Қазақтың ас беру дәстүрі: әлеуметтік-саяси қызметі

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 ТАРАУ АС БЕРУ ДӘСТҮРІНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ .
1.1 Қазақ халқының ерте заманда қалыптасқан өлген адамға байланысты ырым. жоралар жосыны ... ... ... ... ... ..13

1.2 Жерлеу дәстүрінің пайда болуы және рухани.дүниетанымдық көзқарастардың жетілдірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2 ТАРАУ АС БЕРУ ДӘСТҮРІНІҢ ҒҰРЫПТЫҚ МӘНІ МЕН ӨТКІЗІЛУ ТӘРТІБІ ... ... ...28
2.1 Ас берудің өткізілу тәртібі мен ұйымдастыру жүйесі ... ... ... ... ... ... ... 28

2.2 Ас берудің қоғамдық маңызы ... ... ... ... 34

3 ТАРАУ АС БЕРУ ДӘСТҮРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.САЯСИ
РЕТТЕУШІЛІК МӘНІ ... ... ... ... 43

3.1 Ас берудің әлеуметтік.идеялық негізі ... 43

3.2 Астың дүниетанымдық мәні ... ... ... ... .50

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 54

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... .55

Қазақ қоғамының әлемдік тарих үрдісінің бір саласы ретінде өзінің өткенінде жүйелі ой елегіне түспеген, зерттелмеген, зерттелсе де біртекті бағасына ие бола алмаған құбылыстары мен оқиғалары көп-ақ. Соның ішіндегі маңыздыларының бірі-қазақтың өлген адамды шығарып салуға байланысты қалыптасқан жылға созылатын уақыттық-межелік ырым-жоралар жосынының аяқталу кезеңін білдіретін - ас беру дәстүрі.
Ас беру дәстүрінің қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси, рухани қатынастар жүйесіндегі атқаратын функционалдық қызметі әр кезеңдердегі тарихи-этнографиялық, ғылыми, ғылыми-көпшілік әдебиет пен көркем шығармаларда көбінесе отбасылық салт-дәстүрлер мен діни ғұрыптық жоралар жосындарының ішінде ат үсті ғана қаралып, арнайы зерттеу тақырыбы ретінде қаралмағаны белгілі. Көпшілік еңбектерде белгілі бір астардың көлемі, асты өткізу тәртіптері, ондағы орындалатын әртүрлі салт-дәстүрлік шаралар мен діни ғұрыптық жоралардың өткізілу (бәйге, балуан күресі, айтыс, жамбы ату, тұл аттың сойылуы, септің таратылуы, қаралы тудың сындырылуы т.б.) ретін суреттеу сияқты астың сыртқы формасын бейнелейтін деректердің тіркелуі басым. Ал астың қоғамдық қатынастарды реттеушілік әлеуметтік-саяси институционалдық рөлі жеке зерттеу тақырыбы ретінде әлі күнге дейін мүлде қаралмаған десе де боларлық.
Дәстүрлі қазақ қоғамының көп қырлы тіршілік қалыбының жоғары өркениеттілікке тән әлеуметтік-саяси ұйымдасу санаты жоғары дәрежеде болып, үйлесімді өмір сүруінің бұлжымастығын қамтамасыз ететін экономикалық-саяси, әлеуметтік және құқықтық қатынастар нормаларының жиынтығы болды. Өйткені салт-дәстүр дегеніміз адам қажеттілігін өтейтін барлық материалдық, әлеуметтік және рухани құндылықтардың тоғысы.
Оның ішінде әсіресе қай халықта болмасын өлген адамды соңғы сапарға шығарып салуға байланысты қалыптасқан салт-дәстүрлері – уақыт тезіне көне бермейтін, ғасырлар бойы өзгеріске ұшырай қоймайтын белгілі бір әлеуметтік-қоғамдық көзқарастардың, идеялық нормалардың ең бір консервативті түрі болып табылады.

1 Уәлиханов Ш. Ш. Көкетайдың ертегісі // Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. 2-бас. –Алматы: Жазушы, 1985. 259–346–бб.
2 Радлов В. В. Из Сибири. Страницы из дневника / Пер. с нем. К.Д. Цивиной и В.Е. Чистовой / Прим. и послес. С.И. Вайнштейна. –М.: Наука, 1989. –С.315–319.
3 Бөкейхан Ә.Н. Таңдамалы. Избранное. –Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995. 333–336 –бб.
4 Халид Қ. Тауарих хамса (Бес тарих) / Ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. –Алматы: Қазақстан, 1992. 179–185–бб.
5 Көпеев М. Ж. Таңдамалы шығармалары: Екі томдық. –Алматы: Ғылым, 1992. Т.2. –84–90 бб.; Көпейұлы М. Ж. Қазақ шежіресі. –Алматы: Жалын, 1993. 76–б.
6 Руденко С. И. Очерк быта северо-восточных казахов // Казаки. Сборник статей археологических отрядов казахских степей. –Вып. 15. –Л.: АН СССР, 1930. –С.54–58.; Руденко С. И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. М–Л: Изд. АН СССР, 1953. –С.341.
7 Фиельструп Ф. А. Из обрядовой жизни киргизов начала XX века. –М.: Наука, 2002. –С.98–181.
8 Марғұлан А. Х. Бегазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана / Cоставители: Д.А. Маргулан, Д. Маргулан // Марғұлан А.Х. Сочинение. В 14-томах. Т.1. –Алматы: Атамұра, 1998. –С.386–390.; Марғұлан Ә. Х. Археологическая разведка в Центральном Казахстане (1946)
// Изв. АН КазССР. Серия историч. 1948. Вып. 4. –С.122.; Марғұлан Ә. Х. Ежелгі жыр-аңыздар. –Алматы: Жазушы, 1985. 368–б.; Марғұлан Ә. Х. Қорқыт туралы жазбалар // Қазақ әдебиеті –Алматы, 1982. –№46.; Марғұлан Ә.Х. Шоқан және «Манас». –Алматы: Жазушы, 1971. 164–б.
9 Арғынбаев Х. А. Қазақ халқындағы семья мен неке (тарихи этнографиялық шолу). –Алматы: Ғылым, 1973. 107–144–бб.
10 Ақатаев С. Күн мен көлеңке (ғылыми-танымдық аңсар). –Алматы: Жалын, 1990. 168–173–бб.; Акатай С. Древние культы и традиционная культура казахского народа. – Алматы: КазНИИКИ, 2001. –С.266–280.
11 Толеубаев А. Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (XIX-начало XX в. ). –Алма-Ата: Ғылым, 1991. –С.118–137.
12 Аджигалиев С.И. Генезис традиционной погребально-культовой архитектуры Западного Казахстана(на основе исследования малых форм). –Алматы: Ғылым, 1994. –С.167–171.; Ажигали С.Е. Архитектура кочевников–феномен истории и культуры Евразии (памятники Арало-Каспийского региона). –Алматы: Ғылым, 2002. –С.434–439.; Ажигали С.Е. Основные особенности погребально-поминальной обрядности казахов Жетысу // Жетісу тарихы мен мәдениеті. Қазақстан халық батыры – Қаракерей Қабанбайдың 300 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференция материалдары. 2 кітап. –Талдықорған, 1992. 108–б.
13 Артықбаев Ж.О. Қоғам және этнос (XVIII ғасырдағы қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы). –Павлодар, 2004. 40–50–бб.; Омари Жамбыл. Бұхар жырау (он екі тарих). –Қарағанды, 1994. 331–332–бб.; Артықбаев Ж. О. Казахское общество в XIX веке: традиции и инновации. –Караганда, 1993. –С.197–207.
14 Әлімбай Н. Қазақтың дәстүрлі тіршілік циклінің салт-жоралғыларының теориялық мәселелері жөнінде (этносемасиологиялық аспект) // Этнокультурные процессы на территории Казахстана (древность, средневековье, современность). –Алматы: Санат, 1995. 123–127–бб.; Алимбай Н. Казахский ас как модель мира кочевой культуры. (К семиотике одной из форм ритуального моделирования действительности у кочевников) // Всесоюзная научная сессия по итогам полевых этнографических и антропологических исследований 1988-1989 гг. Тез. докл. в 3-х частях. –Ч. 2. –Алма-Ата, 1990. –С.79–81.; Алимбай Н. Община как социальный механизм жизнеобеспечения в кочевой экосистеме // Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов: Очерки теории и истории. –Алматы: Ғылым, 1998. 234 с.
15 Есбергенов Х. К вопросу об изживании религиозных представлений и обрядов у қаракалпаков: Дис. канд. ист. наук. М., 1963.
16 Абрамзон С.Н. «Тул» кaк пережиток анимизма у киргизов. //Белек. Е.Малову. Фрунзе, 1946; Т.Д.Баялиева. Доисламские верования и их пережитки у кирги-
зов. Фрунзе. 1972;Древние обряды, верования и культы народов Средней Азии. М., 1986.
17 Смағұлов Е.М. Тайлақ тарту немесе «қыз сыны»: қазақтың ас беру
дәстуріндегі алатын орны. Этнос және қоғам: тарихи этнологиядағы әдіс, дерек, этноәлеуметтік институттар мәселелері, Қараганды, 2003. 83-бет.
18 Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. А-А, «Ғылым», 1991,119-стр; Толстов С.П. Религия народов Средней Азии. Религиозные верования народов СССР. М;Л., 1931, Т. 1,192-стр.
19 Ш.Уәлиханов. Таңдамалы. А., «Жазушы», 1985,178-бет.
20 Қ.Халиди. Тауарих хамса (Бес тарих). А, «Қазақстан», 1992,179185-беттер.
21 Ақатаев С. Күн мен көлеңке. А, «Жалын», 1990, 227-бетп.
22 Ш.Ш.Уәлиханов. Таңдамалы, Алматы, «Жазушы», 1985. 173-174-бет.
23 Поярков Ф.В. Этнографические обозрение из области киргизских веровании.
М., 1891, кн. XI, №4, 24-25-бет.
24.Ақатаев C. Күн мен көлеңке.А. «Жалын» 1990. 169-бет.
25.Н.Руденко. Кулътура населения Горного Алтая в скифское время. М.-Л, 1953.
26 С.Ақатаев. Күн мен көлеңке. 1990. А. 22-бет.
27 С.А.Токарев бойынша. Религия в истории народов мира, М, 1964, 8-стр.
28 Скворцов-Степанов И.И. Избранные атеистические произведения. М,1959,
245,339- 345-беттер.
29 Токарев С.А. Религия в истории народов мира. М., 1964. 10-11-беттер.
30 Логвин В.Н. Каменный век казахстапского Притоболъя (мезолит, энеолит),
А 1991.
31 Зайберт В.Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречъя, Петропавл. 1993;
соныкі, Атбасарская кулътура, Екатеринбург. 1992; Кисленко А.М. Проблемы реконструкций энеолитического жилища. Проблемы реконструкции хозяйства и технологий по данным археологий, Петропавл 1993.
32 Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. МИА, 1960, №88.
33 Кисилев С.В. Древняя история Южной Сибири. М, 1951, 63-бет.
34 Толстов С.П., Жданко Т.А., Итина М.А. Работы ХАЭЭ АН СССР в 1958-
1960г.г. -МХЭвып. З.М. 1963. 12-стр; Маргулан А.Х. Сочинение А. 1998ж 158-160- стр.
35 Уәлиханов Ш.Ш. Таңдамалы. 2 бас. А. 1985. 174-бет; Куфтин Б.А. Календарь и первобытная астрономия киргиз-казахского народа. - 70. 1918. №3-4. Ин. сХІІ.
126-стр.
36 Қазақстан тарихы. IVтомдық. І том. А, 1996,158-165-беттер.
37 Пьянков И.В. Средняя Азия в известиях античного историка Ктесия. Ду-
шанбе. 1975.
38 Акишев К.А. Социалъная структура сакского общества вУІ-ІУ в.в. дон.э.
Археологические памятники на Великом Шелковом пути, А. 1993. 45-58-стр; Акишев К.А., Кушаев А.В. Древняя кулътура саков и усуней долины р.Или, 1963 А.; Курган Иссык М, 1978; Вишневская О.А. Культура сакских племен низовьев Сыр-Даръи в УІІ-У до н.э. М. 1973; Черников С.С. Загадка золотого кургана. М. 1965; Руденко С.И. Кулътура населений Горного Алтая в скифское время. М-Л. 1953; Грязнов М.П. Первыи Пазырыкский курган Л. 1950; Горбунов А.П. и др. Вечная мерзлота-хранителъница древностей А. 2000 г.
39 Янушкевич А. Кунделіктер мен хаттар. А. 1979. 186-бет; Акатаев С. Древние культы и традиционная кулътура казахского народы А. 2001. 272-бет.
40 Акишев К.А. Социалъная структура сакского общества в УІ-ІУ в. в. до н. э.
археологические памятники на Великом Шелковом пути. А. 1993. 52-53-стр.
41 Лукиан Самосатский. Токсарис или дружба. ВДИ, 1948, №1, 305-стр.
42 Потанин Г.Н. В юрте последнего царевича.
43 Акатай С. Древние килыпы и традиціюнная культура казахского народа. А.
2001,274-бет.
44 Горбунов А.П., Самашев З.С., Северский Э.В. Вечная мерзлота - хранителъница древностей. А. 2000,27-бет.
45
46 Тэйлор Э.Б. Первобытная кулътура. М., 1989.
47 Дж. Фрезер. Золотая ветвъ. М., 1983.
48 Рыбаков Б.А. Язычество Древней Руси. М., 1987.
49 Банзаров Д. Черная вера или шаманство у монголов. //Собр. соч. М., 1955.
50 Н.Я.Бичурин. (Иакинф). Собрание сведений о народах обитавших в СреднейАзии в древние времена. М.Л., 1950. Т.І.
51 Уәлиханов Ш.Ш. Қазақ молалары мен жалпы көне ескерткіштер жөнінде. //
Таңдамалы. Алматы «Жазушы». 1985;
52 Аничков И.В. Поездка на киргизские тюминки в 1892 году // ИОАИЭ. при Казан.
Ун-те. 1897-98. Т. XIV, вып II.
53 Воронцов K. Формы погребения у современных и древних народов Восточной
Европы. ЦИОАИЭ при Казан. Ун-те. 1892. Т.Х., вып. IV.
54 Русская земля: природа страны, население и его промысел. состав. Н. Благовидов. СП. б., 1898.
55 Катанов Н.Ф. О погребалъных обрядах у тюркских племен с древнейших времен до наших дней. ЦИОАИЭ при Казан. Ун- те 1984. Т. XII вып II.
56 Леваневский М. Очерки киргизских степей. (Эмбинског.уезда). землеведение. кн. V. СП. б., 1894.
57 Плотников В.. Поминки (Ас). Этнографический очерк из быта зауралъских
киргизов. ЦЗООРГО. 1870. вып.11.
58 Смирнов Е. СултанықенесарыиСадық. Ташкент, 1889.
59 Диваев А.А. Древнекиргизские похороннные обычаи. ЦИОАИ ЭприКазанУн-
те. 1897. Т. XIV. вып. II.
60 И.Ибрагимов. Очерки быта киргизов//Древняя и новая Россия. СПБ., 1876. №9.
61 С.Б.Броневский. Записки генерал-майора Броневского о киргиз-кайсаках Средней Орды //03. СПб., 1830. №44.
62 Гейнс А.К. Собрание литературных трудов. СПб., 1898.
63 Фон-Герн В. Из записной книжки. Памятные книжки Семипалатинской
области на 1898 г. Семипалатинск. 1898.
64 .Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Съір- Дарьинской области. Ташкент. 1889. Т. I
65 Кастанье И.А. Из области киргизских вероваиий, //ВОУО. Оренбург, 1912. №3,
6.; Надгробные сооружения киргизских степей. //ТОУАК. Оренбург, 1911. вып. 26.
66 Шорманов С. Қазақтың халықтық әдет-ғұрыптары. /Құрас.КанафинаА./
Қарағанды, 2000.
67 Алтынсарин Ы. Орынбор ведомствосы қазақтарының өлген адамды жерлеу
және оған ас беру дәстурінің очеркі. //Таңдамалы. Алматы. «Ғылым». 1994.
68 Руденко С.И. Очерк быта северо-восточных казахов. //Сборник статъей археологических отрядов казахских степей. АН. СССР. Л., 1930. вып. 15.
69 Шарипов С. Шығармалар жинағы. 2томдық. Алматы, 1982. Т: 2.
70 Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начало ХХ века. М., «Наука», 2002.
71 Хамид Қ. Тауарих хажа (Бес тарих). Алматы. «Қазақстан» 1992.
72 Көпеев М.Ж. Шығармалары. 2 томдық, Алматы «Ғылым». 1992. Т.2.; Қазақ
шежіресі. Алматы, «Жалын» 1993.
73 Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семъя мен неке. Алматы. «Ғылым». 1973.
74 Ақатаев C. «Жан» дегеніміз не? //Білім және еңбек. 1987. №2; Древние кулъты и традиционная культура казахского народа. Алматы., 2001; Күн мен көлеңке.
Алматы, «Жалын» 1990.
75 Хазанов А.М. Социальная история скифов. М., 1975.
76 Қ. III. Шулембаев. Маги, боги и действительностъ. Алма-Ата. 1975; Ертедегі
діни сенімдердің қалдықтары және олармен күресу жолдары. Алматы, 1968; Формы проявления и пути преодоления пережитков в ислама в Казахстане: Автореф. дис. канд. филос. наук. Алма-Ата, 1969.
77 Артықбаев Ж.О. Қазақ этнографиясы: этнос және қогам. (XVIII) Қараганды. 1995; Қазахское общество XIX веке: традиции и иниовации Қараганды, 1993.
78 Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994.
79 Шомбал-Кукашев Р. «О символике старинного казахского поминалъного ритуала «туйе шешу» //Қазақтың әдет-гурыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Алматы, 2001.
80 Бегалин С. Жамбыл: ғумырнамалық роман. //Жұлдыз. 1996. МЗ.
81 Тоқарев С.А. Ранние формы религии. М., 1990.
82 Снесарев Г.П. Реликты доисламских верований и обрядов у узбековХорезма.
М., 1969.
83 Штернберг Л.Я. Первобьітная религия в свете этнографии. Л., 1936;П.А.Алексеев. Ранние формы религий тюрко-язычных народов Сибири. Новосибирск, 198О.;Г.И.Симаков. Общественные функции киргизских народных развлечений в конце ХІХ-нач. XX вв.Л.,1984.
84 Михайлов Т.М. Из истории бурятского шаманизма (с древ. времен доХУІП в.)
Новосибирск, 1980; А.М.Сагалаев. Мифология и верования алтайцев. Новосибирск, 1984; Э.Л.Львова, И.В.Октябрьская, А.М.Сагалаев, М.С.Усманова. Традиционные мировозрения тюрков Южной Сибири. Пространство и время. Вечный мир. Новосибирск, 1988.
85 Толстов С.П. Религия народов Средней Азии. //Религиозные верования народов СССР. М.-Л., 1931. Т.1; С.П.Толстов, Т.Жданко. Алматы, Итина М.А. Работы ХАЭЭАНСССРв 1958-1961 гг. МХЭвыпб. М., 1963.
86 Маргулан А.Х. Бегазы-Дандыбаевская кулътура Центрального Казахста-
на//Сочинение. Алматы 1998. А.Х.Маргулан. Археологичесш еразведки в Центральном Казахстпане (1946) //Изв. АН. КазССР. Алма-Ата, 1948. Ә.Х.Марғұлан. Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы, 1985; Қорқыт туралы жазбалар /Қазақ әдебиеті. 1982 №46; Шоқан және Манас. Алматы, 1971.
87 Ақышев Қ.А. Ертедегі ескерткіштер елесі. Алматы, 1976.
88 Сорокин С.С. К вопросу о толковании внекурганных памятников ранних кочевниковАзии //Археологический сборник. Гос. Эрмитажа. 1981. вып. 22.
89 Кадырбаев М.К. Памятники тасмолинской кулътуры // А.Х.Маргулан,
К.А.Акишев. Алматы, М.К.Кадырбаев, А.М.Оразбаев. Древняя культура Централъного Казахстана. Алма-Ата, 1966.
90 Руденко С.И.Очерк быта северо-восточных казахов. Сборник статей.
М-Л., 1953.
91 Шарипов С. Шығармалар жинағы. А. 1982. II том, 295-298-66.
92 Записки геиерал-майора Броневского о киргиз-кайсаках Средней Орды. «Отечественные записки» Т. 43, Cпб., 1830 с. 203-204.
93 Аничков И. Поездка на киргизские поминки в 1892 г. «Известие общ. арх.
Ист. и этнос. При Казанском университете. 1897. Т. XIV. вып 2, с 211, 216;
94 Балташұлы Е. Би ұлының кенжесі. «Орталық Қазақстан» №31-32, 2002 ж
95 Манас Қыргыз халқының батырлық дастаны. 4 томдық. Алматы. 1962, 2-кітап.
96 Сапаралы Б. Қунанбай қажы. «Жұлдыз» 1994, №8, 49-6.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

Қазақтың ас беру дәстүрі: әлеуметтік-саяси қызметі (XVIII–XIX ғғ. деректері
бойынша)

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6

1 ТАРАУ АС БЕРУ ДӘСТҮРІНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13

1. Қазақ халқының ерте заманда қалыптасқан өлген адамға байланысты
ырым- жоралар
жосыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 13

2. Жерлеу дәстүрінің пайда болуы және рухани-дүниетанымдық
көзқарастардың
жетілдірілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...19

2 ТАРАУ АС БЕРУ ДӘСТҮРІНІҢ ҒҰРЫПТЫҚ МӘНІ
МЕН ӨТКІЗІЛУ
ТӘРТІБІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 28

2.1 Ас берудің өткізілу тәртібі мен ұйымдастыру жүйесі
... ... ... ... ... ... ... 28

2.2 Ас берудің қоғамдық
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34

3 ТАРАУ АС БЕРУ ДӘСТҮРІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ
РЕТТЕУШІЛІК
МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ...43

3.1 Ас берудің әлеуметтік-идеялық негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43

3.2 Астың дүниетанымдық мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ қоғамының әлемдік тарих үрдісінің бір
саласы ретінде өзінің өткенінде жүйелі ой елегіне түспеген, зерттелмеген,
зерттелсе де біртекті бағасына ие бола алмаған құбылыстары мен оқиғалары
көп-ақ. Соның ішіндегі маңыздыларының бірі-қазақтың өлген адамды шығарып
салуға байланысты қалыптасқан жылға созылатын уақыттық-межелік ырым-жоралар
жосынының аяқталу кезеңін білдіретін - ас беру дәстүрі.
Ас беру дәстүрінің қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси, рухани қатынастар
жүйесіндегі атқаратын функционалдық қызметі әр кезеңдердегі тарихи-
этнографиялық, ғылыми, ғылыми-көпшілік әдебиет пен көркем шығармаларда
көбінесе отбасылық салт-дәстүрлер мен діни ғұрыптық жоралар жосындарының
ішінде ат үсті ғана қаралып, арнайы зерттеу тақырыбы ретінде қаралмағаны
белгілі. Көпшілік еңбектерде белгілі бір астардың көлемі, асты өткізу
тәртіптері, ондағы орындалатын әртүрлі салт-дәстүрлік шаралар мен діни
ғұрыптық жоралардың өткізілу (бәйге, балуан күресі, айтыс, жамбы ату, тұл
аттың сойылуы, септің таратылуы, қаралы тудың сындырылуы т.б.) ретін
суреттеу сияқты астың сыртқы формасын бейнелейтін деректердің тіркелуі
басым. Ал астың қоғамдық қатынастарды реттеушілік әлеуметтік-саяси
институционалдық рөлі жеке зерттеу тақырыбы ретінде әлі күнге дейін мүлде
қаралмаған десе де боларлық.
Дәстүрлі қазақ қоғамының көп қырлы тіршілік қалыбының жоғары
өркениеттілікке тән әлеуметтік-саяси ұйымдасу санаты жоғары дәрежеде болып,
үйлесімді өмір сүруінің бұлжымастығын қамтамасыз ететін экономикалық-саяси,
әлеуметтік және құқықтық қатынастар нормаларының жиынтығы болды. Өйткені
салт-дәстүр дегеніміз адам қажеттілігін өтейтін барлық материалдық,
әлеуметтік және рухани құндылықтардың тоғысы.
Оның ішінде әсіресе қай халықта болмасын өлген адамды соңғы сапарға
шығарып салуға байланысты қалыптасқан салт-дәстүрлері – уақыт тезіне көне
бермейтін, ғасырлар бойы өзгеріске ұшырай қоймайтын белгілі бір әлеуметтік-
қоғамдық көзқарастардың, идеялық нормалардың ең бір консервативті түрі
болып табылады.
Қазақ халқының да өлген адамға байланысты әдет-ғұрып, салт-дәстүрлер
тәртібі, белгілі бір табиғи-экологиялық кеңістікті игеру жолында
қалыптасқан қоғамдық-әлеуметтік, саяси жүйелердің жиынтығы ретінде
этнография ғылымының ең өзекті мәселелерінің бірі десек артық емес. Оның
ішінде, әсіресе өлген адамды шығарып салуға байланысты ғұрыптық циклдің
қорытынды нүктесін қоятын ас беру дәстүрінің маңызы зор. Бүгінгі күні
тәуелсіз еліміздің өзіндік ұлттық-мемлекеттік идеологиялық тұғырнамасын
жасау, қалыптастыру мен дамытуда сан мың жылдар белесінен бүгінгі күнге
дейін мазмұнын жоғалтпай жеткен, ұлттың ұжымдық ұйтқысының негізі болған
салт-дәстүр, әдет-ғұрып заңдарының танымдық, тәрбиелік және құқықтық мәні
бар белгілері негіз болуы шарт.
Қазіргі уақытпен ежелгі көшпелілердің арасының алшақтығына қарамастан,
ас беру дәстүрі әліде ел арасында өзектілігін жоғалтқан жоқ. Тіпті жалпы
көшпелі өркениеттің күйзеліске ұшыраған уақыты XVIII-XIX ғғ. да ас беру
дәстүрі қоғамдық қарым-қатынастардың жойқын реттегіш мәнде болды. 1991
жылдан бері тәуелсіз Қазақстанда әртүрлі тарихи кезеңдерде өмір сүрген елге
сіңірген қызметі ұмыт болған қоғам қайраткерлеріне көптеген астардың
берілгені белгілі. Бұл тек дәстүр жаңғырығы ғана емес, қазақ қоғамында ас
беру дәстүрінің қоғамдық реттегіш қызметіне бүгінгі күні де сұраныстың
жоғалмауының белгісі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дәстүрлі қазақ қоғамының өмір сүру
қалыбын ішінара жан-жақты сипаттауға ұмтылған салмақты зерттеу жұмыстары
XVIII ғасырдың екінші жартысында басталды. Бұл зерттеулердің қазақтың
көшпелілік дәстүрлі құрылымына берген бағасын дәл анықтау тарихнамалық
еңбектердің басты мақсаты. Бұл салада Қазақстан ғалымдары тарапынан қол
жеткен жетістік аз емес.
XVIII-XIX ғасырларда Ресейдің қазақ даласын отарлау кезеңіндегі
әртүрлі шараларды іске асыруға бағытталған көптеген империялық әскери-
азаматтық, дипломатиялық мекемелердің қызметі (әртүрлі мақсаттағы негізінен
әскери экспедициялар, әскери-азаматтық басқару органдары) мен жекелеген
чиновниктердің қағаз бетіне түсірілген жазбаларының тарихи-деректік
құндылығы басым. Осы кезең зерттеушілерінің өкілдері эмпирикалық
мәліметтерді көбірек жинауға ден қойды десек артық айтқандық емес. Осы
зерттеушілердің қай-қайысы да қазақ өмірін, тілін жақсы білгендіктен
еңбектерін ел арасынан өздері жинаған мәліметтер негізінде жазған. Олардың
барлығында қазақтың ас беру дәстүрінің әдеттегі өлген адамды шығарып салуға
байланысты орындалатын діни ғұрыптық салттан өзгеше қоғамдық мәні аса
жоғары халықтық жиын екеніне назар аударылған.
Жалпы XIX ғасыр Қазақстан тарихнамасы үшін аса бір табысты кезең
болды. Осы ғасырдың бас кезінен бастау алған қазақ даласын әртүрлі
мақсаттағы зерттеу жұмысының тізімі уақыт өте келе үлкен нөпірмен көбейе
түсті. XIX ғасырдың ортасы мен соңғы кезеңіне қарай қазақ даласын отарлау
саясаты күшейіп, реформалардың жүргізілуі қазақ қоғамын кең көлемді, жан-
жақты қамтылған зерттеу еңбектерінің дүниеге келуіне қозғау салды. Олардың
ішінде Ш.Ш.Уәлихановтың қазақтың этномәдени, әлеуметтік-саяси құрылымының
қалыптасу, өмір сүру ерекшеліктеріне байланысты маңызды ойлары қазіргі
күнге дейін өзінің ғылыми маңызын жойған жоқ. Оның пікірінше қазақ
дәстүрлерінің бәрі өз бастауларын көнеден алады. Біздің тақырып бойынша
зерттеушінің теңдесі жоқ еңбегі алғаш рет қырғыз халқының Манас жырының
көлемді бір бөлігі Көкетайдың ертегісін жазып алып, ғылым қорына қосуы.
Бұл жыр негізінен ас берудің ең ерте нұсқаларының бірі аса көркем тілмен
жырланып қана қойылғанымен ғана емес, ондағы деректердің мәліметтік-
танымдық құндылығымен де ерекшеленеді [1]. Осы кезеңде жарық көрген
еңбектердің ішінде ғылыми құндылығы мен әдістемелік объективтілігі жоғары
атақты түріктанушы В.В. Радловтың зерттеулері болып табылады. Көшпелі
шаруашылық жағдайында қалыптасқан қазақ қоғамының ішкі табиғи өмір сүру
ерекшелігін дәл басып, таныған ол XIX ғасырдың орта шеніне дейін басым
болып келген А.И. Левшиннің пікіріне: ...оларда (қазақтарда) бізден
өзгеше, бөлек, өз ішінде толық реттелген мәдени қарым қатынастар бар-деп
тойтарыс береді, әрі қазақтың отбасылық салт-дәстүрлері, оның ішінде ас
беру дәстүрінің орындалу ретін Ұлы жүзде өзі қатысқан бір астың негізінде
толық қағаз бетіне түсіреді [2].
Дегенмен XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың бас кезінде кейбір зерттеушілер ас
беру дәстүрінің қазақ қоғамы, әлеуметтік-рухани құндылығы жүйесіндегі орны
мен қызметін анықтауға арналған ғылыми-сараптамалық ұмтылыс жасайды.
1900 жылы Дала уәлаяты газетінің бетінде жарық көрген О киргизских
поминках атты мақаласында Ә. Бөкейханов ас көшпелі қазақ халқының ең
қасиетті дәстүрі деп атай келіп, оның мән мағынасын, қоғамдық өмірде
алатын орнын ішінара талдап, ас беру дәстүрінің саны азаюының, елдегі мал
басының кемуі, жалпы XIX ғасырдың соңына қарай қазақ көшпелі қоғамының
тоқырауға ұшырауын экономикалық-саяси себептерімен нақты дәлелдер келтіре
отырып ашып көрсетеді. Ресей империясының қазақ даласын отарлау саясатының
мақсаттарына сәйкес іске асырылған жаңа әкімшілік-территориялық саяси
басқару жүйесінің нәтижесінде дәстүрлі қазақ қоғамының сан ғасырлар бойы
қалыптасқан әлеуметтік–саяси, рухани құндылықтар жүйесінің дағдарысқа
ұшырау себептерін дәл бағамдайды [3].
Қазақ тарихы мен этнографиясының көрнекті зерттеушісі Қ. Халиди
қазақтың өлікті шығарып салуға байланысты ырым-жоралары, оның ішінде ас
беру дәстүріне арнайы тоқталады. Автор ас беру дәстүрінің шығу тегін
бағамдауға талап қылады. Әрине, автордың сол кезеңдердегі этнография
ғылымының даму дәрежесіне сай бұл күрделі мәселенің тура шешімін табуы
мүмкін емес еді. Зерттеушінің қазақтарда ас беру дәстүрінің исламға дейін
пайда болған құбылыс екенін айта келе, оның қазақтарға моңғолдардан келген
деген пайымдауымен келісу қиын. XIX ғасырдың соңына қарай қазақтарда ас
беру дәстүрінің азаю себептерін көрсетіп, оның ішінде, әсіресе, ислам діні
әсерінің күшеюін негізгі факторлардың бірі деп көрсетеді [4].
Қазақ шежіресін алғаш рет қағаз бетіне түсірушілердің бірі М.Ж. Көпеев
еңбектерін тарих-этнография ғылымы үшін маңызы теңдессіз деп айтуға болады.
Оның астың өткізілуі реті, қоғамдық қызметі туралы жинаған ауызша тарих
деректері мол мағлұматтар береді. Ас үстінде серт беру, асқа салтанатпен
келу, кісі күту, бәйге дауы, балуан күресі т.б туралы құнды деректерді
ғылым қорына қосады. Оның астың қоғамдық мәнін терең түсінуі 1886 жылы
Абайдың әкесі Құнанбайға ас бермеуін сынап жазған мақаласынан көрінеді [5].
Жалпы Қазан төңкерісіне дейін этнографиялық зерттеулердің мазмұны негізінен
эмпирикалық бағытта болып ас берудің таза сыртқы формасын-өткізілу тәртібін
термелеп суреттеп жазу тұрғысында ғана болып, оның ішкі семантикалық мәніне
терең талдау болмағанын көреміз. Жалпы бұл зерттеу жұмыстарының қай-
қайсысын болмасын арнайы маманданған зерттеу жұмысы деуден көрі құнды дерек
көздері ретінде бағалауға болады.
Қазақ халқының этнографиясының сан-салалы жан-жақты зерттелуі Кеңес
өкіметі орнағаннан кейін жаңа серпін алды. Бұл ретте Алтай өңірінің көне
тарихының көрнекті зерттеушісі С.И. Руденконың есімін бірінші кезекте
ауызға алуымыз керек. 1927 жылы Шығыс Қазақстан облысы Шілікті алқабында
өткен, өзі куә болған асты жан жақты суреттеп жаза келе, оны 1896 жылы осы
өлкеде өткен аспен салыстырады. Кейіннен ол Таулы Алтайдағы Пазырық
обаларын зерттеп Пазырық қорғандары сияқты аса үлкен құрылыстарды салу,
қазақтардағыдай ас беру дәстүрінсіз дүниеге келуі екіталай-деп,
зерттеушілер арасынан тұңғыш рет ежелгі көшпелілер дәуірінде Алтай өлкесін
мекен еткен тайпалар бірлестігінің тұрмыс-тіршілік, рухани дүниетанымдық
санаттарын түсіну үшін қазақ этнографиясына мән беру керектігін тұңғыш рет
атап көрсетеді, сондықтан да осы ғалым пікірінің әдістемелік мәні аса құнды
болып саналуға тиісті [6].
Кеңес өкіметі кезеңіндегі ұйымдастырылған алғашқы этнографиялық
экспедициясының мүшесі Ф.А. Фиельструптің қазақ, қырғыз халықтарының өлген
адамды шығарып салуға байланысты ырым-жоралары жайында біршама, бірақ толық
емес мағлұматтар жинап, жүйелеген ғылыми еңбегі атап айтуға тұрарлық.
Зерттеуші ас беру дәстүрінің негізін құрайтын компонентерін–ақсақалдар
кеңесі, сауын айту, ас өткізу мерзімдері т.б. – Қазақстанның аймақтық
(рулық) ерекшеліктерін ескере отырып жүйеге келтіруге тырысады [7].
Автордың деректерінен көрініп отырғандай ас беру дәстүрінің өткізілу
тәртібінде Қазақстанның барлық аймақтарында бір-бірінен атап айтарлықтай
ешқандай өзгешелігі жоқ.
Ә.Х. Марғұланның Беғазы-Дәндібай мәдениетіне арналған іргелі жұмысының
қазақтың ас беру дәстүрінің шығу тегін зерделеуде әдістемелік теориялық
маңызы теңдессіз. Ондағы жерлеу кешендері, патриархалдық-рулық қоғамның
неғұрлым көрнекті мүшелерінің қабірлері. Мұнда толып жатқан мал сүйіктері
түрінде құрбан шалудың және ас беру дәстүрінің іздері сақталған–құрбандық
шалу үстелінде көптеген қыш ыдыстар, әртүрлі керек-жарақтар да, сәндік
заттар мен қару-жарақтар бірге жерленген. Ғалым Тасмола мәдениетін зерттей
келе, мұртты қорғандардың құрбандық шалып ас беретін жерді белгілейтін
ғұрыптық құрылыстар қатарына жатқызады [8].
Белгілі қазақ этнографы Х.А. Арғынбаев қазан төңкерісіне дейінгі қазақ
отбасындағы отбасылық қарым-қатынастар жүйесін нақты деректер арқылы жан-
жақты қарастырады. Адамның өлген күнінен бастап орындалатын діни-ғұрыптық
жоралардың ерекшелігіне тоқтай келе, зерттеуші ас беру дәстүрінің шығу тегі
туралы ас беру өлген адамның о дүниеде жүрген жанының, яғни аруағының
құрметіне құрмалдықтар жасау арқылы өлілердің тірілерді жебеп-желеуін,
қысылғанда сүйеп қолдауын керек еткен қараңғы халық сенімінен туған ғұрып.
Мұның өзі ислам дінінен әлде қайда бұрын қалыптасқан көне діни сенім–ата-
бабалар аруағының кереметіне сенуге байланысты пайда болған–деген
тұжырым жасайды [9]. Бұл еңбектің ең басты құндылығы ондағы келтірілген
деректердің молдығы, әрі ақпараттық нақтылық, ақиқаттылық дәрежесінің
жоғары болуында. Ғалымның ғылыми тұжырымдамасы–ас беру дәстүрінің шығу тегі
мен әлеуметтік-саяси мәнін зерттеуде ең басты әдістемелік бағыт болып
табылады.
Этнограф, философ С. Ақатаевтың еңбектеріндегі ата-баба аруағына
табынуға арналған тарауда автор қазақтың өлген адамды шығарып салуға
байланысты ырым-жоралар мен соған қатысты наным-сенімдік көзқарастар жайын
біршама көлемде талдап өтеді. Зерттеуші ас беру дәстүрінің қоғамдық мәнін:
Ру абырой атағын асыратын үлкен астар ру аралық жиын, мәжіліс қызметін де
атқарған. Белгілі кісілердің асында құрылтай шақырылып, қолбасшылар,
батырлар сайланған, ел қорғау жөнінде шаралар белгіленіп, ру аралық талас-
тартыс мәселелері шешілген, әрі шығу тегі жағынан көне құбылыстар қатарына
жатады-деп жаза келе ежелгі дәуірлерде қазақ даласын мекен еткен тайпалар
мен қазақтардың тұрмысы, дүниетанымдық көзқарасы арасындағы тарихи-мәдени
ортақ белгілердің бар екенін баса айтады [10].
Белгілі қазақ этноархеологі Ә.Т. Төлеубаевтың қазақтың отбасылық ырым-
жоралық салт-дәстүріне арналған көлемді монографиясында қазақтың өлген
адамды о дүниеге шығарып салуға байланысты ырым-жоралар жосынына үлкен бір
тарау арналған. Біздің ойымызша, аталған автор хронологиялық ауқымды, кең
заманды қамтитын деректер негізінде салыстырмалы-тарихи аспекті тұрғысынан
қазақ халқының отбасылық-тұрмыстық наным-сенімі мен ырым-жораларының шығу
тегі, ішкі семантикалық мазмұны мен осы құбылыстардың әлеуметтік және
этнологиялық түп-тамырларын дәл көрсете алған бірден-бір ғылыми еңбек жасай
алды деп айта аламыз. Зерттеуші өз еңбегінде өлген адамды еске алу
күндерінің (үші, жетісі, қырқы, жылы немесе ас) семантикасын тиянақты
талдап анықтама береді, өлген адамды еске алу ұғымын кеңейтіп, жаңа
терминологиялық түсінік ұсынады: ...устраиваемые в течение года после смерти
и в честь него, было бы правильнее назвать не поминальными, а прощальными
или прощально-поминальными [11].
Көрнекті қазақ этнографы С.Е. Әжіғали монографияларында Арал-Каспий
өңіріндегі жерлеу архитектурасы негізінде аталған регионның этнотарихи,
географиялық-саяси жағдайына байланысты қалыптасқан спецификалық
ерекшеліктерінің пайда болып, қалыптасуын және жалпы көшпелілік мәдениеті
мен қазақ этномәдениетінің генезистік мәселелері көтеріледі. Мәселен,
ведалық ашвамедха рәсімін типологиялық параллелдер арқылы қазақтың ас
қырғыздың аш беру дәстүрлерімен байланыстыра зерттеп олардың арасындағы
тарихи-мәдени сабақтастықты дәлелдейді. Ашвамедха тек патшаларға берілсе ас
қазақтарда қоғамға еңбегі сіңген атақты адамдарға ғана берілген [12].
Этнолог-ғалым Ж.О. Артықбаев дәстүрлі қазақ қоғамның
этноәлеуметтік, саяси және экономикалық структурасына иек арта отырып XVIII-
XIX ғасырлардағы қазақ қоғамындағы қоғамдық қатынастар моделінің сақталып
қалған және ішінара өзгерістерге ұшыраған салт-дәстүр рәсімдерін саралайды.
Сонымен қатар ас беру дәстүрінің маңызын ас қоғамдық байланыстың ең жоғары
деңгейі деп есептеуге болады. Бірнеше ру, немесе ұлыс,тіпті қазақ баласы
түгел бас қосқан бұл жиындарда көшпелі елдің ішкі-сыртқы қоғамдық
мәселелері түгел талқыланады, өз шешімін табады. Ас иелерінің әлеуметтік
статусы өсіп, немесе одан әрі бекіп ата бабаларының, рудың қоғамдық
рейтингі жоғарылайды-деп, ас беру жалпы көшпелілер қоғамының ішкі
қатынастарын реттейтін саяси институттарының бірі болды деген тұжырым
жасайды [13 ].
Қазақ этнология ғылымының теориялық-әдістемелік бағыт бағдары
тақырыбында мазмұнды пікірлер айтып жүрген Н. Әлімбай еңбектерінің қазақ
этнографиясының әртүрлі аспектілер бойынша зерттеудегі ғылыми-теориялық
ұстанымның тиімді нұсқаларын қолдану мәселесін анықтауда маңызы зор. Оның
пікірінше Казахский ас не относится к разряду обычных народных праздников.
Прежде всего ас мыслится как ритуал призванный поддержать этнический дух
традиций, ... он в сущности представляет собой великий ритуал всеобщего
самоочищения. В этом смысле ас есть превентивная мера общества, которая
имеет своей целью предотвратить взращение внутри себя нежелательных
явлений [14]. Қазақ халқының рухани дүниетанымдық көзқарастарының
қалыптасу кезеңдері мен даму үрдістерін ғылыми тұрғыдан зерделеуде
теориялық тұғырнама ретінде пайдалануға С.А. Токарев, Г.П. Снесарев, Л.Я.
Штернберг, Н.А. Алексеев, Г.Н. Симаков т.б. еңбектерінің маңызы зор.
Қарақалпақ халқының өлген адамды шығарып салу, еске алу мерзімдерінің
(үші, жетісі, кырқы, жылы, ас) пайда болуы мен семантикалық мәнін
түсіндіруге арналған зерттеу жұмысында Х.Н.Есбергенов астың мәні туралы:
"поминки справлялисъ и для "насыщения" духа умершего, так как считалось,
что сытость гостей передается духу покойного... Поминки рассматривалисъ не
только как "кормление души", но и как профилактическое "оборонительное"
средство от возможного вредоносного действия со стороны духа умершего"
деген тұжырым жасайды [15. 36-40-66.]. Көріп отырғанымыздай, автор өлген
адамды шығарып салуға байланысты орындалатын ырымдық жол-жосынының мәнін
бір жакты - тек діни дүниетанымдық тұрғысынан ғана түсіндіреді. Бұл ырымдық-
жоралық рәсімдердің, әсіресе, ас берудің әлеуметтік-саяси функционалдық
қызметі зертгеушшің назарынан тыс қалған.
Орта Азия халықтарының исламға дейінгі көне наным-сенімдері туралы
жүйелі түрде С.М.Амбрамзон, М.Рахимов, Т.Д.Баялиева. О.Муродов және т.б.
зерттеулерінде қаралады [16].
Қысқаша тарихнамалық шолуды қорытындылай келе айтарымыз, жекелей
отбасылық салт-дәстүрлері аясында ас беру біршама жақсы зерттелгенмен –
оның әлеуметтік-саяси институтционалдық қызметін саралау осы күнге дейін
толыққанды арнайы жеке зерттеу объектісіне айналмаған, сөйтіп әлі де өз
шешімін күтіп жатқан проблемалар қатарына жатады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы
әлеуметтік-саяси қатынастар жүйесінің қызмет ету үрдісіндегі ас беру
дәстүрінің алатын орны мен маңызын саралап, терең ғылыми қорытынды жасау,
генезисі мен семантикалық белгілерін анықтау–зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді белгіледік:
- ас беру дәстүрінің шығу тегін зерделеу;
- ас беру дәстүрін қазақ халқының этномәдени, этноәлеуметтік-саяси
дамуы тұрғысынан зерттеу;
- ас беру дәстүрінің атқарылу үрдісін, ғұрыптық маңызын анықтау;
- ас беру дәстүрін символикалық іс-әрекеттер жүйесін саралау арқылы
қарастыру;
- ас беру дәстүрінің негізгі белгілерін, семиотикалық заңдылықтарын
айқындау;
- ас беру дәстүрінің саяси және әлеуметтік реттеушілік қызметін ашып
көрсету.
Диплом жұмысының территориялық ауқымы. Қазақ қоғамы этномәдени, саяси-
экономикалық, идеологиялық тұрғыдан біртұтас организмді құрайды. Оған дәлел
қазақ қоғамының біртұтас тарихи-дамулық келбеті, әлемдік этнологиялық
әдебиеттегі қалыптасқан типологиялық жүйеде (С.П.Толстов, М.Г. Левин, Б.
Андрианов, Н.Н. Чебоксаров, А. Оразов т.б) жылқылы-көшпелілер ретінде
бейнеленеді. Осы біртұтастық қазақтың ас беру дәстүрінен көрініс табады.
Бұл тарихи шындыққа көз жеткізу үшін диплом жұмысы қазақ қоғамының
этнотерриториялық кеңістігін толық қамтиды.
Жұмыстың хронологиялық ауқымы. Қазақ халқындағы ас беру
дәстүрінің пайда болуы, қалыптасуы әлеуметтік-саяси жүйелерінің эволюциялық
даму кезеңдеріне тікелей байланысты. Біздің ойымызша алғашқы белгілері
шамамен қола дәуірінен (Беғазы-Дәндібай кезеңі) бастап пайда болған ас беру
дәстүрі, кейінгі қазақ қоғамы өміріндегі мәдени-рухани, әлеуметтік-саяси,
идеологиялық фактор ретінде әуелгі мән-мағынасын бүгінгі күнге дейін
өзгертпей жеткен дәстүр. Бұл жұмыстың хронологиялық межесін осы аса кең
тарихи-уақыттық диапазонда алуға мұрындық болады. Тақырыптың мәнін ашу
барысында негізінен XVIII-XIX ғасырлардағы жазба деректеріне көбірек
сүйенуге тура келді.

1 тарау АС БЕРУ ДӘСТҮРІНІҢ ШЫҒУ ТЕГІ

1.1 Қазақ халқының ерте заманда қалыптасқан өлген адамға байланысты
ырым- жоралар жосыны

Қай халықта болмасын өлген адамды соңғы сапарға шығаруға байланысты
атқарылатын салт-дәстүрлері ғасырлар бойына ешқандай тарихи катаклизмдерге
қарамастан көп өзгеріске ұшырай қоймайтын ең бір консервативті түрі.
Өйткені ол осы салт-дәстүрлерді туындатып қалыптастырған халықтардың
мыңдаған жылдық белгілі бір экологиялық-географиялық кеңістік аясында
қалыптасқан экономикалық-шаруашылық, діни-идеологиялық, әлеуметтік-саяси
және мәдени қатынастарды реттеп отыратын салт-дәстүрлерге негізделген әдет-
ғұрып заңдары мен идеологиялық тұғырнамасы, рухани құндылықтары жиынтығының
ең бастысы болып табылады. Бұл жер діни тәртіптер мен ұлттық заңдылықтар,
этикалық-эстетикалық саналық қалыптары қордалана тоғысатын бірден-бір
құбылыс. Басқа да халықтар сияқты қазақ халқының да өте ерте замандарда
қалыптасқан өлген адамға байланысты ырым-жоралар жосыны аздаған
өзгерістермен бірақ негізін сақтап бүгінгі күнге дейін келіп жеткен. Жазба
немесе археологиялық, этнографиялық ескерткіштерді саралай келгенде
айтарымыз, қазақ халқының рухани мәдениетінің қайнар көзі көне дәуірлер мен
ортағасырларда даламызды мекендеген көптеген этникалық топтар мен тайпалар
мәдениетінің қойнауында жатқанын айқын аңғарамыз.
Адам баласының бұл дүниелік пәниден о дүниеге бакилық, мәңгілік
өмірге шығарып салатын көптеген салт-дәстүрлердің ішінде астың алатын орны
ерекше. Ас беру дәстүрі әуел баста қазақ ұлттық-этникалық бірлестігі пайда
болғанға дейінгі көпшелілік қоғамның пайда болуымен бірге дүниеге келіп,
даму жолдарынан өткен тәңірлік, ата-баба рухына табынушылық тәрізді
дәстүрлік-ғұрыптың көзқарастар негізінде қалыптасқан, бірте-бірте көшпелі
қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымыньң күрделене түсуіне байланысты
(мемлекеттілік нышаны қалыптасқан кезде) қоғамдық өмірдің сан-салалы өмірін
ретке келтіруде зор рөл атқарып отырған салт-дәстүрге негізделген құқықтық-
ұйымдық институттарыньң бастыларының біріне айналған.
Деректерге көз салсақ қазақтардың тұрмыс-салттық, діни ырым-
жораларының рухани-дүниетанымдық көзқарастарының түп қайнары тым тереңде
жатқанын көреміз әрі жазба ескерткіштер мен археологиялық деректер бір-
бірін еш қайшылықсыз толықтырып отырады әсіресе кісіні жерлеуге байланысты
салт-дәстүрлердің қазақтар мен ежелгі тайпалар арасындағы генетикалық
сабақтастығын дәлелдейтін деректері көп-ақ. Қола дәуірінде Қазақстан
аумағында қоғамның дамуында түбегейлі өзгерістер болды - тайпалық үстем тап
және ең алдымен көсемдер оқшауланып бөлінді, ол әсіресе дәуірдің соңғы
кезінде, Беғазы-Дәндібай мазарларынан және Түгіскен кесенелерінен айрықша
көрінеді. Ерлер беделінің басым болуы, патриархалдық-үлкендерге құрмет
көрсету, ру, тайпа көсемдерін пір тұту дәстүрін туғызды. Еркек-көсем, еркек-
жауынгердің қоғамдық-әлеуметтік қатынастар иерархиясында жетекшілік
мәртебеге ие болуы ежелден келе жатқан табиғат күштерін қастерлеумен бірге,
ата-баба аруағына табынушылықтың пайда болуына ықпал етті, жерлеу дәстүріне
байланысты орындалатын ырым-жоралар жүйесі күрделене түсіп, олардың тұтас
регламенттік циклі қалыптасты. Осы дәуірден бастау алған наным-сенімдер,
ата-баба аруағын қастерлеп, құрметтеу рәсімі дами түсті.
Ас - ғасырлар бойы қалыптасқан өмір тәжірибесі мен белгілі бір
экологиялық кеңістікті игеру барысындағы пайда болған экономикалық-
идеологиялық жүйенің халықтық-құқықтык ғұрыптар қалыптастырудың ең басты,
ажырамас бөліктерінің бірі болып табылады, тіпті, осы әдет-ғұрыптың іске
асуы мен өміршеңддгін қамтамасыз ететін ең басты қүралдардың бірі ретінде
жоғары инстанциялық касиетке ие. Өйткені, өлген адамға құрмет үстіндегі
берілген сөз, кесілген кесім бүкіл қоғам мүшелері үшін, олардың қандай
әлеуметтік топқа жататындығына қарамастан, қалт-кысыз орындалуға тиісті
болған. Демек, ол тек қана өлген адамды шығарып салуға байланысты міндетті
түрде орындалатын діни-ғұрыптың жо-сын-жоралар жиынтығы мен оның атқарылуы
ғана емес, үлкен қоғамдык-әлеуметтік, саяси құрылымдық дәрежесі одан
әлдеқайда жоғары, жалпы ұлттық маңыздағы ұлы жиын дәрежесінде болған [17].
Мәселенің маңыздылығы сонда - бүгінгі күнде егеменді, тәуелсіз
мемлекетімізді құрып, қалыптастыру кезеңінде, оның ұлттық-идеологиялық
тұғырнамасын жасауда отарлық езгі жаншып тастаған ұлттық сананы оятуда
халқымыздың сан ғасырлар белесінен (әр түрлі саяси-идеологиялық
катаклизмдерге қарамастан) осы күнге дейін келіп жеткен ас беру сияқты салт-
дәстүрлер жосындарын игілікке пайдалануымыз керек. Ол үшін біз осы
халықтық, ұлттық бет-бейнені ашып көрсететін, оның сан-қилы кезеңде
біртұтас мызғымастығынын кепілі болған осы ғұрыптық жосын-жоралардың шығу
тегін сараптап ашуымыз шарт.
Жалпы өлген адамдардың шығарып салуға байланысты жетісін, қырқын және
жылын атап өту, ас беру тәрізді қалыптасқан құрбандық мерзімдердің шығу
тегін сөз еткенде, осы тақырыпқа қалам тартқан зерттеушілердің барлығының
дерлік пікірі бір жерден шығады. Бұл туралы белгілі қазақ этнографы
Ә.Төлеубаев: Устоявшие поминалъные даты встречаются почти у всех народов
Средней Азии, Казахстана, многих народов Сибири, Севера, Кавказа,
Европейской части СССР. Характерными для народов Средней Азии и Казахстана
являются 7-й, 40-й дни и годичная дата со дня смерти человека. Нет сомнения
в том, что эти поминалъные даты, как и сами поминки связаны с оченъ
архаичными пластпами религиозных верований и предстпавлений, но не с
развитыми религиозными учениями. В Коране, например ничего не говорится о
поминках деп, осы құрбандық мерзімдерінің шығуын ежелгі, әлемдік діндердің
(христиан, ислам) пайда болғанға дейінгі кезеңмен байланыстыра қараған Орта
Азия халықтарының көне тарихын зерттеуші С.П.Толстовтың пікірін қуаттайды
[18]. Бұл пікірдің даусыз ақиқаттығы қазақтардың белгілі бір атаулы
оқиғаларға байланысты құрбандық шалу дәстүрінен де айқын көрініс табады.
Бұл туралы Ш.Уәлиханов: Ислам дінінің салты бойытиа құрбандықтыі тек Абрам
(Ибрагим) пайғамбарды еске тусіру құрметіне — құрбан айтта ғана мал
сойылады. Ал, қазақтар болса, кез келген қиындық басына түскенде, тәңіріңің
атына, малды құрбандыққа шалып аруақтарының басына барып мінәжат ете
береді. Мұндай ислам дінінен ауытқитын, кұрбандықтарды, ертедегі пұттық
діннің көріністерін бүркемелеу үшін садақа құрбандық деп атайды деп
деректеген еді [19]. Ас берудің шығу кезеңі мен өткізілу тәртіптері туралы
құнды деректер жинап, саликалы ой-пікір қалдырған Қ.Халиди де: Қазақта
өлгенге ас беріп, ат шаптыру өздерінше үлкен мақтаныш, абырой болып көптен
бері осылай мереке сияқты өткізіледі Бұл әдетптің қай заманнан бері
қалыптастақандыгына жауап айтатын кісі болмады. 1783 жылдан бері ас беру
болганы, Абылай хан мен тагы басқалардың ас беруі де айтылды. Бұлардан да
бұрын Есім ханның (Ишим) Сарын құла аты бірінші бәйгені ешкімге бермегенін
көп естиміз. Салыстыра келгенде, ас беру 1800 жылдан 300 жыл бурын
басталган десек, яки одан да әрірек деуге келеді. Тарихта ас беру моңгол
тайпаларында ежелден бар деп жазылуына қараганда солардан қабылданган деуге
болады, демек мұсылмандыққа қатысы жоқ деп, сөзінің соңына ас берудің шығу
тегін қазақ даласына ислам дінің қағидаларының орныға бастауынан ерте
тарихи кезеңдерден қалыптаскан салттык дәстүр екенін дұрыс бағамдағанымен,
оның пайда болуын моңғолдармен бірге келген деген болжамымен келісуге
болмайды [20].
Жалпы өлген адамға арналған кұрбандық шалу мерзімдерінің шығу тегі ата-
баба аруағына негізделген діни көзкарастың пайда болуымен тығыз байланысты,
демек, біздің тақырыбымыздың негізгі мазмұнын ашу үшін, анықтап айтқанда,
ас берудің пайда болуының генетикалық тамырларын тап басып саралау үшін,
қазақ даласын мекен еткен ежелгі және ортағасырлық тайпалардың діни-
мифологиялық көзқарастары мен дүние-танымдық жүйелері және коғамдық-
әлеуметтік, саяси қатынастары негіздеріне сілтеме жасай отырып
қарастыруымыз міндетті болуға тиіс. Сөйтіп, біз осы аркылы қазақ көшпелілік
өркениетінің күллі уақыттық бағамындағы (пайда болу, даму, өшу)
тұтастығьгаа, сабактастығына көз жеткізуімізге болады. Сонымен қатар, қазак
халқының этногенезі, оның ішінде, әсіресе, социо-политогенезі мәселесін
шешудің тура жолына түсеміз. Өйткені тек тарихи сабақтастықтың нәтижесінде
саналы әрекеттің қай-қайсысы, да тұрмысқа еніп, дамудың көшін құрайды.
Мейлі жaрамды, мейлі жарамсыз болсын, бір урпақ дүниеге әкелген рухани
қазына келесі ұрпақтың рухани дүниесінің бастауы болады [21].
Құрбандық мерзімдерінің семантикасын сөз еткенде зерттеушілер түгелге
дерлік әдетте осы кұрбандык мерзімдерінің мазмұнын белгілі бір тұлғаның
өлгеннен соң осы жарық дүниенің түрленген жалғасы о дүниедегі
әлеуметтендірілу үдерісімен байланыстыра қарайды және де осы о дүниелік
түрленген өмірдің қалыптасу жүйесін осы жарық дүниедегі адамдардың
арнайы іс-кимыл әрекетінің нәтижесі екенін атап өтеді. Сөйтіп, бұл діни
ырым-жоралардың атқарылуын белгілі бір коғамдық катынастардың орындалуы мен
сақталуының себептерімен түсіндіреді. Көшпелілік қауымының дүниетанымдык
көзқарасында сыртқы әлем –ол табиғат, ішкі әлем - ол адамның мәңгі
жасайтын рухы, осы екі ұғымның құбылысы — кесапат сенімнің қайнар көзі.
Сыртқы әлем — күн, ай, жұлдыздар мен жер - алгашқы нанымның кұдіретті
күштері деп саналса: осындай негізгі нанымдарга қоса жанама - көмекші
нанымдар да: тау, өзен-су, т.6. болды. Аспан - көк тәңірі құдіретті деп
бейнелегенімен, Құдай-Алла (мұсылмандық нанымдағы.) дәрежесінде емес еді.
Адам көкке, Күн мен Айга өзінің үстінен басқарып тұрған күш деп
табынғанымен, оның әсерін мойындауга да, мойындамауға да болмайды – жарық
дүниедегі олардың үстемдігі адам баласы туғаннан өлгенге дейін-ақ деп
тусінді. Адам табиғаттың аясында ғана дүниеге келіп-туып, соның гажап,
тосын каһарынан өледі. Өлген сәттен бастап жаратылыс пен табиғаттың
үстемдігі кілт үзіліп, оның өзі аруаққа-онгонга, барлыц қцдіретті күштерден
тәуелсіз кейіпке айналады. Өлген адамның о дуниедегі хал-ахуалы
жерлегендегі, жерлегеннен соңғы ырым-жоралардың салт-санаға тән, бұзылмай
орындалуына байланысты еді. Егер әлгеннен кейінгі ырым-жоралар дұрыс
орындалса, онда өлген адамның рухы жайбарақат, рақат күйге түсіп, өз үрім-
бұтақтары мен туған-туысқандарына шапагатын тигізіп, жебеп жүреді, ал олай
болмаган жагдайда жауығып, аруағы қаргап-сілейді. Сондықтан, осы салт-
санаға, тірілердің түсінігінше, аспан-көк құдіреті алаламайтындай,
қызғанышсыз кең пейілдігімен қарайды... Өлгенді шығарып салудағы ырым-
жораның бұзылуы, артынша бақытсыздық әкеледі, ал өлген адам болса, барлық
жаза, бақытсыздықтан ада, азат рухы еркіндікте деп есептелінеді. Қазақтарда
аруақты қастерлеу салты қазіргі кунге дейін өз күшінде.
Олар басына қауіп төнгенде... аруағын көмекке шақырады, өмірдегі барлық
сәттілікті аруақтардың көмегі жебеді деп тусінеді [22].
Қазақтың аруақты қастерлеу салты туралы Ф.В.Поярков та: Точный
перевод этого слова (аруақ) значит "дух умерших предков". И в настоящее
время это еще один из силъных догматов, если так можно выразитъся прежней
религией киргизов (казахов), хотя начинает уже ослабеватъ. По понятию
киргизов "дух умерших предков", как ближайших так и отдаленных
покровителъствует тем из оставшихся в живых их родственникам, которые ведут
жизни достойную их памяти и делают добрые дела; в таком случае Арвак,
невидимо витая над их жилищем, помогают им и оберегает от несчастий. Если
же оставшиеся на земле ведут жизнъ недостойную памяти своих предков, то
Арвак от таковых отступается, он перестает бытъ их защитником и
покровителем, почему оставленные впадают, будто бы в бедность их посещают
все возможные несчастие и болезни, мало того, такие люди делаются ворами и
мошенниками, так как Арвак не только наказывает отнятием и лишениям
материалъных благ, но и потерю тех нравственных качеств, которыми обладали
прежде. Сумашествие также приписывалисъ, но крайней мере прежде немилости
или гневу Арвака. И в былое время, постигнет ли киргиза какое несчастие или
бедствие испортится ли он нравственно или с ума сойдет во всех этих случаях
прежде говорилосъ, да и теперъ еще многие киргизы говорят: Аруақ ұрды,
т.е. дух умерших предков убил деген аса нақты деректерді келтіреді [23].
Қазақтардың өлі риза болмай, тірі байымайды деген түпкі мағынасы осы
наным-түсінікке байланысты айтылған болса керек.
Қазактың, басқа да халықтар сияқты өлген адамды шығарып салу салтына
байланысты жосын-жоралары шығу тегі жағынан өте көне құбылыстар қатарына
жататыны анық. Олардан ежелгі дәуірлерде жерімізді мекендеген тайпалардың
тұрмысы мен сеніміне байланысты бірқатар тарихи-мәдени белгілерді табуға
болады [24]. Өз кезінде кеңестік дәуірдің бірқатар ғалымдары сирек те болса
осы белгілердің көпшілігі қазақтар жөніндегі этнографиялық материалдардан
табылып отырғанына назар аударған еді. Көне дәуірдегі Таулы Алтай
тұрғындарының діни сенім-нанымдарын түсіндіру үшін қазақ этнографиясының
материалдарын пайдаланған С.Н.Руденко: Пазырақ коргандары сияқты аса үлкен
құрылыстарды салу қазақтардың асынсыз дуниеге келуі екіталай деп аса
білгірлікпен жазған еді [25].
Ас беру дәстүрінің шығу тегін, оның қазақ қоғамындағы атқаратын
қоғамдык-әлеуметтік қатынастар жүйесін реттеу функциясы сарынында сараптау
негізгі мақсат болғандықтан, біз алдымен қазақтардың этно-мәдени, саяси-
экономикалық біртұтас тұлға ретінде қалыптасып, тұтасу үдерісін оның (қазақ
халқының) өзіне дейінгі туған әлеуметтік-тарихи тәжірибенің нәтижесінде
қалыптасқан этнос ретінде қарауға ден қоюымыз керек. Демек, қазак халқының
рухани мәдениетін қазак атауының хатқа түскен кезеңінен бастау
жеткіліксіз, оның материалдың және рухани мәдениетінің іргетасының калана
бастауының қайнар бұлағы, қазақ даласын мекендеген ежелгі көшпелі малшылар
тайпаларының ортасында жатыр [26]. Жалпы, өлген адамдарды шығарып салуға
байланысты ырым-жоралардың орындалуы, сөйтіп, адамзат тарихындағы ең
алғашкы діни сенім-нанымдардың пайда болуы туралы зерттеушілер арасындағы
пікірталас әлі де болса бір арнаға келіл, тоғысқан жоқ. Егер де көбіне,
әсіресе, батысеуропалық ғалымдар діни наным-сенімдердің пайда болуын
адамның пайда болған кезінен бастап, діни ұғымның пайда болуы алғашқыда
өлген адамдарға байланысты туған наным-сенімнен басқа, әуел баста табиғат
тылсымдарын түсіну талабынан шықкан деп есептесе (тотемизм, фетишизм),
кейбіреулері, әсіресе, Кеңес Одағының ғалымдары ішінара, көбінесе бұл
пікірге түбірімен қарсы шықты. Ғалымдар арасындағы бұл пікірталастың
өршуіне жер жүзінің барша ғылыми көпшілігімен казіргі саналы адамдардың ата-
бабасы деп есептелініп келген неандартальдык адамдардың арнайы, белгілі бір
ғұрыптык жоралар тәртібімен жерленген адамдар мәйіттерінің табылуы да бұл
көзкарастың түпкілікті қалыптасуына әсер ете алған жоқ. Кейбір зерттеушілер
неандартальдық адам жерлеу тәртібінен адам жанының о дүниелік өмір сүруіне
байланысты пайда болған алғашқы діни наным-сенімдік түсініктердің ізін
көрсе (А.Буйсони, Гуго Обермаер , т.б.), Макс Эберт және басқа да
археологтар жан туралы түсініктің неандартальдық адамдарда өлі де пайда
болмағанын Дәлелдей келіп, мәйіттің табиғи қалыптан тыс, ерекше қасиетінен
туындаған тірі өлік идеясын ұсынды [27]. Кеңестер Одағының көптеген
ғалымдары тірі өлік идеясын қолдағанмен, оның ішнде кейбіреулері шүбәлана
карады. Мәселен, И.И.Скворцов-Степанов неандартальдық жерлеу дәстүрінің
пайда болуын алғашқы адамдардың өлікке тірі адамдарға ауырған мезетінде
көрсетілер қамқорлық жасауымен түсіндіріп, өлімге байланысты адам денесінен
жанның бөлініп шығуына байланысты наным-түсініктердің калыптасуын адамзат
тарихи дамуының кейінгі кезеңдеріне апарып тірейді [28]. Кеңес Одағы
көрнекті дін зерттеушісі С.А.Токарев: Неандарталъские погребения еще
нелъзя считатъ бесспорным доказательством наличие религиозных представлений
у наших предков того времени. Но захоронения умерших могли бытъ одним из
источников, из которых впоследствие развились такие предсставления деп
аса сақтықпен карай келіп, іле-шала более убедителъным свидетелъством
существования религиозных верований в мустьерскую эпоху (неандарталъдық
адамдардың өмір сүрген кезеңі) можно считать другой вид находок остатки
костей животных, как бы преднамеренно захороненных деген екіұшты пікір
айта келе: с эпохи верхнего палеолита (около 40-18 тыс. лет назад),
памятники, свидетельствующие о наличии религиюзных представлений и обрядов,
становятся более многочисленными и убедительными. Эта была эпоха, когда уже
появился человек современного типа (Ното sapiens), когда стал изготювлятъся
более разнообразные и совершенные каменные и костяные орудия, а охотничъе
хозяйство стало более развитым и производителъным,... погребений эпохи
верхнего палеолита известно больше, и они носят на себе яркие следы
ритуала, видимо связанного с кулътом: скелеты найдены с различным
шнвентарем, украшениями, многие окрашены охрой; встречаются двойные
погребения, захоронения черепов - явный остаток обряда вторичиого
погребения. Очевидно, в то время уже складывалисъ какие-то суеверные,
религиозно-магические представления о том, что умерший каким-то образом
продолжает житъ деп, өлген адамға байланысты діни наным-сенімдік
көзқарастар жүйесінің қалыптаса бастауын мустьер кезеңінен кейінгі жоғары
палеолит дәуіріне жатқызады [29].
Адамзат тарихының ежелгі кезеңіндегі ең шешуші мезет неолит дәуірі
болды. Неолиттік төңкерістің нәтижесінде адамзат қауымы табиғаттың дайын
өнімін тұтынудан, оны өңдеп, өндіруге көшті. Бұл өз кезеңінде қоғамдык-
әлеуметтік қатынастар және рухани ой мен дүние-танымдық көзқарастар
дүниесіне де терең өзгерістер әкелді. Әлеуметтік-коғамдық ұжымдастырылуы
жағынан алғанда неолиттік қоғам - рулық қауым болды: ұжымдық, ортақтық
ахуал үстемдік етіп, бірте-бірте тайпалар, тайпалық бірлестіктер құрыла
бастады.
Неолит кезеңінің ескерткіштерінде діни көзқарастардың элементтерін
айкындайтын белгілер күшейіп, айқындала түседі. Бұл, әсіресе, олардың өлген
адамды жерлеу ғұрпында анық көрінеді [30].
Адамдардың қасына койылған заттар олардың о дүниелік ғұмыр туралы
белгілі бір түсініктер жайлы көзқараста болғанының айқын дәлелі. Энеолит
кезеңіндегі неолит дәуіріндегі басталған жануарларды қолға үйретудің
аяқталуы - әсіресе, жылқының қолға үйретілуі — қазақ далалық көшпелі-
малшылық өркениетінің болашақ даму барысын айқындаған бірден-бір ұлы
құбылыс десек жаңылмаймыз. Жерлеу ғұрпындағы көптеген элементтер мен
символдық заттардың табылуы ата-баба аруағына табынудың болғанын көрсетеді.
Ескі тұрғын жайларды жағалата жерленген адамдардың сүйегін, қабырғаларды
жағалата қойылған жылқының бас сүйектері қоршап жатыр [31]. Қазақ көпшелі-
малшылык өркениетінің қалыптасуында қола дәуірі кезеңі ерекше рөл атқарады:
көне мәдениетіміздің іргетасы нақ осы дәуірде қаланғаны ешбір талассыз деп
айтуға болады, ал оның ішінде андрондык тайпалардың қоғамдық-әлеуметтік
қатынастар қағидалары неолит-энеолит кезең мәдениетінің қойнауында жатыр
[32].

2. Жерлеу дәстүрінің пайда болуы және рухани-дүниетанымдық
көзқарастардың жетілдірілуі

Қоғамдық өмірдің негізі шаруашылықтың кәсіби салаларға бөлінуі бойынша
жүргізіле бастауы (мал шаруашылығы мен егіншілік, өндірістік тәсілмен
жүргізілген металды игеру) қоғамдық-әлеуметтік қатынастардың, дүниетанымдық
көзқарастардың күрделене түсуіне ықпал етті. Ең бастысы, аналық-рулық
қауымның аталық-рулық қауымға ауысуы толық аяқталды, қоғамның идеологиялық
қондырмалық жүйесі түбірімен өзгерді - алдыңғы орынға табиғат күштерін
қастерлеу мен ата-баба аруағына сиыну шықты.
Біздің дәуірімізге дейінгі үш мың жылдық соңынан басталған қола
мәдениеті, екінші мың жылдықтың аяғы мен бірінші мың жылдықтың бас кезінде
шырқау биікке көтерілген. Дәл осы кезде көшпелілік мәдениетіне тән
материалдық-мәдени нұсқалар мен рухани-дүниетанымдық көзқарастар
қалыптасып, жетілдіріле бастады. Осы дәуірден бастау алған наным-сенімдер,
әсіресе, ата-баба аруағын қастерлеп, құрметтеу рәсімі дами түсті. Алғашқы
діни наным-сенім түрлері Күн мен Айға, жұлдыздарға табыну болса, енді
материалдық байлық өндірісі мен қоғамдық саладағы ерлер беделінің басым
болуы, патриархалдық-үлкендерге құрмет көрсету, ру, тайпа көсемдерін пір
тұту дәстүрін туғызды. Ру-тайпа көсемдеріне арналып ғажайып бейіт
құрылыстары салынып, биік обалар тұрғызылды, бұл салт-дәстүр, әсіресе, қола
дәуірінің соңғы, Беғазы-Дәндібай кезеңінде кең шарықтап өріс алды. Бұл
туралы Киселев С.В.: большие курганы с колъцевой оградой из огромных
гранитных плит - это гробницы наиболее выдающихся членов патриархалъно-
родового общества, предвестники пышных погребений скифской знати деп жазды
[33]. Көлемі өте үлкен бейіттердің тек қана техникалық-архитектуралық
жобалары ғана жетілдіріліп, күрделене түскен жок, бұған қоса ата-баба
аруағына арналып орындалатын діни жосын-жоралардың атқарылатын арнайы
құрбандық шалу орындары мен мехрабтарымен толықтырылады. Осы арнайы
орындарда өлікті өртеу мен оның құрбандық заттарын отпен аластау
орындалған, құрбандық заттары қойылған [34]. Қоныстардағы, бейіттердегі
арнайы табыну орындарында тәңірге, ата-баба аруағына құрбандық шалынып, ас
берілген, діни салт-жоралғылар өткізілген, осы салттардың көпшілігі
қазактарда бүгінгі күнге шейін сакталған [35]. Бұл арнайы орындар -
ғибадатханалар менгірлермен белгіленіп, шағын құрылымды тас қоршаумен
қоршалып қойылатын болған. Өлген адамның жатқан, жуылған орнын киелеп
таспен қоршап қою қазақтарда кейінгі кездерге дейін сақталған.
Сонымен, қола дәуірінде Қазақстан аумағында қоғамның дамуында түбегейлі
өзгерістер болды: неолит кезеңінің шаруашылығы мен тұрмысының ежелгі
түрлерінің орнына - егіншілік пен мал шаруашылығы, уақытша тұрақтардың
орнына - жайлы қоныстар, шакпақтас құралдарының орнына әр түрлі металл
қоспалардан жасалған жоғары сапалы бұйымдар келді. Шаруашылық кәсіптің жаңа
түрлеріне көшу тұсында халықтың саны өсіп, ірі-ірі мәдени қауымдар
қалыптасты: мұның өзі андроновтық үлгідегі ескерткіштердің таралуынан
көрінеді. Андронов мәдени кауымының таралуы белгілі бір кезендерде көршілес
аумақтарға ықпал еткен салт атты жауынгер тайпалардың үлкен бір
бірлестігінің өмір сүруімен де байланысты болуы ықтимал. Мүлік теңсіздігі
арта түсті, соның нәтижесінде тайпалық үстем топ және, ең алдымен, көсемдер
оқшауланып бөлінді, ол, әсіресе, дәуірдің соңғы кезінде, Беғазы- Дәндібай
мазарларынан және Түгіскен кесенелерінен айрықша көрінеді. Еркек-көсем,
еркек-жауынгердің қоғамдық-әлеуметтік катынастар иерархиясында жетекпшгік
дәрежеге ие болуы ежелден келе жатқан табиғат күштерін қастерлеумен бірге,
ата-баба аруағына табынушылықтың пайда болуына ықпал етті, жерлеу салтына
байланысты орындалатын ырым-жоралар жүйесі күрделене түсіп, олардың тұтас
регламенттік циклі қалыптасты.
Еуразияның далалық белдеуінде орналасқан, табиғи-экологиялық
заңдылықтарға сай шаруашылық-экономикалық жүйе классикалық көшпелілік
өркениетінің қалыптасып, бағамдалуының аяқталған кезі - ежелгі көшпелілер
дәуірінің-қазақ даласының этномәдени келбетінің бейнеленуін келесі мыңдаған
жылдарға айқындалуында атқаратын рөлі өте зор. Қола дәуірінің соңғы
кезеңдерінде негізгі белгілері қалыптасып, дами бастаған көшпелілік
өркениетінің толық қалыптасып, дамуы нақ осы ежелгі көшпелілер дәуірінде
аяқталады. Оның әлеуметтік-қоғамдық рухани үрдістерінің негізгі ұстанымдары
өз шешімін тапты, осы рухани үрдістердің көпшілігі еш өзгерместен күні
бүгінге дейін келіп жетті. Оларды ежелгі, орта ғасырлардағы қоғамдық-
әлеуметтік, рухани сананың қалдықтары деп қарауға болмайды, өйткені осы түп-
тамыры ежелгі замандар қойнауында жатқан салт-жоралардың көпшілігі әлі
күнге дейін халқымыздың әлеуметтік-рухани қатынастарының, ұлттық бет-
бейненің тұтастығын, мызғымастығын қамтамасыз етуге қызмет етіп келеді.
Адамзат тарихында ерекше табиги-экологиялық ортаға бейімделген
шаруашылық-экономикалық қалыпты жүйелестіріп, оның өзіне тән
коммуникативтік үрдістерін қалыптастырған көшпелілік өркениетінің
иегерлерінәі өз жазба тарихнама дәстүрінің қалыптаспаганы белгілі. Жалпы
қазіргі зерттеушілер үшін ежелгі заманғы далалық халықтардың өмірінің қай
саласын болмасын калпына келтіру (реконструкциялау) үшін осы ежелгі
көшпелілер заманы ескерткіштерінің алатын орны ерекше. Өйткені зерттеушілер
қолына көшпелілер өздері қалдырған, сол кезеңдерде өмір сүрген тайпалардың
материалдык-рухани мәдениетінен хабар беретін археологиялық ескерткіштермен
бірге, көшпелілік даламен әр түрлі экономикалык-саяси, мәдени қатынастарға
түсе бастаған көршілес отырықшы өркениет елдерінің жазба деректері де
көптеген мағлұматтар береді. Сөйтіп, бүгінде тарих қойнауында тылсым
күйінде жатқан көшпелілер өркениетінің сан-салалық өмірін қалпына
келтірудің кең мүмкіндіктері пайда болды, ғылыми болжамдар ақиқаттылық құны
сенімді, нақтылығы жоғары өр түрлі деректер кешенді түрде бекітіле түсті
[36].
Осы ескерткіштердің екеуі де біз карастырып отырған мәселеге орай бірін-
бірі толықтырып отыратын құнды деректер береді. Өлген адамға байланысты
орындалатын ғұрыптардың әлеуметтік жағдайға қарай саралануында ата-баба
аруақтарына, оның ішінде, әсіресе, патшаларға - Күн бейнелі күшті
қамқоршыларға табыну үлкен орын алды. Оларға арналып құрылымдық шешімі өте
күрделі, көлемі жағынан орасан зор (диаметрі 200 метрге дейін, биіктігі 20
метрге жуық) Қайрат, Бесшатыр, Есік, Шілікті, т.б. тәрізді алып қорғандар
тұрғызыла бастады. Ата-баба аруағының мекені қорымдар енді бірден-бір
табыну, әр түрлі діни жосын-жоралар орындалатын храмға айналады, ата-баба
аруағының мекені, сөйтіп, мәңгілік дүние моделінде негізгі тірек, діңгек
(ось) қызметін аткарады. Өлген адамның аруағына бағышталып орындалатын
ғұрыптардың шығу тегін мәңгілік ғүмыр туралы түсініктерден іздейтін
болсақ, сақ тайпаларының да діни көзқарасында осы идея анық көріледі. Осы
дүниенің көшірмесі о дүниеге өлген адамды шығарып салудың жүйеленген
регламентациясы қалыптасқанын көреміз. Өлген адаммен бірғе оның беделі мен
қауымдағы орнына лайық мүліктің көмілуі, бейіттің сыртқы көлемінің де осы
әлеуметтік иерархиялық басқыштағы дәрежесіне сай болып келуі ойымызды анық
дәлелдейді. Бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.