Қазақстандық шығыс Арал өңірінің географиялық орны мен геоморфологиясы

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Қазақстандық шығыс Арал өңірінің географиялық орны мен геоморфологиясы

Бұл өңір Қызылорда облысының әкімшілік аумағына кіреді. Ол Тұран ойпатының ауқымды құмды-саздақ жазығында орналасқан. Облыс жерінің Оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің Солтүстік бөлігі, Солтүстігінде-орталық Қазақстанның оңтүстік шетіндегі үштік-бар қыраты мен Қарақұм құмдары. Өңірдің ауқымды бөлігі - Сырдария өзенінің ескі және жаңа (Қазалы оазисі) атыраулары. Батысында Арал теңізі.

3. 2 Арал өңірі климатының экологиялық орта факторлары

Өңірдің климаты континенттік-жазы ыстық, әрі құрғақ, қысы суық, жылдық жалпы орта температура 8, 4-8, 9 ⁰ С. Климат жалпы контингенттік болғанымен әр түрлі суармалы (күріш, бидай, жүгері т. б. ) дақылдар егуге қолайлы. Соңғы жылдары экологиялық тоқырауға байланысты ауа құрғақтығының күшеюі, табиғи өсімдіктерінің азғындауы климат режимінің өзгере бастағанын көрсетеді.

3. 3 Өсімдік экологиясы - биотикалық факторлар

Өңірдің топырақ-климат жағдайы екі түрлі-Сырдарияның ескі атыраулық жазығы және оны айнала қоршап жатқан шөл және шөлейт дала. Сол аймақтарда өсімдік қауымдастығы Сырдария өзені атырауының, саздақ жазықтардың, құмды даланың және тау етегіндегі (Қаратаудың батыс шеті) жазықтардың өсімдіктері болып төрт топқа бөлінеді. Сыр бойының гидроморф жерлерінің өсімдігін тез ауысып тұратын ортаға бейімделген плаккаттық топтар, ал шөл және шөлейт аймақтарда эфемер жусанды өсімдік қауымдастықтары құрайды. Өңірдің орманы субаэралдық бөлігінде сексеуіл және гидроморф жерлер жиделі тоғай құрайды.

3. 4 Топырақ - экологиялық орта

Сырдарияның атырауындағы топырақтың тегі аллювийлік шөгінділер. Профилі қабаттасып жатады. Шаруашылық маңызы бар барлық топырақ түрлерін үш категорияға және он мелиоративтік топтарға бөледі. Бірінші және екінші категорияға жататын топырақ түрінің 7 тобы әртүрлі дәрежеде шаруашылыққа пайдаланылады.

3. 5 Су қорлары, негізгі биохимиялық үрдістерге қатысты экологиялық факторлар

Жер бетіндегі, жер астындағы және егістік алқаптардан шыққан қашыртқы сулар құрайды. Жер асты сулары ащы. Облыс жерінде пайдаланатын тұщы судың балансы Сырдария өзенінің аяғына келетін судан тұрады.

4 Арал өңірінде суармалы егіншіліктің дамуы және су тапшылығынан күрделі экологиялық жағдайдың қалыптасуы

4. 1 Сырдарияның төменгі ағысында суармалы егіншіліктің даму жолы

Жаңа дәуірде Сырдарияның атырауын мекендеген елдің отырықшылыққа бейімделіп, егіншілікпен айналысуына ХІХ ғасырдың ортасында осы өлкенің Сырдария облысы болып Ресейге қосылуы ықпалын тигізді. Сол тұста Қазалы және Перовск ояздықтары құрылып, өлкеде егіншіліктің дамуына жаңа сипат берді. Әйтсе егіншіліктің дамуы онша мардымды болмады. Тек Қазан төңкерісінен кейін 1929 жылы Сырдарияның төменгі ағысында ірі ұжымшарлық өндіріс құрылды (кесте 1)

Кесте 1 - Сырдарияның төменгі ағысындағы суармалы егіс көлемінің динамикасы (мың гектар)

Суармалы егіс

Жылдар

Суармалы егіс: Егіс көлемі

Жылдар: 1927

1929

1936

1951

1955

1959

1964

1970

1977

Суармалы егіс: 16, 7

Жылдар: 44, 0

64, 0

72, 0

85, 6

81, 2

140, 8

180, 3

178, 7

1964 жылы С. А. Жук атындағы «Гипропроект» институты жасаған жоба бойынша Қызылорда облысы суармалы егістің көлемін 315, 0 мың гектарға жеткізіп, оның 300, 0 мың гектарын Сырдария өзенінен және 15, 0 мың гектарын таудан ағатын майда өзендер мен жер астының артезиан суларымен суаруды межеледі. Алқаптар бойынша, Сырдарияның суымен Шиелі-Жаңақорғанда-70, 0 мың, Қызылордалық солжағада -170, 0 мың және Қазалыда (жаңа атырау) -60, 0 мың гектар жер суарылуы тиіс болды.

Бірақ, сол жобаны іске асыру басталғаннан отыз жыл өткенде облыс суармалы егістің көлемін межелі жерге жеткізе алмады. 1990 жылдардың ішінде айналымдағы суармалы жердің көлемі Қызылорда облысы бойынша 286 мың гектар, яғни жобадағы бастапқы межеден 29 мың гектар кем болды. Оның басты себебі өзен суының тапшылығы болды.

Суармалы егістің құрылымын көптүрлі дақылдар құрайды, бірақ олардың ішіндегі басты дақыл-күріш. Сонан күріштің егіс көлемі бақылаусыз көбейтілді. Мыңдаған гектар тоғайлар, шабындық пен жайылым жерлер айдалып, күріш егілді. Басқа іркіп суаратын дақылдар-бидай, жүгері, көкөніс, бақша, мал азықтық дақылдар күріштің көлеңкесінде қалып, жоспары бар, өнімі жоқ күй кешті. Сөйтіп, құнарлы жерлер таусылған соң егіншілік инженерлік жүйеге көшірілді, ірі жармалар салынды. Нәтижесінде инженерлік жердің көлемі 205 мың гектарға жетті. Әйтсе де суармалы егіншілік саласындағы серпіліс 70 ^шы жылдардың ортасында тоқтап қалды. Онан кейін нарықтық экономикаға көшу, меншік түрінің өзгеруі, қажетті құрал-жабдықтар мен қаржының жетіспеуі, экологиялық тоқырау сияқты объективті себептерден бұл сала едәуір тоқырап қалды.

Біздің зерттеулерге қарағанда кейінгі он жыл шамасында Үкіметтің қолдауымен суармалы егіншілік саласында бірқатар серпіліс бар. Бірақ саланың потенциалы әлі толық жұмыс істеп тұрған жоқ. Осындай жағдайда, біздің пікірімізше Арал өңірінде егіншілік саласының тиімділігін көтеру үшін ең алдымен экологиялық фактор ескеріліп, егістің құрылымы соған бейімделуі тиіс. Ол үшін облыс бойынша күріш егісінің көлемін ықшамдап, іркіп суаратын дақылдардың (бидай, арпа, жүгері т. б) егіс көлемін көбейту арқылы суармалы егіншілікті толық мәнді, көпсалалы жүргізу қажет. Бұл жағдайда астық өндірісін азайтпай-ақ суармалы жерді аздырмай тиімді пайдалануға қол жетеді.

Алайда түрлі объективті себептермен Қызылорда облысында егістің көлемі мен өнімі осы өңірде экологиялық дағдарыс болғанға дейінгі көрсеткіштен жоғары көтерілмеді (кесте 2) .

Кесте 2 - Қызылорда облысында 2001-2005 ж. ж. егістің көлемі (мың га) мен орта түсім (ц/га)

Дақылдар: Дақылдар

2001 ж.: 2001 ж.

2002 ж.: 2002 ж.

2003 ж.: 2003 ж.

2004ж.: 2004ж.

2005 ж.: 2005 ж.

Дақылдар:

2001 ж.: егіс көлемі

2002 ж.: түсімі

2003 ж.: егіс көлемі

2004ж.: Түсімі

2005 ж.: егіс көлемі

түсімі

Егіс көлемі

түсімі

егіс көлемі

түсімі

Дақылдар: Дәнді дақ. барл.

2001 ж.: 69, 7

2002 ж.: 27, 1

2003 ж.: 68, 3

2004ж.: 28, 0

2005 ж.: 83, 9

31, 1

78, 9

18, 5

82, 0

21, 9

Дақылдар: Оның ішін. Бидай

2001 ж.: 9, 9

2002 ж.: 15, 6

2003 ж.: 11, 5

2004ж.: 20, 1

2005 ж.: 10, 9

17, 8

10, 1

14, 7

12, 7

13, 6

Дақылдар: Күріш

2001 ж.: 57, 3

2002 ж.: 29, 5

2003 ж.: 50, 9

2004ж.: 31, 1

2005 ж.: 69, 2

33, 7

66, 1

35, 7

67, 5

35, 9

Дақылдар: Жүгері дәні

2001 ж.: 1, 16

2002 ж.: 21, 8

2003 ж.: 2, 2

2004ж.: 25, 6

2005 ж.: 1, 17

30, 7

0, 9

23, 7

0, 9

23, 7

Дақылдар: Картоп

2001 ж.: 7, 5

2002 ж.: 100, 7

2003 ж.: 7, 8

2004ж.: 100, 7

2005 ж.: 7, 0

99, 0

7, 8

114, 0

7, 0

113, 4

Дақылдар: Көкөніс

2001 ж.: 6, 7

2002 ж.: 107, 3

2003 ж.: 6, 9

2004ж.: 107, 3

2005 ж.: 6, 7

111, 1

7, 3

128, 3

5, 3

129, 7

Дақылдар: Бақша

2001 ж.: 7, 7

2002 ж.: 117, 1

2003 ж.: 8, 4

2004ж.: 117, 1

2005 ж.: 7, 8

118, 3

9, 3

119, 6

6, 6

119, 7

Нақтылы мәліметке жүгінетін болсақ, облыс бойынша 2001 жылы барлық дәнді дақылдардың егіс көлемі 69, 7 мың га, орта түсімі гектарына 27, 1 центнер болса, осы кезеңнің 2005 жылы жалпы дәнді дақылдардың егіс көлемі 82, 0 мың гектар болып, гектарлық орташа өнімі 21, 9 ц/га болды, яғни, егіс көлемінде өсім болды, бірақ өнім 5, 2 центнерге кеміді. Бұның бәрі күріш ауыспалы егіс танаптарының топырақ қарашіріндісінің мөлшері төмендеуге байланысты деп ойлаймыз.

4. 2 Сырдарияның төменгі ағысында табиғи кешеннің өзгеруі

Өткен ғасырдың 70 ^шы жылдары Сырдария өзенінің жоғарғы және орта тұсында суармалы егістің (мақта) көлемі көбеюіне байланысты өзеннің жылдық ағысынан 87%-ін алып, Қызылорда жеріне келіп тұрғаны 13 % болды. 1950-1960 жылдары Сырдария өзені атырауының басы саналатын Төменарық теміржол стансасының тұсына келетін өзеннің жылдық ағысы 25, 1 км ³ , ал Қазалы тұсында-17, 2 км ³ болатын. Сол көлемді су тиісінше бірінші жағдайда 3, 8-ге, екіншіде 0, 6 км ³ -ге дейін, яғни тиісінше 6 және 30 есе азайғанын көріп отырмыз.

Өңірдің табиғи кешеніне Сырдария өзені суының сапасы мен оны пайдалану үлкен әсерін тигізіп отыр. Өзен суының құрамында әр түрлі иондар-хлоридтер, гидрокарбонаттар және жер сілтілі металдардың тұздары бар. Көктемде өзен тасу кезінде судың химиялық құрамы сульфаткарбонатты болып келеді, ал жаздың ортасында оның құрамы хлорид-гидрокарбонат-сульфатты болады. Олардың көпшілігі сілті металдардың тұздары, сондықтан өзен суы өңірде хлорид-сульфат тұздарының жиналуына тікелей ықпалын тигізеді. 50 ^шы жылдары өзен суының бір литрінде минералдығы (құрғақ қалдықпен) 0, 6 грамм болса, қазір бұл көрсеткіш 1, 4 г/л, тіпті одан да жоғары болады, яғни ПДК-дан (1, 0 г/л) әлдеқайда жоғары.

4. 3 Топырақтың экологиялық-мелиоративтік өзгеруі

Топырақтағы химиялық процестердің сипатын ондағы тұздың қоры мен сапалық құрамы және ортаның ығалдық дәрежесі анықтайды. Бұл өңірдегі топырақтардың қай-қайсында да тұздың қоры аз емес және тұздану процесіне оңай берілуге бейім. Тұздың концентрациясы көбейгенде топырақтың мелиоративтік күйін нашарлатып, онда тиімді құнарлықты құрайтын элементтердің жиналуына кері әсерін тигізеді. Тұздың құрамындағы иондардың бәрі бірдей топырақтың жағымды қасиеттеріне зиян емес. Дегенмен солардың ішінде өсімдіктің көктеуіне, жаңа шыққан жас көгіне улық әсерін жалпы сілтілік (НС0 ₃ ) тигізеді. Кейде тіпті сол ортада жалпы сілтіліктен улылығы әлде қайда күшті сода (С0 ₃ ) пайда болады. Бұл Сырдың атыраулық топырақтарына тән қасиет.

Температура көтерілген сайын ортадағы микроорганизмдердің саны да қаулап кетеді. Ортаның беткі қабатында оттегі жеткілікті болатын алғашқы кезең де аэроб организмдердің едәуір қарқынды тіршілігі топырақ пен су қатты қызғанда (маусым) бірте-бірте бәсеңдеп, олардың саны едәуір азайып қалады (3 кесте) .

Кесте 3 - Су басқан ортада 1гр. топырақтағы микроорганизмдердің саны (мың есебімен)

Микроорганизмдер: Микроорганизмдер

Айлар: Айлар

Микроорганизмдер: мамыр

Айлар: маусым

шілде

тамыз

Қыркүйек

Микроорганизмдер: Аэроб

Айлар: 9100

2000

5300

2500

5000

Микроорганизмдер: Анаэроб

Айлар: 30

177

Содан топырақтың табиғи құнары азайып, қолдан тыңайтқыш беретін жасанды құнарлықтың үлесі көбейеді, биологиялық белсенді қабатта органикалық зат күрт азаяды.

Кесте 4 - Күріш астындағы топырақтың тотығу-тотықсыздану потенциалы

Тәжрибенің варианты: Тәжрибенің варианты

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі

Топырақтың қабаты, см: Топырақтың қабаты, см

Еh, МВ: Еh, МВ

РН: РН

Тәжрибенің варианты: 1

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 2

Топырақтың қабаты, см: 3

Еh, МВ: 4

РН: 5

Тәжрибенің варианты:

Сидератқа (жасыл

тыңайтқыш) егілген күріш

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі:

19. 05. күрішті суға бастыру алдында

10. 07. күріштің вегетациясы кезінде

Топырақтың қабаты, см: 0-20

Еh, МВ: 527

РН: 7, 2

Тәжрибенің варианты: 0-1

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: -97

Топырақтың қабаты, см: 9, 2

Тәжрибенің варианты: 10-20

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: -64

Топырақтың қабаты, см: 8, 7

Тәжрибенің варианты:

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі:

Топырақтың қабаты, см: 20-30

Еh, МВ: -96

РН: 8, 4

Тәжрибенің варианты: 15. 09. күрішті ору алдында

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 0-10

Топырақтың қабаты, см: 189

Еh, МВ: 7, 4

Тәжрибенің варианты: 10-20

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 334

Топырақтың қабаты, см: 7, 2

Тәжрибенің варианты: 20-30

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 334

Топырақтың қабаты, см: 7, 2

Тәжрибенің варианты: Үш жылдық жоңышқаның орнына егілген күріш

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 15. 05. күрішті суға бастыру алдында

Топырақтың қабаты, см: 0-10

Еh, МВ: 387

РН: 7, 5

Тәжрибенің варианты: 10-20

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 407

Топырақтың қабаты, см: 7, 5

Тәжрибенің варианты:

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 20-30

Топырақтың қабаты, см: 382

Еh, МВ: 7, 5

Тәжрибенің варианты:

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 16. 07. күріштің вегетация кезінде

Топырақтың қабаты, см: 0-20

Еh, МВ: -153

РН: 9, 1

Тәжрибенің варианты:

Т-Т потенциалын өлшеу мерзімі: 20-30

Топырақтың қабаты, см: -103

Еh, МВ: 8, 8

Тәжірибе үшін күріш егілген шалғынды батпақ топырақтың тотығу-тотықсыздану (Т-Т) потенциалын арнайы зерттегенде жоғарыда айтылған жайды сипаттайтын мәлімет алынды. Атызды суға бастыру алдында топырақтың 0-10 см қабатындағы Т-Т потенциалынын деңгейі 336 МВ (милливольт) болып, жерді суға бастырған соң он күн өткенде (5 маусым) қайталап жүргізген өлшеу сол терендіктегі потенциал 215 мв-қа дейін төмендегенін көрсетті. Атызды суға бастырған мерзімнен 75 күн өткеннен кейін (тамыздың 10-күні) күріштің суын тарту алдында тағы да өлшегенде топырақтың Т-Т потенциалы 152 мв-қа дейін түсті. Басқа зерттеуде [96], маусым-шілде айларында-жасаң органикалық затқа бай топырақтағы Т-Т потенциал тіпті теріс мән көрсеткен (4-кесте) . Демек, топырақта органикалық зат неғұрлым көп болса, тотықсыздану процесі солғұрлым қарқынды жүреді
Бұл өңірдің топырақтарында сульфатредукция процесінің ерекшелігі бар. Ол күкірт-сутектің топырақтағы кальций және темірдің катиондарымен қосылып ерімейтін сульфидтер түзуі. Ал күкірт сутектің тотығып, элементтік күкіртке айналуына микробиологиялық процестердің пәлендей ықпалы болмайды, ол тек химиялық жолмен жүретіндігі дәлелденді.

5. Далалық тәжірибе нәтижесі және топырақтың қоректік зат режимі

5. 1 Топырақ құнарына байланысты әр түрлі дақылдардың өнімділігі

Сырдарияның төменгі ағысында егілетін көптүрлі суармалы дақылдардың бастысы күріш дақылы болғандықтан топырақ құнарының қалыптасуы, динамикасы және оның әр түрлі дақылдардың өніміне әсері күріш ауыспалы егісінің танаптарында алғы дақылдар зерттелді.

Кесте 5 - Әр түрлі дақылдардан кейін егілген күріштің өнімділігі

2002 жыл

2003 жыл

2002 жыл: Тәжірибенің нұсқалары (вариант)

2003 жыл: Фон

Өнімі, ц/га

Тәжірибенің нұсқалары (вариант)

Фон

Өнімі, ц/га

2002 жыл: Үздіксіз (21 жыл күріш егісі бақылау)

2003 жыл: б\у

15, 7

Үздіксіз (22 жыл күріш егісі бақылау)

б\у

16, 0

2002 жыл: N ₁₅₀ P ₁₂₀

2003 жыл: 51, 3

N ₁₅₀ P ₁₂₀

47, 5

2002 жыл: 2 жылдық жоңышқа шымы

2003 жыл: б\у

29, 7

2 жылдық жоңышқаның аударма шымы

б\у

24, 1

2002 жыл: N ₉₀ P ₉₀

2003 жыл: 69, 0

N ₁₂₀ P ₁₂₀

53, 7

2002 жыл: Мелиоративтік танап

2003 жыл: б\у

20, 7

2-жылдық донниктің шымы

б\у

37, 0

2002 жыл: N ₁₂₀ P ₃₀

2003 жыл: 53, 2

N ₉₀ P ₉₀

63, 4

2002 жыл: Донниктің (сидерат) аударма шымы

2003 жыл: б\у

29, 0

Донниктің (сидерат) шымы

б\у

33, 3

2002 жыл: N ₁₂₀ P ₉₀

2003 жыл: 65, 7

N ₉₀ P ₉₀

58, 7

2002 жыл: Донниктің аударма шымы

2003 жыл: б\у

31, 7

2002 жыл: N ₁₂₀ P ₉₀

2003 жыл: 67, 6

2004-2005 жылдары жүргізген тәжірибе әр түрлі дақылдардың астында топырақ құнарының қалыптасуы мен тиімділігі жөнінде алдыңғы жылдардағы мәліметтерге ұқсас мәлімет алынды (кесте 6) .

Кесте 6 - Тәжірибелік күріш егісінің өнімі.

2004 жыл

2005 жыл

2004 жыл: Тәжірибенің нұсқалары (вариант)

2005 жыл: Фон

Өнімі, ц/га

Тәжірибенің нұсқалары (вариант)

Фон

Өнімі, ц/га

2004 жыл: Үздіксіз (23 жыл) күріш егісі бақылау)

2005 жыл: б\у

13, 9

Үздіксіз (24 жыл) күріш егісі бақылау

б\у

11, 2

2004 жыл: N ₁₅₀ P ₁₂₀

2005 жыл: 50, 7

N ₁₅₀

45, 1

2004 жыл: Жоңышқаның аударма шымына 3 ^ші жыл егілген күріш

2005 жыл: б\у

24, 5

донниктің аударма шымы

б\у

24, 0

2004 жыл: N ₁₅₀ P ₁₂₀

2005 жыл: 66, 4

N ₉₀ P ₁₂₀

60, 1

2004 жыл: 2-жылдық донниктің шымы (пласт)

2005 жыл: б\у

28, 9

Донниктің сидерат аударма шымы

б\у

23, 7

2004 жыл: N ₉₀ P ₉₀

2005 жыл: 69, 6

N ₉₀ P ₁₂₀

57, 2

2004 жыл:

Донниктің сидерат шымы

(пласт)

2005 жыл: б\у

25, 8

Донниктің шымы

б\у

29, 7

2004 жыл: N ₉₀ P ₉₀

2005 жыл: 64, 1

N ₉₀ P ₁₂₀

63, 5

2004 жыл: Донниктің сидерат аударма шымы (оборот пласта)

2005 жыл: б\у

26, 6

2004 жыл: N ₁₂₀ P ₉₀

2005 жыл: 62, 0

2005 жылы жүргізген далалық тәжірибе бақылау нұсқасында күріш дақылы 24 жыл ауысымсыз егіліп, онан басқа үш нұсқада донниктің шымы, аударма шымы және сидерат шымына күріш егілді. Бақылау нұсқасында тыңайтқышсыз егілген егістің өнімі 11, 2 ц/га болғанда, осында тыңайтқышпен егілген егінге тек қана N ₁₅₀ кг/га бергенде өнім 45, 1 ц/га-дан айналды, яғни тыңайтқышсыз бақылаумен салыстырғанда 33, 9 ц/га үстеме өнім алынды. Бұл нұсқада тыңайтқыштардан тек азот (150 кг/га) бергендегі мақсат топырақтағы фосфордың қорын күріш өсімдігі қалай пайдаланады екен дегенді білу еді. Мұнда да минерал тыңайтқыштар құрамында органикалық зат бар топырақ тиімділік көрсететіні белгілі. Осы мәліметтердің негізінде суармалы топырақтардың құрамында минералдық тыңайтқыштар көп болғанымен, егер ортаға биологиялық белсенділік беретін органикалық заттың қоры тапшы болса, онда топырақтың құнары күткендей тиімділік көрсетпейді деуге болады.

Ауыспалы егіс танаптарында күріштен шыққан жердің құнарын қалпына келтіру мақсатында әр түрлі іркіп суаратын дақылдар және көпжылдық шөптер (жоңышқа, донник) егілді. 2002-2003 жылдары көпжылдық шөптер басқа дақылдардың астына бүркеме әдісімен егілген болатын. Бүркеме дақылдар бидай, арпа, сұлы және мақсары (софлор) (кесте 7) .

Кесте 7 - Аралас егілген дақылдардың өнімділігі

Бүркеме дақыл

2002 жыл

2003 жыл

Фон

Бүркеме дақылдың өнімі ц/га

Шөптің (донник) өнімі, ц/га

Фон

Бүркеме дақылдың өнімі ц/га

Шөптің (донник) өнімі, ц/га

Бүркеме дақыл: Бидай

2002 жыл: б\у

2003 жыл: 17, 3

80, 1

б\у

19, 3

70, 0

Бүркеме дақыл: N ₆₀ P ₆₀

2002 жыл: 29, 0

2003 жыл: 90, 4

N ₆₀ P ₆₀

30, 4

75, 3

Бүркеме дақыл: Арпа

2002 жыл: б\у

2003 жыл: 15, 5

81, 1

б\у

18, 7

74, 0

Бүркеме дақыл: N ₆₀ P ₆₀

2002 жыл: 23, 3

2003 жыл: 89, 7

N ₆₀ P ₆₀

26, 0

82, 3

Бүркеме дақыл: Сұлы

2002 жыл: б\у

2003 жыл: -

б\у

20, 3

70, 7

Бүркеме дақыл: N ₆₀ P ₆₀

2002 жыл: -

2003 жыл: -

N ₆₀ P ₆₀

30, 7

76, 7

Бүркеме дақыл: Мақсары

2002 жыл: б\у

2003 жыл: 7, 1

77, 5

б\у

7, 7

81, 3

Бүркеме дақыл: N ₆₀ P ₆₀

2002 жыл: 8, 8

2003 жыл: 86, 0

N ₆₀ P ₆₀

9, 3

92, 7

2004-2005 жылдары іркіп суаратын дақылдардың 5 түрі дербес (бүркеме емес) егіліп, олардың күріштен кейін топырақ құнарының қалыптасуына және ортаның экология-мелиоративтік күйіне әсері зерттелді. Тәжірибелік дақылдар бидай, арпа, сұлы, мақсары және қант қызылшасы әр нұсқада тыңайтқышсыз (бақылау) және тыңайтқыш берілген бөлшектерде орналасты. Алдыңғы төрт танапқа егілген бидай, арпа, сұлы және мақсары бірдей дозада N ₆₀ P ₆₀ кг/га және қант қызылшасына- N ₉₀ P ₆₀ кг/га берілді.

Дәнді дақылдар бидай мен арпаға минерал тыңайтқыштардың гектарлық дозасын азот 60 және фосфор 60 келіден бергенде, бидайдың гектарлық өнімі 20, 5 центнер болса, арпаның өнімі-18, 3 ц/га-дан айналды, яғни араларындағы айырмашылық 2, 2 ц/га (кесте 8) .

Кесте 8 - Күріштен шыққан жерге егілген әр түрлі дақылдардың өнімі

Дақылдар

2004 жыл

2005 жыл

фон

шығымды-

лығы, %

өнімі, ц/га

фон

шығымды-

лығы, %

өнімі, ц/га

Дақылдар: Бидай

2004 жыл: б\у

2005 жыл: 40, 8

16, 0

б\у

42, 0

12, 1

Дақылдар: N ₆₀ P ₆₀

2004 жыл: 43, 5

2005 жыл: 20, 5

N ₆₀ P ₆₀

41, 6

18, 5

Дақылдар: Арпа

2004 жыл: б\у

2005 жыл: 49, 3

14, 1

б\у

48, 7

11, 7

Дақылдар: N ₆₀ P ₆₀

2004 жыл: 50, 8

2005 жыл: 18, 3

N ₆₀ P ₆₀

51, 0

16, 1

Дақылдар: Сұлы

2004 жыл: б\у

2005 жыл: 55, 5

17, 7

б\у

54, 6

14, 0

Дақылдар: N ₆₀ P ₆₀

2004 жыл: 56, 8

2005 жыл: 19, 8

N ₆₀ P ₆₀

55, 0

19, 5

Дақылдар: Мақсары

2004 жыл: б\у

2005 жыл: 91, 0

8, 7

б\у

90, 0

7, 0

Дақылдар: N ₆₀ P ₆₀

2004 жыл: 90, 0

2005 жыл: 10, 3

N ₆₀ P ₆₀

94, 4

8, 5

Дақылдар: Қант қызылшасы

2004 жыл: б\у

2005 жыл: 60, 0

103, 0

б\у

59, 0

309, 0

Дақылдар: N ₆₀ P ₆₀

2004 жыл: 55, 0

2005 жыл: 481, 0

N ₆₀ P ₆₀

56, 0

460, 0

Түсініктеме: б\у (без удобрений) - тыңайтқыш берілмеген нұсқа (бақылау) . N-азот, P-фосфор, олардың оң жағындағы сандық белгі бір гектар егіске есептеп берілген таза қоректік заттың мөлшері;

ц/га-центнер есебімен гектарлық өнім.

Біздің әр жылғы тәжірибелік мәліметтерімізге қарағанда, егер арпа егісіне өз дәрежесінде күтімі мен қамқорлық болса, онда оның өнімі бидайдан кем түспейді, әсіресе, суармалы жерде. Бірақ арпаны қанша күтіп, баптағанымен оның өнімі 8-10 ц/га деңгейінен көтерілмейді.

Қазіргі су тапшылығы жиі қайталанып тұрған жағдайда суармалы егістің құрылымына бір қатар өзгерістер енгізу қажеттігі туындап отыр. Соның бірі суға онша тілек емес арпа, сұлы дақылдарының егіншілік құрылымына енгізіп, олардың егіс көлемін көбейту болмақ. Әсіресе, арпа суды үнемдеп жұмсайтын, агротехникасы өз дәрежесінде болса экономикалық жағынан тиімді дақыл.

Сонымен бірге тәжірибе үшін күріштен кейін егілген дақылдардың қатарында техникалық дақылдар-мақсары (сафлор) мен қант қызылшасы бар. Тағамдық май беретін мақсары дақылы да Сырдарияның төменгі ағысындағы суармалы алқаптарға кем-кемнен жол тауып келеді. Бұл дақылды Қызылорда облысының барлық аудандарында деп айтуға болады, шағын көлемде егіп жүр. Соңғы жылдары Арал өңірінде қант қызылшасына мән беріліп отыр. Біздің тәжірибеміздегі тыңайтқыш берілген нұсқада қызылшаның гектарлық өнімі 481, 0 центнер болса, тыңайтқышсыз бақылау бөлшегінде өнім 403, 0 ц/га болды.

Далалық зерттеудің нәтижесінде әртүрлі суармалы дақылдардың астынан шыққан топырақта құнарының деңгейі, алғы дақылдардан кейін ағымдағы жылы егілген дақылдардың өніміне әсері, оны көтеру жолдары туралы нақты мәліметтер алынды. Топырақ құнарын құрайтын элементтерінің динамикасы туралы мәліметтер осы тақырыптың жалғасы түрінде беріледі.

5. 2 Топырақтағы органикалық зат (гумус) пен азоттың режимі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.