Қазақ-түркі эпостарының мәселелері
Бірінші бөлім
1. ТҮБІ БІРГЕ ТУЫСҚАН .
2. Саха деген халық бар..
3. Алтайды аралап қайтқанда.
4. Өркениетке үлес қосқан ел .
5. Жырда сақталған сыр.
6. Құрлықтың кіндігінде.
7. Көзқамандар туралы аңыз ...
8. Бір кітаптың екі беті..
9. Қарақалпақ қазынасы.
10. Түркмен толғауы ... ..
11. Үш Еділ елінде ... .
12. Рухы жығылмаған миллет.
13. Ноғайлы деген ел еді..
14. Құмықтар..
15. Екіге бөлінген ұлыс
16. Әзерилер азаттығы үшін..
17. Түрік жұртының бір сынығы
18. Қырымның қилы тағдыры..
19. Алыс та болса жақын
Екінші бөлім
20. ТАРИХ БЕТТЕРІН ПАРАҚТАСАҚ
21. Түрік қағанатынан Түркістанға дейін
22. Баскент туралы бірер сөз.
23. Шерлі шежіре.
24. Ата жұртты аңсаған .
25. Үш бірлік
26. Арман алдамайды..
Үшінші бөлім
27. ҰЛТТЫҚ МҰРАТ БИІГІНЕН
28. Тіл тағдыры таразыға түскенде .
29. Ұлттың бүгіні мен болашағы ата заңмен қорғалуы керек
30. Ұлт мүддесін көздесек
31. Біз . қазақпыз, ғасырлардан сыр шерткен
32. Ұлт деген сөз ұлықталмай тереземіз теңеспейді
33. Академик Р.Бердібайдың жарық көрген кітаптары
1. ТҮБІ БІРГЕ ТУЫСҚАН .
2. Саха деген халық бар..
3. Алтайды аралап қайтқанда.
4. Өркениетке үлес қосқан ел .
5. Жырда сақталған сыр.
6. Құрлықтың кіндігінде.
7. Көзқамандар туралы аңыз ...
8. Бір кітаптың екі беті..
9. Қарақалпақ қазынасы.
10. Түркмен толғауы ... ..
11. Үш Еділ елінде ... .
12. Рухы жығылмаған миллет.
13. Ноғайлы деген ел еді..
14. Құмықтар..
15. Екіге бөлінген ұлыс
16. Әзерилер азаттығы үшін..
17. Түрік жұртының бір сынығы
18. Қырымның қилы тағдыры..
19. Алыс та болса жақын
Екінші бөлім
20. ТАРИХ БЕТТЕРІН ПАРАҚТАСАҚ
21. Түрік қағанатынан Түркістанға дейін
22. Баскент туралы бірер сөз.
23. Шерлі шежіре.
24. Ата жұртты аңсаған .
25. Үш бірлік
26. Арман алдамайды..
Үшінші бөлім
27. ҰЛТТЫҚ МҰРАТ БИІГІНЕН
28. Тіл тағдыры таразыға түскенде .
29. Ұлттың бүгіні мен болашағы ата заңмен қорғалуы керек
30. Ұлт мүддесін көздесек
31. Біз . қазақпыз, ғасырлардан сыр шерткен
32. Ұлт деген сөз ұлықталмай тереземіз теңеспейді
33. Академик Р.Бердібайдың жарық көрген кітаптары
Соңғы жылдарға дейін жер бетінде саха деген халық бар екенін білгендер кем де кем. Мұның себебі осындай халықтың жоқтығынан емес, оның атының танымастай болып өзгертіліп айтылып, жазылып келуіне байланысты еді. Азия құрлығының солтүстік-шығыс аймағындағы ұлан-ғайыр алқапты алып жат-қан елдің аты Якутия аталып келген. Бұл өлкені Ресейден қоныс аударушылар XVII ғасырдың бірінші жартысынан бері қарай иемдене бастаған, жергілікті халықтың шын есімі қандай екен деп тексеріп жатпай, «якут» деп атап кеткен. Сонымен Ресей құжаттарында қазақтың – қырғыз, қырғыздың – қарақырғыз, но-ғайдың – татар, алтайлықтардың – қалмақ деп аталғаны тәрізді саханың да лақап аты тараған. Рас, қазіргі кезде бұл халық ресми құжаттарда өзін саха деп жазады. Бірақ ғасырлар бойында қалыптасқан бөгде атаудан құтылу да оңай болмайтын көрінеді. Ресейдің де, басқа елдердің де тілдерінде «якут» деген атау әлі күнге дейін жалғасып келеді.
Сахалар өздеріне тілі мен этникалық тегі жағынан жақын халықтарға енді-енді ғана мәлім болып келеді. Жерінің шалғайлығы, қатынас жолдарының қиындығы бұл елді өзгелер-ден бөліп тастағандай еді. Әсіресе, сахалардың XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында жаппай шоқындырылуы, аты-жөндерінің орысша жазылуы, елдің дағдысына христиан салттарының ене бастауы оларды түрік, мұсылман әлемінен, тіпті, алыстатып жіберген. Оның үстіне сахалардың ғасырлар бойында монғол, бурят, эвен, эвенкі, чукчи, юкагир секілді халықтармен аралас-құралас өмір кешкендігі сөздік құрамының да күшті өзгеруіне әсер еткен. Ал, соңғы үш ғасыр бойында саха тіліне орыс сөздерінің орасан мол қабаты ауысқан. Осының салдарынан саха тілі өзге түрік тілдерінен оқшау өзгеленген.
Сахалар өздеріне тілі мен этникалық тегі жағынан жақын халықтарға енді-енді ғана мәлім болып келеді. Жерінің шалғайлығы, қатынас жолдарының қиындығы бұл елді өзгелер-ден бөліп тастағандай еді. Әсіресе, сахалардың XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында жаппай шоқындырылуы, аты-жөндерінің орысша жазылуы, елдің дағдысына христиан салттарының ене бастауы оларды түрік, мұсылман әлемінен, тіпті, алыстатып жіберген. Оның үстіне сахалардың ғасырлар бойында монғол, бурят, эвен, эвенкі, чукчи, юкагир секілді халықтармен аралас-құралас өмір кешкендігі сөздік құрамының да күшті өзгеруіне әсер еткен. Ал, соңғы үш ғасыр бойында саха тіліне орыс сөздерінің орасан мол қабаты ауысқан. Осының салдарынан саха тілі өзге түрік тілдерінен оқшау өзгеленген.
Р.Бердібай
Қазақ-түркі эпостарының мәселелері
Ғылыми-көпшілік басылым
Түркістан-2010
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Түркология ғылыми-зерттеу институты
Редакциялық алқа: Л.Ташимов, Қ.Ергөбек, Т.Райымбердиев, Д.Кенжетай,
Т.Ағдарбеков, Б.Мырзалиев, Ж.Шалхарова, К.Беркімбаев, Р.Тәукебаева
Жауапты редакторы: ф.ғ.к. Т.Қыдыр
Бердібай Р. Қазақ-түркі эпостарының мәселелері. Ғылыми-көпшілік
басылым. Түркістан, Тұран баспаха-насы, 2010 ж. 350 бет.
Түркі тілдерінде сөйлейтін отызға жуық ұлттар мен ұлыстардың тарихи-
этникалық және мәдени байланыстарының тамырластығы кеңінен сөз болатын бұл
кітап 1996 жылы жарық көрген. Бұл басылымның басты ерекшелігі – алғашқы
басылымда қамтылмаған қазақ тілі мен мәдениетінің бүгінгі мәселесін
қозғайтын үшінші бөлім енгізіліп, оқырман назарына ұсынылып отыр.
Кітап түркі халықтарының тарихы, этногенезі, мәдениеті мәселелеріне
құмар қалың оқырман қауымға арналған.
Ғылыми-көпшілік басылым.
ISBN
Бірінші бөлім
ТҮБІ БІРГЕ ТУЫСҚАН
САХА ДЕГЕН ХАЛЫҚ БАР
Соңғы жылдарға дейін жер бетінде саха деген халық бар екенін білгендер
кем де кем. Мұның себебі осындай халықтың жоқтығынан емес, оның атының
танымастай болып өзгертіліп айтылып, жазылып келуіне байланысты еді. Азия
құрлығының солтүстік-шығыс аймағындағы ұлан-ғайыр алқапты алып жат-қан
елдің аты Якутия аталып келген. Бұл өлкені Ресейден қоныс аударушылар XVII
ғасырдың бірінші жартысынан бері қарай иемдене бастаған, жергілікті
халықтың шын есімі қандай екен деп тексеріп жатпай, якут деп атап кеткен.
Сонымен Ресей құжаттарында қазақтың – қырғыз, қырғыздың – қарақырғыз, но-
ғайдың – татар, алтайлықтардың – қалмақ деп аталғаны тәрізді саханың да
лақап аты тараған. Рас, қазіргі кезде бұл халық ресми құжаттарда өзін саха
деп жазады. Бірақ ғасырлар бойында қалыптасқан бөгде атаудан құтылу да оңай
болмайтын көрінеді. Ресейдің де, басқа елдердің де тілдерінде якут деген
атау әлі күнге дейін жалғасып келеді.
Сахалар өздеріне тілі мен этникалық тегі жағынан жақын халықтарға енді-
енді ғана мәлім болып келеді. Жерінің шалғайлығы, қатынас жолдарының
қиындығы бұл елді өзгелер-ден бөліп тастағандай еді. Әсіресе, сахалардың
XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында жаппай шоқындырылуы, аты-
жөндерінің орысша жазылуы, елдің дағдысына христиан салттарының ене бастауы
оларды түрік, мұсылман әлемінен, тіпті, алыстатып жіберген. Оның үстіне
сахалардың ғасырлар бойында монғол, бурят, эвен, эвенкі, чукчи, юкагир
секілді халықтармен аралас-құралас өмір кешкендігі сөздік құрамының да
күшті өзгеруіне әсер еткен. Ал, соңғы үш ғасыр бойында саха тіліне орыс
сөздерінің орасан мол қабаты ауысқан. Осының салдарынан саха тілі өзге
түрік тілдерінен оқшау өзгеленген. Зерттеушілер бұл тілді қандай топқа қосу
керектігі жөнінде бірсыпыра дағдарып барып, ақырында, оның құры-лысы,
байырғы лексикалық қоры түрікше екенін мойындаған. Тұтас бір планета сынды
атырапты алып жатқан, жерінің асты тұнған байлық, ежелгі дәстүрлі мәдениеті
бар саха халқы өзінің түрік әлеміне қатыстылығын қайтадан сезіп, кейінгі
кезде ғана ежелгі туыстармен барыс-келіс жасай бастады.
* * *
Саха (якут) халқы ауыз әдебиетінде батырлар жыры Олонхо деп аталады.
Олонхо деген сөздің қазақтың өлеңімен тектестігі үстірт қарағанда да
сезілгендей. Сахалардың тілінде бізбен ұқсас көп сөздер кездесуі бұл
ұғымдардың туысында белгілі бір заңдылық жатқандығын аңғартады. Әсіресе мал
шаруашылығына, көшпенді өмірге байланысты, көне түркі тілінің ортақ қорына
жататын сөздер мен тіркестер бізде де, сахаларда да бірыңғай келе береді.
Мәселен, ат, бие, құлын, қазы, қарта, қымыз, қан, аттан, от, шөп деген
сөздер сахаларда да осылай аталады. Қымыз құятын тостағанды шарон (біздің
шара дегенімізге келеді) дейді екен. Якут тілінің ғасырлар бойында монғол,
эвенкі тілдерінің әсерімен өзге сапаға ауысқанына қарамастан тілінің ең
әуелгі түп негізі байқалып отырады. Енді бір қатар сөздердің айтылуы
өзгеріңкіреген. Шолпанның – чол-бон, жұлдыздың – сұ-лұс болғаны
секілді. Әсіресе, саха тілінің дыбысталу жүйесіндегі ерекшеліктер түбірі
тектес сөздерді де өзгертіп жібергендей. Біздегі ж әрпі орнына сахаларда
с әрпі келіп отыратынының өзі көп сөздердің тосын естілуіне себепші.
Жүректі – сүрек, жоқты – сох деп айтудан бұл айырым аңға-рылса керек.
Дегенмен, сахалардың сөйлеген сөзін, әнін, жырын естіп, жазуын оқи келе
анық үйренемін деген кісі бұл тілді бірнеше айда меңгере алады деген ойға
келдік.
Олонхо деген сөзді сахалар ерекше мақтаныш сезіммен айтады. Ал эпосты
жатқа айтушы жыршы – олонхосут (олонхо-шы) халықтың жанды шежіресі тәрізді.
Саха халқы батырлар жырына бай. Бірақ сол көп олонхоның ішінен ерекше
шоқтық-танып көрінетін, көлемі де, көркемдігі де өзгеше бір халықтық дастан
бар. Ол – Нұрғын батыр (Дьулуруйар Ньургун боо-тур). Бұл жырдың ең үлкен
нұсқасы отыз мың жолдан асады екен. Саха халқының есте жоқ ескі замандағы
өмір шындығы-ның мол суреті жырда кең сақталып қалғандығын зерттеуші-лер
бір ауыздан мойындайды. Якуттардың бір заманда оңтүс-тікте өмір
кешкендігіне қосалқы дәлелдер осы олонходан табы-лады. Жырда оты мол, шуағы
мол, жыл он екі ай суық түс-пейтін өлкенің өсімдігі, жан-жануары, тұрмыс-
тіршілігі бейнеленеді.
Сахалар қазіргі отырған жеріне XI ғасырдан бері қоныс тебе бастаған.
Бірақ якуттардың одан бұрынғы мекені туралы түсінік бұлдыр. Олар
солтүстікке соңғы рет көшкен өлке Алтай, Байқал тұстары екенін айтумен ғана
шектелу, әрине, мәселенің ақиқатына жетіп болмағандық белгісі. XI ғасырға
дейін якуттар қай жерді мекендеді? Осы сауалды шешуге азды-көпті саңлау
беретін Олонхо көркем жыр ғана емес, әрі көне тарихи шежіре. Сонымен қатар
бұл жырлар жалпы түрік эпосының ең көне үлгілері болып саналады. Олонхоны
халықтың қадірлейтіні соншалық – әлі күнге дейін той-тамашада жырдың жеке
тараулары айтылып отырады. Пластинкаға түсірілген олонхо бір күн емес,
бірнеше күн тыңдауға жетеді. Біз олонхоның бірер тармағын Якутияның
көрнекті ақыны, Жазушылар одағы төрағасының орынбасары Күннік Ұрастыровтың
орындауынан естіген едік. Музыкалық аспаптың сүйемелдеуінсіз, тақпақтап
айтылатын олонхо шынында да өзгеше құбылыс. Бұл ретте олонхошы мен
қырғыздың манасшысы бір-біріне жақын.
Якуттың жыр-өлеңінде аллитерация – дыбыс үндестігі жиі кездеседі. Бұның
маңыздылығы соншалық – өлең жолының аяғындағы берік ұйқастың болмауын
жоқтата бермеген. Ұйқас-ты өлеңдерді кейінгі ақындар ғана енгізе бастаған.
Олонхо-лардың негізінде пьесалар да, либереттолар да жазылған. Қыс-қасы,
олонхо якуттың өткен заман өмірінен есепсіз мағлұмат беретін энциклопедия
іспетті. Якутстанды бейнелі түрде олонхо елі деп атаудың себебі осыдан
көрінсе керек. Музыкалық-саздық аспаптар аттарында да үндестік, ежелгі
орайластық аңғарылады. Қобызға ұқсас аспап сахаларда қырымпа делінеді. Ал,
біздегі дабыл, шыңдауылдардың дүңгір аталуы құлаққа бірден сіңімді
естіледі. Ерте кезде сахаларда жаздың орта тұсында қымыз мейрамы – ысаақ
өткізілген. Қыстың қақаған суығынан өтіп, елдің арқасы жазылған, жер
көктеп, тойыншы-лық болған кезде өтетін бұл дәстүр кейінгі кезде қайта
жаңғырып келеді. Қазақтың қымыз мұрындық мерекесіне ұқсас.
Сахалар елінде әрбір мерекені өлеңмен ашу дәстүрі бүгін-ге дейін бар.
Қазақ ұғымындағы тойбастарды еске салатын бұл жанр тойук деп аталады.
Тойбастар өлеңі дайын текске емес, табанда шығарылған суырып салма сөздерге
құрылады.
Әдебиет жанрларынан бізге және бір жақынырақ көрінгені тақпақтап әрі
шапшаң шұбыртып, үстемелеп айтатын терме тектес – чабырғақ. Бұл шұбыртпалы
өлеңнің өзге қасиетін былай қойғанда, тіл ұстарту, тіл ширатуға өте
пайдалы. Жаңылтпаш сынды бір-біріне үндес, үйлес тіркестерді әрі тез, әрі
таза айтып шығу – тілдің сырын жетік білуге таптырмайтын тәсіл. Якут
фольклорының тағы бір түрі алғыс деп аталады. Бұл белгілі оқиғаларға
арналған тілек, бата мағыналас шы-ғармалар. Алғыс терминін М.Әуезов
өзінің ауыз әдебиетіне арнаған бір мақаласында алғаш қолданғанын еске сала
кетейік.
Саха жұртының ең көп тараған музыкалық аспабы – ко-мус. Бұл біздің
шаңқобызымыз секілді. Комуста тартылған күй ырғақтары құлаққа соншалық жылы
тиеді. Бір-бірінен сан мың шақырым алыста жатқан, жүздеген жылдар бойында
ешбір барыс-келіс, ауыс-түйісі болмаған қазақ пен сахада осы бір ортақ
музыкалық аспаптың бірдей сақталуы да таңқаларлық (шаңқобыз үні қазіргі
кезде Қазақстанда қайта жаңғыра бастады).
Тағы бір көңіл бөлерлік нәрсе – би. Кейбір мамандар көш-пелі халықтарда
ертеде би болмаған деп дәлелдегісі келеді. Ғасырлар бойында көшіп-қонып
жүрген сахаларда би бұрыннан бар екен. Жеке билер ырғағы қазақтың дауылпазы
тәрізді қағып ойнайтын табық деген аспапта орындалады. Көпшілік қосылып,
билей жүріп ән айтатын жанр Осуақай делінеді. Мұнда айтылатын өлең сөз де
әрдайым тыңнан шығарылады. Осуақай айту – ел көңілінің аса бір көтеріңкі,
шадыман тұсын бейнелейтін жүрек жарды көрініс белгісі.
Якут билері өнер тарихын зерттеудің кейбір мәселесіне анықтық енгізуге
жарайтын жарқын мысал. Ерте заманда патша отаршылары өзіне бағынышты
елдерде халықтың жауынгерлік рухын өсіретін шыңдауыл, дауылпаз, дабыл секіл-
ді соқпалы аспаптарды құртып жіберуге жасырын жарлықтар берген ғой. Бұрынғы
патшалы Ресей қарауындағы бірсыпыра елдердің кейбір музыкалық аспаптарының
жойылып кетуіне себептің бірі осы болса керек. Бірақ жырақ тайгада жатқан
якуттарда мұндай аспап сақталыпты.
Бүгінгі саха халқы – өткен тарихына зерде қоя бастаған, ке-лешегіне
сеніммен қарайтын ұлттардың бірі. Якутстанда өнер мен әдебиет, ғылым мен
техника, ауыл шаруашылығы мен өнді-ріс өркендеп келеді. Республиканың ұлан-
байтақ жерінде жаңа, жас қалалар бой түзей бастаған. Соның бірі – алмас
өндіруші-лердің астанасы Мирный қаласы. Мирныйдан жүз шақырым жердегі Вилюй
су электр станциясы – мәңгілік тоң тұнған өлкеде тұңғыш тәжірибе, ғылым
кереметінің тәжірибесі. Еңбек адамдарының жасампаз қолы мен ойы тайганың
қақ ортасында, ең суық аймақта сәнді, мәнді тіршілік ошақтарын орнатқан.
Вилюй су электр станциясы тұрған жер Чернышевский кенті аталыпты. Ал
кенттің орталығында, электростанция әкімшілігі үйінің алдында алмаз шығатын
тұтас кимберлит тастан Черны-шевскийге ескерткіш орнатылған. Кемеңгер ғалым
Чернышев-скийдің мүсін бейнесін қалың тайга тұтасқан өлкеде көру ойға
қалдырады. Сонау патша заманында әлеуметтік ақиқаттарды батыл айтып, еліне
білім сәулесін таратқаны үшін жазаланып, жәбір көріп, Вилюй бойында он екі
жыл айдауда болған адал азаматтың еңбегін ұрпақтары ұмытпапты. Мұның өзі
жақсы іс пен өнеге өшпейді деген көне қағиданың сипаттамасы секілді.
Жер астының мұз тоңы бір жарым километр тереңдікке дейін жететін суық та
сұсты өңірде орнаған жаңа шаһар Мирныйдың қайталанбас өзгешелігі бар. Тоң
жібіп кетпесін деп үйдің бірінші қабатын қуыс, ашық қалдырып кетеді екен.
Міне, осындай ашық алаңның үстінде неше қабат әсем үйлер сап түзеп тұр. Бұл
атыраптың өзге өлкелерден табиғат ерекшелігі – жазы қысқа (екі ай), қысы
ұзақ (сегіз ай).
Саха халқының мәдениеті, әдебиеті, өнері дамып келеді. Жазба нұсқалары
XX ғасырдың басынан басталған якут әдебие-тінің елеулі табыстары бар.
Сахалар өз тілінде жазба әдебиеттің негізін салған А.Е.Кулаковскийдің,
А.И.Сафронов-тың шығар-маларын жоғары бағалайды. Атап өтерлік бір мәселе –
саха халқының драматургиясы үстіміздегі ғасырдың бас кезінде-ақ едәуір
дамып, жетілгендігі. Бұл жағынан алып қарағанда, якут жазба әдебиеті аз
ұлттардың біразының әдебиетінен көне.
Якуттың қазіргі заманғы әдебиетінің бастаушысы П.А.Ойунский өмірі мен
өнер сапары күрделі. П.А.Ойунский – жаңа дәуірді якут тілінде тұңғыш
жырлаған күрескер ақын, прозашы, драмашы, өз елінде болған күллі жаңалық
атаулының басы-қасында жүрген қайраткер. Халық бостандығы мен бақыты үшін
барлық саналы өмірін сарп еткен Ойунский есімін якут халқы өз тарихындағы
ең таңдаулы ұлдары қатарына қояды. Республика астанасы – Якутск қаласында
П.А.Ойунский атында әдеби музей ашылуы да мұның айғағы.
Саха жазушыларының аға буынына жататын қаламгердің бірі – Эрилик Эристин
артына мол мұра қалдырған. Оның кейбір туындыларында Қазақстанда болған
оқиғалар суретте-леді. Якут әдебиетінің үлкен өкілі – С.Г.Кулачиков-
Элляйдың қаламгерлік жолы да қызғылықты. Ол 20-жылдарда Қазақстанда қызмет
істеген, қазақ халқының тұрмысымен танысқан. Элляй бұдан кейін де біздің
республикамызда бірнеше рет болған. Алатау, Аманкелді секілді татымды
өлеңдерді жазған.
Қазіргі якут әдебиетінде ең көрнекті прозашы болып саналатын
Н.Е.Мординовтың шығармалары көп елдерге таныс. Оның күрделі туындысы –
Көктем шағы атты роман. Орыс тіліне аударылып басылған бұл шығарма якут
прозасының биік дәрежесін әйгілейді. Бұл романда якут халқының 1910-1930
жылдар арасындағы өмірі жан-жақты суреттеледі. Якутиядағы халық өмірінің
ақиқат көріністері, тұрмыстық-салттық ерекше-ліктер, халықтың психологиясы
нағыз реалистік тәсілде ашыл-ған. Якут әдебиетінің Д.К.Сивцев (Суорун
Омоллон), В.М.Но-виков (Күннік Ұрастыров) секілді танымал қайраткерлері
хақында да көп қызықты мағлұмат келтіруге болады. Д.К.Сивцев өзінің
драматургиялық шығармаларымен әйгілі, ал В.М.Новиков – якуттың үлкен
ақындарының бірі.
Бұл аталған тарлан жазушылардың ізін басып, дәстүрін дамытып, әдебиетті
түрлі жанрда көркейтіп келе жатқан қаламгер шоғыры мол. Белгілі ақындар
Семен Данилов пен Моисей Ефимовтың поэзиялық шығармалары елімізге жақсы
мәлім. Бұл ақындар өздеріне ғана тән мәнерде туған өлкесінің табиғаты мен
еңбек адамдарын шабыттана жырлайды. С.Даниловтың Солтүстік өлеңдері,
Суық өлкенің таңы, Бүркіттің бақыты, Тайга торғайы, Менің
Солтүстігім секілді өлең кітаптары бірнеше тілге аударылған.
Сонымен, қазіргі якут әдебиеті өскелең, жетілген әдебиеттер қатарында.
Якутия жазушыларының құрамы қомақты. Жазушылар саны жағынан Якут әдебиеті
Ресей құрамындағы республикалар ішінде алдына татар, чувашты ғана салады.
Якут әдебиетінің жасағында дарынды күштер мол. Туысқан саха халқының
әдебиеті үздіксіз кемелдену, реалистік мүмкіндіктерін арттыру үстінде
екенін көреміз. Ол әдебиетте қазақ оқушысын қызықтырар шығармалар жоқ емес.
Саха ақын, жазушыларының таңдаулы туындылары қазақ тілінде жарық көрді. Өз
тарапынан якут қаламгерлері де қазақ әдебиетінің озық үлгілерін
тәржімалағанын айтуымыз керек. Бұл ретте Абай шығармаларын саха тілінде
тұңғыш рет сөйлеткен ақын Семен Руфовтың еңбегін ілтипатпен айтамыз. Абай
жолы роман-эпопеясын аударып, жеке кітап етіп бастырған саха
бауырларымызға қанша алғыс айтсақ та жарасады.
Якут тілі мен қазақ тілінің заңдылықтарын салыстыра зерттеу көптеген
көнерген сөздердің түп төркінін тануға, тілдер дамуының жолдары мен
дәуірлерін түсінуге, түрік, монғол тілдерінің өзара байланысын тереңдеп
зерттеуге көмектесетіні кәміл. Көптеген якут зерттеушілері Қазақстанда
диссертация қорғап, ғылыми дәреже алып жүргені – ұнамды құбылыс.
Сан ғасырлар бойында бір-бірінен жырақ жатқан, тек соңғы жылдары ғана
қарым-қатынасы басталған қазақ және саха ха-лықтары әдебиетінің байланысы
күшейе түссе, нұр үстіне нұр. Екі халықтың рухани туыстығын жақындастыру
жолында еңбек сіңіріп жүрген Қ.Тұрсынқұлов, Т.Оразбаева сынды қаламгерле-
ріміздің игі бастамасы жалғасын таба берер деп сенеміз. Түрік халықтары
бірлігін дамытуға бағытталған сан тарау істердің жеміс берер шағы алда.
АЛТАЙДЫ АРАЛАП ҚАЙТҚАНДА
І
Тілі, тегі тарихи жағынан қазаққа жақын халықтың бірі – Алтай өңірінің
Таулы Алтай республикасында тұратын алтай халқы. Тарихшылардың
дәлелдеуінше, қазіргі алтай халқы бір заманда Сібір, Алтай және Қазақстанды
жайлаған түркі рулары-ның түрлі тармағынан құралған. Неше алуан қиыншылық
заман-да Алтайдың биік тауларын паналап, аңшылық кәсіппен айна-лысқан рулар
кейіннен бірте-бірте тілдік дербестік тапқан. Бұл халықтың атын соңғы кезге
дейін дұрыс атамай келушіліктің де түрлі себептері бар. Алтайлықтар
құрамына кіреді деп санала-тын рулардың кейбіреулері өздерін әлі күнге
дейін бөлек нәсіл деп біледі. Мұның өзі алтай халқының ұлттық қалыптасу
кезеңі-нің кенжелігін көрсетеді. Алтай рулары (сүйектері) Қазан төңке-
рісіне дейін өздерінің көне атымен аталып келген. Айта берсе-ңіз, бұл
халықтың аты 1948 жылға дейін қалыптасып болмаған еді. Ресей патшалығы
кезінде алтайлықтарды Би өзені бойындағы қалмақтар (бийские калмыки) деп
атаған. Ал Кеңес өкіметі орнаған кезде пайда болған Ойрат автономиялық
облысы деген ат та дәл емес еді. Алтайлықтар бір заманда Ойрат (қалмақ)
мемлекетінің құрамында болғанымен, тегі жағынан мүлде бөлек ел болатын.
Осыны ескере отырып, бұрынғы ССРО Жоғарғы Советі 1948 жылы Ойрат
автономиялық облысын Таулы Алтай автономиялы облысы деп атауға шешім
қабылдап, облыс орталығы Ойрат-Тураны Горно-Алтайск деп өзгерткен. Қазіргі
аты – Алтай республикасы.
Көптеген түркі тілдес рулар бірлестігінің жинақтық атқа ие болу дәстүрі
бұрыннан бар. Солтүстік Кавказды, Дағыстанды мекендеп отырған ноғай халқы
да көп рулардың бірлестігінен пайда болған. Біздің халқымыздың аты да нақ
осы тәрізді кейіннен сіңіскен ат еді ғой. Алтайлықтарда да осылай болып
отыр. Ең ғажабы – бұл процестің бұдан жүздеген жылдар бұрын болмай, қазіргі
кезде жүзеге асуы. Әлбетте, алтай халқының кәсіп, салт-сана, тіл бірлігі
дәл бүгін емес, ертеде қалыптасқан. Бірақ бұлар белгілі бір мемлекет, не
хандық құрып, дербес ел ретінде мәлім болмаған.
Қазіргі алтай халқының құрамында көптеген түркі руларының аттары
кездеседі. Олар бүгінде түркі халықтары құрамында жүрген рулармен ерте
кезде туыс болған. Дәл осы жағдайды аңғартатын аңыз алтайлықтар арасында да
сақталып-ты. Алтайлық (сүйегі қыпшақ) Көшербай деген кісі бір аңызды айтып
берді. Бір заманда қазақ пен алтайлық бірге туған ағайын екен. Күндердің
күнінде олар көк биенің сүтіне өкпелесіп, бір-бірінен ажырасыпты, содан
қазақ биесін жетелеп далаға кетіпті, алтайлық мылтығын алып, аңшылық құрып
тауда қалып қойыпты. Бұл аңызда көп ақиқат жатқанын қазіргі алтайлық ішінде
сақталған ру аттары сипаттайды. Бұл рудың біразы қазақ, өзбек, ноғай,
қарақалпақ, қырғыз құрамында осы күнге дейін кездесіп отырады. Біз кітап
мәліметіне сүйенбей, жеке адам-дардың өз аузынан сұрап отырып, бірталай ру
(сүйек) аттарын анықтаған едік. Олар: қыпшақ, найман, жетісары, далмат,
мұңдыз, көбек, жүз, меркіт, төлеңгіт, тассақал, мерет, тоңжан, еркіт,
күзен, ара, ошы, төлес, алмат, тодош, кергіл, үйліп, чапты, ұранғай,
төлеуіт, сағал, қомдош, баят, орғоншы, т.б.
Түркі халықтарының көне тарихын, тілін, этнографиясын, фольклорын
зерттеуге алтай елі аса қызғылықты материал бере алады. Сол үшін
диалектологтар, этнографтар, тілшілер арнайы экспедициямен барып, жүйелі
зерттеу жүргізсе, пайдалы жұмыс болмақ. Осы күнде ұмытылған көптеген жан-
жануар, өсімдік, үй ішінің жабдық атаулары, осылардың алғашқы мағынасы
алтайлықтар арасында жиірек сақталғанын байқадық. Мәселен, биологиялық
терминдер сөздігін жасаушылар бұл елден көп өсімдіктің көне аттарын табар
еді. Алтайлықтар, айталық, черемуханы – жадыра, брусниканы – тиінхат деп
атайды екен. Тізе берсе, өзге де өте қызғылықты деректер мен керектер әр
саладан кездесе бергендей.
Қазақ пен Алтайдың көне туыстығын әйгілейтін фактілер, әсіресе, ауыз
әдебиеті нұсқаларында жиірек ұшырайды. Бұл мәселе бізде әлі күнге дейін кең
көлемде зерттелген емес. Ауыз әдебиетін типологиялық тәсілмен, жанр-жанр
бойынша салыс-тыра зерттеу келешектің үлесіне қалып келеді.
Қазіргі кезде алтай фольклорының он томы алтай тілінде, кейбір эпос
нұсқалары орыс тілінде шығарылып отыр. Сол кі-таптарды ашып қарасақ, біздің
халықтарымыздың ежелгі поэ-зиясына ұқсастық, тіпті, бірдейлік қаншалық көп
екеніне көз же-теді. Жеке жолдар, шумақтар, тіркестер, бейнелеу жүйесіндегі
бірыңғайлықты айтпағанда, үлкен-үлкен жырлар мен ертегілер-дің, аңыздардың
ұқсастықтарын да кездестіреміз. Алпамыс жырына сарындас сюжет
алтайлықтарда Алып Манаш деп аталады. Ал қазақтардың Қозы Көрпеш – Баян
сұлу жырын еске салатын әңгімелер де алтайлықтарда бір емес, әлденешеу
екені анықталып отыр. Маадай Қара жырының кей мезеттері қазақ эпосымен
үндес жатқанын көрмеу мүмкін емес. Ең ғажап нәрсенің бірі – жырымыздың
өлшемі, ырғағы, ұйқасы, бейнелеуі көп ретте бірдей болып келушілігі. Мұның
бәрі түрік халықта-рының, соның ішінде қазақ пен алтай халқының фольклор
мұрасын кең көлемде зерттеу қажеттігін айқындай түседі.
ІІ
Аса бір қызғылықты құбылыс – алтай эпосын айтушы қайшылардың
(жыршылардың) кейінгі кезге дейін ел арасында жиі ұшырауы. Солардың
ішіндегі ең көрнектісі – сан түрлі аңыз, жырды жадында сақтап келген атақты
айтқыштар Н.Улагашев пен А.Г.Калкин. Мұның өзі алтай халқында ауызша жыр
толғайтын дарын иелерінің мол болғандығын сипаттайды. Ауыз әдебиеті дәстүрі
бүгінге дейін сақталып, дамып отырған, күні кешеге дейін Жамбыл, Нұрпейіс,
Шашубай, Мұрын, Кенен, Нартай секілді үлкен ақын, жыраулары өмір сүріп
келген қазақ халқы мен алтай халқының поэтикалық дәстүріндегі бір ұқсастық
осы тараптан көрінеді.
Алтайлықтар жырды да, ертекті де шөршек деп атап келген. Ал жырды
ертегіден айырып көрсету үшін қайлап айтатын шөр-шек деген. Дауыс көтеріп
айтуды қайлап айту деу өте көне ұғым екендігі көрінеді. Қазақ әнінің
соңында келетін қайырма ырғақ-тар қайлау болып келетінін еске түсірсек,
алтай мен қазақтың қайлауы бір түбірден тарағанына көз жеткендей.
Алтайлықтар жырды белгілі әуен, ырғақпен айтушыны қайшы деп атаған. Ал
жырды қайлап (әндетіп) айтудың түрлі дәстүрі болған.
Өзінің жанрлық ерекшелігіне қарай алтай эпикалық жырлары қаһармандық
эпос тобына қосылады. Бірақ мұнда қияли, ертегілік сипат күшті. Осы
белгілеріне қарап академик В.М.Жирмунский алтай жырларын батырлық ертек
санатына қосқан. А.П.Потапов сынды тарихшылар алтай эпосын ХV-ХVIIІ
ғасырларда қалыптасқан деп санайды. Алтай жырларында қаһарманның
аждаһалармен айқасы, жер астының билеуші-лерімен күресі, батырдың қалыңдық
іздеуі және үйленуі, жат елдік хандармен сайыс сарындары жиі қайталанады.
Алтай эпосының мол құрамын дәлелдеуге Алтай-Бошай, Алтын Топшы,
Алтын-Мизе, Қостай мерген, Сары Са-лам, Кускунак мерген, Тектемей
Бокэ, Имей-Ару мен Шимей ару, Ақ Қоңыр, Хан Алтын, Алақтай,
Шулмус–Шыны секілді жырларды алсақ та жеткілікті. Қазақ, қырғыз ер-
тегілерінде кездесетін жеті қат көк, жеті қат жер деген ұғымдар алтай
эпосында мол айтылып отырады. Сонымен қатар батыр-дың өзі де, астындағы аты
да қажет жағдайда өзге жан-жануар кейпіне түсіп, жауын алдап жеңушілік
алтай эпосында жиі ұшырайды. Мұның бәрі олардың әрі жыр, әрі ертегі
элементте-рін бойына сіңіргендігін білдіреді. Батырдың атының керек жерінде
тіл бітіп сөйлеуі де осы пікірді толықтыра түседі. Сол секілді жыр
қаһармандары аң мен құстың тілін білетін болып көрінеді. Алтай эпосында
әсірелеудің неше атасы кездеседі.
Осы айтылған сипаттар түгелге жуық алтайдың Маадай-Қара аталған
жырынан табылғандай. Мәскеуде шыққан (1973) бұл жыр алтай ауыз әдебиетінің
аса көрнекті ескерткіші болып саналады. Жырдың аты Маадай-Қара
болғанымен, негізгі оқиғаға араласатын бас қаһарман Маадай-Қараның ұлы
Көгедей мерген. Эпостың бірінші бөлімінде Маадай-Қара мен оның әйелі Алтын-
Тарғаның қартайған шағында бұлардың елін Қара-Құла деген ханның зорлықпен
басып алғаны айтылады. Жырдың ең үлкен бөлегі Көгедей мергеннің туу, есею,
үйлену, жауын жеңіп, мұратына жету тарихын айтуға арналған. Алтай эпосының
кейбір ерекшеліктерін аңғарту үшін жырдың негізгі кезеңдеріне кідіріп өту
ләзім.
Жырдың басында Маадай-Қара елінің бейбіт өмірі елестеті-леді. Алтайдың
қой үстіне бозторғай жұмыртқалайды дейтін-дей қалпын Қара-Құла ханның
өктем озбырлығы бұзады. Ол жердің үстін жемірген, жетпіс ханды билеген
жалмауыз делі-неді. Ертектегідей, оның жаны басқа жерде жасырулы болады. Ал
бұған қарсы күресетін жас батыр – Көгедей мергеннің сипаты ерекше әсерлі
бейнеленеді. Оның, жүзі толған айдай, көзі шолпан жұлдыздай, тілі от
жалындай, беліне бесон (елу), арқасына алпыс үйір жылқы жайылғандай деп
мадақталады.
Жас мергеннің ержеткенін жүйелі түрде сыпаттау да Алтай эпосын түрік-
монғол елдері жырларымен үндестіреді. Көгедей-дің екі күнде ана, алты
күнде ата деуге тілі келеді. Батыр баланың бесігі де, иеленген құлыны да,
асынған қаруы да ерек-ше болып көрсетіледі. Бала батырдың ғажайып есеюі кей
тұста Мұңлық-Зарлық оқиғасын еске түсіреді. Көгедейдің бүкіл Алтайды
жалмаған Қара-Құладан құтылуы, небір ғаламат тажал кедергілерден аман өтуі,
атының ақыл қосуы секілді тұстар ертегі сарынын сезіндіреді. Қара-Құла
бүтіндей билеп алған Алтай елінің халін көрген Көгедей бір сәтте жау
зынданынан шығып, еліне диуана киімімен жасырынып келген Алпамыс се-
кілденіп көрінеді. Біз, әрине, бұл арада кейбір оқиғалық ұқсас-тықтарды
айтып отырмыз. Басына қауіп төнгенде Көгедей Тас-тарақайға (тазша балаға)
айналып, елеусіз болып жүреді. Бұл тұс Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында
Қозының қойшы бо-лып киініп, Қарабай еліне келген жерін еске түсіргендей.
Қаһарлы Қара-Құла ханның әйелі – жер асты әміршісі Эрликтің қызы Қара-Таади
басына жезтырнақ пен мыстанның зұлымдық-тары жиылып берілген. Елінің
азаттығы үшін күрескен Көгедей мерген осындай айлалы, айбарлы жаулардан
күшін, қулығын асырады. Көгедейдің мұншама дұшпанды жеңуге дейінгі іс-
әрекеті ұзақ, жүйелі әңгімеленген. Бірақ Қара-Құланы жеңумен Көгедейдің
шеккен бейнеті бітпейді. Ендігі оның қас жауы сиқыршы, залым әйел Қара-
Таади болады. Соның торына Көгедей талай рет ілінсе де, айла тауып құтылып
жүреді.
Айханның қызы Алтын Көзгіге үйлену жолындағы кездес-кен қиындықтар жырда
кең баяндалады. Қалыңдық іздеу сапа-рында Көгедейге Таусоғар, Көлтаусар,
Желаяқ, Сұрмерген, Сақ-құлақ тәрізді достар кездеседі. Осылардың көмегімен
Көгедей Айханның қыз бермеу үшін ойлап тапқан неше түрлі қиын сын
жарыстарында жеңіп шығады. Эпостың бұл тұсы қазақтың Ертөстік ертегісіне
ұқсас екенін әркім аңғарса керек.
Айханның еліндегі тойдың көлемі мен көркі орасан әсіреленіп беріледі
(Тоқсан жылдай той тойлап, жетпіс жылдай жырғалу). Қызын Көгедейге
қимаған Айхан көп қараулық жасағанымен, айласы іске аспай қала береді (Ер
Тарғындағы Ақша хан, Ханзада хан секілді). Ақырында ата жұрты – Алтай-ды
түгел өз қарауына алған Көгедей жер астындағы жауы Эрликті де өлтіріп, одан
қысым көргендерді босатады. Аңызы, қиялы, шындығы, әсірелеуі аралас жыр
әділеттің жеңісімен аяқталады. Көгедей мерген өзінің батыр жолдастарымен
көкке ұшып, жеті хан (біздегі жеті қарақшыға ұқсас) атты жұлдызға, оның,
сүйген жары Алтын – Көзігі Алтын қазық (Темірқазық ұғымында болса керек)
жұлдызына айналыпты-мыс. Көгедейдің алтын, күміс жиһазы жердің астына
көміліп, малы Алтайда қалыпты-мыс. Алтай халқының әдемі аңыз-жырының
қысқаша желісі осындай.
Біз Маадай-Қара жырының кейбір оқиғалық ізін ғана әңгімеледік. Жырдың,
бейнелеу жүйелеріндегі кестелерді сөз ету, қазақ эпосымен салыстыру өз
алдына жеке әңгіме. Эпостың ең бастапқы жолы – Алыптың жүзі қызыл өрттей
деген тіркестегі өрттей деген теңеудің тегі қазақтағы ұғымына жақын
секілді көрінеді. Алтайдың кейбір жырларында біздің Ойыл мен Қиылымызды
еске түсіретін Ойғылық, Қиғылық деген жер аттары да кездесетіні көңіл
аударады. Қазақ, башқұрт арасында кең тараған Жиренше туралы аңыз,
әңгімелердің алтайлықтарға таныс болуы да мәнді мәселе. Көптеген жыр
жолдары, ырғағы, ұйқасы жағынан қазақ, қырғыз эпосымен сарындас. Бұл
айтылғандар біздің халықтарымыздың фольклор қорында қаншама ұқсас суреттер,
уақиғалар, ертегі, аңыз сарыны жатқанын сездірсе керек.
III
Туысқан Алтай халқының бүгінгі өмірі мен мәдениетінде, әдебиетінде көзге
түсетіндей табыстар аз емес. Алтай рес-публикасы орталығында педагогтік
институт, бірнеше техникум бар. Оларда орыстармен, алтайлықтармен бірге
қазақтар да оқиды. Алтай тілінде республикалық газет Алтайдың чолмо-ны
шығады, кітаптар басылады.
Көрнекті Алтай қаламгері Еркемен Палкин – әрі ақын, әрі прозашы. Оның
бірнеше кітабы орыс тілінде басылып шыққан. Алтай жазушыларының тағы бір
көрнекті өкілі – Аржан Адаров алтай тіліне I.Есенберлиннің Қаһар романын
аударып жариялаған. А.Адаровтың өлеңдер жинағы қазақ тілінде де (1922)
басылған. Қазіргі алтай жазушыларының жетекші легінде Лазарь Қоқышевтің,
Борис Укачиннің, Паслей Самықтың да аттары аталады. Бұлардың қай-қайсысы да
қаламгерлік борышын жақсы түсінетін, әлемдік әдебиеттен мол хабардар
жандар. Алматыдағы Азия-Африка жазушыларының конферен-циясына (1973),
Қазақстандағы әдебиет күндеріне (1974) қатысқан алтай жазушылары өз
әсерлерін мақала түрінде орыс, алтай тілдерінде жариялаған. Ол мақалаларда
қазақ халқының атына жылы лебіздер көп. Мәселен, Паслей Самық Ұлы Абай
елінде атты екі мақала жариялаған.
Ғылыми зерттеушілік саласында да алтай әдебиетшілерінің жетістіктері аз
емес. Ал фольклорды жинау, жариялау, зерттеу жөнінде филология ғылымының
докторы, фольклорист Сазон Суразаковтың еңбегі елеулі. Әрі жазушы, әрі
ғалым, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің, насихатшысы С.Қаташтың есімін де
ілтифатпен атап өтеміз. Ол қазақ, алтай фольклорының байланысы
проблемаларын жүйелі зерттеп келеді.
Алтай халқы өкілдері арасынан іскер қайраткер басшылар өсіп жетілген.
Соның бірі – Михаил Васильевич Карамаев – өл-кенің тарихын да, бүгінгі жай-
күйін де, келешегін де жақсы бі-леді. М.Қарамаев Таулы Алтай мен
Қазақстанның экономика-лық байланыс мүмкіндігі молдығын әсерлі баяндайды.
Шығыс Қазақстан мен Таулы Алтайдың ежелгі дәстүрлі байланысын жандандыру
жолдарын айтады. Ол Горно-Алтайск қаласынан Алматыға да тікелей жолаушы
таситын самолет ұшыру аса зәру, екі елге де пайдалы деп есептейді. Таулы
Алтайдың Қосағаш ау-данында және басқа елді мекендерінде қазақтар тұратынын
еске алсақ, әлгіндей тура рейсті самолет қатынасы өте қолайлы бола-тыны
өзінен-өзі түсінікті. Қазіргі кезде Қосағаш адамдары Ал-матыға келіп қайту
үшін өте бұрыс көп жолдарды басып өтеді.
Алтай тілінің қазақ, қырғыз тілдеріне туыстығы тосын көзге де
сезілерліктей. Қалай болған күнде де Алтай тілін түпнұсқадан түсінуге
мүмкіндік мол. Өте қызғылықты көріністің бірі – Алтай тілінде өзге түркі
халықтарына тән ерекшеліктердің де жиі кез-десуі. Қазақта жоқ, бірақ
Солтүстік Кавказ бен азербайжан ха-лықтарында ұшырайтын сөздердің біразы
алтайлықтар арасы-нан табылуы көңіл бөлетін мәселе. Оғуз тілдеріне қатысты
заң-дылықтың (т-ны д етіп айтушылық, т.б.) кейбіреуі алтай-лықтарда
сақталыпты. Орта Азия елдерінде кездесетін қайсыбір атаулар бұл өлкеде әлі
өмір сүріп келеді екен. Бұдан шығатын қорытынды – алтайлықтар тілі
көршілері қазақ, қырғыз, хақас, тувалармен ғана емес, сонау алыстағы
азербайжан, ноғай, қара-шай тілімен де жанды үндестік байқатады. Алтай
тілінен түркі тілдерінің замандар бойы өскен, дамыған, өзара араласқан
жолының әр алуан қызғылықты көне фактілерін табуға болатындай. Оның
филология ғылымы үшін қызықтығының бір ұштығы осында.
Тіл мамандарын қызықтыратын мәселенің бірі – көптеген жер, су аттарының
көне атауларының сақталуы. Бірсыпыра өзен, көл, тау, асу, алқап аттары
орысша тым өзгертіліп жазылатыны-на қарамастан, олар талай-талай тарихтың
куәсі немесе қосалқы дәлелдемесі боларлық. Таулы Алтайдың қатарласа ағатын
екі үлкен өзені Би мен Қатын туралы аңыздың өзі көңіл аударар-лық. Осы екі
өзеннің дәл қосылған жерінен Оп (Обь) басталады екен. Бұл өлкенің жер,
мекен, су атауларынан бір заманда мұнда қандай рулар, халықтар
тұрғандығынан да хабар алуға болатын-дай. Шу өзені мен Шу алқабы деген
атаулар Қырғызстанда ғана емес, Таулы Алтайда да кездесуі терең ойға
шомдырады.
Алтай жерінің табиғаты тамаша. Мұнда мұз бүркенген, қар жамылған
жоталар, көк орманды жондар, жасыл жазықтар, ирелеңдеген жолдар, басын
биіктен алып алысқа аққан арыны қатты өзендер көп. Жаздың ыстық күнінде
мұздай суына түсуге болмайтын адуынды Қатын өзенімен қатарлас суы жылы Ай
көліне таңданбасқа болмайды. Биік құздардың арасына орналас-қан, ұзындығы
жетпіс шақырым Алтын көл (Телецкое озеро) Алтайдың төсіндегі әсем танадай.
Өзге де сұлу жерлер бұл өлкеде аз емес. Мұның бәрі Таулы Алтайды туристер
баратын белгілі орынның біріне айналдырған.
Туысқан халықтың музыка байлығы жиналып та, жарияланып та болмаған.
Алтай музыкасын пластинкаға түсіріп насихаттау жөнінде Қазақстан
адамдарының көмегі айтарлық-тай екен. Белгілі музыка маманы Мәмбет
Бестібаевтың тікелей ұйымдастыруымен алтай музыкасының таңдаулы үлгілері
бірнеше пластинка болып шығыпты. Ал Таулы Алтай халық-тарының ән, күй
қазынасын жазып алуға және зерттеуге қазақ музыка мамандарының біраздан
бері ат салысып келе жатқаны белгілі. Мұның бәрі нағыз туыстық, достықтың
жарқын белгісі.
IV
Алтай өлкесінің бірнеше аудандарында қазақтар тұрады. Олар орыс,
алтайлық, тағы басқа халықтармен бірге өлкенің экономикасы мен мәдениетін
өсіруге өз үлесін қосып келеді. Қазақтардың дені Алтай республикасының
Қосағаш ауданында. Сондықтан өлке адамдары бұл ауданды өз ерекшелігі бар
ұлттық аудан деп таниды. Қосағаш ауданы Алтай тауларының ортасындағы үлкен
алқапты алып жатыр. Аудан жері Оңтүстікте Монғолиямен, оңтүстік батыста
Қытаймен, батыста Шығыс Қазақстанмен, шығысында Тува республикасымен
шектеседі. Монғолияның қазақтар тұратын Баян Өлгий аймағымен бұл аудан
іргелес жатыр. Қытайлар шекарасын тас бекітіп алғанға дейін бұл өлке
адамдары жапсарлас Шығыс Түркістан жерінде жатқан өз бауырластарымен де
қарым-қатынас жасап тұрған екен. Бұл күнде ондай байланыс тыйылған,
шекараның ар жағындағы миллионнан артық қазақ елінің хал-хабарын, ахуалын
білуге мүмкіндік жоқ.
Алтай өлкесіне қазақтардың көшіп келіп, қоныстану тарихы арнайы
зерттелген емес. Құйма құлақ қариялардың айтуынан бұл өлкеге қазақтардың
орын тебу шежіресі бірсыпыра анық-тала түсетіндей. Қосағаш ауданының
азаматтары Нәби Тұратбаев, Қабди Омаровтар өздерінен бұрынғы ұғымтал
кісілердің айтуына сүйеніп, Таулы Алтай өңіріне қазақтар бұдан 100-120 жыл
бұрын көшіп келген дейді. Бұл пікір жеке адамдар шежіресін қуалап келгенде
де дәлелдене түседі. Осы болжам-ның дұрыстығын жасы жетпіске келген қария
Сәдуақас Керей-баев та қостайды. Біз Қабди Омаровтың аузынан бұл аймаққа
Орта жүз найманның Қаратай әулетінен тарайтын елдің қалай орналасу тарихына
байланысты аңыз әңгімені жазып алдық. Ескілікті шежірені біледі деген
кісілердің қай-қайсысы да бұл мәселеде бір-бірінен онша алшақ кетпеді.
Біздің бір түйгеніміз – қазақтар бұл алқапқа жаугершілік не жұтшылық
кезінде келген емес, ата-қоныс Шығыс Қазақстанға малын сыйғыза алмай, кең
жайылым іздеп, өз еркімен көшкен. Бұдан ел үшін кең жер, жайылым қаншалық
қымбат болғаны, қазақтардың жер-дүниеге тарап кетуінің бір ұштығы
аңғарылғандай болады. Мұның бәрі зерттелуге тиіс нәрселер. Қысқасы, Алтай
өлкесі, оның ішінде Таулы Алтай қазағының тарихы, этнографиялық ерекшелігі
арнаулы ғылыми тексерулер тақырыбы екені анық. Егер бірер тарихшы не
этнограф бұл тақырыпқа қол артса, аса қызғылықты мағлұматтар табатыны
сөзсіз.
Бұл елде бұрын белгілі ақындар, қара қылды кақ жарған шешен, білікті
билер өмір кешкен. Жұрттың айтуынша, олар ке-зінде жиын, тойдың, мерекенің
гүлі болған, артына елеулі мұра қалдырған. Бірақ өкінішке қарай, сол мұраны
жинап, зерттеуші-лер жоқ. Қосағаш жерінде жасаған Мақажан, Қалданбек, Жол-
ды, Соңғыбай секілді ақындардың атын ел күні бүгінге дейін айтып отырады.
Бұлардың өлең сөзінен біраз мағлұмат берген Қасен Нұғыманов пен Шайзада
Құтбаев болды. Әсіресе Қасен қария жадында ақындар жырын көбірек сақтаған.
Осы кісінің айтуынан Тауданбек пен Жолдының қысқа айтысын, Мақажан-ның
шежіре өлеңін жазып алдық. Әлбетте, біз Таулы Алтай облысында ескілікті
сөздерді білетін адамдарды түгел іздестіре алғанымыз жоқ. Ауыз әдебиеті мен
жеке ақындар қалдырған қазынаны ыждағатпен тірнектеп жию керек. Ел ішінде
шашырап жатқан өлең байлығын бірер кезекте тауып, сарқып жазып алу мүмкін
емес. Сол үшін Алтай қазақтарының әдеби мұрасын жинақтауға, тексеруге бел
буып кірісетін талапкер қажет.
Қазақстанмен ұзақ жылдар бойында байланыстың жоққа тән болуы бұл елдің
әдеби, көркемдік дамуына кедергі келтір-ген. Бір заманда көп ақындар
тудырған, сөзді өнер деп таныған елдің ішінен дарынды жастар шықпауы мүмкін
емес қой. Мә-селе сол дарынның көзін ашатын жолдарды қарастыруда болып
отыр. Мұның бір жолы бұл елдің ақындары жасаған шығарма-ларды жинап, оның
таңдаулыларын жариялау болмақ. Бұған Қазақстан ғалымдары, жазушылары ат
салысса, іс оңына келетіні анық.
Қосағаштағы найман елінің көне күйлерін тартатын, өз жа-нынан күй
шығаратын адамдар да кездеседі. Соның бірі – Бай-зын Сатқанбаев. Ол Желіс
күй, Қос күрең, Төремұрзан, Ақсақ құлан, т.б. күйлерді орындайды.
Байзын ақсақал ескі күйлерді осы өлкенің бұрынғы домбырашылары Бейсенғали,
Қа-дыш тартқан деп есептейді. Байзынның өз күйлері де бірталай. Солардың
қатарында Қуаныш, Сағыныш, Автобус, Тол-қын, Самолет секілді
шығармалар бар. Бұл күйлердің кейбі-реулерін белгілі музыка зерттеушісі
Болат Сарыбаев жазып ал-ған екен. Дегенмен, Байзын Сатқанбаевтың бірсыпыра
күйлері әлі де болса зерттеушілер ілтипатына ілінбеген. Оның туынды-лары
қазіргі заманның музыкалық фольклоры ретінде өте қыз-ғылықты. Байзын
Сатқанбаев – Шығыс Қазақстанның күйшілік дәстүрін жалғастырушы, орындаушы
әрі жаңа шығармалар авторы.
Жастар арасынан музыкаға қабілетті жандардың аз еместігін аңғардық.
Ептеп домбыра тартатын, ән салатындар әр ауылдан дерлік кездесетіндей.
Солардың ішінен көзге түскен екі есімді бөліп айтқымыз келеді. Біз Қосағаш
ауданының Калинин атындағы колхозына келген кеште үйлену тойына тап болдық.
Сол кеште домбыра мен аккардеонда бірдей әдемі ойнап, елдің өлең айтуына,
би билеуіне, хор бастауына сүйемелші, жетекші болған жас дарын Әмеш Сатаев
ерекше дараланып көрінді. Қазақстаннан концерт бригадалары сирек келетін,
радио хабары жетіспейтін алыс Алтай елінің ән сүйер қауымына осы Әмеш
сияқты тойдың гүлі болатын адамдар керек-ақ екенін аңғардық. Бізді жақсы
талабымен сүйсіндірген жастың бірі колхоз мұғалімі, математик Әлібек
Шотпанов болды. Ол үйірмеге қатысып, өзінше музыкалық хат жазуын үйренген.
Қазақша тіл мен әнді аса жетік біле бермейтін ауыл жастары арасында Әлібек
секілділер ауадай қажет-ақ екен.
Музыка демекші, Таулы Алтайдың, Қосағаштың халқына жетпей тұрған
мұқтаждықтың бірі – музыкалық насихат. Бұл өңірге не қазақша пластинкалар,
не ән кітаптары, не музыкалық аспап келмейді. Әлгі айтқан Әлібек қазақ
әншілері мен күйші-лерінің шығармасын радиоқабылдағыштан естіп, магнитофон
лентасына жазып алмаса, қазақша еститін басқаша мүмкіндік жоқ екен. Қосағаш
жерінде қазақтың музыкалық мәдениеті онша өріс алмай отыр дегенде осы
секілді көріністерді мысалға тартамыз. Біздіңше, алыста жатқан ағайындарға
қамқорлық көр-сету жайын Қазақстанның музыка өнеріне катысты орындары
шындап ойланса жақсы болар еді. Қосағаш ауданының дүкенде-ріне домбыра
деген түсіп көрмепті. Ондағы ағайындар: Аудан дүкендеріне мың домбыра
түссе, бір күнде сатылып кетер еді, – дейді. Алтын емес, алмас емес,
домбыра саудасын бір ретке кел-тіруге болады ғой. Қазақтар Алтай
республикасының бірнеше ауданында тұрады. Қосағаш олардың ең шоғыр жері
ғана. Өзге аудандарда тұратын қазақтар өкілін біз Горно-Алтайск қаласы-нан
көрдік. Бір ескерте кетерлігі сол – Алтай қазақтарының ша-ғын бір бөлегі
ертеде шоқынғандар екен. Бұдан жүз жылдан астам уақыт бұрын бұл өлкеге
көшіп келген қазақтың бірнеше ауылын патшалық миссионерлер зорлап
шоқындырған. Ал қонысынан ауып, Алтай құздарының ішіне паналауға келген
елдің алдынан поптар шығып: Шоқынбасаңдар, бұл жерде қалмайсыңдар, – деп
шарт қойған. Барар жері, басар тауы қалмаған аз ауылдар амалсыз шоқынуға
мәжбүр болған. Шоқынудың белгісі – мойнына крест тағынған, аты, фамилиясы
қолдан өзгертілген, ішкілікке ертерек үйренген...
Ұсақ ұлттарды шоқындыру патшалықтың терең ойласты-рылған саясаты еді.
Түпкі мақсат – Азияның тілі, кәсібі, салт-санасы жақын, туыс халықтарын бір-
бірінен бөлшектеп, олардың бірлесуге, ынтымақтасуға мүмкіндігін жойып
жіберу болатын. Діні бөлек болса, өзара жуыса алмайтынын әккі отаршылар
жақсы түсінген. Алтай мен Сібірдің ұсақ халықтары: саха (якут), хакас,
бурят, алтайлықтар осындай мақсатпен шоқындырылған. Кейбір ауылдар
шоқынбаймыз деп қаша көшсе де, миссионерлер қыр соңынан қалмай, ақыры
ырқына көндірген. Осындай тәсілмен алтайлықтардың да көпшілігі иконға
табынатын болып, аты-жөндері өзгеріп шыға келген.
Аты шоқынған дегенімен, қазақтар үй-ішінде өзара ылғи дерлік ана тілінде
сөйлеп келген, кәсібі де негізінен бұрынғыша, мал бағу болатын. Біз осындай
бауырымыздың бірі – Кусков Шаһзада (Леонид) Геннадиевичпен
әңгімелескенімізде, біраз жайға қандық. Оның айтуынша, шоқынған қазақтар
Таулы Ал-тайдың Усть-Қан ауданы, Черно-Ануйский сельсоветіне қарас-ты Путь
Ильича колхозында көп. Осы колхозда жүз елу үй қазақ бар екен. Балалары
орысша оқиды. Бұдан біраз жыл бұрын кейбір пәндер қазақ тілінде жүрген,
бірақ кейінгі кезде бірыңғай орысшаға көшкен. Бұлардың ертедегі
шоқынғандығынан қалған негізгі нышан – аты мен фамилиясының орысша болып
келуі. Сонымен қатар барлық қазақтың да қазақша қосалқы аты бар. Жоғарыда
айтқан Қусков (1948 ж. туған) паспортқа Шаһзада деген қазақша атын
жаздырыпты. Бұлардың діни әдет-ғұрпы өте қызық секілді. Шалалау болғанмен,
шоқынғанға дейін әлгі қазақтар өздерін мұсылманбыз деп келген ғой, қазіргі
кезде қарт кісілер христиан ережесінен гөрі өздерінің бұрын ұстаған ислам
салттарына көше бастаған көрінеді. Кейбіреулері ораза ұстайды десті.
Төңкеріске дейін шоқынғандар өздерін өзге қазақтардан аулақ ұстауға
тырысқан. Бірақ кейіннен шіркеу, мешіттер жабылған кезде қазақтар ескі
ағайындығына қайта басқан. Фашистік Германияға қарсы соғыс кезінде қазақтар
сапынан Совет Одағының Батырлары да шыққан. Солардың бірі – Угрюмов Юрий.
Мұның бәрі, әрине, қысқа ғана деректер. Шоқынған қазақтар тілін, салт-
санасын, үй тұрмысын арнап зерттесе, көптеген тың байқаулар табуға
болатындай.
V
Алтай қазақтарының өмірінде көп өзгеріс, жаңалықтар кез-деседі. Қосағаш
ауданы – мал өсіру жөнінен Таулы Алтай рес-публикасындағы табыскер ауданның
бірі. Мұнда төрт жүз мың-ға жуық мал өсіріледі. Жер асты тоң, ауа райы
қатал болуына байланысты бұл өңірде қойдың суыққа төзімді жаңа тұқымы
шығарылған. Аудандағы тоғыз колхоздың алтауының төрағасы қазақ екен.
Қазақтар мен алтайлықтардың тілі де, мінезі де жа-қын халықтар
болғандықтан, бір туғандай боп кеткен. Олардың біз қазақпыз, не алтайлықпыз
деп өздері айтпаса, не түрінен, не тілінен ажырату қиын. Қазақтар
алтайшаға, алтайлықтар қазақ-шаға ағып тұр. Әсіресе шоқынбаған алтайлықтар
қазақтарға өте бейім келеді екен. Олар да қазақтар секілді киіз үй тігіп,
мал жайылымының қажетіне орай көшіп жүреді. Киіз үй, тұрмыс мә-дениеті
жөнінде қазақтардың алтайлықтарға игі ықпалы тигені бірден байқалады.
Шоқынбаған алтайлықтардың аты-жөні өзінше, қазаққа жақын. Жиналыстар мен
мәжілістерде қазақ та, алтайлық та екі тілді араластырып, ағыла жөнеледі.
Бізді Таулы Алтай жерінде бастап жүрген алтай жазушысы һәм ғалымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ-түркі эпостарының мәселелері
Ғылыми-көпшілік басылым
Түркістан-2010
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Түркология ғылыми-зерттеу институты
Редакциялық алқа: Л.Ташимов, Қ.Ергөбек, Т.Райымбердиев, Д.Кенжетай,
Т.Ағдарбеков, Б.Мырзалиев, Ж.Шалхарова, К.Беркімбаев, Р.Тәукебаева
Жауапты редакторы: ф.ғ.к. Т.Қыдыр
Бердібай Р. Қазақ-түркі эпостарының мәселелері. Ғылыми-көпшілік
басылым. Түркістан, Тұран баспаха-насы, 2010 ж. 350 бет.
Түркі тілдерінде сөйлейтін отызға жуық ұлттар мен ұлыстардың тарихи-
этникалық және мәдени байланыстарының тамырластығы кеңінен сөз болатын бұл
кітап 1996 жылы жарық көрген. Бұл басылымның басты ерекшелігі – алғашқы
басылымда қамтылмаған қазақ тілі мен мәдениетінің бүгінгі мәселесін
қозғайтын үшінші бөлім енгізіліп, оқырман назарына ұсынылып отыр.
Кітап түркі халықтарының тарихы, этногенезі, мәдениеті мәселелеріне
құмар қалың оқырман қауымға арналған.
Ғылыми-көпшілік басылым.
ISBN
Бірінші бөлім
ТҮБІ БІРГЕ ТУЫСҚАН
САХА ДЕГЕН ХАЛЫҚ БАР
Соңғы жылдарға дейін жер бетінде саха деген халық бар екенін білгендер
кем де кем. Мұның себебі осындай халықтың жоқтығынан емес, оның атының
танымастай болып өзгертіліп айтылып, жазылып келуіне байланысты еді. Азия
құрлығының солтүстік-шығыс аймағындағы ұлан-ғайыр алқапты алып жат-қан
елдің аты Якутия аталып келген. Бұл өлкені Ресейден қоныс аударушылар XVII
ғасырдың бірінші жартысынан бері қарай иемдене бастаған, жергілікті
халықтың шын есімі қандай екен деп тексеріп жатпай, якут деп атап кеткен.
Сонымен Ресей құжаттарында қазақтың – қырғыз, қырғыздың – қарақырғыз, но-
ғайдың – татар, алтайлықтардың – қалмақ деп аталғаны тәрізді саханың да
лақап аты тараған. Рас, қазіргі кезде бұл халық ресми құжаттарда өзін саха
деп жазады. Бірақ ғасырлар бойында қалыптасқан бөгде атаудан құтылу да оңай
болмайтын көрінеді. Ресейдің де, басқа елдердің де тілдерінде якут деген
атау әлі күнге дейін жалғасып келеді.
Сахалар өздеріне тілі мен этникалық тегі жағынан жақын халықтарға енді-
енді ғана мәлім болып келеді. Жерінің шалғайлығы, қатынас жолдарының
қиындығы бұл елді өзгелер-ден бөліп тастағандай еді. Әсіресе, сахалардың
XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында жаппай шоқындырылуы, аты-
жөндерінің орысша жазылуы, елдің дағдысына христиан салттарының ене бастауы
оларды түрік, мұсылман әлемінен, тіпті, алыстатып жіберген. Оның үстіне
сахалардың ғасырлар бойында монғол, бурят, эвен, эвенкі, чукчи, юкагир
секілді халықтармен аралас-құралас өмір кешкендігі сөздік құрамының да
күшті өзгеруіне әсер еткен. Ал, соңғы үш ғасыр бойында саха тіліне орыс
сөздерінің орасан мол қабаты ауысқан. Осының салдарынан саха тілі өзге
түрік тілдерінен оқшау өзгеленген. Зерттеушілер бұл тілді қандай топқа қосу
керектігі жөнінде бірсыпыра дағдарып барып, ақырында, оның құры-лысы,
байырғы лексикалық қоры түрікше екенін мойындаған. Тұтас бір планета сынды
атырапты алып жатқан, жерінің асты тұнған байлық, ежелгі дәстүрлі мәдениеті
бар саха халқы өзінің түрік әлеміне қатыстылығын қайтадан сезіп, кейінгі
кезде ғана ежелгі туыстармен барыс-келіс жасай бастады.
* * *
Саха (якут) халқы ауыз әдебиетінде батырлар жыры Олонхо деп аталады.
Олонхо деген сөздің қазақтың өлеңімен тектестігі үстірт қарағанда да
сезілгендей. Сахалардың тілінде бізбен ұқсас көп сөздер кездесуі бұл
ұғымдардың туысында белгілі бір заңдылық жатқандығын аңғартады. Әсіресе мал
шаруашылығына, көшпенді өмірге байланысты, көне түркі тілінің ортақ қорына
жататын сөздер мен тіркестер бізде де, сахаларда да бірыңғай келе береді.
Мәселен, ат, бие, құлын, қазы, қарта, қымыз, қан, аттан, от, шөп деген
сөздер сахаларда да осылай аталады. Қымыз құятын тостағанды шарон (біздің
шара дегенімізге келеді) дейді екен. Якут тілінің ғасырлар бойында монғол,
эвенкі тілдерінің әсерімен өзге сапаға ауысқанына қарамастан тілінің ең
әуелгі түп негізі байқалып отырады. Енді бір қатар сөздердің айтылуы
өзгеріңкіреген. Шолпанның – чол-бон, жұлдыздың – сұ-лұс болғаны
секілді. Әсіресе, саха тілінің дыбысталу жүйесіндегі ерекшеліктер түбірі
тектес сөздерді де өзгертіп жібергендей. Біздегі ж әрпі орнына сахаларда
с әрпі келіп отыратынының өзі көп сөздердің тосын естілуіне себепші.
Жүректі – сүрек, жоқты – сох деп айтудан бұл айырым аңға-рылса керек.
Дегенмен, сахалардың сөйлеген сөзін, әнін, жырын естіп, жазуын оқи келе
анық үйренемін деген кісі бұл тілді бірнеше айда меңгере алады деген ойға
келдік.
Олонхо деген сөзді сахалар ерекше мақтаныш сезіммен айтады. Ал эпосты
жатқа айтушы жыршы – олонхосут (олонхо-шы) халықтың жанды шежіресі тәрізді.
Саха халқы батырлар жырына бай. Бірақ сол көп олонхоның ішінен ерекше
шоқтық-танып көрінетін, көлемі де, көркемдігі де өзгеше бір халықтық дастан
бар. Ол – Нұрғын батыр (Дьулуруйар Ньургун боо-тур). Бұл жырдың ең үлкен
нұсқасы отыз мың жолдан асады екен. Саха халқының есте жоқ ескі замандағы
өмір шындығы-ның мол суреті жырда кең сақталып қалғандығын зерттеуші-лер
бір ауыздан мойындайды. Якуттардың бір заманда оңтүс-тікте өмір
кешкендігіне қосалқы дәлелдер осы олонходан табы-лады. Жырда оты мол, шуағы
мол, жыл он екі ай суық түс-пейтін өлкенің өсімдігі, жан-жануары, тұрмыс-
тіршілігі бейнеленеді.
Сахалар қазіргі отырған жеріне XI ғасырдан бері қоныс тебе бастаған.
Бірақ якуттардың одан бұрынғы мекені туралы түсінік бұлдыр. Олар
солтүстікке соңғы рет көшкен өлке Алтай, Байқал тұстары екенін айтумен ғана
шектелу, әрине, мәселенің ақиқатына жетіп болмағандық белгісі. XI ғасырға
дейін якуттар қай жерді мекендеді? Осы сауалды шешуге азды-көпті саңлау
беретін Олонхо көркем жыр ғана емес, әрі көне тарихи шежіре. Сонымен қатар
бұл жырлар жалпы түрік эпосының ең көне үлгілері болып саналады. Олонхоны
халықтың қадірлейтіні соншалық – әлі күнге дейін той-тамашада жырдың жеке
тараулары айтылып отырады. Пластинкаға түсірілген олонхо бір күн емес,
бірнеше күн тыңдауға жетеді. Біз олонхоның бірер тармағын Якутияның
көрнекті ақыны, Жазушылар одағы төрағасының орынбасары Күннік Ұрастыровтың
орындауынан естіген едік. Музыкалық аспаптың сүйемелдеуінсіз, тақпақтап
айтылатын олонхо шынында да өзгеше құбылыс. Бұл ретте олонхошы мен
қырғыздың манасшысы бір-біріне жақын.
Якуттың жыр-өлеңінде аллитерация – дыбыс үндестігі жиі кездеседі. Бұның
маңыздылығы соншалық – өлең жолының аяғындағы берік ұйқастың болмауын
жоқтата бермеген. Ұйқас-ты өлеңдерді кейінгі ақындар ғана енгізе бастаған.
Олонхо-лардың негізінде пьесалар да, либереттолар да жазылған. Қыс-қасы,
олонхо якуттың өткен заман өмірінен есепсіз мағлұмат беретін энциклопедия
іспетті. Якутстанды бейнелі түрде олонхо елі деп атаудың себебі осыдан
көрінсе керек. Музыкалық-саздық аспаптар аттарында да үндестік, ежелгі
орайластық аңғарылады. Қобызға ұқсас аспап сахаларда қырымпа делінеді. Ал,
біздегі дабыл, шыңдауылдардың дүңгір аталуы құлаққа бірден сіңімді
естіледі. Ерте кезде сахаларда жаздың орта тұсында қымыз мейрамы – ысаақ
өткізілген. Қыстың қақаған суығынан өтіп, елдің арқасы жазылған, жер
көктеп, тойыншы-лық болған кезде өтетін бұл дәстүр кейінгі кезде қайта
жаңғырып келеді. Қазақтың қымыз мұрындық мерекесіне ұқсас.
Сахалар елінде әрбір мерекені өлеңмен ашу дәстүрі бүгін-ге дейін бар.
Қазақ ұғымындағы тойбастарды еске салатын бұл жанр тойук деп аталады.
Тойбастар өлеңі дайын текске емес, табанда шығарылған суырып салма сөздерге
құрылады.
Әдебиет жанрларынан бізге және бір жақынырақ көрінгені тақпақтап әрі
шапшаң шұбыртып, үстемелеп айтатын терме тектес – чабырғақ. Бұл шұбыртпалы
өлеңнің өзге қасиетін былай қойғанда, тіл ұстарту, тіл ширатуға өте
пайдалы. Жаңылтпаш сынды бір-біріне үндес, үйлес тіркестерді әрі тез, әрі
таза айтып шығу – тілдің сырын жетік білуге таптырмайтын тәсіл. Якут
фольклорының тағы бір түрі алғыс деп аталады. Бұл белгілі оқиғаларға
арналған тілек, бата мағыналас шы-ғармалар. Алғыс терминін М.Әуезов
өзінің ауыз әдебиетіне арнаған бір мақаласында алғаш қолданғанын еске сала
кетейік.
Саха жұртының ең көп тараған музыкалық аспабы – ко-мус. Бұл біздің
шаңқобызымыз секілді. Комуста тартылған күй ырғақтары құлаққа соншалық жылы
тиеді. Бір-бірінен сан мың шақырым алыста жатқан, жүздеген жылдар бойында
ешбір барыс-келіс, ауыс-түйісі болмаған қазақ пен сахада осы бір ортақ
музыкалық аспаптың бірдей сақталуы да таңқаларлық (шаңқобыз үні қазіргі
кезде Қазақстанда қайта жаңғыра бастады).
Тағы бір көңіл бөлерлік нәрсе – би. Кейбір мамандар көш-пелі халықтарда
ертеде би болмаған деп дәлелдегісі келеді. Ғасырлар бойында көшіп-қонып
жүрген сахаларда би бұрыннан бар екен. Жеке билер ырғағы қазақтың дауылпазы
тәрізді қағып ойнайтын табық деген аспапта орындалады. Көпшілік қосылып,
билей жүріп ән айтатын жанр Осуақай делінеді. Мұнда айтылатын өлең сөз де
әрдайым тыңнан шығарылады. Осуақай айту – ел көңілінің аса бір көтеріңкі,
шадыман тұсын бейнелейтін жүрек жарды көрініс белгісі.
Якут билері өнер тарихын зерттеудің кейбір мәселесіне анықтық енгізуге
жарайтын жарқын мысал. Ерте заманда патша отаршылары өзіне бағынышты
елдерде халықтың жауынгерлік рухын өсіретін шыңдауыл, дауылпаз, дабыл секіл-
ді соқпалы аспаптарды құртып жіберуге жасырын жарлықтар берген ғой. Бұрынғы
патшалы Ресей қарауындағы бірсыпыра елдердің кейбір музыкалық аспаптарының
жойылып кетуіне себептің бірі осы болса керек. Бірақ жырақ тайгада жатқан
якуттарда мұндай аспап сақталыпты.
Бүгінгі саха халқы – өткен тарихына зерде қоя бастаған, ке-лешегіне
сеніммен қарайтын ұлттардың бірі. Якутстанда өнер мен әдебиет, ғылым мен
техника, ауыл шаруашылығы мен өнді-ріс өркендеп келеді. Республиканың ұлан-
байтақ жерінде жаңа, жас қалалар бой түзей бастаған. Соның бірі – алмас
өндіруші-лердің астанасы Мирный қаласы. Мирныйдан жүз шақырым жердегі Вилюй
су электр станциясы – мәңгілік тоң тұнған өлкеде тұңғыш тәжірибе, ғылым
кереметінің тәжірибесі. Еңбек адамдарының жасампаз қолы мен ойы тайганың
қақ ортасында, ең суық аймақта сәнді, мәнді тіршілік ошақтарын орнатқан.
Вилюй су электр станциясы тұрған жер Чернышевский кенті аталыпты. Ал
кенттің орталығында, электростанция әкімшілігі үйінің алдында алмаз шығатын
тұтас кимберлит тастан Черны-шевскийге ескерткіш орнатылған. Кемеңгер ғалым
Чернышев-скийдің мүсін бейнесін қалың тайга тұтасқан өлкеде көру ойға
қалдырады. Сонау патша заманында әлеуметтік ақиқаттарды батыл айтып, еліне
білім сәулесін таратқаны үшін жазаланып, жәбір көріп, Вилюй бойында он екі
жыл айдауда болған адал азаматтың еңбегін ұрпақтары ұмытпапты. Мұның өзі
жақсы іс пен өнеге өшпейді деген көне қағиданың сипаттамасы секілді.
Жер астының мұз тоңы бір жарым километр тереңдікке дейін жететін суық та
сұсты өңірде орнаған жаңа шаһар Мирныйдың қайталанбас өзгешелігі бар. Тоң
жібіп кетпесін деп үйдің бірінші қабатын қуыс, ашық қалдырып кетеді екен.
Міне, осындай ашық алаңның үстінде неше қабат әсем үйлер сап түзеп тұр. Бұл
атыраптың өзге өлкелерден табиғат ерекшелігі – жазы қысқа (екі ай), қысы
ұзақ (сегіз ай).
Саха халқының мәдениеті, әдебиеті, өнері дамып келеді. Жазба нұсқалары
XX ғасырдың басынан басталған якут әдебие-тінің елеулі табыстары бар.
Сахалар өз тілінде жазба әдебиеттің негізін салған А.Е.Кулаковскийдің,
А.И.Сафронов-тың шығар-маларын жоғары бағалайды. Атап өтерлік бір мәселе –
саха халқының драматургиясы үстіміздегі ғасырдың бас кезінде-ақ едәуір
дамып, жетілгендігі. Бұл жағынан алып қарағанда, якут жазба әдебиеті аз
ұлттардың біразының әдебиетінен көне.
Якуттың қазіргі заманғы әдебиетінің бастаушысы П.А.Ойунский өмірі мен
өнер сапары күрделі. П.А.Ойунский – жаңа дәуірді якут тілінде тұңғыш
жырлаған күрескер ақын, прозашы, драмашы, өз елінде болған күллі жаңалық
атаулының басы-қасында жүрген қайраткер. Халық бостандығы мен бақыты үшін
барлық саналы өмірін сарп еткен Ойунский есімін якут халқы өз тарихындағы
ең таңдаулы ұлдары қатарына қояды. Республика астанасы – Якутск қаласында
П.А.Ойунский атында әдеби музей ашылуы да мұның айғағы.
Саха жазушыларының аға буынына жататын қаламгердің бірі – Эрилик Эристин
артына мол мұра қалдырған. Оның кейбір туындыларында Қазақстанда болған
оқиғалар суретте-леді. Якут әдебиетінің үлкен өкілі – С.Г.Кулачиков-
Элляйдың қаламгерлік жолы да қызғылықты. Ол 20-жылдарда Қазақстанда қызмет
істеген, қазақ халқының тұрмысымен танысқан. Элляй бұдан кейін де біздің
республикамызда бірнеше рет болған. Алатау, Аманкелді секілді татымды
өлеңдерді жазған.
Қазіргі якут әдебиетінде ең көрнекті прозашы болып саналатын
Н.Е.Мординовтың шығармалары көп елдерге таныс. Оның күрделі туындысы –
Көктем шағы атты роман. Орыс тіліне аударылып басылған бұл шығарма якут
прозасының биік дәрежесін әйгілейді. Бұл романда якут халқының 1910-1930
жылдар арасындағы өмірі жан-жақты суреттеледі. Якутиядағы халық өмірінің
ақиқат көріністері, тұрмыстық-салттық ерекше-ліктер, халықтың психологиясы
нағыз реалистік тәсілде ашыл-ған. Якут әдебиетінің Д.К.Сивцев (Суорун
Омоллон), В.М.Но-виков (Күннік Ұрастыров) секілді танымал қайраткерлері
хақында да көп қызықты мағлұмат келтіруге болады. Д.К.Сивцев өзінің
драматургиялық шығармаларымен әйгілі, ал В.М.Новиков – якуттың үлкен
ақындарының бірі.
Бұл аталған тарлан жазушылардың ізін басып, дәстүрін дамытып, әдебиетті
түрлі жанрда көркейтіп келе жатқан қаламгер шоғыры мол. Белгілі ақындар
Семен Данилов пен Моисей Ефимовтың поэзиялық шығармалары елімізге жақсы
мәлім. Бұл ақындар өздеріне ғана тән мәнерде туған өлкесінің табиғаты мен
еңбек адамдарын шабыттана жырлайды. С.Даниловтың Солтүстік өлеңдері,
Суық өлкенің таңы, Бүркіттің бақыты, Тайга торғайы, Менің
Солтүстігім секілді өлең кітаптары бірнеше тілге аударылған.
Сонымен, қазіргі якут әдебиеті өскелең, жетілген әдебиеттер қатарында.
Якутия жазушыларының құрамы қомақты. Жазушылар саны жағынан Якут әдебиеті
Ресей құрамындағы республикалар ішінде алдына татар, чувашты ғана салады.
Якут әдебиетінің жасағында дарынды күштер мол. Туысқан саха халқының
әдебиеті үздіксіз кемелдену, реалистік мүмкіндіктерін арттыру үстінде
екенін көреміз. Ол әдебиетте қазақ оқушысын қызықтырар шығармалар жоқ емес.
Саха ақын, жазушыларының таңдаулы туындылары қазақ тілінде жарық көрді. Өз
тарапынан якут қаламгерлері де қазақ әдебиетінің озық үлгілерін
тәржімалағанын айтуымыз керек. Бұл ретте Абай шығармаларын саха тілінде
тұңғыш рет сөйлеткен ақын Семен Руфовтың еңбегін ілтипатпен айтамыз. Абай
жолы роман-эпопеясын аударып, жеке кітап етіп бастырған саха
бауырларымызға қанша алғыс айтсақ та жарасады.
Якут тілі мен қазақ тілінің заңдылықтарын салыстыра зерттеу көптеген
көнерген сөздердің түп төркінін тануға, тілдер дамуының жолдары мен
дәуірлерін түсінуге, түрік, монғол тілдерінің өзара байланысын тереңдеп
зерттеуге көмектесетіні кәміл. Көптеген якут зерттеушілері Қазақстанда
диссертация қорғап, ғылыми дәреже алып жүргені – ұнамды құбылыс.
Сан ғасырлар бойында бір-бірінен жырақ жатқан, тек соңғы жылдары ғана
қарым-қатынасы басталған қазақ және саха ха-лықтары әдебиетінің байланысы
күшейе түссе, нұр үстіне нұр. Екі халықтың рухани туыстығын жақындастыру
жолында еңбек сіңіріп жүрген Қ.Тұрсынқұлов, Т.Оразбаева сынды қаламгерле-
ріміздің игі бастамасы жалғасын таба берер деп сенеміз. Түрік халықтары
бірлігін дамытуға бағытталған сан тарау істердің жеміс берер шағы алда.
АЛТАЙДЫ АРАЛАП ҚАЙТҚАНДА
І
Тілі, тегі тарихи жағынан қазаққа жақын халықтың бірі – Алтай өңірінің
Таулы Алтай республикасында тұратын алтай халқы. Тарихшылардың
дәлелдеуінше, қазіргі алтай халқы бір заманда Сібір, Алтай және Қазақстанды
жайлаған түркі рулары-ның түрлі тармағынан құралған. Неше алуан қиыншылық
заман-да Алтайдың биік тауларын паналап, аңшылық кәсіппен айна-лысқан рулар
кейіннен бірте-бірте тілдік дербестік тапқан. Бұл халықтың атын соңғы кезге
дейін дұрыс атамай келушіліктің де түрлі себептері бар. Алтайлықтар
құрамына кіреді деп санала-тын рулардың кейбіреулері өздерін әлі күнге
дейін бөлек нәсіл деп біледі. Мұның өзі алтай халқының ұлттық қалыптасу
кезеңі-нің кенжелігін көрсетеді. Алтай рулары (сүйектері) Қазан төңке-
рісіне дейін өздерінің көне атымен аталып келген. Айта берсе-ңіз, бұл
халықтың аты 1948 жылға дейін қалыптасып болмаған еді. Ресей патшалығы
кезінде алтайлықтарды Би өзені бойындағы қалмақтар (бийские калмыки) деп
атаған. Ал Кеңес өкіметі орнаған кезде пайда болған Ойрат автономиялық
облысы деген ат та дәл емес еді. Алтайлықтар бір заманда Ойрат (қалмақ)
мемлекетінің құрамында болғанымен, тегі жағынан мүлде бөлек ел болатын.
Осыны ескере отырып, бұрынғы ССРО Жоғарғы Советі 1948 жылы Ойрат
автономиялық облысын Таулы Алтай автономиялы облысы деп атауға шешім
қабылдап, облыс орталығы Ойрат-Тураны Горно-Алтайск деп өзгерткен. Қазіргі
аты – Алтай республикасы.
Көптеген түркі тілдес рулар бірлестігінің жинақтық атқа ие болу дәстүрі
бұрыннан бар. Солтүстік Кавказды, Дағыстанды мекендеп отырған ноғай халқы
да көп рулардың бірлестігінен пайда болған. Біздің халқымыздың аты да нақ
осы тәрізді кейіннен сіңіскен ат еді ғой. Алтайлықтарда да осылай болып
отыр. Ең ғажабы – бұл процестің бұдан жүздеген жылдар бұрын болмай, қазіргі
кезде жүзеге асуы. Әлбетте, алтай халқының кәсіп, салт-сана, тіл бірлігі
дәл бүгін емес, ертеде қалыптасқан. Бірақ бұлар белгілі бір мемлекет, не
хандық құрып, дербес ел ретінде мәлім болмаған.
Қазіргі алтай халқының құрамында көптеген түркі руларының аттары
кездеседі. Олар бүгінде түркі халықтары құрамында жүрген рулармен ерте
кезде туыс болған. Дәл осы жағдайды аңғартатын аңыз алтайлықтар арасында да
сақталып-ты. Алтайлық (сүйегі қыпшақ) Көшербай деген кісі бір аңызды айтып
берді. Бір заманда қазақ пен алтайлық бірге туған ағайын екен. Күндердің
күнінде олар көк биенің сүтіне өкпелесіп, бір-бірінен ажырасыпты, содан
қазақ биесін жетелеп далаға кетіпті, алтайлық мылтығын алып, аңшылық құрып
тауда қалып қойыпты. Бұл аңызда көп ақиқат жатқанын қазіргі алтайлық ішінде
сақталған ру аттары сипаттайды. Бұл рудың біразы қазақ, өзбек, ноғай,
қарақалпақ, қырғыз құрамында осы күнге дейін кездесіп отырады. Біз кітап
мәліметіне сүйенбей, жеке адам-дардың өз аузынан сұрап отырып, бірталай ру
(сүйек) аттарын анықтаған едік. Олар: қыпшақ, найман, жетісары, далмат,
мұңдыз, көбек, жүз, меркіт, төлеңгіт, тассақал, мерет, тоңжан, еркіт,
күзен, ара, ошы, төлес, алмат, тодош, кергіл, үйліп, чапты, ұранғай,
төлеуіт, сағал, қомдош, баят, орғоншы, т.б.
Түркі халықтарының көне тарихын, тілін, этнографиясын, фольклорын
зерттеуге алтай елі аса қызғылықты материал бере алады. Сол үшін
диалектологтар, этнографтар, тілшілер арнайы экспедициямен барып, жүйелі
зерттеу жүргізсе, пайдалы жұмыс болмақ. Осы күнде ұмытылған көптеген жан-
жануар, өсімдік, үй ішінің жабдық атаулары, осылардың алғашқы мағынасы
алтайлықтар арасында жиірек сақталғанын байқадық. Мәселен, биологиялық
терминдер сөздігін жасаушылар бұл елден көп өсімдіктің көне аттарын табар
еді. Алтайлықтар, айталық, черемуханы – жадыра, брусниканы – тиінхат деп
атайды екен. Тізе берсе, өзге де өте қызғылықты деректер мен керектер әр
саладан кездесе бергендей.
Қазақ пен Алтайдың көне туыстығын әйгілейтін фактілер, әсіресе, ауыз
әдебиеті нұсқаларында жиірек ұшырайды. Бұл мәселе бізде әлі күнге дейін кең
көлемде зерттелген емес. Ауыз әдебиетін типологиялық тәсілмен, жанр-жанр
бойынша салыс-тыра зерттеу келешектің үлесіне қалып келеді.
Қазіргі кезде алтай фольклорының он томы алтай тілінде, кейбір эпос
нұсқалары орыс тілінде шығарылып отыр. Сол кі-таптарды ашып қарасақ, біздің
халықтарымыздың ежелгі поэ-зиясына ұқсастық, тіпті, бірдейлік қаншалық көп
екеніне көз же-теді. Жеке жолдар, шумақтар, тіркестер, бейнелеу жүйесіндегі
бірыңғайлықты айтпағанда, үлкен-үлкен жырлар мен ертегілер-дің, аңыздардың
ұқсастықтарын да кездестіреміз. Алпамыс жырына сарындас сюжет
алтайлықтарда Алып Манаш деп аталады. Ал қазақтардың Қозы Көрпеш – Баян
сұлу жырын еске салатын әңгімелер де алтайлықтарда бір емес, әлденешеу
екені анықталып отыр. Маадай Қара жырының кей мезеттері қазақ эпосымен
үндес жатқанын көрмеу мүмкін емес. Ең ғажап нәрсенің бірі – жырымыздың
өлшемі, ырғағы, ұйқасы, бейнелеуі көп ретте бірдей болып келушілігі. Мұның
бәрі түрік халықта-рының, соның ішінде қазақ пен алтай халқының фольклор
мұрасын кең көлемде зерттеу қажеттігін айқындай түседі.
ІІ
Аса бір қызғылықты құбылыс – алтай эпосын айтушы қайшылардың
(жыршылардың) кейінгі кезге дейін ел арасында жиі ұшырауы. Солардың
ішіндегі ең көрнектісі – сан түрлі аңыз, жырды жадында сақтап келген атақты
айтқыштар Н.Улагашев пен А.Г.Калкин. Мұның өзі алтай халқында ауызша жыр
толғайтын дарын иелерінің мол болғандығын сипаттайды. Ауыз әдебиеті дәстүрі
бүгінге дейін сақталып, дамып отырған, күні кешеге дейін Жамбыл, Нұрпейіс,
Шашубай, Мұрын, Кенен, Нартай секілді үлкен ақын, жыраулары өмір сүріп
келген қазақ халқы мен алтай халқының поэтикалық дәстүріндегі бір ұқсастық
осы тараптан көрінеді.
Алтайлықтар жырды да, ертекті де шөршек деп атап келген. Ал жырды
ертегіден айырып көрсету үшін қайлап айтатын шөр-шек деген. Дауыс көтеріп
айтуды қайлап айту деу өте көне ұғым екендігі көрінеді. Қазақ әнінің
соңында келетін қайырма ырғақ-тар қайлау болып келетінін еске түсірсек,
алтай мен қазақтың қайлауы бір түбірден тарағанына көз жеткендей.
Алтайлықтар жырды белгілі әуен, ырғақпен айтушыны қайшы деп атаған. Ал
жырды қайлап (әндетіп) айтудың түрлі дәстүрі болған.
Өзінің жанрлық ерекшелігіне қарай алтай эпикалық жырлары қаһармандық
эпос тобына қосылады. Бірақ мұнда қияли, ертегілік сипат күшті. Осы
белгілеріне қарап академик В.М.Жирмунский алтай жырларын батырлық ертек
санатына қосқан. А.П.Потапов сынды тарихшылар алтай эпосын ХV-ХVIIІ
ғасырларда қалыптасқан деп санайды. Алтай жырларында қаһарманның
аждаһалармен айқасы, жер астының билеуші-лерімен күресі, батырдың қалыңдық
іздеуі және үйленуі, жат елдік хандармен сайыс сарындары жиі қайталанады.
Алтай эпосының мол құрамын дәлелдеуге Алтай-Бошай, Алтын Топшы,
Алтын-Мизе, Қостай мерген, Сары Са-лам, Кускунак мерген, Тектемей
Бокэ, Имей-Ару мен Шимей ару, Ақ Қоңыр, Хан Алтын, Алақтай,
Шулмус–Шыны секілді жырларды алсақ та жеткілікті. Қазақ, қырғыз ер-
тегілерінде кездесетін жеті қат көк, жеті қат жер деген ұғымдар алтай
эпосында мол айтылып отырады. Сонымен қатар батыр-дың өзі де, астындағы аты
да қажет жағдайда өзге жан-жануар кейпіне түсіп, жауын алдап жеңушілік
алтай эпосында жиі ұшырайды. Мұның бәрі олардың әрі жыр, әрі ертегі
элементте-рін бойына сіңіргендігін білдіреді. Батырдың атының керек жерінде
тіл бітіп сөйлеуі де осы пікірді толықтыра түседі. Сол секілді жыр
қаһармандары аң мен құстың тілін білетін болып көрінеді. Алтай эпосында
әсірелеудің неше атасы кездеседі.
Осы айтылған сипаттар түгелге жуық алтайдың Маадай-Қара аталған
жырынан табылғандай. Мәскеуде шыққан (1973) бұл жыр алтай ауыз әдебиетінің
аса көрнекті ескерткіші болып саналады. Жырдың аты Маадай-Қара
болғанымен, негізгі оқиғаға араласатын бас қаһарман Маадай-Қараның ұлы
Көгедей мерген. Эпостың бірінші бөлімінде Маадай-Қара мен оның әйелі Алтын-
Тарғаның қартайған шағында бұлардың елін Қара-Құла деген ханның зорлықпен
басып алғаны айтылады. Жырдың ең үлкен бөлегі Көгедей мергеннің туу, есею,
үйлену, жауын жеңіп, мұратына жету тарихын айтуға арналған. Алтай эпосының
кейбір ерекшеліктерін аңғарту үшін жырдың негізгі кезеңдеріне кідіріп өту
ләзім.
Жырдың басында Маадай-Қара елінің бейбіт өмірі елестеті-леді. Алтайдың
қой үстіне бозторғай жұмыртқалайды дейтін-дей қалпын Қара-Құла ханның
өктем озбырлығы бұзады. Ол жердің үстін жемірген, жетпіс ханды билеген
жалмауыз делі-неді. Ертектегідей, оның жаны басқа жерде жасырулы болады. Ал
бұған қарсы күресетін жас батыр – Көгедей мергеннің сипаты ерекше әсерлі
бейнеленеді. Оның, жүзі толған айдай, көзі шолпан жұлдыздай, тілі от
жалындай, беліне бесон (елу), арқасына алпыс үйір жылқы жайылғандай деп
мадақталады.
Жас мергеннің ержеткенін жүйелі түрде сыпаттау да Алтай эпосын түрік-
монғол елдері жырларымен үндестіреді. Көгедей-дің екі күнде ана, алты
күнде ата деуге тілі келеді. Батыр баланың бесігі де, иеленген құлыны да,
асынған қаруы да ерек-ше болып көрсетіледі. Бала батырдың ғажайып есеюі кей
тұста Мұңлық-Зарлық оқиғасын еске түсіреді. Көгедейдің бүкіл Алтайды
жалмаған Қара-Құладан құтылуы, небір ғаламат тажал кедергілерден аман өтуі,
атының ақыл қосуы секілді тұстар ертегі сарынын сезіндіреді. Қара-Құла
бүтіндей билеп алған Алтай елінің халін көрген Көгедей бір сәтте жау
зынданынан шығып, еліне диуана киімімен жасырынып келген Алпамыс се-
кілденіп көрінеді. Біз, әрине, бұл арада кейбір оқиғалық ұқсас-тықтарды
айтып отырмыз. Басына қауіп төнгенде Көгедей Тас-тарақайға (тазша балаға)
айналып, елеусіз болып жүреді. Бұл тұс Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырында
Қозының қойшы бо-лып киініп, Қарабай еліне келген жерін еске түсіргендей.
Қаһарлы Қара-Құла ханның әйелі – жер асты әміршісі Эрликтің қызы Қара-Таади
басына жезтырнақ пен мыстанның зұлымдық-тары жиылып берілген. Елінің
азаттығы үшін күрескен Көгедей мерген осындай айлалы, айбарлы жаулардан
күшін, қулығын асырады. Көгедейдің мұншама дұшпанды жеңуге дейінгі іс-
әрекеті ұзақ, жүйелі әңгімеленген. Бірақ Қара-Құланы жеңумен Көгедейдің
шеккен бейнеті бітпейді. Ендігі оның қас жауы сиқыршы, залым әйел Қара-
Таади болады. Соның торына Көгедей талай рет ілінсе де, айла тауып құтылып
жүреді.
Айханның қызы Алтын Көзгіге үйлену жолындағы кездес-кен қиындықтар жырда
кең баяндалады. Қалыңдық іздеу сапа-рында Көгедейге Таусоғар, Көлтаусар,
Желаяқ, Сұрмерген, Сақ-құлақ тәрізді достар кездеседі. Осылардың көмегімен
Көгедей Айханның қыз бермеу үшін ойлап тапқан неше түрлі қиын сын
жарыстарында жеңіп шығады. Эпостың бұл тұсы қазақтың Ертөстік ертегісіне
ұқсас екенін әркім аңғарса керек.
Айханның еліндегі тойдың көлемі мен көркі орасан әсіреленіп беріледі
(Тоқсан жылдай той тойлап, жетпіс жылдай жырғалу). Қызын Көгедейге
қимаған Айхан көп қараулық жасағанымен, айласы іске аспай қала береді (Ер
Тарғындағы Ақша хан, Ханзада хан секілді). Ақырында ата жұрты – Алтай-ды
түгел өз қарауына алған Көгедей жер астындағы жауы Эрликті де өлтіріп, одан
қысым көргендерді босатады. Аңызы, қиялы, шындығы, әсірелеуі аралас жыр
әділеттің жеңісімен аяқталады. Көгедей мерген өзінің батыр жолдастарымен
көкке ұшып, жеті хан (біздегі жеті қарақшыға ұқсас) атты жұлдызға, оның,
сүйген жары Алтын – Көзігі Алтын қазық (Темірқазық ұғымында болса керек)
жұлдызына айналыпты-мыс. Көгедейдің алтын, күміс жиһазы жердің астына
көміліп, малы Алтайда қалыпты-мыс. Алтай халқының әдемі аңыз-жырының
қысқаша желісі осындай.
Біз Маадай-Қара жырының кейбір оқиғалық ізін ғана әңгімеледік. Жырдың,
бейнелеу жүйелеріндегі кестелерді сөз ету, қазақ эпосымен салыстыру өз
алдына жеке әңгіме. Эпостың ең бастапқы жолы – Алыптың жүзі қызыл өрттей
деген тіркестегі өрттей деген теңеудің тегі қазақтағы ұғымына жақын
секілді көрінеді. Алтайдың кейбір жырларында біздің Ойыл мен Қиылымызды
еске түсіретін Ойғылық, Қиғылық деген жер аттары да кездесетіні көңіл
аударады. Қазақ, башқұрт арасында кең тараған Жиренше туралы аңыз,
әңгімелердің алтайлықтарға таныс болуы да мәнді мәселе. Көптеген жыр
жолдары, ырғағы, ұйқасы жағынан қазақ, қырғыз эпосымен сарындас. Бұл
айтылғандар біздің халықтарымыздың фольклор қорында қаншама ұқсас суреттер,
уақиғалар, ертегі, аңыз сарыны жатқанын сездірсе керек.
III
Туысқан Алтай халқының бүгінгі өмірі мен мәдениетінде, әдебиетінде көзге
түсетіндей табыстар аз емес. Алтай рес-публикасы орталығында педагогтік
институт, бірнеше техникум бар. Оларда орыстармен, алтайлықтармен бірге
қазақтар да оқиды. Алтай тілінде республикалық газет Алтайдың чолмо-ны
шығады, кітаптар басылады.
Көрнекті Алтай қаламгері Еркемен Палкин – әрі ақын, әрі прозашы. Оның
бірнеше кітабы орыс тілінде басылып шыққан. Алтай жазушыларының тағы бір
көрнекті өкілі – Аржан Адаров алтай тіліне I.Есенберлиннің Қаһар романын
аударып жариялаған. А.Адаровтың өлеңдер жинағы қазақ тілінде де (1922)
басылған. Қазіргі алтай жазушыларының жетекші легінде Лазарь Қоқышевтің,
Борис Укачиннің, Паслей Самықтың да аттары аталады. Бұлардың қай-қайсысы да
қаламгерлік борышын жақсы түсінетін, әлемдік әдебиеттен мол хабардар
жандар. Алматыдағы Азия-Африка жазушыларының конферен-циясына (1973),
Қазақстандағы әдебиет күндеріне (1974) қатысқан алтай жазушылары өз
әсерлерін мақала түрінде орыс, алтай тілдерінде жариялаған. Ол мақалаларда
қазақ халқының атына жылы лебіздер көп. Мәселен, Паслей Самық Ұлы Абай
елінде атты екі мақала жариялаған.
Ғылыми зерттеушілік саласында да алтай әдебиетшілерінің жетістіктері аз
емес. Ал фольклорды жинау, жариялау, зерттеу жөнінде филология ғылымының
докторы, фольклорист Сазон Суразаковтың еңбегі елеулі. Әрі жазушы, әрі
ғалым, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің, насихатшысы С.Қаташтың есімін де
ілтифатпен атап өтеміз. Ол қазақ, алтай фольклорының байланысы
проблемаларын жүйелі зерттеп келеді.
Алтай халқы өкілдері арасынан іскер қайраткер басшылар өсіп жетілген.
Соның бірі – Михаил Васильевич Карамаев – өл-кенің тарихын да, бүгінгі жай-
күйін де, келешегін де жақсы бі-леді. М.Қарамаев Таулы Алтай мен
Қазақстанның экономика-лық байланыс мүмкіндігі молдығын әсерлі баяндайды.
Шығыс Қазақстан мен Таулы Алтайдың ежелгі дәстүрлі байланысын жандандыру
жолдарын айтады. Ол Горно-Алтайск қаласынан Алматыға да тікелей жолаушы
таситын самолет ұшыру аса зәру, екі елге де пайдалы деп есептейді. Таулы
Алтайдың Қосағаш ау-данында және басқа елді мекендерінде қазақтар тұратынын
еске алсақ, әлгіндей тура рейсті самолет қатынасы өте қолайлы бола-тыны
өзінен-өзі түсінікті. Қазіргі кезде Қосағаш адамдары Ал-матыға келіп қайту
үшін өте бұрыс көп жолдарды басып өтеді.
Алтай тілінің қазақ, қырғыз тілдеріне туыстығы тосын көзге де
сезілерліктей. Қалай болған күнде де Алтай тілін түпнұсқадан түсінуге
мүмкіндік мол. Өте қызғылықты көріністің бірі – Алтай тілінде өзге түркі
халықтарына тән ерекшеліктердің де жиі кез-десуі. Қазақта жоқ, бірақ
Солтүстік Кавказ бен азербайжан ха-лықтарында ұшырайтын сөздердің біразы
алтайлықтар арасы-нан табылуы көңіл бөлетін мәселе. Оғуз тілдеріне қатысты
заң-дылықтың (т-ны д етіп айтушылық, т.б.) кейбіреуі алтай-лықтарда
сақталыпты. Орта Азия елдерінде кездесетін қайсыбір атаулар бұл өлкеде әлі
өмір сүріп келеді екен. Бұдан шығатын қорытынды – алтайлықтар тілі
көршілері қазақ, қырғыз, хақас, тувалармен ғана емес, сонау алыстағы
азербайжан, ноғай, қара-шай тілімен де жанды үндестік байқатады. Алтай
тілінен түркі тілдерінің замандар бойы өскен, дамыған, өзара араласқан
жолының әр алуан қызғылықты көне фактілерін табуға болатындай. Оның
филология ғылымы үшін қызықтығының бір ұштығы осында.
Тіл мамандарын қызықтыратын мәселенің бірі – көптеген жер, су аттарының
көне атауларының сақталуы. Бірсыпыра өзен, көл, тау, асу, алқап аттары
орысша тым өзгертіліп жазылатыны-на қарамастан, олар талай-талай тарихтың
куәсі немесе қосалқы дәлелдемесі боларлық. Таулы Алтайдың қатарласа ағатын
екі үлкен өзені Би мен Қатын туралы аңыздың өзі көңіл аударар-лық. Осы екі
өзеннің дәл қосылған жерінен Оп (Обь) басталады екен. Бұл өлкенің жер,
мекен, су атауларынан бір заманда мұнда қандай рулар, халықтар
тұрғандығынан да хабар алуға болатын-дай. Шу өзені мен Шу алқабы деген
атаулар Қырғызстанда ғана емес, Таулы Алтайда да кездесуі терең ойға
шомдырады.
Алтай жерінің табиғаты тамаша. Мұнда мұз бүркенген, қар жамылған
жоталар, көк орманды жондар, жасыл жазықтар, ирелеңдеген жолдар, басын
биіктен алып алысқа аққан арыны қатты өзендер көп. Жаздың ыстық күнінде
мұздай суына түсуге болмайтын адуынды Қатын өзенімен қатарлас суы жылы Ай
көліне таңданбасқа болмайды. Биік құздардың арасына орналас-қан, ұзындығы
жетпіс шақырым Алтын көл (Телецкое озеро) Алтайдың төсіндегі әсем танадай.
Өзге де сұлу жерлер бұл өлкеде аз емес. Мұның бәрі Таулы Алтайды туристер
баратын белгілі орынның біріне айналдырған.
Туысқан халықтың музыка байлығы жиналып та, жарияланып та болмаған.
Алтай музыкасын пластинкаға түсіріп насихаттау жөнінде Қазақстан
адамдарының көмегі айтарлық-тай екен. Белгілі музыка маманы Мәмбет
Бестібаевтың тікелей ұйымдастыруымен алтай музыкасының таңдаулы үлгілері
бірнеше пластинка болып шығыпты. Ал Таулы Алтай халық-тарының ән, күй
қазынасын жазып алуға және зерттеуге қазақ музыка мамандарының біраздан
бері ат салысып келе жатқаны белгілі. Мұның бәрі нағыз туыстық, достықтың
жарқын белгісі.
IV
Алтай өлкесінің бірнеше аудандарында қазақтар тұрады. Олар орыс,
алтайлық, тағы басқа халықтармен бірге өлкенің экономикасы мен мәдениетін
өсіруге өз үлесін қосып келеді. Қазақтардың дені Алтай республикасының
Қосағаш ауданында. Сондықтан өлке адамдары бұл ауданды өз ерекшелігі бар
ұлттық аудан деп таниды. Қосағаш ауданы Алтай тауларының ортасындағы үлкен
алқапты алып жатыр. Аудан жері Оңтүстікте Монғолиямен, оңтүстік батыста
Қытаймен, батыста Шығыс Қазақстанмен, шығысында Тува республикасымен
шектеседі. Монғолияның қазақтар тұратын Баян Өлгий аймағымен бұл аудан
іргелес жатыр. Қытайлар шекарасын тас бекітіп алғанға дейін бұл өлке
адамдары жапсарлас Шығыс Түркістан жерінде жатқан өз бауырластарымен де
қарым-қатынас жасап тұрған екен. Бұл күнде ондай байланыс тыйылған,
шекараның ар жағындағы миллионнан артық қазақ елінің хал-хабарын, ахуалын
білуге мүмкіндік жоқ.
Алтай өлкесіне қазақтардың көшіп келіп, қоныстану тарихы арнайы
зерттелген емес. Құйма құлақ қариялардың айтуынан бұл өлкеге қазақтардың
орын тебу шежіресі бірсыпыра анық-тала түсетіндей. Қосағаш ауданының
азаматтары Нәби Тұратбаев, Қабди Омаровтар өздерінен бұрынғы ұғымтал
кісілердің айтуына сүйеніп, Таулы Алтай өңіріне қазақтар бұдан 100-120 жыл
бұрын көшіп келген дейді. Бұл пікір жеке адамдар шежіресін қуалап келгенде
де дәлелдене түседі. Осы болжам-ның дұрыстығын жасы жетпіске келген қария
Сәдуақас Керей-баев та қостайды. Біз Қабди Омаровтың аузынан бұл аймаққа
Орта жүз найманның Қаратай әулетінен тарайтын елдің қалай орналасу тарихына
байланысты аңыз әңгімені жазып алдық. Ескілікті шежірені біледі деген
кісілердің қай-қайсысы да бұл мәселеде бір-бірінен онша алшақ кетпеді.
Біздің бір түйгеніміз – қазақтар бұл алқапқа жаугершілік не жұтшылық
кезінде келген емес, ата-қоныс Шығыс Қазақстанға малын сыйғыза алмай, кең
жайылым іздеп, өз еркімен көшкен. Бұдан ел үшін кең жер, жайылым қаншалық
қымбат болғаны, қазақтардың жер-дүниеге тарап кетуінің бір ұштығы
аңғарылғандай болады. Мұның бәрі зерттелуге тиіс нәрселер. Қысқасы, Алтай
өлкесі, оның ішінде Таулы Алтай қазағының тарихы, этнографиялық ерекшелігі
арнаулы ғылыми тексерулер тақырыбы екені анық. Егер бірер тарихшы не
этнограф бұл тақырыпқа қол артса, аса қызғылықты мағлұматтар табатыны
сөзсіз.
Бұл елде бұрын белгілі ақындар, қара қылды кақ жарған шешен, білікті
билер өмір кешкен. Жұрттың айтуынша, олар ке-зінде жиын, тойдың, мерекенің
гүлі болған, артына елеулі мұра қалдырған. Бірақ өкінішке қарай, сол мұраны
жинап, зерттеуші-лер жоқ. Қосағаш жерінде жасаған Мақажан, Қалданбек, Жол-
ды, Соңғыбай секілді ақындардың атын ел күні бүгінге дейін айтып отырады.
Бұлардың өлең сөзінен біраз мағлұмат берген Қасен Нұғыманов пен Шайзада
Құтбаев болды. Әсіресе Қасен қария жадында ақындар жырын көбірек сақтаған.
Осы кісінің айтуынан Тауданбек пен Жолдының қысқа айтысын, Мақажан-ның
шежіре өлеңін жазып алдық. Әлбетте, біз Таулы Алтай облысында ескілікті
сөздерді білетін адамдарды түгел іздестіре алғанымыз жоқ. Ауыз әдебиеті мен
жеке ақындар қалдырған қазынаны ыждағатпен тірнектеп жию керек. Ел ішінде
шашырап жатқан өлең байлығын бірер кезекте тауып, сарқып жазып алу мүмкін
емес. Сол үшін Алтай қазақтарының әдеби мұрасын жинақтауға, тексеруге бел
буып кірісетін талапкер қажет.
Қазақстанмен ұзақ жылдар бойында байланыстың жоққа тән болуы бұл елдің
әдеби, көркемдік дамуына кедергі келтір-ген. Бір заманда көп ақындар
тудырған, сөзді өнер деп таныған елдің ішінен дарынды жастар шықпауы мүмкін
емес қой. Мә-селе сол дарынның көзін ашатын жолдарды қарастыруда болып
отыр. Мұның бір жолы бұл елдің ақындары жасаған шығарма-ларды жинап, оның
таңдаулыларын жариялау болмақ. Бұған Қазақстан ғалымдары, жазушылары ат
салысса, іс оңына келетіні анық.
Қосағаштағы найман елінің көне күйлерін тартатын, өз жа-нынан күй
шығаратын адамдар да кездеседі. Соның бірі – Бай-зын Сатқанбаев. Ол Желіс
күй, Қос күрең, Төремұрзан, Ақсақ құлан, т.б. күйлерді орындайды.
Байзын ақсақал ескі күйлерді осы өлкенің бұрынғы домбырашылары Бейсенғали,
Қа-дыш тартқан деп есептейді. Байзынның өз күйлері де бірталай. Солардың
қатарында Қуаныш, Сағыныш, Автобус, Тол-қын, Самолет секілді
шығармалар бар. Бұл күйлердің кейбі-реулерін белгілі музыка зерттеушісі
Болат Сарыбаев жазып ал-ған екен. Дегенмен, Байзын Сатқанбаевтың бірсыпыра
күйлері әлі де болса зерттеушілер ілтипатына ілінбеген. Оның туынды-лары
қазіргі заманның музыкалық фольклоры ретінде өте қыз-ғылықты. Байзын
Сатқанбаев – Шығыс Қазақстанның күйшілік дәстүрін жалғастырушы, орындаушы
әрі жаңа шығармалар авторы.
Жастар арасынан музыкаға қабілетті жандардың аз еместігін аңғардық.
Ептеп домбыра тартатын, ән салатындар әр ауылдан дерлік кездесетіндей.
Солардың ішінен көзге түскен екі есімді бөліп айтқымыз келеді. Біз Қосағаш
ауданының Калинин атындағы колхозына келген кеште үйлену тойына тап болдық.
Сол кеште домбыра мен аккардеонда бірдей әдемі ойнап, елдің өлең айтуына,
би билеуіне, хор бастауына сүйемелші, жетекші болған жас дарын Әмеш Сатаев
ерекше дараланып көрінді. Қазақстаннан концерт бригадалары сирек келетін,
радио хабары жетіспейтін алыс Алтай елінің ән сүйер қауымына осы Әмеш
сияқты тойдың гүлі болатын адамдар керек-ақ екенін аңғардық. Бізді жақсы
талабымен сүйсіндірген жастың бірі колхоз мұғалімі, математик Әлібек
Шотпанов болды. Ол үйірмеге қатысып, өзінше музыкалық хат жазуын үйренген.
Қазақша тіл мен әнді аса жетік біле бермейтін ауыл жастары арасында Әлібек
секілділер ауадай қажет-ақ екен.
Музыка демекші, Таулы Алтайдың, Қосағаштың халқына жетпей тұрған
мұқтаждықтың бірі – музыкалық насихат. Бұл өңірге не қазақша пластинкалар,
не ән кітаптары, не музыкалық аспап келмейді. Әлгі айтқан Әлібек қазақ
әншілері мен күйші-лерінің шығармасын радиоқабылдағыштан естіп, магнитофон
лентасына жазып алмаса, қазақша еститін басқаша мүмкіндік жоқ екен. Қосағаш
жерінде қазақтың музыкалық мәдениеті онша өріс алмай отыр дегенде осы
секілді көріністерді мысалға тартамыз. Біздіңше, алыста жатқан ағайындарға
қамқорлық көр-сету жайын Қазақстанның музыка өнеріне катысты орындары
шындап ойланса жақсы болар еді. Қосағаш ауданының дүкенде-ріне домбыра
деген түсіп көрмепті. Ондағы ағайындар: Аудан дүкендеріне мың домбыра
түссе, бір күнде сатылып кетер еді, – дейді. Алтын емес, алмас емес,
домбыра саудасын бір ретке кел-тіруге болады ғой. Қазақтар Алтай
республикасының бірнеше ауданында тұрады. Қосағаш олардың ең шоғыр жері
ғана. Өзге аудандарда тұратын қазақтар өкілін біз Горно-Алтайск қаласы-нан
көрдік. Бір ескерте кетерлігі сол – Алтай қазақтарының ша-ғын бір бөлегі
ертеде шоқынғандар екен. Бұдан жүз жылдан астам уақыт бұрын бұл өлкеге
көшіп келген қазақтың бірнеше ауылын патшалық миссионерлер зорлап
шоқындырған. Ал қонысынан ауып, Алтай құздарының ішіне паналауға келген
елдің алдынан поптар шығып: Шоқынбасаңдар, бұл жерде қалмайсыңдар, – деп
шарт қойған. Барар жері, басар тауы қалмаған аз ауылдар амалсыз шоқынуға
мәжбүр болған. Шоқынудың белгісі – мойнына крест тағынған, аты, фамилиясы
қолдан өзгертілген, ішкілікке ертерек үйренген...
Ұсақ ұлттарды шоқындыру патшалықтың терең ойласты-рылған саясаты еді.
Түпкі мақсат – Азияның тілі, кәсібі, салт-санасы жақын, туыс халықтарын бір-
бірінен бөлшектеп, олардың бірлесуге, ынтымақтасуға мүмкіндігін жойып
жіберу болатын. Діні бөлек болса, өзара жуыса алмайтынын әккі отаршылар
жақсы түсінген. Алтай мен Сібірдің ұсақ халықтары: саха (якут), хакас,
бурят, алтайлықтар осындай мақсатпен шоқындырылған. Кейбір ауылдар
шоқынбаймыз деп қаша көшсе де, миссионерлер қыр соңынан қалмай, ақыры
ырқына көндірген. Осындай тәсілмен алтайлықтардың да көпшілігі иконға
табынатын болып, аты-жөндері өзгеріп шыға келген.
Аты шоқынған дегенімен, қазақтар үй-ішінде өзара ылғи дерлік ана тілінде
сөйлеп келген, кәсібі де негізінен бұрынғыша, мал бағу болатын. Біз осындай
бауырымыздың бірі – Кусков Шаһзада (Леонид) Геннадиевичпен
әңгімелескенімізде, біраз жайға қандық. Оның айтуынша, шоқынған қазақтар
Таулы Ал-тайдың Усть-Қан ауданы, Черно-Ануйский сельсоветіне қарас-ты Путь
Ильича колхозында көп. Осы колхозда жүз елу үй қазақ бар екен. Балалары
орысша оқиды. Бұдан біраз жыл бұрын кейбір пәндер қазақ тілінде жүрген,
бірақ кейінгі кезде бірыңғай орысшаға көшкен. Бұлардың ертедегі
шоқынғандығынан қалған негізгі нышан – аты мен фамилиясының орысша болып
келуі. Сонымен қатар барлық қазақтың да қазақша қосалқы аты бар. Жоғарыда
айтқан Қусков (1948 ж. туған) паспортқа Шаһзада деген қазақша атын
жаздырыпты. Бұлардың діни әдет-ғұрпы өте қызық секілді. Шалалау болғанмен,
шоқынғанға дейін әлгі қазақтар өздерін мұсылманбыз деп келген ғой, қазіргі
кезде қарт кісілер христиан ережесінен гөрі өздерінің бұрын ұстаған ислам
салттарына көше бастаған көрінеді. Кейбіреулері ораза ұстайды десті.
Төңкеріске дейін шоқынғандар өздерін өзге қазақтардан аулақ ұстауға
тырысқан. Бірақ кейіннен шіркеу, мешіттер жабылған кезде қазақтар ескі
ағайындығына қайта басқан. Фашистік Германияға қарсы соғыс кезінде қазақтар
сапынан Совет Одағының Батырлары да шыққан. Солардың бірі – Угрюмов Юрий.
Мұның бәрі, әрине, қысқа ғана деректер. Шоқынған қазақтар тілін, салт-
санасын, үй тұрмысын арнап зерттесе, көптеген тың байқаулар табуға
болатындай.
V
Алтай қазақтарының өмірінде көп өзгеріс, жаңалықтар кез-деседі. Қосағаш
ауданы – мал өсіру жөнінен Таулы Алтай рес-публикасындағы табыскер ауданның
бірі. Мұнда төрт жүз мың-ға жуық мал өсіріледі. Жер асты тоң, ауа райы
қатал болуына байланысты бұл өңірде қойдың суыққа төзімді жаңа тұқымы
шығарылған. Аудандағы тоғыз колхоздың алтауының төрағасы қазақ екен.
Қазақтар мен алтайлықтардың тілі де, мінезі де жа-қын халықтар
болғандықтан, бір туғандай боп кеткен. Олардың біз қазақпыз, не алтайлықпыз
деп өздері айтпаса, не түрінен, не тілінен ажырату қиын. Қазақтар
алтайшаға, алтайлықтар қазақ-шаға ағып тұр. Әсіресе шоқынбаған алтайлықтар
қазақтарға өте бейім келеді екен. Олар да қазақтар секілді киіз үй тігіп,
мал жайылымының қажетіне орай көшіп жүреді. Киіз үй, тұрмыс мә-дениеті
жөнінде қазақтардың алтайлықтарға игі ықпалы тигені бірден байқалады.
Шоқынбаған алтайлықтардың аты-жөні өзінше, қазаққа жақын. Жиналыстар мен
мәжілістерде қазақ та, алтайлық та екі тілді араластырып, ағыла жөнеледі.
Бізді Таулы Алтай жерінде бастап жүрген алтай жазушысы һәм ғалымы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz