Қазақ атауының этимологиясы

1 «Қазақ» этнонимінің пайда болуы
2 Орхон мұраларынан келтірген жазба деректер
3 Қазақ этнонимінің мәні

«Қазақ» этнонимінің пайда болуы туралы айтылған пікірлермен қатар, оның этимологиясы туралы аңыздар мен ғалымдардың жазған және айтқан пікірлері аз емес. Аңыздар мен шежірелерде бұл сөздің мәнін қаз, аққу сияқты құстардың аттарымен байланыстырады. «Аққу, қаздың кейпіне қарап, аспаннан ұшып келіп, айдын көлге шомылған перизат аруларға ғашық болып үйлену» қазақ ертегілерінде көптеп кездесетін оқиғалар. Қазақтар ақ қазды, аққуды киелі құс деп санап, оны атуға тыйым салған. Осы құстарды дәріптеу, құрметтеу - қазақ халқының болмысында сақталып келе жатқан қасиет. Солай болса да, қазақ терминінің мазмұнын осы құстармен байланыстыру тек аңыздарға ғана тән екенін естен шығаруға болмайды.
«Қазақ» сөзінің мәнін осы құстарға байланысты деушілер ертедегі Тұран жұртының патшасы Афрасиабтың қызы Қаздың есімін тілге тиек етіп, осы атауды қыздың атымен жалғастырғылары келеді[1]. М. Қашқаридің «Түрік сөздігі» атты еңбегінде осындай қаланың болғандығы туралы айтылған. «Қаз: Қаз: Афрасиабтың қызының аты. «Қазвын» қаласын сол жасатқан. Бұл сөздің әуелгі мәні: қаз ойыны болады. Өйткені, қызы сол жерде тұратын, сол жерде ойнайтын. Сол үшін де кейбір түріктер «Қазвын» шаһарын түрік елі шекараларының бірі деп санайды»[2]. Сол кездегі деректерге қарағанда бұл қала Іле өзенінің орта ағысында, осы күнгі қолдан салынған Қапшағай су қоймасының астында қалды. Оны тек су астынан жүргізілетін археологиялық зерттеулер ғана табуы мүмкін. Бірақ «қазақ» сөзінің мәнін Қазханымның атымен байланыстырудың реті келмейді.
Халқымыздың арасына кең тараған тарихи аңыздар: «қазақ», «алаш» және «үш жүз». Бұл әпсаналардың төркіні ертеде Сырдарияны жайлаған, 32 рулы елді билеген Қызыларыстан атты ханмен байланысты. Ханнан «ала» бала туған соң, оны Сырдарияның суына ағызып жіберген екен. Бір балықшы баланы құтқарып, өзіне бала етіп асырап алады. Бала ер жетеді. Ол әрі ақылды, әрі батыр азамат болған соң, оны «Алаш» деп атайды. Содан кейін қазақ ауыз әдебиетінде айтылатын Қотанбай мен Майқы билер Алаштың қасына жүз жігіт қосып, оны өз еркіне жібереді. Оған Қотанбайдың үш баласы: Үйсін, Болат және Алшын да барып қосылған.

[1] Қашқари М. Түрік сөздігі. 3-т. - Алматы, 1998. - 208-209 бб.
[2] Сонда. 208 б.
[3] Мыңжан Н. Қазақтың қысқаша тарихы. - Алматы, 1994. – 26-б.
[4] Сонда. – 27-б.
[5] Сонда.
[6] Сартқожа Қ. Орхон мұралары. - Астана, 2003. - 269-270 бб.
[7] Тоған З.У. Түгінгі Түркістанның таяудағы тарихы. - Стамбул, 1998. – 37-б.

[8] Қазақстан тарихы. 2-т. - Алматы, 1998. – 305-б.
[9] Ғабжалилов Х., Арепова А. //Алаш. - № 3(3). - 2005. – 44-б.
[10] Сонда.
[11] Қайдар Ә. Қазақ қандай халық? – Алматы, 2009.
[12] Шәлекенов У.Х. Шынында да ... біз кімбіз, Қазақ қандай халық? //Айқын, 17 маусым 2009.
[13] Арғынбаев К., Мұқанов М., Востров В. Қазақ шежіресі хақында. - Алматы, 2000. – 7-б.
[14] Мырзахметов М. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі туралы // Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. - Алматы, 1991. – 4-б.
[15] Сонда. 73-б.

[16] Жұмабаев М. Шығармалары. - Алматы, 1989. – 175-б.