Нарықтық қатынаста салық жүйесі
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ТАРАУ. САЛЫҚТАР, ОНЫҢ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК . ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1. Салық туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Салық, олардың әлеуметтік . экономиканың мәні ... ... ... 13
2.ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... .. 15
2.1. Қазақстан Республикасының салық туралы
заңның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.2 Азаматтардың салықтардан жалтару себептері ... ... ... ... .. 28
3.ТАРАУ.САЛЫҚТЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
3.1. Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
3.2. Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
әкімшілік жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
4.ТАРАУ. САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫ, КЕДЕН
ОРГАНДАРЫ. САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫНЫҢ
БАСҚА МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРМЕН ӨЗАРА
ІС.ҚИМЫЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
4.1. Салық қызметі органдарының міндеттері мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
4.2. Кеден органдарының салықтар алу жөніндегі
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.ТАРАУ. САЛЫҚТАР, ОНЫҢ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК . ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1. Салық туралы ұғым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.2. Салық, олардың әлеуметтік . экономиканың мәні ... ... ... 13
2.ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТА САЛЫҚ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... .. 15
2.1. Қазақстан Республикасының салық туралы
заңның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.2 Азаматтардың салықтардан жалтару себептері ... ... ... ... .. 28
3.ТАРАУ.САЛЫҚТЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
3.1. Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
3.2. Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
әкімшілік жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
4.ТАРАУ. САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫ, КЕДЕН
ОРГАНДАРЫ. САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫНЫҢ
БАСҚА МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРМЕН ӨЗАРА
ІС.ҚИМЫЛЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
46
4.1. Салық қызметі органдарының міндеттері мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
46
4.2. Кеден органдарының салықтар алу жөніндегі
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
50
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі - салықтар. Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайызды құрайды. Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар жатады. Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған мәлімдемелері бойынша салық төлейді.
Салық мәлімдемесі салық төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгілі бір төменгі деңгейден басталады. Номиналдық табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсірудің базасы жасалады, салық төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-қаражаттары көбейеді. Салық салудың нормасы - салық ставкасы объектінің бір өлшеміне салынған мөлшері. Салық ставкаларының көптеген түрлері бар. Егер табыстың көлеміне байланыссыз салық төлеудің бірыңғай пайызды тағайындалса, олар пропорциялы ставкалар болады. Егер ставкалар табыстың өсуімен көбейсе, онда прогрессивті, үдемелі ставкалар болғаны. Салық салудың тәжірибесінде бір объектіге (мысалы, көлікке) оның құнына қарамастан салынатын қатаң ставкалар кездеседі.
Салық салу жүйесінің басты буыны - бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық акционерлік қоғамның таза пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейін, мысалы, жедел амортизация, табиғи кендердің азаюы, қайырымдылық қоры төлемдері және тағы басқа шығындар. Көптеген елдерде корпорация пайдаларына салық, салу ставка пропорциялары арқылы жүреді.
Салық салу тарихында жоғары пайдаға салық салу деген де бар. Ол пайданың белгілі мөлшерден артық болуына байланысты салынады. Мұндай шара әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық күйзеліс кездерінде қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлік салығы капиталды пайдаланумен байланысты атқарылған істер салығы да жатады. Бірінші жағдайда салық мүліктің құнына қарай (жер, құрылыс) әрбір адамнан және заңды тұлғалардан алынады.
Капитал иесінен алынатын салық корпорациялардың бағалы қағаздарды сату, сатып алуынан түскен табыстардан алынады.
Тікелей табыс салықтарымен қатар жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет көрсету бағаларына қосылады. Бұл салықты тауарды тұтынушылар (сатып алушылар) төлейді. Қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты құралы тікелей салықтар, алайда жанама салықтардың да рөлі кеміген жоқ.
Жанама салықтар бугінде үш түрге бөлінеді: акциздер, фискалды, монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы - акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет көрсету тарифтеріне қосылады. Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай акциздер халық тұтынатын тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету турлеріне салынады. Қазіргі кезде акциздің бір түрі - қосымша құнға салынады.
Фискалды (монопольді) салық - мемлекеттің монопольді өндіретін тауарларына салынатын жанама салық. Нақты елдердің ерекшеліктеріне қарай бұлардың қатарында темекі бұйымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұз және тағы басқа заттар болуы мүмкін. Фискалды (монопольді) салықтың түсімдері әдетте мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі, жергілікті үкіметтің бюджетіне түседі.
Жанама салықтың қатарында кеден, баж алымдары жатады. Олар тауарларды мемлекеттік шекарадан әрі - бері алып өткенде төленетін салықтар. Қазіргі кезеңде, әсіресе шет елдер тауарларынан алынатын кеден салығының маңызы зор. Кеден салығының механизмі арқылы мемлекет белгілі тауарлардың шеттен әкелінуін тежеп, өзінің ішкі рыногын шетелдік бәсекеден қорғайды. Қазіргі мемлекеттердің финанс жүйесінде маңызды рөлді орталық үкіметтің салықтарымен қатар, жергілікті жерлердің салықтары да атқарады. Олардың ішіндегі ең бастылары: меншік салықтары, әр түрлі жанама салықтар (темекі, ішімдікке, жанармайға және т. б.).
Жергілікті әкімшіліктің қажеттіктерін өтеуге өз салықтары жетіспегендіктен көптеген елдерде орталық үкіметтің жергілікті органдарға субвенция (көмек) беруі үшін белгілі сомалар бөлінеді. Жалпы, өзінің табиғаты жағынан субвенция дегеніміз - орталық үкіметке түсетін салықтың бір бөлігі, ол жергілікті бюджетке бөлініп беріледі.
Бұл дипломдық жұмыстың өзегі болып салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық алынып отыр.
Қазақстан өз алдына егемендік алған соңғы 13 жылда осы салық жүйесі бойынша бірнеше деген үлкен заңдар қабылданды. Атап айтқанда 12 маусым 2001 жылғы “Салық және бюджетке төленетін басқада да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі қабылданды. 16 шілде 1997 жылы Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі қабылданып онда салық заңдылықтарын бұзғаны үшін арнайы баптар, 30 қантар 2001 жылы Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі қабылданып ондада салық заңдылықтарын бұзғаны үшін арнайы баптар кіргізілді.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі - салықтар. Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайызды құрайды. Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар жатады. Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған мәлімдемелері бойынша салық төлейді.
Салық мәлімдемесі салық төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгілі бір төменгі деңгейден басталады. Номиналдық табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсірудің базасы жасалады, салық төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-қаражаттары көбейеді. Салық салудың нормасы - салық ставкасы объектінің бір өлшеміне салынған мөлшері. Салық ставкаларының көптеген түрлері бар. Егер табыстың көлеміне байланыссыз салық төлеудің бірыңғай пайызды тағайындалса, олар пропорциялы ставкалар болады. Егер ставкалар табыстың өсуімен көбейсе, онда прогрессивті, үдемелі ставкалар болғаны. Салық салудың тәжірибесінде бір объектіге (мысалы, көлікке) оның құнына қарамастан салынатын қатаң ставкалар кездеседі.
Салық салу жүйесінің басты буыны - бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық акционерлік қоғамның таза пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейін, мысалы, жедел амортизация, табиғи кендердің азаюы, қайырымдылық қоры төлемдері және тағы басқа шығындар. Көптеген елдерде корпорация пайдаларына салық, салу ставка пропорциялары арқылы жүреді.
Салық салу тарихында жоғары пайдаға салық салу деген де бар. Ол пайданың белгілі мөлшерден артық болуына байланысты салынады. Мұндай шара әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық күйзеліс кездерінде қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлік салығы капиталды пайдаланумен байланысты атқарылған істер салығы да жатады. Бірінші жағдайда салық мүліктің құнына қарай (жер, құрылыс) әрбір адамнан және заңды тұлғалардан алынады.
Капитал иесінен алынатын салық корпорациялардың бағалы қағаздарды сату, сатып алуынан түскен табыстардан алынады.
Тікелей табыс салықтарымен қатар жанама салықтар да маңызды рөл атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет көрсету бағаларына қосылады. Бұл салықты тауарды тұтынушылар (сатып алушылар) төлейді. Қаржы ресурстарын бюджетке шоғырландырудың басты құралы тікелей салықтар, алайда жанама салықтардың да рөлі кеміген жоқ.
Жанама салықтар бугінде үш түрге бөлінеді: акциздер, фискалды, монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы - акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет көрсету тарифтеріне қосылады. Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай акциздер халық тұтынатын тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету турлеріне салынады. Қазіргі кезде акциздің бір түрі - қосымша құнға салынады.
Фискалды (монопольді) салық - мемлекеттің монопольді өндіретін тауарларына салынатын жанама салық. Нақты елдердің ерекшеліктеріне қарай бұлардың қатарында темекі бұйымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұз және тағы басқа заттар болуы мүмкін. Фискалды (монопольді) салықтың түсімдері әдетте мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі, жергілікті үкіметтің бюджетіне түседі.
Жанама салықтың қатарында кеден, баж алымдары жатады. Олар тауарларды мемлекеттік шекарадан әрі - бері алып өткенде төленетін салықтар. Қазіргі кезеңде, әсіресе шет елдер тауарларынан алынатын кеден салығының маңызы зор. Кеден салығының механизмі арқылы мемлекет белгілі тауарлардың шеттен әкелінуін тежеп, өзінің ішкі рыногын шетелдік бәсекеден қорғайды. Қазіргі мемлекеттердің финанс жүйесінде маңызды рөлді орталық үкіметтің салықтарымен қатар, жергілікті жерлердің салықтары да атқарады. Олардың ішіндегі ең бастылары: меншік салықтары, әр түрлі жанама салықтар (темекі, ішімдікке, жанармайға және т. б.).
Жергілікті әкімшіліктің қажеттіктерін өтеуге өз салықтары жетіспегендіктен көптеген елдерде орталық үкіметтің жергілікті органдарға субвенция (көмек) беруі үшін белгілі сомалар бөлінеді. Жалпы, өзінің табиғаты жағынан субвенция дегеніміз - орталық үкіметке түсетін салықтың бір бөлігі, ол жергілікті бюджетке бөлініп беріледі.
Бұл дипломдық жұмыстың өзегі болып салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық алынып отыр.
Қазақстан өз алдына егемендік алған соңғы 13 жылда осы салық жүйесі бойынша бірнеше деген үлкен заңдар қабылданды. Атап айтқанда 12 маусым 2001 жылғы “Салық және бюджетке төленетін басқада да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі қабылданды. 16 шілде 1997 жылы Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі қабылданып онда салық заңдылықтарын бұзғаны үшін арнайы баптар, 30 қантар 2001 жылы Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі қабылданып ондада салық заңдылықтарын бұзғаны үшін арнайы баптар кіргізілді.
ПАЙДАЛЫНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Қазақстан Республикасының Конституция – 2003 ж. Алматы.
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер тұралы Қазақстан Республикасының кодекс. (2004 ж. 1 қантардағы жағдай бойынша). – БИКО баспа үйі, 2004 ж.
3. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. (2001 ж., 30 қантар). – Алматы: Юрист.
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.- 2003 ж., Алматы: Юрист.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. .- 2003 ж., Алматы.
9. Бухгалтер бюлетені. – Алматы: БИКО баспасы 2003 ж. №1-3.
10. Бюлетень бухгалтера. - Алматы: БИКО, 2003 г,. №1-3.
11. Алауханов Е. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001 ж.
9. Салықтық құқық бұзушылықпен жауапкершілігі - Заң - 2002 №2 - 37 бет.
10. Байдүйсенов А. Д. - Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер Қаржы - Қаражат, 2001 №4 -32 бет.
11. Балғабеков Н. Салық төлемдері - Шымкент келбеті 2001, 26 қаңтар.
12. Салық мәдениеті - қоғам дамуының айқындаушы тетігі - Егемен Қазақстан, 2001, 7 шілде.
13. Қазақстан Республикасының заңы - Заң газеті, 2001, 7 ақпан.
14. Қалманбетова Г. Салық жеңілдіктер артықшылықтары мен кемшіліктері - Егемен Қазақстан 2001 27 наурыз.
15. Қанатов С. Салық жүйесінің жаңа нормалары –Заң 2001 №12 - 20бет.
16. Қосылған құн салығын қайтару тәртібі - Бухгалтер бюллетені - 2001 №14 -15 - 28 бет.
17. Салық салу саласындағы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілігі - Бухгалтер бюллетені, 2001 – 14 бет.
18. Дорашова Г. Тауарларды өтеусіз табыстау - Бухгалтер бюллетені - 2000 №50 - 9 бет.
19. Қайыржанов Е. Айқынбаев. Салық төлеуден жалтарушылық пен күрес проблемалары. Заң №10 – 2000.
20. Мютючина Г.Д. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы бойынша жеңілдіктер - Бухгалтер бюллетені, 2000 №47 - 7 бет.
21. Дулатов Ы. Мемлекеттің салық саясаты және оның кейбір мәселелері - Заң газеті, 1999, 3 қараша 5 бет.
22. Салықтық материалдық фактуралардың қолданылу тәртібі - Бухгалтер. 1994 №8 - 9 - 57 бет.
1. Қазақстан Республикасының Конституция – 2003 ж. Алматы.
2. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер тұралы Қазақстан Республикасының кодекс. (2004 ж. 1 қантардағы жағдай бойынша). – БИКО баспа үйі, 2004 ж.
3. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі. (2001 ж., 30 қантар). – Алматы: Юрист.
4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.- 2003 ж., Алматы: Юрист.
8. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. .- 2003 ж., Алматы.
9. Бухгалтер бюлетені. – Алматы: БИКО баспасы 2003 ж. №1-3.
10. Бюлетень бухгалтера. - Алматы: БИКО, 2003 г,. №1-3.
11. Алауханов Е. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлім. – Алматы: Жеті Жарғы, 2001 ж.
9. Салықтық құқық бұзушылықпен жауапкершілігі - Заң - 2002 №2 - 37 бет.
10. Байдүйсенов А. Д. - Қазақстан салық жүйесіндегі кейбір мәселелер Қаржы - Қаражат, 2001 №4 -32 бет.
11. Балғабеков Н. Салық төлемдері - Шымкент келбеті 2001, 26 қаңтар.
12. Салық мәдениеті - қоғам дамуының айқындаушы тетігі - Егемен Қазақстан, 2001, 7 шілде.
13. Қазақстан Республикасының заңы - Заң газеті, 2001, 7 ақпан.
14. Қалманбетова Г. Салық жеңілдіктер артықшылықтары мен кемшіліктері - Егемен Қазақстан 2001 27 наурыз.
15. Қанатов С. Салық жүйесінің жаңа нормалары –Заң 2001 №12 - 20бет.
16. Қосылған құн салығын қайтару тәртібі - Бухгалтер бюллетені - 2001 №14 -15 - 28 бет.
17. Салық салу саласындағы құқық бұзушылық үшін әкімшілік жауапкершілігі - Бухгалтер бюллетені, 2001 – 14 бет.
18. Дорашова Г. Тауарларды өтеусіз табыстау - Бухгалтер бюллетені - 2000 №50 - 9 бет.
19. Қайыржанов Е. Айқынбаев. Салық төлеуден жалтарушылық пен күрес проблемалары. Заң №10 – 2000.
20. Мютючина Г.Д. Жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы бойынша жеңілдіктер - Бухгалтер бюллетені, 2000 №47 - 7 бет.
21. Дулатов Ы. Мемлекеттің салық саясаты және оның кейбір мәселелері - Заң газеті, 1999, 3 қараша 5 бет.
22. Салықтық материалдық фактуралардың қолданылу тәртібі - Бухгалтер. 1994 №8 - 9 - 57 бет.
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 3
1-ТАРАУ. Салықтар, оның жүйесі жӘне Әлеуметтік – экономикалық мӘні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 6
1.1. Салық туралы ұғым 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Салық, олардың әлеуметтік - экономиканың мәні ... ... ... 13
2-ТАРАУ. Нарықтық қатынаста салық жүйесі ... ... ... ... ... ... .. 15
2.1. Қазақстан Республикасының салық туралы
заңның дамуы 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2.2 Азаматтардың салықтардан жалтару себептері ... ... ... ... .. 28
3-ТАРАУ.САЛЫҚТЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.1. Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3.2. Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
әкімшілік жауапкершілік 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
4-ТАРАУ. САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫ, КЕДЕН
ОРГАНДАРЫ. САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫНЫҢ
БАСҚА МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРМЕН ӨЗАРА
ІС-ҚИМЫЛЫ 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
4.1. Салық қызметі органдарының міндеттері мен
құрылымы 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
4.2. Кеден органдарының салықтар алу жөніндегі
өкілеттігі 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Пайдаланылған Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі - салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайызды құрайды.
Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты
мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар жатады.
Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған
мәлімдемелері бойынша салық төлейді.
Салық мәлімдемесі салық төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы
хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгілі бір төменгі деңгейден басталады. Номиналдық
табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсірудің базасы жасалады, салық
төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-
қаражаттары көбейеді. Салық салудың нормасы - салық ставкасы объектінің бір
өлшеміне салынған мөлшері. Салық ставкаларының көптеген түрлері бар. Егер
табыстың көлеміне байланыссыз салық төлеудің бірыңғай пайызды тағайындалса,
олар пропорциялы ставкалар болады. Егер ставкалар табыстың өсуімен көбейсе,
онда прогрессивті, үдемелі ставкалар болғаны. Салық салудың тәжірибесінде
бір объектіге (мысалы, көлікке) оның құнына қарамастан салынатын қатаң
ставкалар кездеседі.
Салық салу жүйесінің басты буыны - бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық акционерлік қоғамның таза
пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейін,
мысалы, жедел амортизация, табиғи кендердің азаюы, қайырымдылық қоры
төлемдері және тағы басқа шығындар. Көптеген елдерде корпорация
пайдаларына салық, салу ставка пропорциялары арқылы жүреді.
Салық салу тарихында жоғары пайдаға салық салу деген де бар. Ол
пайданың белгілі мөлшерден артық болуына байланысты салынады. Мұндай шара
әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық күйзеліс кездерінде
қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлік салығы капиталды пайдаланумен
байланысты атқарылған істер салығы да жатады. Бірінші жағдайда салық
мүліктің құнына қарай (жер, құрылыс) әрбір адамнан және заңды тұлғалардан
алынады.
Капитал иесінен алынатын салық корпорациялардың бағалы қағаздарды сату,
сатып алуынан түскен табыстардан алынады.
Тікелей табыс салықтарымен қатар жанама салықтар да маңызды рөл
атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет көрсету бағаларына қосылады. Бұл
салықты тауарды тұтынушылар (сатып алушылар) төлейді. Қаржы ресурстарын
бюджетке шоғырландырудың басты құралы тікелей салықтар, алайда жанама
салықтардың да рөлі кеміген жоқ.
Жанама салықтар бугінде үш түрге бөлінеді: акциздер, фискалды,
монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы -
акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет көрсету тарифтеріне
қосылады. Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай акциздер халық тұтынатын
тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету турлеріне
салынады. Қазіргі кезде акциздің бір түрі - қосымша құнға салынады.
Фискалды (монопольді) салық - мемлекеттің монопольді өндіретін
тауарларына салынатын жанама салық. Нақты елдердің ерекшеліктеріне қарай
бұлардың қатарында темекі бұйымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұз
және тағы басқа заттар болуы мүмкін. Фискалды (монопольді) салықтың
түсімдері әдетте мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі, жергілікті үкіметтің
бюджетіне түседі.
Жанама салықтың қатарында кеден, баж алымдары жатады. Олар тауарларды
мемлекеттік шекарадан әрі - бері алып өткенде төленетін салықтар. Қазіргі
кезеңде, әсіресе шет елдер тауарларынан алынатын кеден салығының маңызы
зор. Кеден салығының механизмі арқылы мемлекет белгілі тауарлардың шеттен
әкелінуін тежеп, өзінің ішкі рыногын шетелдік бәсекеден қорғайды. Қазіргі
мемлекеттердің финанс жүйесінде маңызды рөлді орталық үкіметтің
салықтарымен қатар, жергілікті жерлердің салықтары да атқарады. Олардың
ішіндегі ең бастылары: меншік салықтары, әр түрлі жанама салықтар (темекі,
ішімдікке, жанармайға және т. б.).
Жергілікті әкімшіліктің қажеттіктерін өтеуге өз салықтары
жетіспегендіктен көптеген елдерде орталық үкіметтің жергілікті органдарға
субвенция (көмек) беруі үшін белгілі сомалар бөлінеді. Жалпы, өзінің
табиғаты жағынан субвенция дегеніміз - орталық үкіметке түсетін салықтың
бір бөлігі, ол жергілікті бюджетке бөлініп беріледі.
Бұл дипломдық жұмыстың өзегі болып салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық алынып отыр.
Қазақстан өз алдына егемендік алған соңғы 13 жылда осы салық жүйесі
бойынша бірнеше деген үлкен заңдар қабылданды. Атап айтқанда 12 маусым 2001
жылғы “Салық және бюджетке төленетін басқада да міндетті төлемдер туралы”
Қазақстан Республикасының кодексі қабылданды. 16 шілде 1997 жылы Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексі қабылданып онда салық заңдылықтарын
бұзғаны үшін арнайы баптар, 30 қантар 2001 жылы Қазақстан Республикасының
әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі қабылданып ондада салық
заңдылықтарын бұзғаны үшін арнайы баптар кіргізілді.
1-ТАРАУ. Салықтар, оның жүйесі жӘне Әлеуметтік – экономикалық мӘні
1.1. Салық туралы ұғым
Салықтар дегеніміз - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың,
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттік
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы, олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Мемлекетте салынатын салықтар түрлерінің оларды құрудың салық жүйелері
мейлінше күрделі үлгі (моделі) түрінде көрініс береді, өйткені салықтардың
саны, оларды төлеушілер, салық салудың тәсілдері, салық жеңілдіктері көп.
Салықтарды төмендегідей әр түрлі белгілері бойынша жіктеп - саралауға
болады:
1) салық салу объектісіне және төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасына
қарай;
2) пайдалануына қарай;
3) салық алатын органға қарай;
4) объектінің экономикалық белгісіне қарай;
5) салық салу объектісінің бағалау дәрежесіне қарай.
Бірінші белгісі бойынша салықтар тіке және жанама болып бөлінеді.
Табысқа немесе мүлікке тікелей салынатын салықтар (пайдаға салынатын
салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық, табыс салығы) тіке салықтарға
жатады.
Жанама салықтар сырттай - тауарлардың бағасы арқылы, оған көрсетілетін
қызметтер арқылы (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, баж салықтар)
алынады. Салық сомаларын тауарлар мен қызметтер өткізілген соң мемлекетке
жібереді.
Пайдалану белгілеріне қарай салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекет қорына түсіп, пайдаланылуы барысында негізденеді.
Арнайы салықтар нақты мақсатқа арналады (мысалы: көлік құралдарына
салынатын салынатын салық, көлік құралдарын сатып алуға салынатын және
басқа салықтар).
Салықты алатын, пайдаланатын органға қарай мемлекеттік және жергілікті
салықтар болып ажыратылады.
Объектінің экономикалық белгілеріне қарай табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді; алғашқылары - салық
төлеушінің тапқан табысына салынады; екіншісі тауарлар мен қызметтер тұтыну
кезінде төленетін шығындарға салынатын салықтар.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықты нақты және жеке
болып бөлінеді. Нақты салықтар - мүліктерді сыртқы белгісіне қарай, нақтылы
табыстың түсуі есептелместен (жер салығы, мүлікке, құнды қағаздарға
салынатын салық) салынады. Жеке салықтар жеке адамдар мен заңды тұлғалардың
қаражат жағдайына байланысты (пайдаға салынатын салық, табыс салығы, мұра
немесе сыйға тарту, ауысқан мүліктерге салынатын салық) салынады. Салық
салу обьектілерінің есепке алу және бағалату тәсілдеріне қарай, табыс көзі
бойынша салық алу сияқты 3 тәсілі бар.
Бірінші жағдайда, салық алынатын объектілердің тізім негізінде, олардың
табыс нормаларын көрсете отырып есептеу және салу (жер салығы, мүлік
салығы) нақтылы табысты есептемей іске асырылады.
Жарияланымында төлеуші табыстың мөлшерін, қажет жеңілдіктерді және
салық сомасын көрсетеді.
Үшінші әдіс бойынша, салық төлеуші жұмыс істейтін заңды тұлғалардың
бухгалтериясында есептелініп, сол жерде төленеді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі - салықтарды, адамдар мен баж
салықтарының үш тобын, салық қатынастар реттеп отыратын құқықтық нормалар
мен оның салық қызметі органдарын (Бас салық инспекциясы мен оның
жергілікті органдарын) қамтиды,
Бірінші топқа жалпы мемлекеттік салықтар енеді, оларды алу шарты мен
тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарына белгіленеді.
Оларға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- пайдаға салынатын салық;
- акциздер;
- құнды, қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
- кеден тарифі мен баж салығы;
- тіркелген (ренталық) төлемдер;
- тасымалдау құралдарына салынатын салық;
- автотасымалдау құралдарын алуға салынатын салық;
- республикаға автомобиль көліктерінің кіруі үшін төлем;
- заңды тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
- азаматтардан, шет елдік азаматтардан және азаматтығы жоқ адамдардан
алынатын табыс салығы;
- мемлекеттік баж;
- табиғи ресурстарға салынатын салық.
Екінші топқа Қазақстанның заң актілерімен күшіне енгізілген, нақты
ставкалары жергілікті өкілетті шешімдерімен белгіленетін жалпыға бірдей
міндетті жергілікті салықтар мен алымдар қамтылған. Оларға мыналар жатады:
- жер салығы;
- жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық;
- орман табысы;
- су үшін төлем;
- табысқа салынатын салық;
- кәсіпкерлік қызметті тіркегені үшін алынатын алым;
- кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым;
- заңды тұлғалар мен жеке адамдарды тіркеу алымы;
- мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке алынатын
салық;
Үшінші топ, Жоғарғы құқық органдары берген құқықтарға сәйкес жергілікті
өкілетті органдар белгілейтін жергілікті салықтар мен алымдар. Бұл топқа 19
төлем енеді, олардың мына үшеуі салық түрінде:
- курорт аймағындағы өндірістік мақсаттағы объектілер құрылысына
салынатын салық;
- автомобиль көлігі, есептеу техникасын және жеке компьютерлерді қайта
сатуға салынатын салық.
Салық жүйесі Бас салық инспекциясы мен облыстық, аудандық, қалалық
салық инспекцияларынан құралатын мемлекеттік халық қызметін қамтиды. Ол,
салықтар және бюджетке міндетті төлемдер туралы республика заңдарының және
бағалар мен тарифтер тәртібінің қатаң сақталып, орындалуын жүзеге асырып
отырады.
Нарықтық қатынастарының қалыптасуы жағдайында салық жүйесі белгілі бір
қағидаларға сәйкес жүргізіледі. Белгілі ғалымдар (Я. Корнаи және басқалар)
ұсынған дүниежүзілік тәжірибеде сынақтан өткен қағидалар бар, олар
негізінен, мыналар:
1. Салық салудың нысандарын белгілеу барысында қарапайым нысандарды
қолданған жөн. Өйткені, төлеушілердің бір бөлігі табыстарын кемітіп
көрсетіп, салық төлеуден жалтаруға тырысады.
2. Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Мемлекет төлеушілерді
салық жүйесі арқылы ынталандыруға да, жазалауға да жол бермеуі тиіс. Бұл
үшін бюджеттің кіріс бөлігінде табыстарды қысқартудың орнына, шығыс
бөлігінде арнайы баптар қарастырылуы тиіс. Бұл ашық істеледі. Салық
ставкасы түріне қарамастан бірынғай болуы тиіс. Өнімдердің, қызметтердің
жеке түрлерін немесе әлеуметтік топтарды салықтан орынсыз босатуға жол
бермеуі тиіс. Әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау, мәдениет салаларын
мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыны салық ставкаларын өзгерту жолымен
алуға болмайды. Саяси бірлік жекелеген топтардың қысымына берілмеуі тиіс.
Бұл қағида нарықтық экономика тұрғысынан да маңызды қағида. Шынайы
бағаларсыз нарық болмайды. Орынсыз салық жеңілдіктері бағада көрініс тауып,
әрбір өнімнің нақты құнын бере алмайды.
3. Прогрессивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымдырақ пайдалану. Тіке тұтыну салығына қосылған құнға салынған салық
турінде жұмысшылар мен қызметшілердің жалақыларының бірыңғай тіке салығын
пайдаға салынатын салықты пайдаланған жөнінде мұндай салықтын ставкалары
төлеуші кәсіпорынның меншік нысанына қатыссыз, бірыңғай болуы тиіс.
4. Салық жүйесі экономика қызметінің жақсарып, курделі жұмсалымының
өсуіне кедергі келтірмеуі тиіс. Көп жұмыс истегендерге прогрессивті салықты
салуға болмайды. Өнімділікке, өндіріске және күрделі салымға
салықтардың
ықпалы қандай болатынын ескеру қажет. Егер теріс ықпал жасаса, оны
қолданудың реті жоқ.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері (функцииялары) бар:
- ретеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық, реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге
асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын
орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған
ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын
бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің
жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет
кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де
тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде
мынаны байқауға болады:
А) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
Э) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
Б) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайызы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта белу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың
үлес салмағы 40 пайыздан көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлде қайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы кездерін
орталықтамдырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
1.2. Салық, олардың әлеуметтік - экономиканың мәні
Салықтар - белгілі бір көлемде және мерзімді алынатын заң бойынша
қарастырылған міндетті төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні мынада. Олар
- шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің
функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болады және оның өмір сүруінің негізі
болып табылады. Мемлекетті ұстау үшін оның азаматтарының ақшалай немесе
натуралдық нысанда тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады.
Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің
сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік - экономикалық процестердегі рөлі
де өзгеріп отырады. Тауар - ақша қатынастары неғұрлым дамыған жүйелерде
салықтар да жақсы дамып, оларға мүмккіндігінше әсер етті.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаларын кезінде Адам
Смит ұсынған еді. Олар мыналар:
А) салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуға тиіс;
Ә) салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала әрі нақты
белгіленуге тиіс;
В) өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Бұл қағдаларды қолданылу салық салудағы сорақылықтарды жойып, бұл
проуесті реттеді. Сондықтан А. Смит: төлеушілер үшін салықтар - құлдықтың
емес, бостандықтың белгісі, - деп жазды.
Мемлекетке тусетін салық түсімдеріне тән ерекшелік - олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланылады. Салықтардың мемлекет, басқа
өкімет органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы
қорларға аударылатын жарналар мен аударымдар жатады.
Салықтардың мәні олардың функцияларынан көрінеді.
Салықтын, мемлекеттік бюджетке түсуін қамтамасыз ететін фискалдық
функциясы ежелден оның бірінші қызметі болып табылады. Тауар - ақша
қатынастары, өндіріс дамыған сайын бұл функция мемлекетке қаражаттың көп
түсуін қамтамасыз етеді.
Салықтардың қайта белу функциясы шаруашылық жүргізуші түрлері
субъектілер табысының бір бөлігін мемлекеттің пайдасын қайта бөлуден
көрінеді. Бұл қызметтің ауқымы жалпы пайдасын қайта бөлуден көрінеді. Бұл
қызметтің ауқымы жалпы ұлттық табыстағы салықтар үлесімен анықталады; ол
ұлттық табыстың мемлекеттену дәрежесін көрсетеді.
Салықтардың үшінші - реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметі қеңейгенде басталады. Олар қабылданған бағдарламаларға сәйкес халық
шаруашылығының дамуына мақсатты түрде ықпал етеді. Сонымен салық формалары
таңдалып, оның ставкаларының алыыну әдістері, жеңілділіктері пайдаланылады.
Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен пропорцияларына,
қорлану мен тұтынудың көлеміне әсер етеді; оларды ғылыми - техникалық
прогресті көтермелеу де қолдану тиімді. Салық реттеуіштерін басқа
экономикалық тұтқалармен ұштастырып қолданғанда, мейлінше пәрменді және
қажетті нәтиже шығуын қамтамасыз етеді. Салық реттеушілерінің
мүмкіндіктері, формалары мен әдістері Мемлекеттік қаржылық реттеу
тарауында тереңірек баяндалған.
Мемлекет салық саясатын - салықтар саласындағы іс-шаралар жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
2 -ТАРАУ. Нарықтық қатынаста салық жүйесі
2.1. Қазақстан Республикасының салық туралы заңның дамуы
Салық мемлекеттік бюджет кірісінің негзгі көзі ретінде мемлекеттің
әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Сонымен бірге салық жаңадан
құрылған қосымша құнды алудың тәсілі ретінде салық төлеушілердің қаржылық
күйіне шешуші әсер жасайды. Сондықтан да бұл мақала салық мәселеріне және
салық қызметі органдарының жұмыс көкжиектеріне арналған.
Салық заңын реформалау кезінде біз басты міндетімізге қазіргі салық
жүйесін ықшамдауды, салық төлеушілермен әділ қарым-қатынастарды ендіруді
алдық, сөйтіп тауар өндірушілер өндірісті инвестендіруге жеткілікті
сомадағы қаржы ресурстарын бағыттауға қажетті мүмкіндікке ие болды. Сондай-
ақ әділеттік қағидасын қамтамасыз ету мақсатымен көптеген, тіпті еш
негізделмеген жеңілдіктер қайта қарастырылды. Қабылданған Салық кодексінің
қимылын зерттеу стратегиялық жоспар бойынша есептеулердің ақтайтынын
көрсетті. Біз болжаған бюджет жогалтулары Салық кодексіне ескерілген
қосымша шығындармен жабылады.
Республикада жаңа салық заңын дайындау жөнінде жұмыс басталды. Бұл
Қазақстан Республика Президентінің заң күші бар “Салық және бюджетке басқа
да міндетті төлемдер туралы”
“Салық және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығымен аяқ
талды. Осы жаңа заңның ережелері 2001 жылдың 12 маусымнан бастап күшіне
енді. Ол бұрынғы нақты өмір мен туындай бастаған қарым-қатынастардың
талаптарына жауап бермейтін салық заңын түбегейлі түрде реформаларды.
Жаңа салық заңының негізгі мақсаты шаруашылық субъектілеріне салық
ауыртпалығын азайтуды қамтамасыз ету болатын. Бұл жағдайға сан алуан
мақсаттық қорларға қаржыларды таратуды қысқарту, сондай-ақ өз күшіндегі
салық санын кеміту жолымен қол жеткізілді.
Мәселен, қазіргі кезде өнімнің (жұмыстың, қызмет көрсетудің) өзіндік
құнының 5 пайыз мөлшерін құрайтын Қазақстан Республикасының экономикасын
түрлендіру қорына, кәсіпорынның қарамағында қалатын пайданың 1 пайызын
құрайтын кәсіпкерлік пен бәсекелесиікті дамытуды қолдайтын қорға,
мөлшерлері аймақтарға байланысты жалақы қорының 5-тен 20 пайызға дейін
құрайтын қалалық жолаушы көлігін ұстауға арналған шығындар жойылды.
Жаңа салық заңы салықтың бұрынғы 45 түрінің орнына 11 түрін анықтап
енгізді.
Салық ауыртпалығын азайту жоғарыда көрсетілген себептерден басқа
сондай-ақ салық салудың халықаралық принциптеріне жақындаған салық
салынатын кірісті анықтау тәртібін өзгерту арқылы қамтамасыз етіледі. Салық
салынатын жатқызудың қазіргі жүйесі кәсіпорындарды олардың қызметіне
байланысты шығындарының жекелеген түрлерінің өзіндік құнына жатқызуға
мүмкіндік бермеді.
Жаңа салық заңына сәйкес салық салынатын кіріс жылдық жиынтық
кірістен осы кірісті шығарумен байланысты барлық шығындарды алып тастау
жолымен табылады, сөйтіп шынайы салық базасы анықталады.
Салық салу тәртібін жүйелеу, қазіргі салықтардың тұрақтылығы және
мемлекеттегі салықтық құқық қарым-қатынастарын реттейтін біртұтас заңның
болуы барлық салық төлеушілердің мемлекет бюджетіне қанша және қашан
төлеуін білудің негізін жасады. Мұндай заңдық норма салық төлеуші мен
салық заңын сақтауды және мемлекет алдында салықтық міндеттемелердің
түсуін қамтамасыз ететін салық органдарының қарым-қатынастарын
мүлдем жеңілдетуге мүмкіндік береді.
Ақыр аяғында жаңа салық заңы ережелерінің ескіге қарағанда табыс
есебінен салықтарды алу пайызын орташа есеппен 20 тармаққа дейін
төмендетуге мүмкіндік жасайтынын атап айтқан жөн. Сондай-ақ мұнда Салық
кодексін жасақтауға бұрынғы шақырылған депутаттар, Қазақстан өнеркәсіпшілер
одағының, Қазақстан Президенті жанындағы кәсіпкерлер кеңесінің өкілдері,
бірқатар ірі және шағын кәсіпорындардың басшылары мен бас есепшілерінің ат
салысқанын атап өткен орынды. Салық кодексінің сан алуан ережелерін
дайындаумен бірге олар нақты кәсіпорындарға негізіліп, нәтижелері
қорытындыланып жатты.
Жаңа салық заңының ережелеріне егжей - тегжейлі тоқтамай-ақ олардың
кейбіріне, яғни шаруашылық субъектілерінің қаржылық-шаруашылық қызметін
жасақтауға мүмкіндік беретіндеріне тоқталып өтейік.
Тауарлық - материалдық құндылықтардың толық бағаланған сомасын қаржылық-
шаруашылық қызметтің нәтижелеріне жатқызудың бұрынғы тәртібіне қарағанда
жаңа заңда толық бағаланған соманы салық салынатын кірісте ескермей-ақ
өзіндік айналым қаражатын толтыруға жұмсауға рұқсат етіледі.
Жаңа заңда сонымен бірге кәсіпорынды негізгі қорды жаңартуға
ынталандыру мақсатымен амортизацияның үдетілген нормалары қарастырылады.
Мұнда кәсіпорындарға өздерінің қарауы бойынша жаңа технологиялық жабдықтың
үш жыл пайдаланғанынан кейін құңын толық алып тастауға мүмкіндік беретін
мүлдем жаңа норма енгізілген.
Импорттық тауарлардың қосымша құнына салықты ендірумен бірге оны
кедендік тіркеу кезінде дер кезінде төлеу мәселесі туындады. Бұл жағдай
бойынша өнеркәсіптік өңдеуге арналған импорт тауарлары бойынша мәселе
шешілді - оларға үш айға дейін мерзім ұзартылды.
Ал, қазіргі кезеңде кедендік тіркеу сәтінде автоматты түрде есепке алу
жолымен импорттық жабдық пен дәрі-дәрмектерге қосымша құн салығын
төлемеуге мүмкіндік беретін механизм өз күшінде.
Бас салық инспекциясы өз қызметінің басты міндетіне барлық салық
төлеушілерге, Қазақстанның барлық тұрғындарына жаңа салық заңы мен салықтар
бойынша нормативтік актілерді жеткізуді жатқызады. Бұл бір күндік емес,
ұзақ жұмыс, салық жұмыскерлерін ресми парыздарынан аландауына мәжбүр етеді.
Ең алдымен біреуді оқытпас бұрын өзің оқу жүйесін мықтап білуің қажет.
Осыған байланысты Бас салық инспекциясының осы жұмыскерлерімен салық
төлеушілер арасында және салық қызметінің лезді жұмысқерлерін оқыту
бойынша кең көлемде түсіндіру жұмыстары жүргізілді. Жер - жерден салалық
семинарлардан басқа Алматыда салық салу мәселерімен тікелей айналысатын
барлық аймақтар жұмыскерлерімен апталық семинар өткізілді. 3 мың маман
оқытылып шығарылды. Іс жүзінде барлық салаларды қызметкерлерімен салық
заңын түсіндіру бойынша семинарлар жүргізілді, әрбір территориялық -
әкімшілік бөлікте салық төлеушілермен семинарлар өткізілді, біздің мәлімет
бойынша семинарларға барлығы шамамен 300 мың салық төлеушілер қатысты.
Тұтастай алғанда республика бойынша 2,5 мың семинар-кеңес өткізіліп,
баспасөзде 1900 материал мен мақала жарияланған, ал радио мен теледидар
бойынша 1766 рет әңгіме-дүкен ұйымдастырылған. Бұнда басқа барлық салық
инспекцияларында телефондар анықталынып, солар бойынша салық төлеушілерге
салық заңының мәселелері жөнінде жауаптар берілді.
Іс жүзінде Бас салық инспекциясының барлық басшылық құрамы радио және
теледидар арқылы сөйледі, оның үстіне хабарлар тікелей эфир арқылы қазақ
және орыс тілдерінде жүргізілді.
Салық кодексі енгізілгеннен бастап бугінгі күнге дейін оған ілеспелі
нормативтік құжаттар дайындау жөнінде қызу жұмыстар істелінуде, 10
нұсқаунама әзірленіп шығарылды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 17 қаулы қабылдады, атап айтқанда:
- Қазақстан Республикасының территориясында акциздік салық маркаларын
(ен-таңба) енгізу және ен-таңбалауға жататын акциздік тауарларды сату
жөнінде;
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер көлік құралдарына салық
төлеуден босатылу үшін арнаулы ауыл шаруашылық техника тізбегін бекіту
жөнінде;
- салық төлеуші - заңды тұлғаның салықтар және бюджетке басқа да
міндетті төлемдері бойынша мемлекет алдындағы келешегіне байланысты салық
қызметті органдары тәркілеген оның мүлкін сату үшін арнайы ашық аукцион
өткізудің тәртібі мен шарттары жөніндегі Ережені бекіту туралы;
- Қазақсган Республикасының базарларында тауарларды өткізу құқығы
үшін салық жинау туралы;
- импорттық акцизді тауарларға акциз мөлшерлемесі және жеке
тұлғалардың Қазақстан Республикасының кедендік бекетінен акциз салық
салынбайтын акциздік тауарларды өткізу нормасы туралы;
- Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1995 жылғы 13
шілдедегі заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін салық төлеу бойынша
Ережені бекіту жөніндегі 960 қаулысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы;
- Қазақстан Республикасында шығарылған акциздік тауарларға және ойын-
сауық бизнесіне акциз мөлшерлемесі туралы;
- Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1995 жылғы 14 шілдедегі
974 қаулысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы.
Бұрындағы жылдың 21 желтоқсанында салык заңына қатысты
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілері мен Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтарына өзгертулер мен толықтырулар туралы Жарлығы
қабылданды.
Бұл заң елімізде қалыптасқан экономикалық ахуалды ескеретін жекелеген
ережелерді, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Президентінің
құзырында қабылдаған жекелеген шешімдерін заңды түрде бекіту мақсатымен
қабылданды.
Республикалық бюджетінде зейнетақы, жәрдемақы және басқа да әлеуметтік
төлемдерді есептеу үшін жаңа көрсеткішті қабылдауға байланысты салық заңына
мөлшері кезекті жылдың республикалық бюджетінде немесе басқа нормативтік
құқық актісінде тағайындалатын есептік көрсеткішке салықты есептеу үшін ең
төменгі жалақыны ауыстыру көрсеткіші бойынша тиісті түзетулер енгізілді.
Көптеген банктердің ауыр қаржылық күйін ескере отырып және тезірек
олардың қаз тұрып кетуі үшін оларға салық заңында қарастырылған шектеулі
көлемдердің орнына Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен келісім
бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі тағайындаған мөлшерде күдікті
және сенімсіз қарыздырға қарсы провизиялармен айырма есеп жасау құқысы
берілді.
Көлік жолдарын пайдаланушылардың жылдың жиынтық кірісінен есеп айыру
бөлігі бойынша заң тағайындаған айырма есеп тізбесі пысықталынды.
Өзгертулерде өндірісте тікелей қолданылатын технологиялық жабдық құнын
үш жыл өткеннен кейін айырмалау тәртібі пысықталынды.
Арнаулы экономикалық аймақтарға инвестицияларды ынталандыру, осындай
аймақтарда құру және кеңейту мақсатымен арнаулы экономикалық аймақ
территориясында тіркелініп және қызмет атқаратын заңды тұлғалар кірістері
үшін 20 пайыз көлемінде салықтың жеңілдік мөлшерлемесі тағайындалынды.
Қосымша табыс салығы бойынша мынадай жеңілдіктер енгізілді.
Ақмола қаласының инфрақұрылым дамытуға инвестицияларды ынталандыру
мақсатымен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалар үшін
кіріс салығының 10 пайызынан аспайтын қаражат Жаңа астана атты бюджеттен
тыс қорға, Ақмола қаласында тұрғын үй салуға жұмсалған қаржы сомасына кеп
құйылады және мақсатты міндетпен сол жылы нақты түрде пайдаланылады.
Сондай-ақ 1996 жылдың қаңтарында Салық кодексіне Қазақстан
Республикасының Үкіметі анықтаған ұйымдарды заңды тұлғалардың табыс салығы,
жер салығы мен мүлік-салығы төлемінен босату туралы толықтырулар енгізілді.
Бұл ұйымдарға сонымен бірге Ақмола қаласында құрылыспен байланысты қызмет
мерзімі бес жылдан артпайтын шетелдік қатысуымен құрылған мекемелер кіреді.
Күшіне енген салық заңы жеке тұлғаларды табыстарынан 1997 жылдың 1
қаңтарына дейін олардың салымдары бойынша банктер төлейтін пайыздармен
салық төлеуден босату қарастырылған. Қазіргі заң тұрғындардың банктерге
Норвегия, Моңғолия, Финляндия, Болгария, Оңтүстік Корея, Беларусь..
Жеке кәсіпкерлікке салық салуды жетілдіру ісіндегі маңызды қадамның
бірі - кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын жеке тұлғалардың патенттеуге
көшуі.
Бұл тәртіп азаматтардың заңды тұлға құрмай-ақ сатып алған патенті
негізінде кәсіпкерлік қызметін атқаруға болатынын қарастырады. Ал бұл
кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеу жөнінде куәлігі және лицензиясы болып
табылады.
Салық қызметі органдарының кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке
тұлғаларға патенттер беру тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1995 жылғы 16 тамыздағы қаулысымен бекіткен Ережесінде аталмыш
қызметпен айналысқысы келген азаматтар тұрақты тұратын жері бойынша салық
инепекциясына патент беру және салықтық тіркеуге салық төлеуші ретінде
кезекке қою туралы өтініш беретіні көрсетілген. Салық инспекциясы келіп
түскен өтінішті 10 күн мерзім ішінде қарауға тиіс.
Патент бір салық жылына жарайды деп есептелінеді. Әгәрки лицензияларда
мерзім бір жылдан кем болып көрсетілсе (егер қызмет лицензиялауға лайық
болса) патент осы лицезияның іс мерзіміне беріледі.
Патент бөтендік бола алмайды, оны басқа адамдарға беруге тыйым
салынады. Кәсіпкерлік қызметті атқару құқысына патенттерді сатып алған
адамдар алған табыстары туралы декларация толтырмайды, соған сәйкес табыс
салығының нақтылы көлемінің есебінен және оны бюджетке төлеуден
босатылады.
Патент үшін төлем көлемін облыс (Алматы қаласы) бойынша салық
инспекциясы адамдардың кәсіпкер ретінде жұмыс істегендегі жылдық кіріс
сомасы мен өндірістік шығындар сомасы жөніндегі облыс (Алматы қаласы)
бойынша орташа мәліметтермен жасақтайды.
Осыған ұқсас патент негізінде салық төлеу жөнінде жұмыс қазіргі кезде
шағын кәсіпорындарда, қызмет көрсету аясындағы және басым түрде қолма-қол
ақшамен жұмыс істейтін немесе шектеулі жұмыскерлер бар кәсіпорындарда
жүргізілуде.
Бұл жұмыс аяқталуға жақын. Осынау ереженің шаруашылық субъектілеріне
әсерін зерттеу үшін оны бір аймақтың шеңберінде жұмыс істеткізіп көру
туралы шешім қабылданды. Мұндай іс-тәжірибе қабылданатын ереженің әлсіз
және оны сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Осы тәртіп анағұрлым жетілген болуы үшін кәсіпкерлік қызметтің мүдделі
субъектілері өздерінің ұсыныстары мен тілектерін айтқаны лазым. Салық
төлеішілер мен салық органдары болашақта бірлесе отырып жұмыс істескенде,
салық салу жүйесінде ебедейсіздіктер мен бұрыс шешімдерге жол бермеуге,
өзара тиімді мәселелерін өтене түсінуіне мүмкіндік туар еді.
Салық салу мақсатында есептеу әдісі қабылданған кезден бастап алғаш рет
заң щығарушы өнеркәсіп пен қызмет көрсетулердің аталған салаларында жұмыс
істейтін кәсіпорындарға салық салу мақсаттарында аралас есептеу әдісін:
кассалық және есептеу әдісін жүзеге асыру құқығын бекітіп берді. Сатқан
кезден бастап рұқсат етілген 60 және 90 күн салық салу ауыртпалығын біраз
жеңілдетуге мүмкіндік береді. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналым
тізбесіне тоқыма, тігін, былғары аяқ киім өнеркәсібі салаларының өнімін
өткізу жөніндегі айналым енгізілген.
Аталған салалардың нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымы салық
төлеушілерге сатып алынған материалдар, шикізат, қызмет көрсетулер бойынша
қосылған құнға салынатын салықты өтеуге мүмкіндік береді, бұған сырқы сауда
келісім-шарты бойынша айналым мақсаттары үшін халықаралық шарттарға
қатысушы елдерден солар бойынша қосылған құнға салынатын салық ескерілетін
бағалар бойынша өзара есеп айырысулар көзделетін жағдайлар кірмейді.
Жер ауыл шаруашылық өнімін өндірудің негізгі құралы болып табылатын,
сондай-ақ өздері өндірген ауыл шаруашылық өнімін ұқсатушы ауыл шаруашылық
өндірісшілері едәуір салық жеңілдіктеріне ие болды. Салық төлеушілердің бұл
санатының бірыңғай жер салығын төлеуге құқығы бар.
Ауыл шаруашылық өнімін өндірудің негізгі құралы жер болып табылатын
немесе қызметі ауыл шаруашылық өнімін өндіру үшін жерді пайдаланумен
байланысты, сондай-ақ өздері өндірген ауыл шаруашылық өнімін ұқсатушы
заңды тұлғалар ҚР Қаржы министрлігімен келісе отырып, ҚР Мемлекеттік кіріс
министрлігі белгілейтін тәртіп бойынша патент негізінде салықтар төлей
алады.
Патенттің құнын есептеу кезінде бюджетке төленуге тиісті салық құны
ауыл шаруашылық өнімін өндірудің негізгі құралы жер болып табылатын немесе
қызметі ауыл шаруашылық өнімін өндіру үшін жерді пайдаланумен байланысты
заңды тұлғалар үшін 80% кемітіледі.
Бірыңғай жер салығын төлеушілер өздері өндіретін тауарларды
(жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) сату жөніндегі айналым бойынша табыс
салығын және қосылған құнға салынатын салықты төлемейді. Өздері өндірмейтін
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) сату жөніндегі айналым бойынша
бірыңғай жер салығын төлеушілер қосылған қүн салығын жалпыға белгіленген
тәртіппен төлейді (Заңның 6.6 және 55. 1-2-баптары), оның үстіне олар
қажеттілік нормативтері шегінде көлік салығын және мүлік салығын төлеушілер
болып табылмайды, Заңның 179.9-бабына сәйкес машина жасау, тоқыма, тігін,
былғары аяқ киім, резинадан және пластмассадан жасалған бұйымдарды өндіру
немесе химия өнеркәсібі салаларындағы қызметті жүзеге асыратын заңды
тұлғалардың осы тармақ күшіне енгізілген кездегі жағдай бойынша пайда
болған салықтарын және айыппұл санкцияларын (жергілікті бюджеттерге толық
көлемде түсетін салықтар мен акциздерді қоспағанда) төлеу мерзімі, осындай
қызметтен түсетін табыстар, өсімақыны есептемей, жиынтық жылдық табыстың
көлемінде кемінде 51% құраған жағдайда, 2003 жылғы 1 қаңтарға дейін
ұзартылады. Осы тармақтың ережелері акцизделетін тауарларды өндіретін және
(немесе) сататын және (немесе) импорттайтын заңды тұлғаларға қолданылмайды.
Кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыстар тізбесіне 3-1-тармақпен "Күмәнді
міндеттемелер бойынша табыстар" және 16-тармақпен “Осы Заңның 138-1-бабына
сәйкес бағаларды түзетуден түсетін табыстар” қосымша негізілген. Күмәнді
міндеттемелер бойынша табыстар жаңа табыс түрі болып табылады, ол осы
Заңның 5-бабының 45-тармағына сәйкес белгіленеді, бүл сатып алынған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) бойынша туындаған және туындаған
кезден бастап екі жыл ішінде қанағаттандырылмаған міндеттемелер. №33
Нұсқаулардың 7-тармағында ашып көрсетілген салық заңдарының осы нормасы екі
жыл ішінде төленбеген кредиторлық борышты табыс деп тануды белгілейді.
Қабылданған толықтыру мерзімдері бойынша қандай да бір себеппен төлемдер
төленбеген немесе төленбейтін шығындар кезеңін шығыстарға енгізуді
шектейді. Бапты өзгерту 1999 жылғы 1 сәуірден бастап күшіне енгізіледі.
Негізгі құралдар топтарының тізбесі “Коммуникация жабдықтары” деген 8-
топпен толықтырылған:
- коммутация мен деректер берудің цифрлы жүйелерінің жабдығы,
байланыстың цифрлы өлшеу техникасы, амортизация шекті нормасы - 25%;
- жер серігі, ұялы байланыс, радиотелефон, пейджинг және транкинг
байланысы жабдығы, амортизацияның шекті нормасы -15%;
- байланыс желісі, коммутация мен беру жүйелерінің жабдығы,
амортизацияның шекті нормасы -10%;
“Үйлер, ғимараттар, құрылыстар” деген 7-топ “... құрылысы ҚР Үкіметінің
кепілдігімен қамтамасыз етілген шетел валютасындағы заем қаражаттарын
қайтару кезінде туындайтын бағамдық айырма сомасына қайта бағалау сомаларын
қоспағанда...” деген сөздерден толықтырылды.
23-1-“Табиғи ресурстарды геологиялық зерделеуге және өндіруге дайындық
жұмыстарына жұмсалған шығыстар” деген баптың соңғы абзацының редакциясы:
“осы шығыстар пайдалы қазбаларды сату кезінде алынған табыстарды
(тәжірибе-өнеркәсіптік мақсаттарда өндірілгендерінен басқасы) жиынтық
жылдық табыстардан осы Заңның 13-бабына сәйкес алып тастауға жататын
табыстарды және осы Заңның 34-бабына сәйкес салық салудан босатылған
табыстарды қоспағанда, геологиялық зерделеу және дайындық жұмыстарын
жүргізу кезеңінде жасалған келісім-шарт шеңберінде жүзеге асырылатын қызмет
бойынша жер қойнауын пайдаланушы алған табыстар сомасына оларды азайту
арқылы түзетілуге тиіс” деп өзгертілді.
2-тармақ енгізілді: “Осы баптың 1-тармағында белгіленген тәртіп табиғи
ресурстарды геологиялық зерделеу, әзірлеу немесе пайдалану құқығын алуға
байланысты салық төлеушінің материалдық емес активтерге жатқызылған
шығыстарына да, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушы бюджетте іс жүзінде
төлеген келісім-шарттық аумақтарда мемлекет жұмсаған тарихи шығындарды
өтеу сомасына да қолданылады”. Бүл тармақтардың ережелері кәсіпкерлік
қызметтен алынған табысқа жұмсалған шығыстар сомасына түзету енгізеді және,
демек, оны кемітеді, ол бұрын болған емес.
“Шығындарды көшіру” атты 27-бапқа елеулі түзету енгізілген: енді
кәсіпкерлік қызметтен пайда болған шығын осының алдындағы редакциядағыдай 5
жыл емес, қоса алғанда 3 жылға дейінгі мерзімге көшіріледі.
Заңға сәйкес есепке алынған, оларды сатып алу мен сатуға
байланысты шығыстар құнын қамтиды (балтың редакциясы
1999 жылдың 12 сәуірінен бастап күшіне енгізіледі).
Демек, қосылған құнға есептелген салық есепке алынған салықтан кем
болмауға тиіс сауда-делдалдық қызмет бойынша ғана салық салынатын
айналымның мөлшеріне бақылау жасалуға тиіс. Сату жөніндегі шығындар
бухгалтерлік есеп ңегізінде 80, 81 және 82-бөлімшелер шоттарының сомасы
ретінде де, сауда-делдалдық қызмет бойынша да, сондай-ақ осы шығындарды
өзіндік салмағы бойынша өнім, жұмыстар (қызмет көрсетулер) түрлеріне
жатқыза отырып, жұмыстар (қызмет көрсетулер) бойынша да белгіленген 1999
жылғы 19 мамырдағы №519 Нусқаулықтың редакциясы Заңның соңғы
редакциясының нормаларына қайшы келді.
Қалыптасқан жағдайда, біздің ойымызша, қолда бар нормативтік актілерді,
атап айтқанда, №37 Нұсқаулықтың 196-тармағын басшылыққа алған жөн, онда
шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) сатып алу бағаларынан (нақты қалыптасқан шығындардан) төмен
сатқан жағдайда, тауарлар (жұмыстар, көрсетілген қызметтер) сату жөнінде
есептелген салық сомасы мен сатып алушылардан алынған салық сомасы арасында
пайда болған айырма бюджетке қайтарылуға тиіс және салық салынатын табысты
анықтаған кезде есептен шығаруға жатпайды. Бұл орайда жақшаға алынған
сөздерді, Заңға сәйкес болмағандықтан, алып тастау керек.
Будан басқа, Заңның 47-бабына сәйкес активтерді төмендетілген құны
бойынша сату кезінде активтердің құны өнім атаулары бойынша бөлінбестен,
есепті кезең үшін тұтастай белгіленгенеді.
"Салық салынатын айналымның мөлшеріне акцизделетін тауарлар жөніндегі
акциз сомасы қосылады", демек, бір жанама салық екінші жанама салыққа
салынбайды. 58-баптың 6-тармағынан салық салынатын айналымнан "табиғи
монополистерге арналған нормадан тыс шығындар" алып тасталды, жаңа
редакциясында бапта мынадай ереже болады: "Мүліктер бүлінген, жоғалған
кезде (ол бойынша қосылған құнға салынатын салықты есепке алу көзделмеген
мүлікті, сондай-ақ табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар салдарынан пайда
болған реттерді қоспағанда), осы мүліктің құны салық салынатын айналым
ретінде қаралады".
58-баптың 6-1-тармағынан өндірістік қызметке қатысты ережелер алып
тасталды. Тармақтың жаңа редакциясы: "Тауарларды экспорттық операциялар
бойынша сауда-делдалдық қызмет үшін сатып алу бағасы арасындағы айырмаға
Қазақстан Республикасында осындай тауарларды өткізу кезіндегі Заңның 66-
бабында белгіленген ставка бойынша салық салынуға тиіс".
60-баптың 1-тармағынан бұрын салық салынатын импортқа енгізілген баждар
мен салықтар алып тасталды, бұл баптың қазіргі редакциясы: "Қазақстан
Республикасының кеден заңдарына сәйкес анықталатын тауарлардың кеден құны,
сондай-ақ тауарларды импорттау кезінде төлеуге жататын алымдардың сомасы
салық салынатын импорт мөлшерінен енгізіледі". Қосылған құнға салынатын
салық төлеуден босатылған айналымдардан инкассация алып тасталды.
Заңның 77-бабына Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген ликер-
арақ өнімдеріне, сондай-ақ күшейтілген сусындарға, шырындар мен
бальзамдарға акциз ставкаларын белгілеген кезде оның құрамында таза (100%)
спирттің болу мөлшеріне байланысты белгіленуі мүмкін деп қосымша енгізілді.
76-баптың 1-9-тармақтарындағы тауарларға акциздер төлеу мерзімі үш
күнен он күнге дейінгі мерзімге ұзартылды.
Атауынан көрініп тұрғанындай, V бөлім мемлекеттік тіркеуге жатпайтын
акциялар эмиссиясының ұлттық бірыңғайландыру нөмірін бергені үшін алынатын
алым да акциялар эмиссиясын тіркеу ставкалары бойынша - 0,1% төленеді деп
толықтырылған.
Есепті айдан кейінгі айдың 10-ына дейінгі салық органдарына ұсынылуға
тиіс жәзылу жүргізілетін бонус бойынша декларациялар енгізілген.
Заңның бұрынғы редакциясында әлеуметтік салықты заңды тұлғалар
Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбекке ақы төлеу қоры бойынша
төлейтін, жаңа редакциясында: "... сондай-ақ Қазақстан Республикасында
тұрақты тұратын шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың..." деген
сөздер қосылған. Заңды тұлғаның шешімі бойынша оның филиалдарына,
өкілдіктеріне және өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшелеріне
Декларацияны олардың орналасқан орны бойынша ұсынуға және салық төлеуге
рұқсат етілген.
Азаматтарға жеке қосалқы шаруашылық жүргізу, бағбандық, бақша өсіру
және саяжай салу үшін берілген жерлерге, оған қоса қосалқы құрылыстар
орналасқан жерлерге жер салығының ставкалары кемітілген: 0,5 гектарға
дейінгі жер алаңына - 0,01 гектар үшін 20 теңге және 0,5 гектардан асатын
жер алаңына -0,01 гектар үшін 100 теңге. Павлодар қаласы бойынша жер
салығының базалық ставкалары 3 теңгеден 5 теңгеге дейін ұлғайтылған, сондай-
ақ қалған елді мекендер үшін жанындағы құрылыстары мен ғимараттарын қоса
алғамда тұрғын үй қоры алып жатқан жерлерді қоспағанда, үй маңындағы жер
учаскелеріне салынатын салық ставкасы кемітілген: 0,5 гектарға дейінгі жер
алаңына - 0,01 гектар үшін 20 теңге және 0,5 гектардан асатын жер алаңына -
0,01 гектар үшін 100 теңге (Заңның 112,2-бабы). Өзгерістер 2000 жылға 1
қаңтардан бастап салық күшіне енгізіледі.
2.2 Азаматтардың салықтардан жалтару себептері.
Салықтардан жалтару дегеніміз төлеушінің салық төлемдерін азайту үшін
табыс көздерін немесе мөлшерін кемітіп көрсетуі. Мұндай іс-қимылдар
мемлекетке нұқсан келтіреді. Мелекеттік бюджет түсімі азайып, әрбір
аймақта, салада негізгі көрсеткіштер бұрмаланады және т.б.
Салықтардан жалтару себептері:
1) салықтың тым ауыр болуы шаруашылық, кәсіпкерлік қызметті қалыпты
жүргізуге мүмкіндік бермейді; саны да көп, салмағы да ауыр салықтар олардың
субъектілерінің көлеңкедегі экономикада тасалануына апарып соғады;
2) салық заңдарына көп өзгерістер, түзетулер енгізілуі олардың әр түрлі
долбарланып, бір ізге түсірілмеуі қиғаштықтар, қисынсыздықтар туғызады.
3) салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктері: қызметкерлердің
білімнің төмендігі мен экономикалық білімдерінің таяздығы құқық
мәселелерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .. 3
1-ТАРАУ. Салықтар, оның жүйесі жӘне Әлеуметтік – экономикалық мӘні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... . 6
1.1. Салық туралы ұғым 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Салық, олардың әлеуметтік - экономиканың мәні ... ... ... 13
2-ТАРАУ. Нарықтық қатынаста салық жүйесі ... ... ... ... ... ... .. 15
2.1. Қазақстан Республикасының салық туралы
заңның дамуы 15
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2.2 Азаматтардың салықтардан жалтару себептері ... ... ... ... .. 28
3-ТАРАУ.САЛЫҚТЫҚ ЗАҢДЫЛЫҚТАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.1. Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
қылмыстық жауапкершілік 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
3.2. Салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
әкімшілік жауапкершілік 36
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
4-ТАРАУ. САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫ, КЕДЕН
ОРГАНДАРЫ. САЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ ОРГАНДАРЫНЫҢ
БАСҚА МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРМЕН ӨЗАРА
ІС-ҚИМЫЛЫ 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
4.1. Салық қызметі органдарының міндеттері мен
құрылымы 46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
4.2. Кеден органдарының салықтар алу жөніндегі
өкілеттігі 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 53
Пайдаланылған Әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кіріспе
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі - салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайызды құрайды.
Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты
мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар жатады.
Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған
мәлімдемелері бойынша салық төлейді.
Салық мәлімдемесі салық төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы
хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгілі бір төменгі деңгейден басталады. Номиналдық
табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсірудің базасы жасалады, салық
төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-
қаражаттары көбейеді. Салық салудың нормасы - салық ставкасы объектінің бір
өлшеміне салынған мөлшері. Салық ставкаларының көптеген түрлері бар. Егер
табыстың көлеміне байланыссыз салық төлеудің бірыңғай пайызды тағайындалса,
олар пропорциялы ставкалар болады. Егер ставкалар табыстың өсуімен көбейсе,
онда прогрессивті, үдемелі ставкалар болғаны. Салық салудың тәжірибесінде
бір объектіге (мысалы, көлікке) оның құнына қарамастан салынатын қатаң
ставкалар кездеседі.
Салық салу жүйесінің басты буыны - бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде
пайда болған корпорациядан алынатын салық. Салық акционерлік қоғамның таза
пайдасынан алынады, яғни жалпы пайдадан басқаларды шегергеннен кейін,
мысалы, жедел амортизация, табиғи кендердің азаюы, қайырымдылық қоры
төлемдері және тағы басқа шығындар. Көптеген елдерде корпорация
пайдаларына салық, салу ставка пропорциялары арқылы жүреді.
Салық салу тарихында жоғары пайдаға салық салу деген де бар. Ол
пайданың белгілі мөлшерден артық болуына байланысты салынады. Мұндай шара
әдетте төтенше жағдайларда, соғыс, экономикалық күйзеліс кездерінде
қолданылады. Табыс салығының қатарына мүлік салығы капиталды пайдаланумен
байланысты атқарылған істер салығы да жатады. Бірінші жағдайда салық
мүліктің құнына қарай (жер, құрылыс) әрбір адамнан және заңды тұлғалардан
алынады.
Капитал иесінен алынатын салық корпорациялардың бағалы қағаздарды сату,
сатып алуынан түскен табыстардан алынады.
Тікелей табыс салықтарымен қатар жанама салықтар да маңызды рөл
атқарады. Олар тауарлар немесе қызмет көрсету бағаларына қосылады. Бұл
салықты тауарды тұтынушылар (сатып алушылар) төлейді. Қаржы ресурстарын
бюджетке шоғырландырудың басты құралы тікелей салықтар, алайда жанама
салықтардың да рөлі кеміген жоқ.
Жанама салықтар бугінде үш түрге бөлінеді: акциздер, фискалды,
монопольді салықтар және кеден салығы. Бұлардың ішіндегі ең бастысы -
акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет көрсету тарифтеріне
қосылады. Әрбір елдің ерекшеліктеріне қарай акциздер халық тұтынатын
тауарларға, транспорт, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету турлеріне
салынады. Қазіргі кезде акциздің бір түрі - қосымша құнға салынады.
Фискалды (монопольді) салық - мемлекеттің монопольді өндіретін
тауарларына салынатын жанама салық. Нақты елдердің ерекшеліктеріне қарай
бұлардың қатарында темекі бұйымдары, алкогольдік ішімдіктер, сусындар, тұз
және тағы басқа заттар болуы мүмкін. Фискалды (монопольді) салықтың
түсімдері әдетте мемлекеттік бюджетке, біраз бөлігі, жергілікті үкіметтің
бюджетіне түседі.
Жанама салықтың қатарында кеден, баж алымдары жатады. Олар тауарларды
мемлекеттік шекарадан әрі - бері алып өткенде төленетін салықтар. Қазіргі
кезеңде, әсіресе шет елдер тауарларынан алынатын кеден салығының маңызы
зор. Кеден салығының механизмі арқылы мемлекет белгілі тауарлардың шеттен
әкелінуін тежеп, өзінің ішкі рыногын шетелдік бәсекеден қорғайды. Қазіргі
мемлекеттердің финанс жүйесінде маңызды рөлді орталық үкіметтің
салықтарымен қатар, жергілікті жерлердің салықтары да атқарады. Олардың
ішіндегі ең бастылары: меншік салықтары, әр түрлі жанама салықтар (темекі,
ішімдікке, жанармайға және т. б.).
Жергілікті әкімшіліктің қажеттіктерін өтеуге өз салықтары
жетіспегендіктен көптеген елдерде орталық үкіметтің жергілікті органдарға
субвенция (көмек) беруі үшін белгілі сомалар бөлінеді. Жалпы, өзінің
табиғаты жағынан субвенция дегеніміз - орталық үкіметке түсетін салықтың
бір бөлігі, ол жергілікті бюджетке бөлініп беріледі.
Бұл дипломдық жұмыстың өзегі болып салықтық заңдылықтарды бұзғаны үшін
қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық алынып отыр.
Қазақстан өз алдына егемендік алған соңғы 13 жылда осы салық жүйесі
бойынша бірнеше деген үлкен заңдар қабылданды. Атап айтқанда 12 маусым 2001
жылғы “Салық және бюджетке төленетін басқада да міндетті төлемдер туралы”
Қазақстан Республикасының кодексі қабылданды. 16 шілде 1997 жылы Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексі қабылданып онда салық заңдылықтарын
бұзғаны үшін арнайы баптар, 30 қантар 2001 жылы Қазақстан Республикасының
әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексі қабылданып ондада салық
заңдылықтарын бұзғаны үшін арнайы баптар кіргізілді.
1-ТАРАУ. Салықтар, оның жүйесі жӘне Әлеуметтік – экономикалық мӘні
1.1. Салық туралы ұғым
Салықтар дегеніміз - мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер.
Салықтар - шаруашылық жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың,
мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы
қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория. Салықтардың экономикалық
мәні мынада: салықтар шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының
қалыптасуындағы қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін
мемлекет үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда болады және мемлекеттік
өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен
бірге қалыптасады.
Әрбір мемлекетке өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі
бір мөлшерде қаржы көздері қажет. Салықтар - мемлекеттің тұрақты қаржы
көзі.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Салықтардың мәнін толық түсіну үшін, олардың экономикалық маңызын
түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы, олардың атқаратын
қызметіне тікелей қатысты.
Мемлекетте салынатын салықтар түрлерінің оларды құрудың салық жүйелері
мейлінше күрделі үлгі (моделі) түрінде көрініс береді, өйткені салықтардың
саны, оларды төлеушілер, салық салудың тәсілдері, салық жеңілдіктері көп.
Салықтарды төмендегідей әр түрлі белгілері бойынша жіктеп - саралауға
болады:
1) салық салу объектісіне және төлеуші мен мемлекеттің өзара қатынасына
қарай;
2) пайдалануына қарай;
3) салық алатын органға қарай;
4) объектінің экономикалық белгісіне қарай;
5) салық салу объектісінің бағалау дәрежесіне қарай.
Бірінші белгісі бойынша салықтар тіке және жанама болып бөлінеді.
Табысқа немесе мүлікке тікелей салынатын салықтар (пайдаға салынатын
салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық, табыс салығы) тіке салықтарға
жатады.
Жанама салықтар сырттай - тауарлардың бағасы арқылы, оған көрсетілетін
қызметтер арқылы (қосылған құнға салынатын салық, акциздер, баж салықтар)
алынады. Салық сомаларын тауарлар мен қызметтер өткізілген соң мемлекетке
жібереді.
Пайдалану белгілеріне қарай салықтар жалпы және арнайы болып бөлінеді.
Жалпы салықтар мемлекет қорына түсіп, пайдаланылуы барысында негізденеді.
Арнайы салықтар нақты мақсатқа арналады (мысалы: көлік құралдарына
салынатын салынатын салық, көлік құралдарын сатып алуға салынатын және
басқа салықтар).
Салықты алатын, пайдаланатын органға қарай мемлекеттік және жергілікті
салықтар болып ажыратылады.
Объектінің экономикалық белгілеріне қарай табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып бөлінеді; алғашқылары - салық
төлеушінің тапқан табысына салынады; екіншісі тауарлар мен қызметтер тұтыну
кезінде төленетін шығындарға салынатын салықтар.
Салық салу объектісін бағалау дәрежесіне қарай салықты нақты және жеке
болып бөлінеді. Нақты салықтар - мүліктерді сыртқы белгісіне қарай, нақтылы
табыстың түсуі есептелместен (жер салығы, мүлікке, құнды қағаздарға
салынатын салық) салынады. Жеке салықтар жеке адамдар мен заңды тұлғалардың
қаражат жағдайына байланысты (пайдаға салынатын салық, табыс салығы, мұра
немесе сыйға тарту, ауысқан мүліктерге салынатын салық) салынады. Салық
салу обьектілерінің есепке алу және бағалату тәсілдеріне қарай, табыс көзі
бойынша салық алу сияқты 3 тәсілі бар.
Бірінші жағдайда, салық алынатын объектілердің тізім негізінде, олардың
табыс нормаларын көрсете отырып есептеу және салу (жер салығы, мүлік
салығы) нақтылы табысты есептемей іске асырылады.
Жарияланымында төлеуші табыстың мөлшерін, қажет жеңілдіктерді және
салық сомасын көрсетеді.
Үшінші әдіс бойынша, салық төлеуші жұмыс істейтін заңды тұлғалардың
бухгалтериясында есептелініп, сол жерде төленеді.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі - салықтарды, адамдар мен баж
салықтарының үш тобын, салық қатынастар реттеп отыратын құқықтық нормалар
мен оның салық қызметі органдарын (Бас салық инспекциясы мен оның
жергілікті органдарын) қамтиды,
Бірінші топқа жалпы мемлекеттік салықтар енеді, оларды алу шарты мен
тәртібі Қазақстан Республикасының заңдарына белгіленеді.
Оларға мыналар жатады:
- қосылған құнға салынатын салық;
- пайдаға салынатын салық;
- акциздер;
- құнды, қағаздармен жасалатын операцияларға салынатын салық;
- кеден тарифі мен баж салығы;
- тіркелген (ренталық) төлемдер;
- тасымалдау құралдарына салынатын салық;
- автотасымалдау құралдарын алуға салынатын салық;
- республикаға автомобиль көліктерінің кіруі үшін төлем;
- заңды тұлғалардың мүлкіне салынатын салық;
- азаматтардан, шет елдік азаматтардан және азаматтығы жоқ адамдардан
алынатын табыс салығы;
- мемлекеттік баж;
- табиғи ресурстарға салынатын салық.
Екінші топқа Қазақстанның заң актілерімен күшіне енгізілген, нақты
ставкалары жергілікті өкілетті шешімдерімен белгіленетін жалпыға бірдей
міндетті жергілікті салықтар мен алымдар қамтылған. Оларға мыналар жатады:
- жер салығы;
- жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық;
- орман табысы;
- су үшін төлем;
- табысқа салынатын салық;
- кәсіпкерлік қызметті тіркегені үшін алынатын алым;
- кәсіпкерлік қызметтің субъектісі ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым;
- заңды тұлғалар мен жеке адамдарды тіркеу алымы;
- мұрагерлік және сыйға тарту тәртібімен ауысқан мүлікке алынатын
салық;
Үшінші топ, Жоғарғы құқық органдары берген құқықтарға сәйкес жергілікті
өкілетті органдар белгілейтін жергілікті салықтар мен алымдар. Бұл топқа 19
төлем енеді, олардың мына үшеуі салық түрінде:
- курорт аймағындағы өндірістік мақсаттағы объектілер құрылысына
салынатын салық;
- автомобиль көлігі, есептеу техникасын және жеке компьютерлерді қайта
сатуға салынатын салық.
Салық жүйесі Бас салық инспекциясы мен облыстық, аудандық, қалалық
салық инспекцияларынан құралатын мемлекеттік халық қызметін қамтиды. Ол,
салықтар және бюджетке міндетті төлемдер туралы республика заңдарының және
бағалар мен тарифтер тәртібінің қатаң сақталып, орындалуын жүзеге асырып
отырады.
Нарықтық қатынастарының қалыптасуы жағдайында салық жүйесі белгілі бір
қағидаларға сәйкес жүргізіледі. Белгілі ғалымдар (Я. Корнаи және басқалар)
ұсынған дүниежүзілік тәжірибеде сынақтан өткен қағидалар бар, олар
негізінен, мыналар:
1. Салық салудың нысандарын белгілеу барысында қарапайым нысандарды
қолданған жөн. Өйткені, төлеушілердің бір бөлігі табыстарын кемітіп
көрсетіп, салық төлеуден жалтаруға тырысады.
2. Салық жүйесі мүмкіндігінше бейтарап болуы тиіс. Мемлекет төлеушілерді
салық жүйесі арқылы ынталандыруға да, жазалауға да жол бермеуі тиіс. Бұл
үшін бюджеттің кіріс бөлігінде табыстарды қысқартудың орнына, шығыс
бөлігінде арнайы баптар қарастырылуы тиіс. Бұл ашық істеледі. Салық
ставкасы түріне қарамастан бірынғай болуы тиіс. Өнімдердің, қызметтердің
жеке түрлерін немесе әлеуметтік топтарды салықтан орынсыз босатуға жол
бермеуі тиіс. Әлеуметтік саясат, денсаулық сақтау, мәдениет салаларын
мемлекет қаржыландырғанымен, бұл қаржыны салық ставкаларын өзгерту жолымен
алуға болмайды. Саяси бірлік жекелеген топтардың қысымына берілмеуі тиіс.
Бұл қағида нарықтық экономика тұрғысынан да маңызды қағида. Шынайы
бағаларсыз нарық болмайды. Орынсыз салық жеңілдіктері бағада көрініс тауып,
әрбір өнімнің нақты құнын бере алмайды.
3. Прогрессивті салықтардың орнына тікелей пропорционалды салықтарды
басымдырақ пайдалану. Тіке тұтыну салығына қосылған құнға салынған салық
турінде жұмысшылар мен қызметшілердің жалақыларының бірыңғай тіке салығын
пайдаға салынатын салықты пайдаланған жөнінде мұндай салықтын ставкалары
төлеуші кәсіпорынның меншік нысанына қатыссыз, бірыңғай болуы тиіс.
4. Салық жүйесі экономика қызметінің жақсарып, курделі жұмсалымының
өсуіне кедергі келтірмеуі тиіс. Көп жұмыс истегендерге прогрессивті салықты
салуға болмайды. Өнімділікке, өндіріске және күрделі салымға
салықтардың
ықпалы қандай болатынын ескеру қажет. Егер теріс ықпал жасаса, оны
қолданудың реті жоқ.
Салықтың мынадай негізгі қызметтері (функцииялары) бар:
- ретеушілік;
- фискалдық;
- қайта бөлу;
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын да атауға болады.
Реттеушілік қызметі - салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы
салықтар ел экономикасына өз ықпалын тигізеді, яғни салықтық реттеу жүзеге
асырылады. Салықтық, реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал
ету. Салық түрлері, салық ставкалары, салық жеңілдіктері, салық салу
әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын жүзеге
асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын
орыны ерекше. Себебі ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған
ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің қарқынын
бәсеңдетеді, ал шектен тыс төмен қойылған ставкалар салық төлеушілердің
жауапкершілігін азайтып, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік бюджет
кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де
тиімсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық ставкалары жөнінде
мынаны байқауға болады:
А) егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 пайызынан
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
Э) егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 пайызы аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
Б) егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 пайызы мөлшері
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндіріске әкеледі.
Салықтардың екінші қызметі - фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери-қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді.
Қайта белу қызметі арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлшегі
мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімді салықтардың алатын үлес салмағы арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы
мәліметтер бойынша Қазақстан Республикасының ішкі өніміндегі салықтардың
үлес салмағы 40 пайыздан көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа
елдерден әлде қайда жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы кездерін
орталықтамдырудың бір айғағы осы.
Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін (функциясын)
пайдалана отырып еліміздің салық жүйесін анықтайды. Салық механизмінің
қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты негізге ала
отырып, салық саясатын анықтайды.
1.2. Салық, олардың әлеуметтік - экономиканың мәні
Салықтар - белгілі бір көлемде және мерзімді алынатын заң бойынша
қарастырылған міндетті төлемдер. Салықтардың экономикалық мәні мынада. Олар
- шаруашылық субъектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу
жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі. Оны мемлекет өзінің
функциялары мен міндеттерін орындау үшін жинайды.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болады және оның өмір сүруінің негізі
болып табылады. Мемлекетті ұстау үшін оның азаматтарының ақшалай немесе
натуралдық нысанда тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады.
Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің
сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырады.
Олардың қызмет ауқымы кеңейіп, әлеуметтік - экономикалық процестердегі рөлі
де өзгеріп отырады. Тауар - ақша қатынастары неғұрлым дамыған жүйелерде
салықтар да жақсы дамып, оларға мүмккіндігінше әсер етті.
Салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаларын кезінде Адам
Смит ұсынған еді. Олар мыналар:
А) салық әрбір төлеушінің табысына қарай салынуға тиіс;
Ә) салықтың мөлшері мен төленетін мерзімі алдын ала әрі нақты
белгіленуге тиіс;
В) өндіріп алынатын салықтың шығындары мейлінше аз болуға тиіс.
Бұл қағдаларды қолданылу салық салудағы сорақылықтарды жойып, бұл
проуесті реттеді. Сондықтан А. Смит: төлеушілер үшін салықтар - құлдықтың
емес, бостандықтың белгісі, - деп жазды.
Мемлекетке тусетін салық түсімдеріне тән ерекшелік - олар сан алуан
қоғам қажеттеріне таратылып пайдаланылады. Салықтардың мемлекет, басқа
өкімет органдары белгілейтін сан алуан мақсатқа арналған жарналардан,
аударымдардан, төлемдерден айырмашылығы осында. Бұған әлеуметтік
сақтандыруға төленетін қатаң нысаналы аударымдар, жарналар, арнайы
қорларға аударылатын жарналар мен аударымдар жатады.
Салықтардың мәні олардың функцияларынан көрінеді.
Салықтын, мемлекеттік бюджетке түсуін қамтамасыз ететін фискалдық
функциясы ежелден оның бірінші қызметі болып табылады. Тауар - ақша
қатынастары, өндіріс дамыған сайын бұл функция мемлекетке қаражаттың көп
түсуін қамтамасыз етеді.
Салықтардың қайта белу функциясы шаруашылық жүргізуші түрлері
субъектілер табысының бір бөлігін мемлекеттің пайдасын қайта бөлуден
көрінеді. Бұл қызметтің ауқымы жалпы пайдасын қайта бөлуден көрінеді. Бұл
қызметтің ауқымы жалпы ұлттық табыстағы салықтар үлесімен анықталады; ол
ұлттық табыстың мемлекеттену дәрежесін көрсетеді.
Салықтардың үшінші - реттеушілік функциясы мемлекеттің экономикалық
қызметі қеңейгенде басталады. Олар қабылданған бағдарламаларға сәйкес халық
шаруашылығының дамуына мақсатты түрде ықпал етеді. Сонымен салық формалары
таңдалып, оның ставкаларының алыыну әдістері, жеңілділіктері пайдаланылады.
Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің құрылымы мен пропорцияларына,
қорлану мен тұтынудың көлеміне әсер етеді; оларды ғылыми - техникалық
прогресті көтермелеу де қолдану тиімді. Салық реттеуіштерін басқа
экономикалық тұтқалармен ұштастырып қолданғанда, мейлінше пәрменді және
қажетті нәтиже шығуын қамтамасыз етеді. Салық реттеушілерінің
мүмкіндіктері, формалары мен әдістері Мемлекеттік қаржылық реттеу
тарауында тереңірек баяндалған.
Мемлекет салық саясатын - салықтар саласындағы іс-шаралар жүйесін
әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес қоғам дамуының нақты кезеңіндегі
әлеуметтік-экономикалық және басқа мақсаттар мен міндеттеріне қарай
жүргізеді.
2 -ТАРАУ. Нарықтық қатынаста салық жүйесі
2.1. Қазақстан Республикасының салық туралы заңның дамуы
Салық мемлекеттік бюджет кірісінің негзгі көзі ретінде мемлекеттің
әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Сонымен бірге салық жаңадан
құрылған қосымша құнды алудың тәсілі ретінде салық төлеушілердің қаржылық
күйіне шешуші әсер жасайды. Сондықтан да бұл мақала салық мәселеріне және
салық қызметі органдарының жұмыс көкжиектеріне арналған.
Салық заңын реформалау кезінде біз басты міндетімізге қазіргі салық
жүйесін ықшамдауды, салық төлеушілермен әділ қарым-қатынастарды ендіруді
алдық, сөйтіп тауар өндірушілер өндірісті инвестендіруге жеткілікті
сомадағы қаржы ресурстарын бағыттауға қажетті мүмкіндікке ие болды. Сондай-
ақ әділеттік қағидасын қамтамасыз ету мақсатымен көптеген, тіпті еш
негізделмеген жеңілдіктер қайта қарастырылды. Қабылданған Салық кодексінің
қимылын зерттеу стратегиялық жоспар бойынша есептеулердің ақтайтынын
көрсетті. Біз болжаған бюджет жогалтулары Салық кодексіне ескерілген
қосымша шығындармен жабылады.
Республикада жаңа салық заңын дайындау жөнінде жұмыс басталды. Бұл
Қазақстан Республика Президентінің заң күші бар “Салық және бюджетке басқа
да міндетті төлемдер туралы”
“Салық және бюджетке басқа да міндетті төлемдер туралы” Жарлығымен аяқ
талды. Осы жаңа заңның ережелері 2001 жылдың 12 маусымнан бастап күшіне
енді. Ол бұрынғы нақты өмір мен туындай бастаған қарым-қатынастардың
талаптарына жауап бермейтін салық заңын түбегейлі түрде реформаларды.
Жаңа салық заңының негізгі мақсаты шаруашылық субъектілеріне салық
ауыртпалығын азайтуды қамтамасыз ету болатын. Бұл жағдайға сан алуан
мақсаттық қорларға қаржыларды таратуды қысқарту, сондай-ақ өз күшіндегі
салық санын кеміту жолымен қол жеткізілді.
Мәселен, қазіргі кезде өнімнің (жұмыстың, қызмет көрсетудің) өзіндік
құнының 5 пайыз мөлшерін құрайтын Қазақстан Республикасының экономикасын
түрлендіру қорына, кәсіпорынның қарамағында қалатын пайданың 1 пайызын
құрайтын кәсіпкерлік пен бәсекелесиікті дамытуды қолдайтын қорға,
мөлшерлері аймақтарға байланысты жалақы қорының 5-тен 20 пайызға дейін
құрайтын қалалық жолаушы көлігін ұстауға арналған шығындар жойылды.
Жаңа салық заңы салықтың бұрынғы 45 түрінің орнына 11 түрін анықтап
енгізді.
Салық ауыртпалығын азайту жоғарыда көрсетілген себептерден басқа
сондай-ақ салық салудың халықаралық принциптеріне жақындаған салық
салынатын кірісті анықтау тәртібін өзгерту арқылы қамтамасыз етіледі. Салық
салынатын жатқызудың қазіргі жүйесі кәсіпорындарды олардың қызметіне
байланысты шығындарының жекелеген түрлерінің өзіндік құнына жатқызуға
мүмкіндік бермеді.
Жаңа салық заңына сәйкес салық салынатын кіріс жылдық жиынтық
кірістен осы кірісті шығарумен байланысты барлық шығындарды алып тастау
жолымен табылады, сөйтіп шынайы салық базасы анықталады.
Салық салу тәртібін жүйелеу, қазіргі салықтардың тұрақтылығы және
мемлекеттегі салықтық құқық қарым-қатынастарын реттейтін біртұтас заңның
болуы барлық салық төлеушілердің мемлекет бюджетіне қанша және қашан
төлеуін білудің негізін жасады. Мұндай заңдық норма салық төлеуші мен
салық заңын сақтауды және мемлекет алдында салықтық міндеттемелердің
түсуін қамтамасыз ететін салық органдарының қарым-қатынастарын
мүлдем жеңілдетуге мүмкіндік береді.
Ақыр аяғында жаңа салық заңы ережелерінің ескіге қарағанда табыс
есебінен салықтарды алу пайызын орташа есеппен 20 тармаққа дейін
төмендетуге мүмкіндік жасайтынын атап айтқан жөн. Сондай-ақ мұнда Салық
кодексін жасақтауға бұрынғы шақырылған депутаттар, Қазақстан өнеркәсіпшілер
одағының, Қазақстан Президенті жанындағы кәсіпкерлер кеңесінің өкілдері,
бірқатар ірі және шағын кәсіпорындардың басшылары мен бас есепшілерінің ат
салысқанын атап өткен орынды. Салық кодексінің сан алуан ережелерін
дайындаумен бірге олар нақты кәсіпорындарға негізіліп, нәтижелері
қорытындыланып жатты.
Жаңа салық заңының ережелеріне егжей - тегжейлі тоқтамай-ақ олардың
кейбіріне, яғни шаруашылық субъектілерінің қаржылық-шаруашылық қызметін
жасақтауға мүмкіндік беретіндеріне тоқталып өтейік.
Тауарлық - материалдық құндылықтардың толық бағаланған сомасын қаржылық-
шаруашылық қызметтің нәтижелеріне жатқызудың бұрынғы тәртібіне қарағанда
жаңа заңда толық бағаланған соманы салық салынатын кірісте ескермей-ақ
өзіндік айналым қаражатын толтыруға жұмсауға рұқсат етіледі.
Жаңа заңда сонымен бірге кәсіпорынды негізгі қорды жаңартуға
ынталандыру мақсатымен амортизацияның үдетілген нормалары қарастырылады.
Мұнда кәсіпорындарға өздерінің қарауы бойынша жаңа технологиялық жабдықтың
үш жыл пайдаланғанынан кейін құңын толық алып тастауға мүмкіндік беретін
мүлдем жаңа норма енгізілген.
Импорттық тауарлардың қосымша құнына салықты ендірумен бірге оны
кедендік тіркеу кезінде дер кезінде төлеу мәселесі туындады. Бұл жағдай
бойынша өнеркәсіптік өңдеуге арналған импорт тауарлары бойынша мәселе
шешілді - оларға үш айға дейін мерзім ұзартылды.
Ал, қазіргі кезеңде кедендік тіркеу сәтінде автоматты түрде есепке алу
жолымен импорттық жабдық пен дәрі-дәрмектерге қосымша құн салығын
төлемеуге мүмкіндік беретін механизм өз күшінде.
Бас салық инспекциясы өз қызметінің басты міндетіне барлық салық
төлеушілерге, Қазақстанның барлық тұрғындарына жаңа салық заңы мен салықтар
бойынша нормативтік актілерді жеткізуді жатқызады. Бұл бір күндік емес,
ұзақ жұмыс, салық жұмыскерлерін ресми парыздарынан аландауына мәжбүр етеді.
Ең алдымен біреуді оқытпас бұрын өзің оқу жүйесін мықтап білуің қажет.
Осыған байланысты Бас салық инспекциясының осы жұмыскерлерімен салық
төлеушілер арасында және салық қызметінің лезді жұмысқерлерін оқыту
бойынша кең көлемде түсіндіру жұмыстары жүргізілді. Жер - жерден салалық
семинарлардан басқа Алматыда салық салу мәселерімен тікелей айналысатын
барлық аймақтар жұмыскерлерімен апталық семинар өткізілді. 3 мың маман
оқытылып шығарылды. Іс жүзінде барлық салаларды қызметкерлерімен салық
заңын түсіндіру бойынша семинарлар жүргізілді, әрбір территориялық -
әкімшілік бөлікте салық төлеушілермен семинарлар өткізілді, біздің мәлімет
бойынша семинарларға барлығы шамамен 300 мың салық төлеушілер қатысты.
Тұтастай алғанда республика бойынша 2,5 мың семинар-кеңес өткізіліп,
баспасөзде 1900 материал мен мақала жарияланған, ал радио мен теледидар
бойынша 1766 рет әңгіме-дүкен ұйымдастырылған. Бұнда басқа барлық салық
инспекцияларында телефондар анықталынып, солар бойынша салық төлеушілерге
салық заңының мәселелері жөнінде жауаптар берілді.
Іс жүзінде Бас салық инспекциясының барлық басшылық құрамы радио және
теледидар арқылы сөйледі, оның үстіне хабарлар тікелей эфир арқылы қазақ
және орыс тілдерінде жүргізілді.
Салық кодексі енгізілгеннен бастап бугінгі күнге дейін оған ілеспелі
нормативтік құжаттар дайындау жөнінде қызу жұмыстар істелінуде, 10
нұсқаунама әзірленіп шығарылды.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 17 қаулы қабылдады, атап айтқанда:
- Қазақстан Республикасының территориясында акциздік салық маркаларын
(ен-таңба) енгізу және ен-таңбалауға жататын акциздік тауарларды сату
жөнінде;
- ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер көлік құралдарына салық
төлеуден босатылу үшін арнаулы ауыл шаруашылық техника тізбегін бекіту
жөнінде;
- салық төлеуші - заңды тұлғаның салықтар және бюджетке басқа да
міндетті төлемдері бойынша мемлекет алдындағы келешегіне байланысты салық
қызметті органдары тәркілеген оның мүлкін сату үшін арнайы ашық аукцион
өткізудің тәртібі мен шарттары жөніндегі Ережені бекіту туралы;
- Қазақсган Республикасының базарларында тауарларды өткізу құқығы
үшін салық жинау туралы;
- импорттық акцизді тауарларға акциз мөлшерлемесі және жеке
тұлғалардың Қазақстан Республикасының кедендік бекетінен акциз салық
салынбайтын акциздік тауарларды өткізу нормасы туралы;
- Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1995 жылғы 13
шілдедегі заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу үшін салық төлеу бойынша
Ережені бекіту жөніндегі 960 қаулысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы;
- Қазақстан Республикасында шығарылған акциздік тауарларға және ойын-
сауық бизнесіне акциз мөлшерлемесі туралы;
- Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1995 жылғы 14 шілдедегі
974 қаулысына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы.
Бұрындағы жылдың 21 желтоқсанында салык заңына қатысты
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Қазақстан
Республикасының кейбір заң актілері мен Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтарына өзгертулер мен толықтырулар туралы Жарлығы
қабылданды.
Бұл заң елімізде қалыптасқан экономикалық ахуалды ескеретін жекелеген
ережелерді, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Президентінің
құзырында қабылдаған жекелеген шешімдерін заңды түрде бекіту мақсатымен
қабылданды.
Республикалық бюджетінде зейнетақы, жәрдемақы және басқа да әлеуметтік
төлемдерді есептеу үшін жаңа көрсеткішті қабылдауға байланысты салық заңына
мөлшері кезекті жылдың республикалық бюджетінде немесе басқа нормативтік
құқық актісінде тағайындалатын есептік көрсеткішке салықты есептеу үшін ең
төменгі жалақыны ауыстыру көрсеткіші бойынша тиісті түзетулер енгізілді.
Көптеген банктердің ауыр қаржылық күйін ескере отырып және тезірек
олардың қаз тұрып кетуі үшін оларға салық заңында қарастырылған шектеулі
көлемдердің орнына Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен келісім
бойынша Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі тағайындаған мөлшерде күдікті
және сенімсіз қарыздырға қарсы провизиялармен айырма есеп жасау құқысы
берілді.
Көлік жолдарын пайдаланушылардың жылдың жиынтық кірісінен есеп айыру
бөлігі бойынша заң тағайындаған айырма есеп тізбесі пысықталынды.
Өзгертулерде өндірісте тікелей қолданылатын технологиялық жабдық құнын
үш жыл өткеннен кейін айырмалау тәртібі пысықталынды.
Арнаулы экономикалық аймақтарға инвестицияларды ынталандыру, осындай
аймақтарда құру және кеңейту мақсатымен арнаулы экономикалық аймақ
территориясында тіркелініп және қызмет атқаратын заңды тұлғалар кірістері
үшін 20 пайыз көлемінде салықтың жеңілдік мөлшерлемесі тағайындалынды.
Қосымша табыс салығы бойынша мынадай жеңілдіктер енгізілді.
Ақмола қаласының инфрақұрылым дамытуға инвестицияларды ынталандыру
мақсатымен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды және жеке тұлғалар үшін
кіріс салығының 10 пайызынан аспайтын қаражат Жаңа астана атты бюджеттен
тыс қорға, Ақмола қаласында тұрғын үй салуға жұмсалған қаржы сомасына кеп
құйылады және мақсатты міндетпен сол жылы нақты түрде пайдаланылады.
Сондай-ақ 1996 жылдың қаңтарында Салық кодексіне Қазақстан
Республикасының Үкіметі анықтаған ұйымдарды заңды тұлғалардың табыс салығы,
жер салығы мен мүлік-салығы төлемінен босату туралы толықтырулар енгізілді.
Бұл ұйымдарға сонымен бірге Ақмола қаласында құрылыспен байланысты қызмет
мерзімі бес жылдан артпайтын шетелдік қатысуымен құрылған мекемелер кіреді.
Күшіне енген салық заңы жеке тұлғаларды табыстарынан 1997 жылдың 1
қаңтарына дейін олардың салымдары бойынша банктер төлейтін пайыздармен
салық төлеуден босату қарастырылған. Қазіргі заң тұрғындардың банктерге
Норвегия, Моңғолия, Финляндия, Болгария, Оңтүстік Корея, Беларусь..
Жеке кәсіпкерлікке салық салуды жетілдіру ісіндегі маңызды қадамның
бірі - кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын жеке тұлғалардың патенттеуге
көшуі.
Бұл тәртіп азаматтардың заңды тұлға құрмай-ақ сатып алған патенті
негізінде кәсіпкерлік қызметін атқаруға болатынын қарастырады. Ал бұл
кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеу жөнінде куәлігі және лицензиясы болып
табылады.
Салық қызметі органдарының кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке
тұлғаларға патенттер беру тәртібі туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің
1995 жылғы 16 тамыздағы қаулысымен бекіткен Ережесінде аталмыш
қызметпен айналысқысы келген азаматтар тұрақты тұратын жері бойынша салық
инепекциясына патент беру және салықтық тіркеуге салық төлеуші ретінде
кезекке қою туралы өтініш беретіні көрсетілген. Салық инспекциясы келіп
түскен өтінішті 10 күн мерзім ішінде қарауға тиіс.
Патент бір салық жылына жарайды деп есептелінеді. Әгәрки лицензияларда
мерзім бір жылдан кем болып көрсетілсе (егер қызмет лицензиялауға лайық
болса) патент осы лицезияның іс мерзіміне беріледі.
Патент бөтендік бола алмайды, оны басқа адамдарға беруге тыйым
салынады. Кәсіпкерлік қызметті атқару құқысына патенттерді сатып алған
адамдар алған табыстары туралы декларация толтырмайды, соған сәйкес табыс
салығының нақтылы көлемінің есебінен және оны бюджетке төлеуден
босатылады.
Патент үшін төлем көлемін облыс (Алматы қаласы) бойынша салық
инспекциясы адамдардың кәсіпкер ретінде жұмыс істегендегі жылдық кіріс
сомасы мен өндірістік шығындар сомасы жөніндегі облыс (Алматы қаласы)
бойынша орташа мәліметтермен жасақтайды.
Осыған ұқсас патент негізінде салық төлеу жөнінде жұмыс қазіргі кезде
шағын кәсіпорындарда, қызмет көрсету аясындағы және басым түрде қолма-қол
ақшамен жұмыс істейтін немесе шектеулі жұмыскерлер бар кәсіпорындарда
жүргізілуде.
Бұл жұмыс аяқталуға жақын. Осынау ереженің шаруашылық субъектілеріне
әсерін зерттеу үшін оны бір аймақтың шеңберінде жұмыс істеткізіп көру
туралы шешім қабылданды. Мұндай іс-тәжірибе қабылданатын ереженің әлсіз
және оны сәйкестендіруге мүмкіндік береді.
Осы тәртіп анағұрлым жетілген болуы үшін кәсіпкерлік қызметтің мүдделі
субъектілері өздерінің ұсыныстары мен тілектерін айтқаны лазым. Салық
төлеішілер мен салық органдары болашақта бірлесе отырып жұмыс істескенде,
салық салу жүйесінде ебедейсіздіктер мен бұрыс шешімдерге жол бермеуге,
өзара тиімді мәселелерін өтене түсінуіне мүмкіндік туар еді.
Салық салу мақсатында есептеу әдісі қабылданған кезден бастап алғаш рет
заң щығарушы өнеркәсіп пен қызмет көрсетулердің аталған салаларында жұмыс
істейтін кәсіпорындарға салық салу мақсаттарында аралас есептеу әдісін:
кассалық және есептеу әдісін жүзеге асыру құқығын бекітіп берді. Сатқан
кезден бастап рұқсат етілген 60 және 90 күн салық салу ауыртпалығын біраз
жеңілдетуге мүмкіндік береді. Нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналым
тізбесіне тоқыма, тігін, былғары аяқ киім өнеркәсібі салаларының өнімін
өткізу жөніндегі айналым енгізілген.
Аталған салалардың нөлдік ставка бойынша салық салынатын айналымы салық
төлеушілерге сатып алынған материалдар, шикізат, қызмет көрсетулер бойынша
қосылған құнға салынатын салықты өтеуге мүмкіндік береді, бұған сырқы сауда
келісім-шарты бойынша айналым мақсаттары үшін халықаралық шарттарға
қатысушы елдерден солар бойынша қосылған құнға салынатын салық ескерілетін
бағалар бойынша өзара есеп айырысулар көзделетін жағдайлар кірмейді.
Жер ауыл шаруашылық өнімін өндірудің негізгі құралы болып табылатын,
сондай-ақ өздері өндірген ауыл шаруашылық өнімін ұқсатушы ауыл шаруашылық
өндірісшілері едәуір салық жеңілдіктеріне ие болды. Салық төлеушілердің бұл
санатының бірыңғай жер салығын төлеуге құқығы бар.
Ауыл шаруашылық өнімін өндірудің негізгі құралы жер болып табылатын
немесе қызметі ауыл шаруашылық өнімін өндіру үшін жерді пайдаланумен
байланысты, сондай-ақ өздері өндірген ауыл шаруашылық өнімін ұқсатушы
заңды тұлғалар ҚР Қаржы министрлігімен келісе отырып, ҚР Мемлекеттік кіріс
министрлігі белгілейтін тәртіп бойынша патент негізінде салықтар төлей
алады.
Патенттің құнын есептеу кезінде бюджетке төленуге тиісті салық құны
ауыл шаруашылық өнімін өндірудің негізгі құралы жер болып табылатын немесе
қызметі ауыл шаруашылық өнімін өндіру үшін жерді пайдаланумен байланысты
заңды тұлғалар үшін 80% кемітіледі.
Бірыңғай жер салығын төлеушілер өздері өндіретін тауарларды
(жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) сату жөніндегі айналым бойынша табыс
салығын және қосылған құнға салынатын салықты төлемейді. Өздері өндірмейтін
тауарларды (жұмыстарды, қызмет көрсетулерді) сату жөніндегі айналым бойынша
бірыңғай жер салығын төлеушілер қосылған қүн салығын жалпыға белгіленген
тәртіппен төлейді (Заңның 6.6 және 55. 1-2-баптары), оның үстіне олар
қажеттілік нормативтері шегінде көлік салығын және мүлік салығын төлеушілер
болып табылмайды, Заңның 179.9-бабына сәйкес машина жасау, тоқыма, тігін,
былғары аяқ киім, резинадан және пластмассадан жасалған бұйымдарды өндіру
немесе химия өнеркәсібі салаларындағы қызметті жүзеге асыратын заңды
тұлғалардың осы тармақ күшіне енгізілген кездегі жағдай бойынша пайда
болған салықтарын және айыппұл санкцияларын (жергілікті бюджеттерге толық
көлемде түсетін салықтар мен акциздерді қоспағанда) төлеу мерзімі, осындай
қызметтен түсетін табыстар, өсімақыны есептемей, жиынтық жылдық табыстың
көлемінде кемінде 51% құраған жағдайда, 2003 жылғы 1 қаңтарға дейін
ұзартылады. Осы тармақтың ережелері акцизделетін тауарларды өндіретін және
(немесе) сататын және (немесе) импорттайтын заңды тұлғаларға қолданылмайды.
Кәсіпкерлік қызметтен түсетін табыстар тізбесіне 3-1-тармақпен "Күмәнді
міндеттемелер бойынша табыстар" және 16-тармақпен “Осы Заңның 138-1-бабына
сәйкес бағаларды түзетуден түсетін табыстар” қосымша негізілген. Күмәнді
міндеттемелер бойынша табыстар жаңа табыс түрі болып табылады, ол осы
Заңның 5-бабының 45-тармағына сәйкес белгіленеді, бүл сатып алынған
тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсетулер) бойынша туындаған және туындаған
кезден бастап екі жыл ішінде қанағаттандырылмаған міндеттемелер. №33
Нұсқаулардың 7-тармағында ашып көрсетілген салық заңдарының осы нормасы екі
жыл ішінде төленбеген кредиторлық борышты табыс деп тануды белгілейді.
Қабылданған толықтыру мерзімдері бойынша қандай да бір себеппен төлемдер
төленбеген немесе төленбейтін шығындар кезеңін шығыстарға енгізуді
шектейді. Бапты өзгерту 1999 жылғы 1 сәуірден бастап күшіне енгізіледі.
Негізгі құралдар топтарының тізбесі “Коммуникация жабдықтары” деген 8-
топпен толықтырылған:
- коммутация мен деректер берудің цифрлы жүйелерінің жабдығы,
байланыстың цифрлы өлшеу техникасы, амортизация шекті нормасы - 25%;
- жер серігі, ұялы байланыс, радиотелефон, пейджинг және транкинг
байланысы жабдығы, амортизацияның шекті нормасы -15%;
- байланыс желісі, коммутация мен беру жүйелерінің жабдығы,
амортизацияның шекті нормасы -10%;
“Үйлер, ғимараттар, құрылыстар” деген 7-топ “... құрылысы ҚР Үкіметінің
кепілдігімен қамтамасыз етілген шетел валютасындағы заем қаражаттарын
қайтару кезінде туындайтын бағамдық айырма сомасына қайта бағалау сомаларын
қоспағанда...” деген сөздерден толықтырылды.
23-1-“Табиғи ресурстарды геологиялық зерделеуге және өндіруге дайындық
жұмыстарына жұмсалған шығыстар” деген баптың соңғы абзацының редакциясы:
“осы шығыстар пайдалы қазбаларды сату кезінде алынған табыстарды
(тәжірибе-өнеркәсіптік мақсаттарда өндірілгендерінен басқасы) жиынтық
жылдық табыстардан осы Заңның 13-бабына сәйкес алып тастауға жататын
табыстарды және осы Заңның 34-бабына сәйкес салық салудан босатылған
табыстарды қоспағанда, геологиялық зерделеу және дайындық жұмыстарын
жүргізу кезеңінде жасалған келісім-шарт шеңберінде жүзеге асырылатын қызмет
бойынша жер қойнауын пайдаланушы алған табыстар сомасына оларды азайту
арқылы түзетілуге тиіс” деп өзгертілді.
2-тармақ енгізілді: “Осы баптың 1-тармағында белгіленген тәртіп табиғи
ресурстарды геологиялық зерделеу, әзірлеу немесе пайдалану құқығын алуға
байланысты салық төлеушінің материалдық емес активтерге жатқызылған
шығыстарына да, сондай-ақ жер қойнауын пайдаланушы бюджетте іс жүзінде
төлеген келісім-шарттық аумақтарда мемлекет жұмсаған тарихи шығындарды
өтеу сомасына да қолданылады”. Бүл тармақтардың ережелері кәсіпкерлік
қызметтен алынған табысқа жұмсалған шығыстар сомасына түзету енгізеді және,
демек, оны кемітеді, ол бұрын болған емес.
“Шығындарды көшіру” атты 27-бапқа елеулі түзету енгізілген: енді
кәсіпкерлік қызметтен пайда болған шығын осының алдындағы редакциядағыдай 5
жыл емес, қоса алғанда 3 жылға дейінгі мерзімге көшіріледі.
Заңға сәйкес есепке алынған, оларды сатып алу мен сатуға
байланысты шығыстар құнын қамтиды (балтың редакциясы
1999 жылдың 12 сәуірінен бастап күшіне енгізіледі).
Демек, қосылған құнға есептелген салық есепке алынған салықтан кем
болмауға тиіс сауда-делдалдық қызмет бойынша ғана салық салынатын
айналымның мөлшеріне бақылау жасалуға тиіс. Сату жөніндегі шығындар
бухгалтерлік есеп ңегізінде 80, 81 және 82-бөлімшелер шоттарының сомасы
ретінде де, сауда-делдалдық қызмет бойынша да, сондай-ақ осы шығындарды
өзіндік салмағы бойынша өнім, жұмыстар (қызмет көрсетулер) түрлеріне
жатқыза отырып, жұмыстар (қызмет көрсетулер) бойынша да белгіленген 1999
жылғы 19 мамырдағы №519 Нусқаулықтың редакциясы Заңның соңғы
редакциясының нормаларына қайшы келді.
Қалыптасқан жағдайда, біздің ойымызша, қолда бар нормативтік актілерді,
атап айтқанда, №37 Нұсқаулықтың 196-тармағын басшылыққа алған жөн, онда
шаруашылық жүргізуші субъектілер тауарларды (жұмыстарды, қызмет
көрсетулерді) сатып алу бағаларынан (нақты қалыптасқан шығындардан) төмен
сатқан жағдайда, тауарлар (жұмыстар, көрсетілген қызметтер) сату жөнінде
есептелген салық сомасы мен сатып алушылардан алынған салық сомасы арасында
пайда болған айырма бюджетке қайтарылуға тиіс және салық салынатын табысты
анықтаған кезде есептен шығаруға жатпайды. Бұл орайда жақшаға алынған
сөздерді, Заңға сәйкес болмағандықтан, алып тастау керек.
Будан басқа, Заңның 47-бабына сәйкес активтерді төмендетілген құны
бойынша сату кезінде активтердің құны өнім атаулары бойынша бөлінбестен,
есепті кезең үшін тұтастай белгіленгенеді.
"Салық салынатын айналымның мөлшеріне акцизделетін тауарлар жөніндегі
акциз сомасы қосылады", демек, бір жанама салық екінші жанама салыққа
салынбайды. 58-баптың 6-тармағынан салық салынатын айналымнан "табиғи
монополистерге арналған нормадан тыс шығындар" алып тасталды, жаңа
редакциясында бапта мынадай ереже болады: "Мүліктер бүлінген, жоғалған
кезде (ол бойынша қосылған құнға салынатын салықты есепке алу көзделмеген
мүлікті, сондай-ақ табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар салдарынан пайда
болған реттерді қоспағанда), осы мүліктің құны салық салынатын айналым
ретінде қаралады".
58-баптың 6-1-тармағынан өндірістік қызметке қатысты ережелер алып
тасталды. Тармақтың жаңа редакциясы: "Тауарларды экспорттық операциялар
бойынша сауда-делдалдық қызмет үшін сатып алу бағасы арасындағы айырмаға
Қазақстан Республикасында осындай тауарларды өткізу кезіндегі Заңның 66-
бабында белгіленген ставка бойынша салық салынуға тиіс".
60-баптың 1-тармағынан бұрын салық салынатын импортқа енгізілген баждар
мен салықтар алып тасталды, бұл баптың қазіргі редакциясы: "Қазақстан
Республикасының кеден заңдарына сәйкес анықталатын тауарлардың кеден құны,
сондай-ақ тауарларды импорттау кезінде төлеуге жататын алымдардың сомасы
салық салынатын импорт мөлшерінен енгізіледі". Қосылған құнға салынатын
салық төлеуден босатылған айналымдардан инкассация алып тасталды.
Заңның 77-бабына Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген ликер-
арақ өнімдеріне, сондай-ақ күшейтілген сусындарға, шырындар мен
бальзамдарға акциз ставкаларын белгілеген кезде оның құрамында таза (100%)
спирттің болу мөлшеріне байланысты белгіленуі мүмкін деп қосымша енгізілді.
76-баптың 1-9-тармақтарындағы тауарларға акциздер төлеу мерзімі үш
күнен он күнге дейінгі мерзімге ұзартылды.
Атауынан көрініп тұрғанындай, V бөлім мемлекеттік тіркеуге жатпайтын
акциялар эмиссиясының ұлттық бірыңғайландыру нөмірін бергені үшін алынатын
алым да акциялар эмиссиясын тіркеу ставкалары бойынша - 0,1% төленеді деп
толықтырылған.
Есепті айдан кейінгі айдың 10-ына дейінгі салық органдарына ұсынылуға
тиіс жәзылу жүргізілетін бонус бойынша декларациялар енгізілген.
Заңның бұрынғы редакциясында әлеуметтік салықты заңды тұлғалар
Қазақстан Республикасы азаматтарының еңбекке ақы төлеу қоры бойынша
төлейтін, жаңа редакциясында: "... сондай-ақ Қазақстан Республикасында
тұрақты тұратын шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдардың..." деген
сөздер қосылған. Заңды тұлғаның шешімі бойынша оның филиалдарына,
өкілдіктеріне және өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшелеріне
Декларацияны олардың орналасқан орны бойынша ұсынуға және салық төлеуге
рұқсат етілген.
Азаматтарға жеке қосалқы шаруашылық жүргізу, бағбандық, бақша өсіру
және саяжай салу үшін берілген жерлерге, оған қоса қосалқы құрылыстар
орналасқан жерлерге жер салығының ставкалары кемітілген: 0,5 гектарға
дейінгі жер алаңына - 0,01 гектар үшін 20 теңге және 0,5 гектардан асатын
жер алаңына -0,01 гектар үшін 100 теңге. Павлодар қаласы бойынша жер
салығының базалық ставкалары 3 теңгеден 5 теңгеге дейін ұлғайтылған, сондай-
ақ қалған елді мекендер үшін жанындағы құрылыстары мен ғимараттарын қоса
алғамда тұрғын үй қоры алып жатқан жерлерді қоспағанда, үй маңындағы жер
учаскелеріне салынатын салық ставкасы кемітілген: 0,5 гектарға дейінгі жер
алаңына - 0,01 гектар үшін 20 теңге және 0,5 гектардан асатын жер алаңына -
0,01 гектар үшін 100 теңге (Заңның 112,2-бабы). Өзгерістер 2000 жылға 1
қаңтардан бастап салық күшіне енгізіледі.
2.2 Азаматтардың салықтардан жалтару себептері.
Салықтардан жалтару дегеніміз төлеушінің салық төлемдерін азайту үшін
табыс көздерін немесе мөлшерін кемітіп көрсетуі. Мұндай іс-қимылдар
мемлекетке нұқсан келтіреді. Мелекеттік бюджет түсімі азайып, әрбір
аймақта, салада негізгі көрсеткіштер бұрмаланады және т.б.
Салықтардан жалтару себептері:
1) салықтың тым ауыр болуы шаруашылық, кәсіпкерлік қызметті қалыпты
жүргізуге мүмкіндік бермейді; саны да көп, салмағы да ауыр салықтар олардың
субъектілерінің көлеңкедегі экономикада тасалануына апарып соғады;
2) салық заңдарына көп өзгерістер, түзетулер енгізілуі олардың әр түрлі
долбарланып, бір ізге түсірілмеуі қиғаштықтар, қисынсыздықтар туғызады.
3) салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктері: қызметкерлердің
білімнің төмендігі мен экономикалық білімдерінің таяздығы құқық
мәселелерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz