Қазақстандық шығыс Арал өңірінің географиялық орны мен геоморфологиясы

1 Арал өңірі климатының экологиялық орта факторлары
2 Өсімдік экологиясы . биотикалық факторлар
3 Топырақтың экологиялық.мелиоративтік өзгеруі
.4 Топырақтағы органикалық зат (гумус) пен азоттың режимі
5 Арал өңірінің суармалы аймағында топырақ құнарын көтеру

Бұл өңір Қызылорда облысының әкімшілік аумағына кіреді. Ол Тұран ойпатының ауқымды құмды-саздақ жазығында орналасқан. Облыс жерінің Оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің Солтүстік бөлігі, Солтүстігінде-орталық Қазақстанның оңтүстік шетіндегі үштік-бар қыраты мен Қарақұм құмдары. Өңірдің ауқымды бөлігі - Сырдария өзенінің ескі және жаңа (Қазалы оазисі) атыраулары. Батысында Арал теңізі.
3.2 Арал өңірі климатының экологиялық орта факторлары
Өңірдің климаты континенттік-жазы ыстық, әрі құрғақ, қысы суық, жылдық жалпы орта температура 8,4-8,90С. Климат жалпы контингенттік болғанымен әр түрлі суармалы (күріш, бидай, жүгері т.б.) дақылдар егуге қолайлы. Соңғы жылдары экологиялық тоқырауға байланысты ауа құрғақтығының күшеюі, табиғи өсімдіктерінің азғындауы климат режимінің өзгере бастағанын көрсетеді.
3.3 Өсімдік экологиясы – биотикалық факторлар
Өңірдің топырақ-климат жағдайы екі түрлі-Сырдарияның ескі атыраулық жазығы және оны айнала қоршап жатқан шөл және шөлейт дала. Сол аймақтарда өсімдік қауымдастығы Сырдария өзені атырауының, саздақ жазықтардың, құмды даланың және тау етегіндегі (Қаратаудың батыс шеті) жазықтардың өсімдіктері болып төрт топқа бөлінеді. Сыр бойының гидроморф жерлерінің өсімдігін тез ауысып тұратын ортаға бейімделген плаккаттық топтар, ал шөл және шөлейт аймақтарда эфемер жусанды өсімдік қауымдастықтары құрайды. Өңірдің орманы субаэралдық бөлігінде сексеуіл және гидроморф жерлер жиделі тоғай құрайды.
3.4 Топырақ – экологиялық орта
Сырдарияның атырауындағы топырақтың тегі аллювийлік шөгінділер. Профилі қабаттасып жатады. Шаруашылық маңызы бар барлық топырақ түрлерін үш категорияға және он мелиоративтік топтарға бөледі. Бірінші және екінші категорияға жататын топырақ түрінің 7 тобы әртүрлі дәрежеде шаруашылыққа пайдаланылады.

1.Нұрғызарынов А.М., Тоқтамысов Ә.М., Елеуова Э.Ш. Арал өңірін экологиялық сауықтырудың өзекті мәселелері. // Қорқыт ата атындағы ҚМУ «Хабаршысы» № 2 (20) Қызылорда, 2005 ж.
2.Cаданов А.К., Токтамысов А.М., Елеуова Э.Ш. Экологические проблемы дальнейшего развития орошаемого земледелия в Приаралье. // Қорқыт ата атындағы ҚМУ «Хабаршысы» № 2 (26) Қызылорда, 2008 ж.
3.Елеуова Э.Ш. Арал өңірінің ауылшаруашылығы өндірісінің экологиялық проблемалары. // Қорқыт ата атындағы ҚМУ «Хабаршысы» № 1 (29) Қызылорда, 2010 ж.
4.Нұрғызарынов А.М.,Тоқтамысов Ә.М.,Елеуова Э.Ш. Арал өңірінде егіншілікті дамытудың экологиялық мәселелері. // «Ізденіс-Поиск» журналы №3 (1) Алматы, 2010 ж.
5. Елеуова Э.Ш. Сырдарияның төменгі ағысында суармалы топырақтағы гумус пен азоттың динамикасына экологиялық жағдайдың әсері. // «Жаршы» журналы №8 Алматы, 2010 ж.
6. Елеуова Э.Ш. Некоторые вопросы эффективного использования пласта многолетних трав в орошаемой зоне Приаралья. // «Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана» Алматы, 2010 г.
7.Нұрғызарынов А.М., Елеуова Э.Ш. Арал өңірінің қуаңдануына байланысты суармалы топырақ құнарының қалыптасу ерекшеліктері.// «Жаршы» журналы №11 Алматы, 2010 ж.
8.Елеуова Э.Ш. Пути повышения плодородия почв и продуктивности рисовых систем Приаралья. // «Ізденіс-Поиск» №4 (2) 2010 г.
9. Нұрғызарынов А.М., Елеуова Э.Ш. Арал теңізінің Шығыс кепкен табанының табиғатының қалыптасу ерекшеліктері. // «Ауылшаруашылық өндірісінің жаңа технологиялары: проблемалары, міндеттері, шешу жолдары». Республикалық ғылыми- практикалық конференция материалдарының жинағы. Қызылорда, 2000ж.
10.Елеуова Э.Ш.,Тоқтамысов Ә.М., Нұрғызарынов А.М. Проблемы дальнейшего развития орошаемого земледелия в Приаралье. // «Үздіксіз кәсіби білім беру: проблемалары мен болашағы» тақырыбындағы республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдарының жинағы. 2010ж.
11.Елеуова Э.Ш. Состояния и перспективы повышения эффективного плодородия орошаемых почв в низовьях реки Сырдарьи. // «Современные проблемы рационального использования водных ресурсов в Казахстане». Международная научно-практическая конференция. Тараз. 2010г.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандық шығыс Арал өңірінің географиялық орны мен геоморфологиясы
Бұл өңір Қызылорда облысының әкімшілік аумағына кіреді. Ол Тұран
ойпатының ауқымды құмды-саздақ жазығында орналасқан. Облыс жерінің
Оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің Солтүстік бөлігі, Солтүстігінде-орталық
Қазақстанның оңтүстік шетіндегі үштік-бар қыраты мен Қарақұм құмдары.
Өңірдің ауқымды бөлігі - Сырдария өзенінің ескі және жаңа (Қазалы оазисі)
атыраулары. Батысында Арал теңізі.
3.2 Арал өңірі климатының экологиялық орта факторлары
Өңірдің климаты континенттік-жазы ыстық, әрі құрғақ, қысы суық, жылдық
жалпы орта температура 8,4-8,90С. Климат жалпы контингенттік болғанымен әр
түрлі суармалы (күріш, бидай, жүгері т.б.) дақылдар егуге қолайлы. Соңғы
жылдары экологиялық тоқырауға байланысты ауа құрғақтығының күшеюі, табиғи
өсімдіктерінің азғындауы климат режимінің өзгере бастағанын көрсетеді.
3.3 Өсімдік экологиясы – биотикалық факторлар
Өңірдің топырақ-климат жағдайы екі түрлі-Сырдарияның ескі атыраулық
жазығы және оны айнала қоршап жатқан шөл және шөлейт дала. Сол аймақтарда
өсімдік қауымдастығы Сырдария өзені атырауының, саздақ жазықтардың, құмды
даланың және тау етегіндегі (Қаратаудың батыс шеті) жазықтардың
өсімдіктері болып төрт топқа бөлінеді. Сыр бойының гидроморф жерлерінің
өсімдігін тез ауысып тұратын ортаға бейімделген плаккаттық топтар, ал шөл
және шөлейт аймақтарда эфемер жусанды өсімдік қауымдастықтары құрайды.
Өңірдің орманы субаэралдық бөлігінде сексеуіл және гидроморф жерлер жиделі
тоғай құрайды.
3.4 Топырақ – экологиялық орта
Сырдарияның атырауындағы топырақтың тегі аллювийлік шөгінділер. Профилі
қабаттасып жатады. Шаруашылық маңызы бар барлық топырақ түрлерін үш
категорияға және он мелиоративтік топтарға бөледі. Бірінші және екінші
категорияға жататын топырақ түрінің 7 тобы әртүрлі дәрежеде шаруашылыққа
пайдаланылады.
3.5 Су қорлары, негізгі биохимиялық үрдістерге қатысты экологиялық
факторлар
Жер бетіндегі, жер астындағы және егістік алқаптардан шыққан қашыртқы
сулар құрайды. Жер асты сулары ащы. Облыс жерінде пайдаланатын тұщы судың
балансы Сырдария өзенінің аяғына келетін судан тұрады.
4 Арал өңірінде суармалы егіншіліктің дамуы және су тапшылығынан
күрделі экологиялық жағдайдың қалыптасуы
4.1 Сырдарияның төменгі ағысында суармалы егіншіліктің даму жолы
Жаңа дәуірде Сырдарияның атырауын мекендеген елдің отырықшылыққа
бейімделіп, егіншілікпен айналысуына ХІХ ғасырдың ортасында осы өлкенің
Сырдария облысы болып Ресейге қосылуы ықпалын тигізді. Сол тұста Қазалы
және Перовск ояздықтары құрылып, өлкеде егіншіліктің дамуына жаңа сипат
берді. Әйтсе егіншіліктің дамуы онша мардымды болмады. Тек Қазан
төңкерісінен кейін 1929 жылы Сырдарияның төменгі ағысында ірі ұжымшарлық
өндіріс құрылды (кесте 1)

Кесте 1 – Сырдарияның төменгі ағысындағы суармалы егіс көлемінің динамикасы
(мың гектар)

Суармалы егіс Жылдар
Егіс көлемі1927 1929 1936 1951 1955
егіс көлемі
мамыр маусым шілде тамыз
1 2 3 4 5
Сидератқа (жасыл 19.05. күрішті суға 0-20 527 7,2
тыңайтқыш) егілген бастыру алдында
күріш 10.07. күріштің
вегетациясы кезінде
0-1 -97 9,2
10-20 -64 8,7
20-30 -96 8,4
15.09. күрішті ору 0-10 189 7,4
алдында
10-20 334 7,2
20-30 334 7,2
Үш жылдық жоңышқаның 15.05. күрішті суға 0-10 387 7,5
орнына егілген күріш бастыру алдында
10-20 407 7,5
20-30 382 7,5
16.07. күріштің 0-20 -153 9,1
вегетация кезінде
20-30 -103 8,8

Тәжірибе үшін күріш егілген шалғынды батпақ топырақтың тотығу-
тотықсыздану (Т-Т) потенциалын арнайы зерттегенде жоғарыда айтылған жайды
сипаттайтын мәлімет алынды. Атызды суға бастыру алдында топырақтың 0-10 см
қабатындағы Т-Т потенциалынын деңгейі 336 МВ (милливольт) болып, жерді суға
бастырған соң он күн өткенде (5 маусым) қайталап жүргізген өлшеу сол
терендіктегі потенциал 215 мв-қа дейін төмендегенін көрсетті. Атызды суға
бастырған мерзімнен 75 күн өткеннен кейін (тамыздың 10-күні) күріштің суын
тарту алдында тағы да өлшегенде топырақтың Т-Т потенциалы 152 мв-қа дейін
түсті. Басқа зерттеуде [96], маусым-шілде айларында-жасаң органикалық затқа
бай топырақтағы Т-Т потенциал тіпті теріс мән көрсеткен (4-кесте). Демек,
топырақта органикалық зат неғұрлым көп болса, тотықсыздану процесі
солғұрлым қарқынды жүреді
Бұл өңірдің топырақтарында сульфатредукция процесінің ерекшелігі
бар. Ол күкірт-сутектің топырақтағы кальций және темірдің катиондарымен
қосылып ерімейтін сульфидтер түзуі. Ал күкірт сутектің тотығып, элементтік
күкіртке айналуына микробиологиялық процестердің пәлендей ықпалы болмайды,
ол тек химиялық жолмен жүретіндігі дәлелденді.
5. Далалық тәжірибе нәтижесі және топырақтың қоректік зат режимі
5.1 Топырақ құнарына байланысты әр түрлі дақылдардың өнімділігі
Сырдарияның төменгі ағысында егілетін көптүрлі суармалы дақылдардың
бастысы күріш дақылы болғандықтан топырақ құнарының қалыптасуы, динамикасы
және оның әр түрлі дақылдардың өніміне әсері күріш ауыспалы егісінің
танаптарында алғы дақылдар зерттелді.

Кесте 5 – Әр түрлі дақылдардан кейін егілген күріштің өнімділігі
2002 жыл 2003 жыл
Тәжірибенің Фон Өнімі,цгаТәжірибенің Фон Өнімі,цг
нұсқалары (вариант) нұсқалары а
(вариант)
Үздіксіз (21 жыл б\у 15,7 Үздіксіз (22 б\у 16,0
күріш егісі жыл күріш
бақылау) егісі бақылау)
N150P120 51,3 N150P120 47,5
2 жылдық жоңышқа б\у 29,7 2 жылдық б\у 24,1
шымы жоңышқаның
аударма шымы
N90P90 69,0 N120P120 53,7
Мелиоративтік танапб\у 20,7 2-жылдық б\у 37,0
донниктің шымы
N120P30 53,2 N90P90 63,4
Донниктің (сидерат)б\у 29,0 Донниктің б\у 33,3
аударма шымы (сидерат) шымы
N120P90 65,7 N90P90 58,7
Донниктің аударма б\у 31,7 - - -
шымы
N120P90 67,6 - -

2004-2005 жылдары жүргізген тәжірибе әр түрлі дақылдардың астында
топырақ құнарының қалыптасуы мен тиімділігі жөнінде алдыңғы жылдардағы
мәліметтерге ұқсас мәлімет алынды (кесте 6).

Кесте 6 – Тәжірибелік күріш егісінің өнімі.
2004 жыл 2005 жыл
Тәжірибенің Фон Өнімі,цгаТәжірибенің Фон Өнімі,цг
нұсқалары (вариант) нұсқалары а
(вариант)
Үздіксіз (23 жыл) б\у 13,9 Үздіксіз (24 б\у 11,2
күріш егісі бақылау) жыл) күріш
егісі бақылау
N150P120 50,7 N150 45,1
Жоңышқаның аударма б\у 24,5 донниктің б\у 24,0
шымына 3шіжыл аударма шымы
егілген күріш
N150P120 66,4 N90P12060,1
2-жылдық донниктің б\у 28,9 Донниктің б\у 23,7
шымы (пласт) сидерат
аударма шымы
N90P90 69,6 N90P12057,2
Донниктің сидерат б\у 25,8 Донниктің б\у 29,7
шымы шымы
(пласт)
N90P90 64,1 N90P12063,5
Донниктің сидерат б\у 26,6 - - -
аударма шымы (оборот
пласта)
N120P90 62,0 - -

2005 жылы жүргізген далалық тәжірибе бақылау нұсқасында күріш дақылы 24
жыл ауысымсыз егіліп, онан басқа үш нұсқада донниктің шымы, аударма шымы
және сидерат шымына күріш егілді. Бақылау нұсқасында тыңайтқышсыз егілген
егістің өнімі 11,2 цга болғанда, осында тыңайтқышпен егілген егінге тек
қана N150 кгга бергенде өнім 45,1 цга-дан айналды, яғни тыңайтқышсыз
бақылаумен салыстырғанда 33,9 цга үстеме өнім алынды. Бұл нұсқада
тыңайтқыштардан тек азот (150 кгга) бергендегі мақсат топырақтағы
фосфордың қорын күріш өсімдігі қалай пайдаланады екен дегенді білу еді.
Мұнда да минерал тыңайтқыштар құрамында органикалық зат бар топырақ
тиімділік көрсететіні белгілі. Осы мәліметтердің негізінде суармалы
топырақтардың құрамында минералдық тыңайтқыштар көп болғанымен, егер ортаға
биологиялық белсенділік беретін органикалық заттың қоры тапшы болса, онда
топырақтың құнары күткендей тиімділік көрсетпейді деуге болады.
Ауыспалы егіс танаптарында күріштен шыққан жердің құнарын қалпына
келтіру мақсатында әр түрлі іркіп суаратын дақылдар және көпжылдық шөптер
(жоңышқа, донник) егілді. 2002-2003 жылдары көпжылдық шөптер басқа
дақылдардың астына бүркеме әдісімен егілген болатын. Бүркеме дақылдар
бидай, арпа, сұлы және мақсары (софлор) (кесте 7).

Кесте 7 – Аралас егілген дақылдардың өнімділігі
Бүркеме 2002 жыл 2003 жыл
дақыл
Фон Бүркеме Шөптің Фон Бүркеме Шөптің
дақылдың (донник) дақылдың (донник)
өнімі цгаөнімі, өнімі цга өнімі, цга
цга
Бидай б\у 17,3 80,1 б\у 19,3 70,0
N60P60 29,0 90,4 N60P60 30,4 75,3
Арпа б\у 15,5 81,1 б\у 18,7 74,0
N60P60 23,3 89,7 N60P60 26,0 82,3
Сұлы б\у - - б\у 20,3 70,7
N60P60 - - N60P60 30,7 76,7
Мақсары б\у 7,1 77,5 б\у 7,7 81,3
N60P60 8,8 86,0 N60P60 9,3 92,7

2004-2005 жылдары іркіп суаратын дақылдардың 5 түрі дербес (бүркеме
емес) егіліп, олардың күріштен кейін топырақ құнарының қалыптасуына және
ортаның экология-мелиоративтік күйіне әсері зерттелді. Тәжірибелік дақылдар
бидай, арпа, сұлы, мақсары және қант қызылшасы әр нұсқада тыңайтқышсыз
(бақылау) және тыңайтқыш берілген бөлшектерде орналасты. Алдыңғы төрт
танапқа егілген бидай, арпа, сұлы және мақсары бірдей дозада N60P60 кгга
және қант қызылшасына- N90P60 кгга берілді.
Дәнді дақылдар бидай мен арпаға минерал тыңайтқыштардың гектарлық
дозасын азот 60 және фосфор 60 келіден бергенде, бидайдың гектарлық өнімі
20,5 центнер болса, арпаның өнімі-18,3 цга-дан айналды, яғни араларындағы
айырмашылық 2,2 цга (кесте 8).

Кесте 8 – Күріштен шыққан жерге егілген әр түрлі дақылдардың өнімі

Дақылдар 2004 жыл 2005 жыл
фон шығымды- өнімі, фон шығымды- өнімі,
лығы,% цга лығы,% цга
Бидай б\у 40,8 16,0 б\у 42,0 12,1
N60P60 43,5 20,5 N60P60 41,6 18,5
Арпа б\у 49,3 14,1 б\у 48,7 11,7
N60P60 50,8 18,3 N60P60 51,0 16,1
Сұлы б\у 55,5 17,7 б\у 54,6 14,0
N60P60 56,8 19,8 N60P60 55,0 19,5
Мақсары б\у 91,0 8,7 б\у 90,0 7,0
N60P60 90,0 10,3 N60P60 94,4 8,5
Қант б\у 60,0 103,0 б\у 59,0 309,0
қызылшасы
N60P60 55,0 481,0 N60P60 56,0 460,0

Түсініктеме: б\у (без удобрений)- тыңайтқыш берілмеген нұсқа (бақылау).
N-азот, P-фосфор, олардың оң жағындағы сандық белгі бір гектар егіске
есептеп берілген таза қоректік заттың мөлшері;
цга-центнер есебімен гектарлық өнім.
Біздің әр жылғы тәжірибелік мәліметтерімізге қарағанда, егер арпа
егісіне өз дәрежесінде күтімі мен қамқорлық болса, онда оның өнімі бидайдан
кем түспейді, әсіресе, суармалы жерде. Бірақ арпаны қанша күтіп,
баптағанымен оның өнімі 8-10 цга деңгейінен көтерілмейді.
Қазіргі су тапшылығы жиі қайталанып тұрған жағдайда суармалы егістің
құрылымына бір қатар өзгерістер енгізу қажеттігі туындап отыр. Соның бірі
суға онша тілек емес арпа, сұлы дақылдарының егіншілік құрылымына енгізіп,
олардың егіс көлемін көбейту болмақ. Әсіресе, арпа суды үнемдеп жұмсайтын,
агротехникасы өз дәрежесінде болса экономикалық жағынан тиімді дақыл.
Сонымен бірге тәжірибе үшін күріштен кейін егілген дақылдардың
қатарында техникалық дақылдар-мақсары (сафлор) мен қант қызылшасы бар.
Тағамдық май беретін мақсары дақылы да Сырдарияның төменгі ағысындағы
суармалы алқаптарға кем-кемнен жол тауып келеді. Бұл дақылды Қызылорда
облысының барлық аудандарында деп айтуға болады, шағын көлемде егіп жүр.
Соңғы жылдары Арал өңірінде қант қызылшасына мән беріліп отыр. Біздің
тәжірибеміздегі тыңайтқыш берілген нұсқада қызылшаның гектарлық өнімі 481,0
центнер болса, тыңайтқышсыз бақылау бөлшегінде өнім 403,0 цга болды.
Далалық зерттеудің нәтижесінде әртүрлі суармалы дақылдардың астынан
шыққан топырақта құнарының деңгейі, алғы дақылдардан кейін ағымдағы жылы
егілген дақылдардың өніміне әсері, оны көтеру жолдары туралы нақты
мәліметтер алынды. Топырақ құнарын құрайтын элементтерінің динамикасы
туралы мәліметтер осы тақырыптың жалғасы түрінде беріледі.
5.2 Топырақтағы органикалық зат (гумус) пен азоттың режимі
Топырақ құнарын құрайтын заттардың ішінде қара шіріндінің, яғни,
гумустың алатын орны ерекше. Өйткені, топырақтың көптеген агрохимиялық
көрсеткіштері ондағы гумустың пайда болуы, оның құрамына байланысты болады.
Сол себепті, гумустың пайда болуы, оның құрамы мен гумус құрылуының
географиялық заңдылықтары әр кезде зерттеліп, ол жөнінде қомақты ғылыми
мәліметтер арнаулы еңбектерде көптеп жарық көрді.
Сырдың атыраулық топырақ түрлерінде құрамында гумустың қоры едәуір
болатындары батпақтар, шалғынды аллювий және шалғынды батпақтар. Аталмыш
топырақ түрлері атыраудың ығалды бөліктерінде тараған. Олардың жоғарғы
жарты метрлік (0-50 см) қабатындағы гумустың қоры гектарға есептегенде 94-
117 тонна шамасында. Гидроморф (ығалды) топырақтардағы гумустың мөлшері
осы аймақтағы қуаң топырақтармен салыстырғанда біршама жоғары. Осы
көрсеткіші жағынан олар кәдімгі каштан топырақтарына жақын тұр. Сырдың
атыраулық өңірі сұр топырақты белдіктің шөл аймағындағы климат режимінің
ықпалында болғанымен мұндағы ығалды (гидроморф) топырақтарда гумустың мол
болу себебін өсімдіктің қалың өсуінен деп түсіндіруге болады.
Гумустың қоры көпжылдық шөптердің (жоңышқа, донник) орнында 2,08-2,26 %
аралығында, яғни басқа танаптардағы көрсеткіштерден жоғары. Ол шөптің
астында жиналған жасаң органикалық массаның есебінен болып тұр. Күріштен
шыққан жерлердің топырағында гумустың қоры аз. Бұл мәліметтер жалпы осы
өңірдің мәдени суармалы топырақтарына тән ерекшелікті сипаттайды (кесте 9).

Кесте 9 – Суармалы топырақтағы гумус пен азоттың жылжымалы түрлері (0-20
см).
Егіс танаптары 2002 жыл Егіс танаптары 2003 жыл
гумус,%NO3, NH4 гумус,%NO3, NH4
мгкгмгкг мгкгмгкг
Бақылау 1,15 12,0 42,0 Бақылау 1,24 10,0 28,0
(үздіксіз күріш) (үздіксіз
күріш)
Күріш 1,12 16,0 45,0 Жоңышқаның 2,10 36,0 28,0
аударма шымы
Мақсары 1,42 37,0 22,0 Донниктың шымы 2,26 42,0 24,0
(пласт)
2-жылдық жоңышқа1,85 45,6 18,4 Донник сидерат 2,15 46,0 22,0
шымы
Донник сидераты 2,08 35,0 22,0 Бидай+жоңышқа 1,15 16,0 20,0
(күріш)
Донник шымы 2,12 46,0 24,0 Арпа+донник 1,40 18,0 18,0
(пласт)
Мелиоративтік 1,44 54,0 16,0 - - - -
Танап

Яғни, гумус түрінде топырақта жиналатын органикалық заттың мөлшері оның
минералданып кеткен бөлігінен кем екенін көрсетеді.
Біздің зерттеулеріміз айналымда жүрген мәдени суармалы топырақтан ерте
көктемде алған үлгілерде азоттың жылжымалы нитрат (NO3) және аммоний (NH4)
түрлерінің мөлшері онша көп болмай шықты (кесте 6).
Табиғи жағдайда топырақтағы органикалық заттардың минералдануы, сонан
азоттың нитрат түрінің жиналуы, жергілікті жердің климат жағдайына,
топырақтың ығалдығы мен тығыздығына және оның реакциясына байланысты
болады. Топырақта нитрификация процесі қарқынды жүруі үшін қажетті
оптималдық температура +28,-300C, ал топырақтың ығалдығы оның толық су
сиымдылығынан 60-70 % болуы тиіс. Суармалы жердің топырағында мұндай жағдай
көктемде сәуір-мамыр айларында қалыптасады. Сол кезде нитрификация процесі
едәуір күшейіп, сонан топырақтың күнге қызатын беткі 0-10 сантиметрлік
қабатында нитраттың біршама қоры жиналады. Бұл кезде микробиологиялық
процестің күшеюі үшін қажетті энергетикалық материал болатын аммиакты азот
тыңайтқыштарының қалдықтары мен топырақтағы органикалық заттар. Алайда,
мамыр айының аяғына дейін жерге егін егілмей жата берсе, онда күн ысып,
топырақтың жоғарғы қабаты құрғаған кезде микробиологиялық процесс бәсеңдеп
қалады. Онан ары топырақта нитраттың жиналуы шектеулі күйге түседі. Ал жер
суарылса, онда нитраттың қоры тез жоғалады.
Гумус пен азоттың жиынды қоры әр түрлі факторларға байланысты құбылып
тұратын динамикалық процесс. Ол қорлар топырақтағы органикалық заттың
қордалануы мен бұзылуына, еритін қосылыстардың тереңірек қабатқа сіңіп
кетуіне немесе жер бетінің бедеріне орай сумен шайылып кетуіне байланысты.
5.3 Топырақтағы фосфор мен калийдың режимі
Топырақтың негізгі құнарлық элементі саналатын фосфордың атыраулық
топырақтарда қордалануына биогендік факторлардың әсері пәстеу.
Атыраулық өңірдің тез құбылып тұратын гидрологиялық режиміне байланысты
топырақтағы органикалық заттардың қоры да өзгеріп отыратыны белгілі.
Осындай жағдайда топырақта тұрақсыздау фосфорорганикалық қосылыстар
түзіледі. Зерттеулерге қарағанда, аллювий шөгінділердегі фосфордың басым
көпшілігі ерімейтін түрде болады. Оның себебі топырақта карбонаттың
көптігі. Фосфор сол карбонаттармен әрекеттесіп, суда ерімейтін үш фосфатты
кальций қосылысы түзіледі. Әйтсе де топырақтағы фосфор қосылыстары уақыт
ішінде динамикалық өзгерістерден тыс қалмайды. Сонымен фосфор топырақ
құрылымына тікелей қатысы бар элемент ретінде құрамында фосфаты бар
минералдардың биохимиялық жолмен өзгеруінің нәтижесінде пайда болып
қордаланады екен. Атыраулық ығалды топырақтардың жоғарғы айдау қабатындағы
жалпы фосфордың мөлшері 0,184-0,215 % шамасында (кесте 10).

Кесте 10 – Топырақтағы фосфор мен калийдың жылжымалы түрлерінің мөлшері (1
келі топырақта мг есебімен) (0-20см)
Егіс танаптары 2002 жыл Егіс танаптары2003 жыл
P2O5 К2O P2O5 К2O
(Мачигин (жалынды (Мачигин (жалынды
әдісі) фотометр) әдісі) фотометр)
Бақылау-күріш 60,6 847,0 Бақылау 57,4 920,7
(ұзақ жыл) (үздіксіз
күріш)
Күріш 58,6 887,0 Жоңышқаның 42,7 865,0
аударма шымы
Мақсары 38,7 866,0 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.