаһар салып, өзі бітіре алмай, немере –
шөберелердің заманында толық шаһар болып, Сарайшық, Ұлы Орда, Алтын Орда
деп, Жошы ұлысына кіндік болып, 234 жылдан соң ( 1486-1487 ж. ) жарап
болды. Бұл күнде оның орнында немістің бір кішкене қаласы бар, Сариғн(
Царицын- Л. Ж. ) атайды.
Бұл Сайын хан ұрпағынан Орыс хан, Орыс ханнан Құйыршық хан, Құйыршық
ханнан Барақ хан. Қазақ һазарлы болған осылар. Барақ ханнан Жәнібек хан.
Қазақ жұртын билейтұғын Жиренше шешенмен бастас болған әз Жәнібек осы.
Тоғыз баласы болған....
Келтірілген екі мәтін Мәшһүр – Жүсіптің шежіре жазуда барлық Шыңғыс
әулеті хандарының тарихын тарқатудан бас тартқанын, тек қазақ халқы
тарихымен тікелей байланысты шежіре кестелерін (Жошы, Бату, Орыс, Барақ,
Жәнібек) ғана келтіргенін көрсетеді. Нақтылы ғылыми зерттеулер сараптаулар
болмаған заманда қазақ шежілерінің көбі Мәшһүр – Жүсіптегідей Алтын Орда
билеушісі (1342-1357 ж.) әз Жәнібек Өзбекұлы мен қазақтың ханы әз
Жәнібек Барақұлын (1473-1480 ж.) бір адам ретінде сипаттайды: Әз
Жәнібек ноғайлының ханы болған, қазақ та бұған қараған. Онда ол қазақтың өз
еркімен, ата-бабасының ғұрып-әдетімен ұстаған. Арғынды дадқа сайлап,
Найманды оған орынбасар; Үйсінді дадқа сайлап, Жалайырды оған орынбасар;
Алшынды дадқа сайлап, Жаппасты оған орынбасар қылыпты, - деген бір бос
әңгіме бар Шын өтірігін құдайдан басқа кім біледі. Әз Жәнібектің тоғыз ұлы
болған.
И.Шәмшәтұлы, Ж.О.Артықпаев зерттеулерінде қазақ аңыздарындағы екі
Жәнібектің бір хан ретінде әңгімеленуі талқыланған. Мәшһүр-Жүсіптің Асан
қайғы туралы әңгімесінде Асан қайғы (шын аты-Хасенхан) әз Жәнібектің
Жайық бойында салған ордасын кейін кәпір алады деп айыптайды. Тарихымызда
Әз Жәнібек Өзбекұлы салдырған Аштархан қаласын 1554 жылы орыс патшалығы
жаулап алғаны мәлім.
Сондай-ақ Ақсақ Темір, Тоқтамыс, Едіге туралы айтылған тарихи аңыз
мағлұматтары бұл кезең тарихын жан-жақты талдай қарастыруға жол ашады.
Мәселен, Қазақ түбі №11700 б қолжазбасында (693(353)- 704(362; 101)
беттер) Орта Азия билеушісі (1370-1405 ж.) Әмір Темір Тарағайұлы хақында
сақталған діни фольклор беріліп, соңында оның жарқын істеріне – ғимараттар
салғызуына жоғары баға беріледі: Дүниеде қылған еш ісінде салдырғаны –
мешіт, медресе. Шаһында әулие хазірет сұлтан Алғарфин Қожа Ахмет
Иассауиының үстіне күмбез салдырған. Ташкентте Зеңгі Ата деген әуленің
үстіне күмбез салдырған ... Бұхарай Шарифтың осы күнгі қорғаныс Әмір Темір
салдырған.
Әмір Темір замандастары: Тоқтамыс хан мен Едіге арасындағы саяси күрес
тарихы да Қазақ түбі № 1176 ( 111\ 105\ - 113\ 107\ беттер ), Қазақ
түбі № 1177 (4-11 беттер), Қазақ түбі № 1173 (38 (68) бет) жазбаларында
аңыз - әңгіме мазмұны арқылы түсіндіріледі \38\. Оған қоса ХҮІ ғғ. Орманбет
би мен Мөңке би туралы айтылған Ноғайлы аңыздары да мол мәлімет ұсынады.
Бесінші кезең ( ХҮ-ХҮІ ғ.) бойынша Қазақ түбі Жәнібектен Салқам
Жәңгірге дейінгі қазақ билеушілері тарихын сипаттайды. Мәшһүр-Жүсіптің
жалпы қазақ хандары туралы айтылған екі пікірі де қазақ хандығында саяси
жағдайдың ылғи өзгеріп отырғандығын аңдатады. Мәшһүрдің бірінші пікірі оның
қазақ хандарына арнап жасалынған тізімінің соңында берілген Заманында –
хан болып, халыққа аттары шыққан хандар орыстың оразасындай бірде бар,
бірде жоқ. Аты шықпаған... болымсыздардың болғаны не, болмағаны не! Оларды
айтып не, айтпайне! Аты шықпаған жігіттен, аты аталған төбе артық,-
деген бар емес пе!. Екінші пікірінде Жоңғар хандығындағыдай қазақ
хандығында өзара байланысты, мұрагерлік билеу жүйесі жоқтығын сынайды.
Қазақ түбі Қазақ хандығы тарихын Жәнібек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz