Қазақ ою - өрнегі мәдениеті

Пән: Өнер, музыка
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазақ ою-өрнегінің даму тарихы
Қазақ ою-өрнегіңнің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар. Ол тарих
сонау көне замандардан, сақ, андронов мәдениетіне басталады. Андронов
мәдениеті-б.з.б екі мыңжылдықтың соңғы жартсы мен бір мыңжылдықтың басында
Батыс Сібір мен Қазақстанды мекендеген тайпалар мен мәдениеті. Ал б.з.б
VIII-III ғасырларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс және Орталық Қазақстан
жерлерін мекен еткен. Сақ тайпалары ( массагет, яксарт, дай немесе даха,
фарат, көмар, асқатағ, исседон, асси немесе аримасып сармат, каспий және
т.б ) туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы грек және парсы
тарихшыларының қолжазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда грек тарихшылары
сақтарды “азиялық скифтер” деп ал парсы тарихшылары “сақ” деп атаған. Бұған
елімізде ұзақ жылдап жүргізілген археологиялық зерттеудің нәтижесінде
анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады.
Тарихи-ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою-өрнек өнері
ежелгі замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар
ықпаләсерімен сан ғасырлар бойы қалып тасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге
келгенін қапысыз таныр едік. Бұған дәлел-қазақтың алғашқы ою-өрнек
үлгілерінен андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени мұраларынан ұшыратқанымызды
айтсақ та жеткілікті.
Археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған құмыралардың біразы
геометриялық ою-өрнекпен, яғни ирек қалыппен өрнектелген. Қиқымнан және
“лотос қауызы” тәріздес етіп жасалған өрнектер (б.з.б III-II ғ. ) Теңдік
қорғанынан табылған.
Әдетте, өрнек ыдыстың мойнына, иініне немесе түбіне жақын жерге салынған.
Құмырағы тең бүйірлі шимақталған үшбұрыш, сынық сызықтар, меондар, ойық
үшбұрыштар немесе ыдыстың мойнынан бүйіріне қарай кеннелюр түріндегі ою-
өрнек салу қола дәуірінде кең тараған.
“Төртқұлақ” ою-өрнегінің кілемге түсірілген нұсқасы бүгінгі күнге
дейін барлық киіз бұйымдарында пайдаланып келеді. Киізде бейнеленген
“құдай әйелдің ” киімі, өрнегі, бас киімі қазақтың ұлттық киіміне келеді,
ал басындағы шаштың алынып тасталуы сол дәуірдің салты бойынша жерленетің
әйелдің шашы тақырлап алынатын дәстүрден қалса керек. Киізде бейнеленген
“құдай әйел” тақ үстінде тіп-тік отырған қалпында бейнеленген, тақтың
арқа тұсы мен тіреп тұрған төрт аяғы оюланған “Құдай әйел” қолына жан
жаққа оюланып тармақталған өмір ағашын ұстап отыр. Бұл әйелдің маңдайы
биік, қыр мұрынды, көзі қысық, қасы тік сызық, құлағы оюланған, ал желке
тұсы тік біткен. Төртқұлақ ою-өрнегінің төрт тармағы зооморфты немесе
көгеніс оюларынан құралған, ортасы крест бейнесін жасайды. Төрт тармақтан
дөңгелек, төртбұрыш , төртжапырақ құрайтын ою-өрнектер жасалады. Бұл
оюлар, кебеже, жүк-аяқ, аяққап, батырлардың шапанының жауырынына, қалқанға,
шалбардың тізе тұсына, дөдегенің ортасына аемесе шет бұрыштарына салынады.
Жеткіншектердің әдебиеттен, математикадан, архетектурадан, театрдан,
музыкадан, бейнелеу, мүсіндеу, кесте тігу мен ою - өрнек қиып үйрену
өнерінен едәуір хабардар болуы, келешекте қандай мамандықты меңгерсе де,
оқушылардың рухани өрісі мен дүниетанымын арттырады.
Өнердің басқа да түрлері секілді, ою - өрнекте оқушылардың ой - өрісі
мен білімдерін жан – жақта дамытуда әсері мол. Оқушы тек ою техникасын ғана
меңгермей, осы өнерге қатысты қолөнер саласында ұмыт болған сөздермен де
танысады. Сондай-ақ, киіз бұйымдарына немесе ағаш ою кезінде қандай оюлар
қолдану керектігінен хабарлар болуы үшін Қазақ халқының дәстүрлі өнері
атты оқу құралында қолөнер бұйымдарының түрлі нұсқалары берілген.
Қазақ этно мәдениетінің үлкен бір саласы қолөнерді, оқушыларға 1-
сыныптан бастап оқыту қажет. Ою - өрнекті тек сурет, еңбектану сабақтарымен
байланыстырып қана қоймай, сондай-ақ тарих сабақтарына да қатысты оқытылуы
тиіс.
Көне дәуірден ақпарат беретін археологиялық қазба жұмыстары кезінде
табылған қолөнер бұйымдары қазір мұражайларда сақталған. Ертеде жазу, сызу
болмағандықтан көшпенділер өздерінің күнделікті тұрмыс-тіршілігін тастар
мен қолөнер бұйымдарына бейнелеп отырған. Ежелден қалған қолөнер туындылары
ата-бабаларымыздың өткен өмірінен оқушыларға көп мағлұмат береді. Елімізде
археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған көне қолөнер туындыларының
барлығында дерлік ою-өрнек бейнеленген. Әр кезең даму процесіне орай,
шеберлердің қолөнер бұйымдарына бейнелеуде стильдік ерекшеліктері өзгеріп
отырған. Ою-өрнек тілімен айтқанда әлі де ашылмай жатқан құпия сырлар көп,
яғни оюдың тотемдік және магиялық мағынасы әлі де ғылыми түрде толық
дәлелденбеген. Қазір ою-өрнектер символдық мәнін жоғалтып көбінесе тұрмыс-
тіршілікте эстетикалық тұрғыдан ғана пайдаланылып келеді.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Елімізде әрбір
аймағының өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған қарамастан
барлық оюлардың бастапқы элементінің негізі - мүйіз тектес ою-өрнек
болып саналады. Қазақ халқының тұрмысчында жиі қолданылатын: өру, тігу,
тоқу, құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды,
киіз үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша,
қоржын, ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп
отырған. Ғалымдардың пайымдауынша қазақ ұлттық ою-өрнектерінің, әзірше 230-
дай түрі ғана анықталған. Біз солардың ішіндегі халық арасында ең көп
тараған мүйіз тектес ою-өрнек туралы сөз етпекпіз
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені
барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп
отырған.
Мысалы: ”қошқармүйіз’’,”арқармүйіз”,”бұғымү йіз”,”қырықмүйіз”,
”қосмүйіз”,”сыңармүйіз”,”сынықмүйіз ”,”төртқұлақ”,
”түйетабан”,”сыңарөкше”,”қосалқа”,” құсқанаты”,”қазтабан”. Қолөнері
шеберлері осы элементтердің сан түрлі компазициясын жасап, бұйымдарға
ұтымды пайдаланылып келеді.
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру, аңшылықты жер-су, көшіп қону
көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі заттардың сыртқы
бейнесін тұспалдайды, бірақ қолөнер саласындағы қай бұйымды алсақ та, сол
заттың бетінде түрлі нұсқада бейнеленген мүйіз элементін байқаймыз. Әрбір
оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолшданған. Сондықтан
қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, әртүрлі мәнер жасауда жиі
қолданылатын мүйіз тектес ою-өрнектер.
Мүйіз тектес ою-өрнектер кейде өте ұсақ, кейде өте ірі болып келеді.
Ұсағы зергерлік, кесте тігу, ағаш, сүйек, мүйіз ұқсату сияқты нәзік істерге
қолданылса, ірісі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.