Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы
1. Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, қоғамдық құрылысы
2. Дәуірдің кезеңделуі
3. Орталық Қазақстанның қола дәуірі
4. Шығыс Қазақстанның қола дәуірі
5. Қола дәуіріндегі Солтүстік және Батыс Қазақстан
6. Қола дәуіріндегі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірі
7. Қола дәуірі ескерткіштері
8. Пайдаланылған әдебиеттер
2. Дәуірдің кезеңделуі
3. Орталық Қазақстанның қола дәуірі
4. Шығыс Қазақстанның қола дәуірі
5. Қола дәуіріндегі Солтүстік және Батыс Қазақстан
6. Қола дәуіріндегі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірі
7. Қола дәуірі ескерткіштері
8. Пайдаланылған әдебиеттер
Қола дәуірінде жерімізді жайлаған тайпалар зергерлік өнер туындыларын да қалдырды. Олар қоладан жасалған әр түрлі әшекей бұйымдар: шығыршықтар, сақиналар,білезіктер, салпыншақ әшекейлер, сырғалар, моншақтар. Білезік, сақиналар кейдеалтыннан да жасалатын болған. Салпыншақ, бір жарым орамды алтын сырғалар көп кездеседі. Оларды самай сырға деп атайды. Әр түрлі салпыншақтардан мойынға алқада таққан. Қола дәуірінде кейінгі қазақтың кісе белбеуіне ұқсас белбеулер де болған.
Әр түрлі жыртқыш аңдардың тісінен тізіп мойынға тұмарша да таққан. Аң тісінен балаға бойтұмар тағу кейінгі қазақтарға дейін жеткен. Андрондықтарда тас қашау өнері, сүйектен әр түрлі тұрмыстық зат жасау өнері жақсы дамыған. Тастан ұршық басын, дәнүккіш, қоладан құрал-қарулар құятын қалыптар жасаған. Сүйектен әшекей заттар,шүмек істеген.
Қола дәуірі тайпалары металдан әр түрлі заттар жасауды әбден жақсы игерген. Қолапышақтар, жебе ұштары, найза ұштары да металды өңдеу өнерінің куәсі. Қола дәуірінде ең бір өрістеген өнер түрі — көзе құмыралар жасау. Олардың тұрқының әдемілігімен қоса, бүйіріне, ернеуіне салған әшекейлері керемет өнер туындысы болып табылады. Қола дәуірі қыш ыдыстарындағы геометриялық өрнектерді кейінгі қазақтардың бау-басқұрларындағы, алашаларындағы өрнектермен салыстырсаңдар таңғаларлық ұқсастықты табасыңдар. Бұл нені көрсетеді? Жерімізді қола дәуірінде мекендеген тайпалар мен біздің мәдениетіміздің үндестігін, жалғастығын, алыс болса да, тектестігін дәлелдейді.
Көне замандағы кен өндірушілердің қонысы кенішке жақын болды. Кенді қорыту үшін өте күрделі құрылысты қазандықтар салынды. Қазандықта ауа үрлейтін көрік жұмыс істеді. Осындай қазандықтар көне кен орындарынан көптеп табылған.
Әр түрлі жыртқыш аңдардың тісінен тізіп мойынға тұмарша да таққан. Аң тісінен балаға бойтұмар тағу кейінгі қазақтарға дейін жеткен. Андрондықтарда тас қашау өнері, сүйектен әр түрлі тұрмыстық зат жасау өнері жақсы дамыған. Тастан ұршық басын, дәнүккіш, қоладан құрал-қарулар құятын қалыптар жасаған. Сүйектен әшекей заттар,шүмек істеген.
Қола дәуірі тайпалары металдан әр түрлі заттар жасауды әбден жақсы игерген. Қолапышақтар, жебе ұштары, найза ұштары да металды өңдеу өнерінің куәсі. Қола дәуірінде ең бір өрістеген өнер түрі — көзе құмыралар жасау. Олардың тұрқының әдемілігімен қоса, бүйіріне, ернеуіне салған әшекейлері керемет өнер туындысы болып табылады. Қола дәуірі қыш ыдыстарындағы геометриялық өрнектерді кейінгі қазақтардың бау-басқұрларындағы, алашаларындағы өрнектермен салыстырсаңдар таңғаларлық ұқсастықты табасыңдар. Бұл нені көрсетеді? Жерімізді қола дәуірінде мекендеген тайпалар мен біздің мәдениетіміздің үндестігін, жалғастығын, алыс болса да, тектестігін дәлелдейді.
Көне замандағы кен өндірушілердің қонысы кенішке жақын болды. Кенді қорыту үшін өте күрделі құрылысты қазандықтар салынды. Қазандықта ауа үрлейтін көрік жұмыс істеді. Осындай қазандықтар көне кен орындарынан көптеп табылған.
1. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.
2. Қазақстан тарихы: Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, М.Қойгелдиев, т.б. Алматы: 2006.
2. Қазақстан тарихы: Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, М.Қойгелдиев, т.б. Алматы: 2006.
Жоспар
1. Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, қоғамдық құрылысы
2. Дәуірдің кезеңделуі
3. Орталық Қазақстанның қола дәуірі
4. Шығыс Қазақстанның қола дәуірі
5. Қола дәуіріндегі Солтүстік және Батыс Қазақстан
6. Қола дәуіріндегі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірі
7. Қола дәуірі ескерткіштері
8. Пайдаланылған әдебиеттер
Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, қоғамдық құрылысы
Қола дәуірінде жерімізді жайлаған тайпалар зергерлік өнер
туындыларын да қалдырды. Олар қоладан жасалған әр түрлі әшекей
бұйымдар: шығыршықтар, сақиналар,бі лезіктер, салпыншақ әшекейлер,
сырғалар, моншақтар. Білезік, сақиналар кейдеалтыннан да жасалатын болған.
Салпыншақ, бір жарым орамды алтын сырғалар көп кездеседі. Оларды самай
сырға деп атайды. Әр түрлі салпыншақтардан мойынға алқада таққан. Қола
дәуірінде кейінгі қазақтың кісе белбеуіне ұқс ас белбеулер де болған.
Әр түрлі жыртқыш аңдардың тісінен тізіп мойынға тұмарша да таққан. Аң
тісінен балаға бойтұмар тағу кейінгі қазақтарға дейін жеткен.
Андрондықтарда тас қашау өнері, сүйектен әр түрлі тұрмыстық зат жасау өнері
жақсы дамыған. Тастан ұршық басын, дәнүккіш, қоладан құрал-қарулар құятын
қалыптар жасаған. Сүйектен әшекей заттар,шүмек істеге н.
Қола дәуірі тайпалары металдан әр түрлі заттар жасауды әбден жақсы
игерген. Қолапышақтар, жебе ұштары, найза ұштары да металды
өңдеу өнерінің куәсі. Қола дәуірінде ең бір өрістеген өнер түрі —
көзе құмыралар жасау. Олардың тұрқының әдемілігімен қоса, бүйіріне,
ернеуіне салған әшекейлері керемет өнер туындысы болып табылады. Қола
дәуірі қыш ыдыстарындағы геометриялық өрне ктерді кейінгі қазақтардың бау-
басқұрларындағы, алашаларындағы өрнектермен салыстырсаңдар
таңғаларлық ұқсастықты табасыңдар. Бұл нені көрсетеді? Жерімізді қола
дәуірінде мекендеген тайпалар мен біздің мәдениетіміздің үндестігін,
жалғастығын, алыс болса да, тектестігін дәлелдейді.
Көне замандағы кен өндірушілердің қонысы кенішке жақын болды. Кенді
қорыту үшін өте күрделі құрылысты қазандықтар салынды.
Қазандықта ауа үрлейтін көрік жұмыс істеді. Осындай қазандықтар көне
кен орындарынан көптеп табылған.
Мал шаруашылығы
Мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы. Жабайы жануарларды қолға
үйретуге көшу адам қоғамы дамуының занды кезеңі болды. Қолға үйретілген
және қолда өсірілген жануарлар аңшылық сәтсіз болған күнде, әсіресе қыс
кезінде, тамақ қоры болуын қамтамасыз етті. Жабайы жануарларды қолға үйрету
сонау неолит дәуірінде басталды.
Солтүстік Арал өңіріндегі, Қазақста нның батыс, орталық және шығыс
аудандарындағы неолиттік тұрақтарда жабайы жануарлардың сүйектерімен қатар
қолға үйретілген сиырдың, жылкының, қойдың және ешкініңде болар, сүйектері
табылды". Неолиттен кейінгі қола дәуірінде қолға үйретілген жануарлардың
саны көбейді, малдың түр кұрамы да көбейді.Қола дәуірі шаруашылық нысаны
ретіндегі мал шаруашылығының үздіксіз дамыған уақыты болды. Қола дәуірінің
алдыңғы кезеңіндегі қоныстарда жиналған сүйек материал бұл уақытта
Қазақстан аумағындағы адамның негізгі кәсібі үй маңында мал өсіру болды
деуге мүмкіндік береді. Малдың көбі ірі қара болды; оны жаю үшін
жайылымдағы шалғын пайдаланылды. Қой мен жылқы аз болды. Кәрі малдар мен әр
жылғы төл қыска ет дайындауға арналды, ал төлдің бір бөлегі табында
қалдырылды. Үй маңында мал бағу бірте-бірте жайлауда мал бағуға ұласты.
Малды жайлауда бакканда бақташылар малмен бірге бір жайылымнан екінші
жайылымға көшіп отырды. Табын кұрамында ұсақ малдың (қой-ешкінің) және
жылқының үлесі көбейді. Мәселен, Атасуқонысынан табылған сүйектердің дені
жылқының сүйегі болып шықты. Ботай қонысынан алынған материалдың
көрсеткеніндей, жылқыны қолға үйрету мен оны салт мініп жүруге пайдалану
энеолит дәуірінде орын алған. Дамыған кола дәуірінде жылқы неғұрлым кең
көлемде: күш көлігі ретінде және салт мініп жүру үшін пайдаланылды. Мұны
Степняктағы, Айдаболдағы,Тастыбұлақтағы қоныстар дан табылған, сүйектен
жасалған жұмсақ ауыздықтардың айшықтары дәлелдейді. Жылқыны көлік ретінде
пайдалану даладағы және биік таудағы жайылымдарды игеру мүмкіншілігін
молайтты. Орталық Қазақстанныңдалаларында жабайы түйе қолға үйретілді. Ақсу-
Аюлы-2 кешендерінің бірін қазғанда ботаның сүйегі шықты. Алексеевка
қонысында да түйенің кейбір сүйектері табылды. Ежелгі замандағы мал
шаруашылығы экстенсивті шаруашылық болды. Жайылымдарды игеріп, көлемін
кеңейту, төзімді, тебінге жарайтын (қыста қар астынан аяғымен шөп аршып
алуға және ұзак жер жүруге кабілетті) жылқы, қой сияқты мал түрлерін
өсіріп, өндіру малдың кебеюіне жеткізді. Қола дәуірінің соңғы
кезеңіндеҚазақстанның далалық аудандарында мал өсіру шаруашылыктың негізгі
саласына айналды және көшпелі мал шаруашылығына жақын түрге ие болды. Ол
кезде Қазақстанның кең-байтақ аумағындағы халыктың бәрі бірдей шаруашылық
жүргізудің осы жаңа түрлеріне көше қоймаған болу керек. Мәселен, соңғы қола
дәуіріндегі Шығыс Қазақстандағы (Трушни- ково, Мало-Красноярка),Батыс
Қазақстандағы (Алексеевка) және Солтүстік Қазақстандағы (Явленко-1)
қоныстарда малдың дені әлі де ірі кара болған; мүның өзі Орталық
Қазақстанның тайпаларымен салыстырғанда бұл жерлерді мекендеушілердің көшіп-
қонуы аз болғандығын көрсетеді. Өнімді мал шаруашылығына көшу ілгері басқан
кұбылыс болды. Жаңа еңбек кұралы, өндіріс кұрал-жабдығы ретінде бақташы
тайпаларға мал материалдық игіліктер өндіруде көп артықшылықтар берді. Ет-
сүт өнімдерінің қоры молайды, олардың жаңа түрлері (ірімшік, сүзбе) пайда
болды, үй кәсібі (теріден, жүннен бұйым жасау) ұлғайды. Қазақстан аумағында
мал шаруашылығымен катар неолит дәуірінен бастап егіншілік дами бастады.
Қола дәуіріндегі тайпалардың шаруашылығында мал шаруашылығы мен егіншілік
бірін-бірі толықтырып, өзара байланысты болды. Мәселен, Усть-Нарым
қонысында (Шығыс Қазақстан) табылтан қыстырма орақтар егіншіліктің болғанын
көрсетеді. Ол уақыттағы адам кездейсоқ, ұсақ егістен өзендердің
жайылмаларындағы шатын алқаптарға тұрақты егін егуге көшті.
Егіншілік
Қазақстанның барлық аймақтарындағы тарихи тұрақтарда тас кетпен,
тас орақ, тасдәнүккіш, мүйіз теселер, тастан жасалған түйгіштер, келі-
келсаптар табылған. Бұл — қола дәуірінің басынан бастап-ақ жерімізді
мекендеген тайпалар тек малшылықпен ғана емес, қарапайым
кетпенді егіншілікпен де айналысқандығының дәлелі. Алғашқы егіншілік
үлкенөзендердің бойында емес, ұсақ өзен-сулардың, аққан бұлақтардың,
көлшіктердің жағасында да дамыды. Өйткені өзендердің биік
жағасына су шығару үшін жетілген құралдар, суландырудың дамыған
тәсілдері қажет. Қола дәуірінде Қазақстан аумағында ұсақ өзен-сулар маңында
егіншіліктің алғашқы қарапайым түрлері дамыды. Табиғи-
географиялық жағдайы қолайлы Жетісу, Оңтүстік Қазақстан
аймақтарында малшылықегіншіліктен басым болғанымен, солтүстік өңірлерде
егіншілік жақсы дамыған.
Қола дәуірінің соңына жататын қоныстарда қола және
мыс орақтар кездеседі. Көкшетау маңындағы Шағалалы қонысынан
қола шалғытабылған.Алдыңғы қола дәуірінің қоныстарында тастан және бұғы
мүйізінен жасалған теселер табылды. Жер қопсытатын таяқтармен және мүйіз
теселермен салыстырғанда тас кетпендер өнімдірек болды: бұлармен жерді
жақсырақ қопсыту болатын еді. Тастан астық үгетін құралдар да: астық
түйгіштер, тоқпакшалар, түйгіштер, келілер, келсаптар пайдаланылтан болса
керек, ал соңғы қола дәуірінде бітімі әр түрлі қола және мыс орақтар, кола
шалғылар пайдаланылды (Шағалалы конысы). Олар, сондай-ақ мал үшін қысқа
пішен дайындауда, қамыс дайындауда колданылған болуы мүмкін. Неғұрлым
жетілген құралдардың пайда болуына байланысты eric те біраз өсті. Негізінде
бидай, қарабидай, тары егілді. Дәнді дақылдардың бұл түрлерінің бәрі
қоныстарда салынған үйлер мен қора-қопсыларда айқын көрінеді. Егіншілік
өзінің сипаты жағынан қарапайым болып қала берді және мал өсірумен
салыстырғанда көмекші рөл атқарды, бірақ ол тамақ өнімдерін алудың манызды
көзі болды.
Қазақстан жерінде қола дәуіріне жататын қоныстар өте көп анықталған,
оның 60-тан астамында қазба жұмыстары жүргізілген. Қоныстар көбінесе
өзендердің жайпақ жағасында, кең жайылымдарда, кейде көл жағалауларында
орналасқан. Қоныстарда, әдетте, 5—10 үй, кейде 20 шақты үй болды. Тұрғын
үйлерді екі түрге бөлуге болады. Біріншісі — жартылай жертөле үйлер де,
екіншісі — жер бетіне салынған үйлер. Жартылай жертөле үйлердің қабырғасы
жартылай таспен қаланып, жерге батып тұрғанқабырғасы кейде қақпатаспен де
шегенделетін. Төбесін жуан сырғауылмен төртжаппа етіп жауып, содан соң
арасына қурай, шөп араласқан шыбықтармен шегендеп тастайтын.
Жер үстіне салынған үйлердің қабырғаларының әр жеріне жуан сырғауылдар
орнатылып, сырғауылдың арасына шетен тоқып, оны іші-
сыртынан балшықпен сылаған. Кейде тіреме бағанды құрылыс жасап алып, соған
сырғауылды бірінің үстіне бірін көлденеңінен байластырып, үйдің қабырғасын
жасаған.
Қола дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген тайпалар рулық тайпалық
құрылыста өмір сүрді. Тарихи-мәдени жағынан оларауқымы кең Андрондық тарихи-
мәдени бірлестіктің бір құрамдас бөлігі болды. Андрондық тарихи-мәдени
қауымдастық шығыстан батысқа қарай 3000 шақырымға, ал оңтүстіктен
солтүстікке қарай 14000 шақырымға жуық аумақта өмір сүрген. Осы тарихи-
мәдени бірлестік өз ғұмырында ру-тайпалық құрылыстан бастап, дамыған
патриархалдық қоғам, мүлік теңсізді гі, әлеуметтік әрқилылық деңгейге дейін
жетті.
Қола дәуірінің басында бұл тайпалар үй маңындағы бақташылық, кетпенді-
теселі егіншілікпен айналысты. Күнкөрістің қосымша көзі кей жерде
аңшылық, өзен-су маңайында балықшылық болды. Дегенмен қола дәуірі
тайпаларының шаруашылық-мәдени тұрпатын анықтайтын кәсіп, ол —малшылық еді.
Ал малшы тайпалардың ең бастапқы қоғамдық құрылысы — рулық-
патриархалдық құрылыс. Мал шаруашылығының, тау-кен өндірісінің
дамуына байланысты өндірісте ер адамның рөлі артты. Бұл патриархалдық
қатынастардың дамуына жағдай жасады . Андронов дәуірі ескерткіштерінде
кездесетін ерлі-зайыптыларды қатар жерлеу дәстүрі осы патриархалдық
салттың көрінісі. Андрондықтардың көлемі 300 шаршы метрге дейін болатын
үлкен үйлері де оларда үлкен патриархалдық отбасы тұрғандығының көрінісі.
Мал шаруашылығымен айналысқан, кейіннен көшпелі тұрмыс кешкен
андрондықтардада, қазақ жерін одан кейінгі мекендегенбасқа тайпадарда да
әйел затының қоғамдағы рөлі ешқашан төмендемеген. Бұдан 2300 жыл бұрын
Батыс Қазақстанды мекендеген сарматтардың әйелдері қоғамдағы орны жағынан
ерлерден кем түспеген.
Енисейдегі тағар мәдениетін қалдыру шытайпалар мен сарматтардың
әйелдерін де қару-жарағымен жерлеу дәстүрі осыны көрсеткендей.
Дәуірдің кезеңделуі
Тас ғасырынан кейін қола дәуірі келді. Біздің жерімізде қола дәуірі
б.з.д. 3-мыңжылдықта басталған. Қола дәуірі адамзат баласы тарихында ерекше
орын алады. Бұл дәуірде адамзат металды игерді. Ал өндіріске металдан
жасалған құралдардың енуі еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа
түрлерінің пайда болуына себеп болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды
қалыптастырды. Осы мәселелерді таратып, талдап көрейік.
Адамзат баласының ой-санасы, өмір сүру тәжірибесі заман өткен сайын өсіп,
өзгеріп отырды. Өндірістік тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Сөйтіп,
қоғамдық дамуда көбіне алға басу, ілгерілеушілік болып отырды. Қоғамдық
дамуды біз тек ұдайы алға басу тек сатылап биікке әрлеу деп түсінбеуіміз
керек. Адамзат қоғамының тарихында әр түрлі себептермен (табиғи зілзалалар,
соғыстар, жаппай қуғын-сүргіндер, формациялардың ауысуы, т.б.) үлкенді-
кішілі шегіністер де болып тұрды. Бірақ бұлар адамзат тарихындағы
ілгерілеушіліктің уакыттық тоқыраулары, мезгілдік шегіністері еді.
Сонымен жер жүзінде адамзат баласы металды қай кезде және кай жерлерде
игерді? Бұрынырақта ең көне металлургияның отаны Иран жері деп келген. Онда
б.з.д. 4500—4000 жылдарға жататын мыс және күміс заттар табылған.
Кейініректе Түркияның Анадолы жерінен б.з.д. 7-мыңжылдыққа жататын мыс және
қорғасын заттар табылған. Бұл — неолит заманында өндірілген металл
бұйымдар.
Металлургияның ең көне орталықтарына Қазақстан жері де кіреді. Оның
санатында қазіргі Жезқазған маңайы, Қалба жоталары, Алтай қойнауы бар.
Өндірісте, тұрмыста ең бірінші пайдаланылған металл — мыс. Адамдар алдымен
табиғатта кездесетін таза мыс қорытпасын пайдаланған. Осындай энеолит
дәуірінен бастап табиғи таза мыстан жасалған ұсақ құралдар — біздер, жебе
ұштары, мыс тілікшелер біздің жерімізде жиі кездеседі. Ал енді тотыққан
мыстан металл қорыту тек қола дәуірінде басталды.Қола табиғатта таза күйде
кездеспейді. Ол, негізінен, мыс пен қалайының қосындысынан жасалады.
Қазақстан жерінде қола дәуірінде, ерте темір дәуірінде мыс, қалайы, алтын
өндірген көне кеніштер өте көп. Мысалы, ондай кеніштер қазіргі Шығыс
Қазақстанда (Риддер, Бұқтырма, Қазаншұңқыр, т.б.), Орталық Қазақстанда
(Жезқазған маңайында, Қызылеспе, Қарқаралы, Ақшатау тауларында) болған. Бұл
сонау қола дәуірінен бастап көне заманда біздің жерімізде металлургия
өндірісінің өте күшті дамығандығын көрсетеді.
Қазақстанның қола дәуірі, шамамен б.з.д. XVIII—VIII ғасырлар аралығын
қамтиды. Кең тарихи-мәдени мағынасында қола дәуірінің алдыңғы (б.з.д. XVIII
—XVI ғғ.) ЖӘНЕ ортаңғы кезеңдерінде (б.з.д. XV—XII ғғ.) тұстас.
Қазақстанның қола дәуіріне үңілмес бұрын Андронов мәдениеті деп аталатын
мәдениетке тоқталайық.
Еуразия даласында қола дәуірінде өмір сүрген адамдардың қалдырған
мәдениеті тарих ғылымында Андронов мәдениеті деп аталады. Осы мәдениеттің
алғашқы ескерткіштері Андронов деген селоның жанында ашылған. Бұл село
Оңтүстік Сібірдегі Ачинск каласының жанында орналасқан. Бүгінгі таңда
Андронов мәдени- тарихи бірлестігінің қола заманында өте кең таралғандығы
белгілі болып отыр. Бұл ендік бойынша, Жайық өзенінен бастап, Енисей
өзеніне дейінгі аралықта, ал бойлық бойынша, Батыс Сібір орманды алқабынан
бастап, оңтүстікте Хорезмге, Сырдың төменгі ағысына дейін таралды. Олар
Тянь-Шаньға, Ферғанаға, тіпті Вахш өзенінің төменгі сағасына дейін барған
екен. Бұл мәдениет құрамына Қазақстан жері түгелімен кіреді.
Қола дәуірінде Қазақстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі
мәдениет болған. Оның көнесі — Андронов мәдениеті. Ал б.з.д. XII—VIII
ғасырларда соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан.
Орталық Қазақстанның қола дәуірі
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерінің ең көп таралған және жақсы
зерттелген аймағы — Орталық Қазақстан. Бұл аймак қола дәуірінде адамның
өмір сүруіне өте жайлы болды. Онда: Қарқаралы, Баянауыл, Ұлытау, Атасу,
Көкшетау, Имантау, Жақсы-Жаңғыз- тау, т.б. кішігірім таулар бар. Бұл
таулардың өзен-бұлақтарының бірі солтүстікке, бірі оңтүстікке қарай ағып
жатады. Оның үлкендері — Есіл, Нұра, Сарысу, Торғай өзендері. Біз бүгінге
дейін Бұл өлкелерде қола дәуірінде қандай тайпалар өмір сүргендігін
білмейміз. Археология ғылымында осындай аты белгісіз жұрттарды солардың
қалдырған археологиялық мәдениетінің атымен атайды. Қола дәуірінде
Қазақстан жерінде Андронов мәдениеті таралғаны белгілі. Біз Бұл кезеңде
өмір сүрген тайпаларды шартты түрде андрондықтар деп атаймыз.
Орталық Қазақстанды археологиялық жағынан жоспарлы, нысаналы зерттеу
1946 жылы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрылуымен
байланысты. Оны ұйымдастырған және 80-жылдардың басына дейін баскарған
Әлкей Қақанүлы Марғүлан болатын. Ә.Х.Марғүланның кезеңдеуі бойынша, Орталық
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштері екі мәдениетке — Андронов және
Беғазы-Дәндібай мәдениеттеріне жатады. Андронов мәдениеті екі кезеңге
бөлінеді: а) алдыңғысы—Нұра кезеңі; б) ортаңғысы—Атасу кезеңі. Нұра, Атасу
өзендері атымен аталады. Андронов мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай
мәдениетінің арасында өтпелі кезең бар. Өтпелі кезеңнің мерзімдемесі —
б.з.д. XII—XI ғасырлар. Беғазы-Дәндібай мәдениеті б.з.д. X—VIII ғасырлар,
Бұл соңғы қола дәуіріне жатады.
Нұра кезеңінін ескерткіштерін, негізінен алғанда, жерлеу орындары — көне
қорымдар құрайды.
Жерлеу орындары кішігірім қазандай, жалпақ тастарды жерге жартылай
батырып орнатқан қоршау түрінде болып келеді. Тас қоршаулардың пішімі әр
түрлі, киіз үйдің орны сияқты дөңгелек, тіктөртбүрышты, кейде тіпті шаршы
(квадрат) түрінде де кездеседі. Әдетте, қоршаудың орта шенінде қабір
болады. Қабір қабырғалары кішігірім жалпақ тастардан қаланған тас сандық
сияқты. Тас сандық үсті (беті) бір немесе екі-үш жалпақ тастармен жабылады.
Кейде тас сандықтың қабырғалары да тігінен қойылған үлкен жалпақ тастардан
жасалады.
Бұл дәуірде көбінесе өлген адамның сүйегін жартылай өртеп қойған.
Адамның денесін қабірден тыс жерде өртеп, содан соң күйген сүйектерін
қабірге жерлеген болуы керек. Өйткені адамның сүйектерімен қатар қойылған
қыш құмыраларда, әшекей заттарда, қару-жарақтарда оттың ізі, белгісі жоқ.
Нұра кезеңінін кейбір зираттарында адамды өртемей жерлеу ғұрпы да
кездеседі. Ақтоғай ауданының аумағында зерттелген Қанаттас деген жерлеу
кешенінің қоршауында адамды қабірдің ішіне кол-аяғын бүгіп отырғызып
жерлеген. Адамды қол-аяғын бауырына алғызып отырғызып жерлеу қола дәуірінің
басқа да ескерткіштерінде сирек болса да кездеседі. Кейбір андрондықтар
адам өлгеннен соң Жер-ананың жатырына да солай орналасуықажет деп
есептеген болуы керек. Нұра кезеңінін қоршауларында адаммен бірге қыш
құмыраларды, малдың етін қойған. Андронов дәуірінің Атасу кезеңінін ең көп
зерттелген ескерткіштері — сол жерлеу орындары. Оның аса белгілілері —
Айшырақ, Саңғыру-ІІ, Былқылдақ, т.б. Атасу кезеңінің жерлеу орындары да
Нұранікіндей дөңгелек, төртбұрышты қоршаулар болып келеді. Сондықтан
алдыңғы кезеңнің көп дәстүрлері мұнда да жалғасын тапқан. Атасу кезеңінде
адамды сол күйінде жерлеген, өртеген сүйектер өте сирек кездеседі. Бұл
кезеңнің қабірлері, негізінен, үлкен қақпатастардан салынған тас сандықтар.
Кейде әншейін жер қабір, кейде қабір — төрт ағаштан жасалған рама түрінде
де кездеседі. Қабірлер, әдетте, ұзына бойына шығыстан батысқа қарай
бағытталған. Атасу кезеңінде сонымен қатар қос кабірлер кездеседі. Бұл бір
қоршаудың ішінде қатарынан қойылған екі тас сандыққа екі адамды жерлеу
салты.
Атасу кезеңінде бір қоршаудың ішінде бірнеше қабір болады. Бұл бір атаның
баласы жерленген патриархалдық жерлеу орындары. Атасулықтар адамды қол
аяғын бүгіңкіреп, бір қырынан, көбіне сол жамбасына жатқызып жерлейтін
болған.
Атасу кезеңінде корымдардың, қоныстардың маңайында өлгендерге мінәжат
ететін арнаулы орындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, қоғамдық құрылысы
2. Дәуірдің кезеңделуі
3. Орталық Қазақстанның қола дәуірі
4. Шығыс Қазақстанның қола дәуірі
5. Қола дәуіріндегі Солтүстік және Батыс Қазақстан
6. Қола дәуіріндегі Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу өңірі
7. Қола дәуірі ескерткіштері
8. Пайдаланылған әдебиеттер
Қола дәуірі тайпаларының шаруашылығы, тұрмысы, қоғамдық құрылысы
Қола дәуірінде жерімізді жайлаған тайпалар зергерлік өнер
туындыларын да қалдырды. Олар қоладан жасалған әр түрлі әшекей
бұйымдар: шығыршықтар, сақиналар,бі лезіктер, салпыншақ әшекейлер,
сырғалар, моншақтар. Білезік, сақиналар кейдеалтыннан да жасалатын болған.
Салпыншақ, бір жарым орамды алтын сырғалар көп кездеседі. Оларды самай
сырға деп атайды. Әр түрлі салпыншақтардан мойынға алқада таққан. Қола
дәуірінде кейінгі қазақтың кісе белбеуіне ұқс ас белбеулер де болған.
Әр түрлі жыртқыш аңдардың тісінен тізіп мойынға тұмарша да таққан. Аң
тісінен балаға бойтұмар тағу кейінгі қазақтарға дейін жеткен.
Андрондықтарда тас қашау өнері, сүйектен әр түрлі тұрмыстық зат жасау өнері
жақсы дамыған. Тастан ұршық басын, дәнүккіш, қоладан құрал-қарулар құятын
қалыптар жасаған. Сүйектен әшекей заттар,шүмек істеге н.
Қола дәуірі тайпалары металдан әр түрлі заттар жасауды әбден жақсы
игерген. Қолапышақтар, жебе ұштары, найза ұштары да металды
өңдеу өнерінің куәсі. Қола дәуірінде ең бір өрістеген өнер түрі —
көзе құмыралар жасау. Олардың тұрқының әдемілігімен қоса, бүйіріне,
ернеуіне салған әшекейлері керемет өнер туындысы болып табылады. Қола
дәуірі қыш ыдыстарындағы геометриялық өрне ктерді кейінгі қазақтардың бау-
басқұрларындағы, алашаларындағы өрнектермен салыстырсаңдар
таңғаларлық ұқсастықты табасыңдар. Бұл нені көрсетеді? Жерімізді қола
дәуірінде мекендеген тайпалар мен біздің мәдениетіміздің үндестігін,
жалғастығын, алыс болса да, тектестігін дәлелдейді.
Көне замандағы кен өндірушілердің қонысы кенішке жақын болды. Кенді
қорыту үшін өте күрделі құрылысты қазандықтар салынды.
Қазандықта ауа үрлейтін көрік жұмыс істеді. Осындай қазандықтар көне
кен орындарынан көптеп табылған.
Мал шаруашылығы
Мал шаруашылығы мен егіншіліктің дамуы. Жабайы жануарларды қолға
үйретуге көшу адам қоғамы дамуының занды кезеңі болды. Қолға үйретілген
және қолда өсірілген жануарлар аңшылық сәтсіз болған күнде, әсіресе қыс
кезінде, тамақ қоры болуын қамтамасыз етті. Жабайы жануарларды қолға үйрету
сонау неолит дәуірінде басталды.
Солтүстік Арал өңіріндегі, Қазақста нның батыс, орталық және шығыс
аудандарындағы неолиттік тұрақтарда жабайы жануарлардың сүйектерімен қатар
қолға үйретілген сиырдың, жылкының, қойдың және ешкініңде болар, сүйектері
табылды". Неолиттен кейінгі қола дәуірінде қолға үйретілген жануарлардың
саны көбейді, малдың түр кұрамы да көбейді.Қола дәуірі шаруашылық нысаны
ретіндегі мал шаруашылығының үздіксіз дамыған уақыты болды. Қола дәуірінің
алдыңғы кезеңіндегі қоныстарда жиналған сүйек материал бұл уақытта
Қазақстан аумағындағы адамның негізгі кәсібі үй маңында мал өсіру болды
деуге мүмкіндік береді. Малдың көбі ірі қара болды; оны жаю үшін
жайылымдағы шалғын пайдаланылды. Қой мен жылқы аз болды. Кәрі малдар мен әр
жылғы төл қыска ет дайындауға арналды, ал төлдің бір бөлегі табында
қалдырылды. Үй маңында мал бағу бірте-бірте жайлауда мал бағуға ұласты.
Малды жайлауда бакканда бақташылар малмен бірге бір жайылымнан екінші
жайылымға көшіп отырды. Табын кұрамында ұсақ малдың (қой-ешкінің) және
жылқының үлесі көбейді. Мәселен, Атасуқонысынан табылған сүйектердің дені
жылқының сүйегі болып шықты. Ботай қонысынан алынған материалдың
көрсеткеніндей, жылқыны қолға үйрету мен оны салт мініп жүруге пайдалану
энеолит дәуірінде орын алған. Дамыған кола дәуірінде жылқы неғұрлым кең
көлемде: күш көлігі ретінде және салт мініп жүру үшін пайдаланылды. Мұны
Степняктағы, Айдаболдағы,Тастыбұлақтағы қоныстар дан табылған, сүйектен
жасалған жұмсақ ауыздықтардың айшықтары дәлелдейді. Жылқыны көлік ретінде
пайдалану даладағы және биік таудағы жайылымдарды игеру мүмкіншілігін
молайтты. Орталық Қазақстанныңдалаларында жабайы түйе қолға үйретілді. Ақсу-
Аюлы-2 кешендерінің бірін қазғанда ботаның сүйегі шықты. Алексеевка
қонысында да түйенің кейбір сүйектері табылды. Ежелгі замандағы мал
шаруашылығы экстенсивті шаруашылық болды. Жайылымдарды игеріп, көлемін
кеңейту, төзімді, тебінге жарайтын (қыста қар астынан аяғымен шөп аршып
алуға және ұзак жер жүруге кабілетті) жылқы, қой сияқты мал түрлерін
өсіріп, өндіру малдың кебеюіне жеткізді. Қола дәуірінің соңғы
кезеңіндеҚазақстанның далалық аудандарында мал өсіру шаруашылыктың негізгі
саласына айналды және көшпелі мал шаруашылығына жақын түрге ие болды. Ол
кезде Қазақстанның кең-байтақ аумағындағы халыктың бәрі бірдей шаруашылық
жүргізудің осы жаңа түрлеріне көше қоймаған болу керек. Мәселен, соңғы қола
дәуіріндегі Шығыс Қазақстандағы (Трушни- ково, Мало-Красноярка),Батыс
Қазақстандағы (Алексеевка) және Солтүстік Қазақстандағы (Явленко-1)
қоныстарда малдың дені әлі де ірі кара болған; мүның өзі Орталық
Қазақстанның тайпаларымен салыстырғанда бұл жерлерді мекендеушілердің көшіп-
қонуы аз болғандығын көрсетеді. Өнімді мал шаруашылығына көшу ілгері басқан
кұбылыс болды. Жаңа еңбек кұралы, өндіріс кұрал-жабдығы ретінде бақташы
тайпаларға мал материалдық игіліктер өндіруде көп артықшылықтар берді. Ет-
сүт өнімдерінің қоры молайды, олардың жаңа түрлері (ірімшік, сүзбе) пайда
болды, үй кәсібі (теріден, жүннен бұйым жасау) ұлғайды. Қазақстан аумағында
мал шаруашылығымен катар неолит дәуірінен бастап егіншілік дами бастады.
Қола дәуіріндегі тайпалардың шаруашылығында мал шаруашылығы мен егіншілік
бірін-бірі толықтырып, өзара байланысты болды. Мәселен, Усть-Нарым
қонысында (Шығыс Қазақстан) табылтан қыстырма орақтар егіншіліктің болғанын
көрсетеді. Ол уақыттағы адам кездейсоқ, ұсақ егістен өзендердің
жайылмаларындағы шатын алқаптарға тұрақты егін егуге көшті.
Егіншілік
Қазақстанның барлық аймақтарындағы тарихи тұрақтарда тас кетпен,
тас орақ, тасдәнүккіш, мүйіз теселер, тастан жасалған түйгіштер, келі-
келсаптар табылған. Бұл — қола дәуірінің басынан бастап-ақ жерімізді
мекендеген тайпалар тек малшылықпен ғана емес, қарапайым
кетпенді егіншілікпен де айналысқандығының дәлелі. Алғашқы егіншілік
үлкенөзендердің бойында емес, ұсақ өзен-сулардың, аққан бұлақтардың,
көлшіктердің жағасында да дамыды. Өйткені өзендердің биік
жағасына су шығару үшін жетілген құралдар, суландырудың дамыған
тәсілдері қажет. Қола дәуірінде Қазақстан аумағында ұсақ өзен-сулар маңында
егіншіліктің алғашқы қарапайым түрлері дамыды. Табиғи-
географиялық жағдайы қолайлы Жетісу, Оңтүстік Қазақстан
аймақтарында малшылықегіншіліктен басым болғанымен, солтүстік өңірлерде
егіншілік жақсы дамыған.
Қола дәуірінің соңына жататын қоныстарда қола және
мыс орақтар кездеседі. Көкшетау маңындағы Шағалалы қонысынан
қола шалғытабылған.Алдыңғы қола дәуірінің қоныстарында тастан және бұғы
мүйізінен жасалған теселер табылды. Жер қопсытатын таяқтармен және мүйіз
теселермен салыстырғанда тас кетпендер өнімдірек болды: бұлармен жерді
жақсырақ қопсыту болатын еді. Тастан астық үгетін құралдар да: астық
түйгіштер, тоқпакшалар, түйгіштер, келілер, келсаптар пайдаланылтан болса
керек, ал соңғы қола дәуірінде бітімі әр түрлі қола және мыс орақтар, кола
шалғылар пайдаланылды (Шағалалы конысы). Олар, сондай-ақ мал үшін қысқа
пішен дайындауда, қамыс дайындауда колданылған болуы мүмкін. Неғұрлым
жетілген құралдардың пайда болуына байланысты eric те біраз өсті. Негізінде
бидай, қарабидай, тары егілді. Дәнді дақылдардың бұл түрлерінің бәрі
қоныстарда салынған үйлер мен қора-қопсыларда айқын көрінеді. Егіншілік
өзінің сипаты жағынан қарапайым болып қала берді және мал өсірумен
салыстырғанда көмекші рөл атқарды, бірақ ол тамақ өнімдерін алудың манызды
көзі болды.
Қазақстан жерінде қола дәуіріне жататын қоныстар өте көп анықталған,
оның 60-тан астамында қазба жұмыстары жүргізілген. Қоныстар көбінесе
өзендердің жайпақ жағасында, кең жайылымдарда, кейде көл жағалауларында
орналасқан. Қоныстарда, әдетте, 5—10 үй, кейде 20 шақты үй болды. Тұрғын
үйлерді екі түрге бөлуге болады. Біріншісі — жартылай жертөле үйлер де,
екіншісі — жер бетіне салынған үйлер. Жартылай жертөле үйлердің қабырғасы
жартылай таспен қаланып, жерге батып тұрғанқабырғасы кейде қақпатаспен де
шегенделетін. Төбесін жуан сырғауылмен төртжаппа етіп жауып, содан соң
арасына қурай, шөп араласқан шыбықтармен шегендеп тастайтын.
Жер үстіне салынған үйлердің қабырғаларының әр жеріне жуан сырғауылдар
орнатылып, сырғауылдың арасына шетен тоқып, оны іші-
сыртынан балшықпен сылаған. Кейде тіреме бағанды құрылыс жасап алып, соған
сырғауылды бірінің үстіне бірін көлденеңінен байластырып, үйдің қабырғасын
жасаған.
Қола дәуірінде Қазақстан жерін мекендеген тайпалар рулық тайпалық
құрылыста өмір сүрді. Тарихи-мәдени жағынан оларауқымы кең Андрондық тарихи-
мәдени бірлестіктің бір құрамдас бөлігі болды. Андрондық тарихи-мәдени
қауымдастық шығыстан батысқа қарай 3000 шақырымға, ал оңтүстіктен
солтүстікке қарай 14000 шақырымға жуық аумақта өмір сүрген. Осы тарихи-
мәдени бірлестік өз ғұмырында ру-тайпалық құрылыстан бастап, дамыған
патриархалдық қоғам, мүлік теңсізді гі, әлеуметтік әрқилылық деңгейге дейін
жетті.
Қола дәуірінің басында бұл тайпалар үй маңындағы бақташылық, кетпенді-
теселі егіншілікпен айналысты. Күнкөрістің қосымша көзі кей жерде
аңшылық, өзен-су маңайында балықшылық болды. Дегенмен қола дәуірі
тайпаларының шаруашылық-мәдени тұрпатын анықтайтын кәсіп, ол —малшылық еді.
Ал малшы тайпалардың ең бастапқы қоғамдық құрылысы — рулық-
патриархалдық құрылыс. Мал шаруашылығының, тау-кен өндірісінің
дамуына байланысты өндірісте ер адамның рөлі артты. Бұл патриархалдық
қатынастардың дамуына жағдай жасады . Андронов дәуірі ескерткіштерінде
кездесетін ерлі-зайыптыларды қатар жерлеу дәстүрі осы патриархалдық
салттың көрінісі. Андрондықтардың көлемі 300 шаршы метрге дейін болатын
үлкен үйлері де оларда үлкен патриархалдық отбасы тұрғандығының көрінісі.
Мал шаруашылығымен айналысқан, кейіннен көшпелі тұрмыс кешкен
андрондықтардада, қазақ жерін одан кейінгі мекендегенбасқа тайпадарда да
әйел затының қоғамдағы рөлі ешқашан төмендемеген. Бұдан 2300 жыл бұрын
Батыс Қазақстанды мекендеген сарматтардың әйелдері қоғамдағы орны жағынан
ерлерден кем түспеген.
Енисейдегі тағар мәдениетін қалдыру шытайпалар мен сарматтардың
әйелдерін де қару-жарағымен жерлеу дәстүрі осыны көрсеткендей.
Дәуірдің кезеңделуі
Тас ғасырынан кейін қола дәуірі келді. Біздің жерімізде қола дәуірі
б.з.д. 3-мыңжылдықта басталған. Қола дәуірі адамзат баласы тарихында ерекше
орын алады. Бұл дәуірде адамзат металды игерді. Ал өндіріске металдан
жасалған құралдардың енуі еңбек өнімділігін арттырды, шаруашылықтың жаңа
түрлерінің пайда болуына себеп болды, жаңаша әлеуметтік қатынастарды
қалыптастырды. Осы мәселелерді таратып, талдап көрейік.
Адамзат баласының ой-санасы, өмір сүру тәжірибесі заман өткен сайын өсіп,
өзгеріп отырды. Өндірістік тәжірибе ұрпақтан-ұрпаққа берілді. Сөйтіп,
қоғамдық дамуда көбіне алға басу, ілгерілеушілік болып отырды. Қоғамдық
дамуды біз тек ұдайы алға басу тек сатылап биікке әрлеу деп түсінбеуіміз
керек. Адамзат қоғамының тарихында әр түрлі себептермен (табиғи зілзалалар,
соғыстар, жаппай қуғын-сүргіндер, формациялардың ауысуы, т.б.) үлкенді-
кішілі шегіністер де болып тұрды. Бірақ бұлар адамзат тарихындағы
ілгерілеушіліктің уакыттық тоқыраулары, мезгілдік шегіністері еді.
Сонымен жер жүзінде адамзат баласы металды қай кезде және кай жерлерде
игерді? Бұрынырақта ең көне металлургияның отаны Иран жері деп келген. Онда
б.з.д. 4500—4000 жылдарға жататын мыс және күміс заттар табылған.
Кейініректе Түркияның Анадолы жерінен б.з.д. 7-мыңжылдыққа жататын мыс және
қорғасын заттар табылған. Бұл — неолит заманында өндірілген металл
бұйымдар.
Металлургияның ең көне орталықтарына Қазақстан жері де кіреді. Оның
санатында қазіргі Жезқазған маңайы, Қалба жоталары, Алтай қойнауы бар.
Өндірісте, тұрмыста ең бірінші пайдаланылған металл — мыс. Адамдар алдымен
табиғатта кездесетін таза мыс қорытпасын пайдаланған. Осындай энеолит
дәуірінен бастап табиғи таза мыстан жасалған ұсақ құралдар — біздер, жебе
ұштары, мыс тілікшелер біздің жерімізде жиі кездеседі. Ал енді тотыққан
мыстан металл қорыту тек қола дәуірінде басталды.Қола табиғатта таза күйде
кездеспейді. Ол, негізінен, мыс пен қалайының қосындысынан жасалады.
Қазақстан жерінде қола дәуірінде, ерте темір дәуірінде мыс, қалайы, алтын
өндірген көне кеніштер өте көп. Мысалы, ондай кеніштер қазіргі Шығыс
Қазақстанда (Риддер, Бұқтырма, Қазаншұңқыр, т.б.), Орталық Қазақстанда
(Жезқазған маңайында, Қызылеспе, Қарқаралы, Ақшатау тауларында) болған. Бұл
сонау қола дәуірінен бастап көне заманда біздің жерімізде металлургия
өндірісінің өте күшті дамығандығын көрсетеді.
Қазақстанның қола дәуірі, шамамен б.з.д. XVIII—VIII ғасырлар аралығын
қамтиды. Кең тарихи-мәдени мағынасында қола дәуірінің алдыңғы (б.з.д. XVIII
—XVI ғғ.) ЖӘНЕ ортаңғы кезеңдерінде (б.з.д. XV—XII ғғ.) тұстас.
Қазақстанның қола дәуіріне үңілмес бұрын Андронов мәдениеті деп аталатын
мәдениетке тоқталайық.
Еуразия даласында қола дәуірінде өмір сүрген адамдардың қалдырған
мәдениеті тарих ғылымында Андронов мәдениеті деп аталады. Осы мәдениеттің
алғашқы ескерткіштері Андронов деген селоның жанында ашылған. Бұл село
Оңтүстік Сібірдегі Ачинск каласының жанында орналасқан. Бүгінгі таңда
Андронов мәдени- тарихи бірлестігінің қола заманында өте кең таралғандығы
белгілі болып отыр. Бұл ендік бойынша, Жайық өзенінен бастап, Енисей
өзеніне дейінгі аралықта, ал бойлық бойынша, Батыс Сібір орманды алқабынан
бастап, оңтүстікте Хорезмге, Сырдың төменгі ағысына дейін таралды. Олар
Тянь-Шаньға, Ферғанаға, тіпті Вахш өзенінің төменгі сағасына дейін барған
екен. Бұл мәдениет құрамына Қазақстан жері түгелімен кіреді.
Қола дәуірінде Қазақстан жерінде бірінен соң бірі жалғасып келетін екі
мәдениет болған. Оның көнесі — Андронов мәдениеті. Ал б.з.д. XII—VIII
ғасырларда соңғы қола дәуірінде Беғазы-Дәндібай мәдениеті қалыптасқан.
Орталық Қазақстанның қола дәуірі
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерінің ең көп таралған және жақсы
зерттелген аймағы — Орталық Қазақстан. Бұл аймак қола дәуірінде адамның
өмір сүруіне өте жайлы болды. Онда: Қарқаралы, Баянауыл, Ұлытау, Атасу,
Көкшетау, Имантау, Жақсы-Жаңғыз- тау, т.б. кішігірім таулар бар. Бұл
таулардың өзен-бұлақтарының бірі солтүстікке, бірі оңтүстікке қарай ағып
жатады. Оның үлкендері — Есіл, Нұра, Сарысу, Торғай өзендері. Біз бүгінге
дейін Бұл өлкелерде қола дәуірінде қандай тайпалар өмір сүргендігін
білмейміз. Археология ғылымында осындай аты белгісіз жұрттарды солардың
қалдырған археологиялық мәдениетінің атымен атайды. Қола дәуірінде
Қазақстан жерінде Андронов мәдениеті таралғаны белгілі. Біз Бұл кезеңде
өмір сүрген тайпаларды шартты түрде андрондықтар деп атаймыз.
Орталық Қазақстанды археологиялық жағынан жоспарлы, нысаналы зерттеу
1946 жылы Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясының құрылуымен
байланысты. Оны ұйымдастырған және 80-жылдардың басына дейін баскарған
Әлкей Қақанүлы Марғүлан болатын. Ә.Х.Марғүланның кезеңдеуі бойынша, Орталық
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштері екі мәдениетке — Андронов және
Беғазы-Дәндібай мәдениеттеріне жатады. Андронов мәдениеті екі кезеңге
бөлінеді: а) алдыңғысы—Нұра кезеңі; б) ортаңғысы—Атасу кезеңі. Нұра, Атасу
өзендері атымен аталады. Андронов мәдениеті мен Беғазы-Дәндібай
мәдениетінің арасында өтпелі кезең бар. Өтпелі кезеңнің мерзімдемесі —
б.з.д. XII—XI ғасырлар. Беғазы-Дәндібай мәдениеті б.з.д. X—VIII ғасырлар,
Бұл соңғы қола дәуіріне жатады.
Нұра кезеңінін ескерткіштерін, негізінен алғанда, жерлеу орындары — көне
қорымдар құрайды.
Жерлеу орындары кішігірім қазандай, жалпақ тастарды жерге жартылай
батырып орнатқан қоршау түрінде болып келеді. Тас қоршаулардың пішімі әр
түрлі, киіз үйдің орны сияқты дөңгелек, тіктөртбүрышты, кейде тіпті шаршы
(квадрат) түрінде де кездеседі. Әдетте, қоршаудың орта шенінде қабір
болады. Қабір қабырғалары кішігірім жалпақ тастардан қаланған тас сандық
сияқты. Тас сандық үсті (беті) бір немесе екі-үш жалпақ тастармен жабылады.
Кейде тас сандықтың қабырғалары да тігінен қойылған үлкен жалпақ тастардан
жасалады.
Бұл дәуірде көбінесе өлген адамның сүйегін жартылай өртеп қойған.
Адамның денесін қабірден тыс жерде өртеп, содан соң күйген сүйектерін
қабірге жерлеген болуы керек. Өйткені адамның сүйектерімен қатар қойылған
қыш құмыраларда, әшекей заттарда, қару-жарақтарда оттың ізі, белгісі жоқ.
Нұра кезеңінін кейбір зираттарында адамды өртемей жерлеу ғұрпы да
кездеседі. Ақтоғай ауданының аумағында зерттелген Қанаттас деген жерлеу
кешенінің қоршауында адамды қабірдің ішіне кол-аяғын бүгіп отырғызып
жерлеген. Адамды қол-аяғын бауырына алғызып отырғызып жерлеу қола дәуірінің
басқа да ескерткіштерінде сирек болса да кездеседі. Кейбір андрондықтар
адам өлгеннен соң Жер-ананың жатырына да солай орналасуықажет деп
есептеген болуы керек. Нұра кезеңінін қоршауларында адаммен бірге қыш
құмыраларды, малдың етін қойған. Андронов дәуірінің Атасу кезеңінін ең көп
зерттелген ескерткіштері — сол жерлеу орындары. Оның аса белгілілері —
Айшырақ, Саңғыру-ІІ, Былқылдақ, т.б. Атасу кезеңінің жерлеу орындары да
Нұранікіндей дөңгелек, төртбұрышты қоршаулар болып келеді. Сондықтан
алдыңғы кезеңнің көп дәстүрлері мұнда да жалғасын тапқан. Атасу кезеңінде
адамды сол күйінде жерлеген, өртеген сүйектер өте сирек кездеседі. Бұл
кезеңнің қабірлері, негізінен, үлкен қақпатастардан салынған тас сандықтар.
Кейде әншейін жер қабір, кейде қабір — төрт ағаштан жасалған рама түрінде
де кездеседі. Қабірлер, әдетте, ұзына бойына шығыстан батысқа қарай
бағытталған. Атасу кезеңінде сонымен қатар қос кабірлер кездеседі. Бұл бір
қоршаудың ішінде қатарынан қойылған екі тас сандыққа екі адамды жерлеу
салты.
Атасу кезеңінде бір қоршаудың ішінде бірнеше қабір болады. Бұл бір атаның
баласы жерленген патриархалдық жерлеу орындары. Атасулықтар адамды қол
аяғын бүгіңкіреп, бір қырынан, көбіне сол жамбасына жатқызып жерлейтін
болған.
Атасу кезеңінде корымдардың, қоныстардың маңайында өлгендерге мінәжат
ететін арнаулы орындар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz