Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕР ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қазақтың ою.өрнектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Зергерлік бұйымдар жасау тәсілдері. Білезіктің жасалу тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2. Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
2.1 Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2 Қайыстан, былғарыдан дайындалған ат әбзелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қосымша материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕР ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1. Қазақтың ою.өрнектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Зергерлік бұйымдар жасау тәсілдері. Білезіктің жасалу тәсілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2. Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
2.1 Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2 Қайыстан, былғарыдан дайындалған ат әбзелдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қосымша материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
КІРІСПЕ
Негізінде қолөнер көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан лттық мүлікттер мен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым әшекелеуден бастап, қазіргі дәірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металлға, жасау-жиһаздарға бейнелейтін сюжетті өрнектермен әшекелеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті. Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық дергктерге карағанда, Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы қалыптасып, мәдени мұраға айналған.
Республикамызыдың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген күмбез, төрт құлақ сағана ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір архитектуралық ансамбль ретінде айырықша сүйсіндіреді.
Қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Айталық, халқында өрнек тоқу, алуан түрлі кілем, бау, баскүр, алаша, қоржын, аяққап тоқу мен текемет басып, сырмақ сыру, түс киіз жасау сияқты өнері кең тараған. Ал сол халық өнері шығармаларын жинап, зерттеуде, оларды насихаттауда Қазақстан музей қызметкерлерінің, ғалымдарының, археологтарының да еңбегі аз емес. Солардың тырнақтап жинаған асыл бұйымдары қазір республикамыздың тарихи өлкетану және өнер зерттеу музейлерінде жинақталған. Осы музейлердің бәрінде де қазақ халқының тарихи, этнографиясы, ою-өрнектері жөнінде бағалы дүниелер бар. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбиелеуге қызмет етеді. Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сақтар мен массагаттардың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері әшекейленген.
Жайдың металлдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары, мыстан жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Қазақ халқы қаншалықыты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз үй жасау өнері мен киіз басып, алаша, кілем тоқу, алтын, күміс, асыл тастардан ұқсатып неше түрлі әшекейлі ою-өрнек, әсемдік заттар жасайтын қарапайым құралдарын мұра етіп сақтап қалған. Негізінен қазақ қолөнершілерінің қатары XIX ғасырда көбейген
Негізінде қолөнер көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан лттық мүлікттер мен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым әшекелеуден бастап, қазіргі дәірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын ағашқа, сүйек, керамика мен түсті металлға, жасау-жиһаздарға бейнелейтін сюжетті өрнектермен әшекелеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті. Тарихи жазба ескерткіштер мен археологиялық дергктерге карағанда, Қазақстан жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәірде өзінің өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы қалыптасып, мәдени мұраға айналған.
Республикамызыдың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген күмбез, төрт құлақ сағана ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір архитектуралық ансамбль ретінде айырықша сүйсіндіреді.
Қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Айталық, халқында өрнек тоқу, алуан түрлі кілем, бау, баскүр, алаша, қоржын, аяққап тоқу мен текемет басып, сырмақ сыру, түс киіз жасау сияқты өнері кең тараған. Ал сол халық өнері шығармаларын жинап, зерттеуде, оларды насихаттауда Қазақстан музей қызметкерлерінің, ғалымдарының, археологтарының да еңбегі аз емес. Солардың тырнақтап жинаған асыл бұйымдары қазір республикамыздың тарихи өлкетану және өнер зерттеу музейлерінде жинақталған. Осы музейлердің бәрінде де қазақ халқының тарихи, этнографиясы, ою-өрнектері жөнінде бағалы дүниелер бар. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты эстетикалық жағынан тәрбиелеуге қызмет етеді. Қазақстан топырағын мекендеп, тіршілік еткен сақтар мен массагаттардың барлық заттары әшекейленген, киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері әшекейленген.
Жайдың металлдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары, мыстан жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Қазақ халқы қаншалықыты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз үй жасау өнері мен киіз басып, алаша, кілем тоқу, алтын, күміс, асыл тастардан ұқсатып неше түрлі әшекейлі ою-өрнек, әсемдік заттар жасайтын қарапайым құралдарын мұра етіп сақтап қалған. Негізінен қазақ қолөнершілерінің қатары XIX ғасырда көбейген
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Жарықбаев Қ.,Қалиев С. Халық педагогикасының тағылымдары. “Бастауыш мектеп”, 1990, № 2.
2. Х.Арғынбаев. Қазақ халқының қолөнері: Ғылыми-зерттеу еңбек.-Алматы,1987.
3. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М. 1964.
4. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алматы,1979.
5. Аймауытов Ж. Шығармалары. Алматы,1989.
6. Қазақ совет энциклопедиясы.1-12 томдары.Алматы,1972-1978.
7. Сарсенбаев Н.С. Обычай, традиции и общественная жизнь. Алматы,1974.
8. «Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы». Алматы, 1999
9. Ағаш өңдеу 7 класс. Арнайы оқулық, Алматы 1978 жыл.
10. О.Жәнібеков. “ЭХО”. Москва, 1988.
11. А.Х. Маргулан, “Казахское народное прикладное искусство” Алматы: “Өнер”, 1986
12. С.Қасымов “Қазақ халқының қол өнері”. Алматы: Қазақстан баспасы.- 1969.
13. Ө.Жәнібеков. “Культура казахского ремесла” Алматы,1982.
14. Нұртаев О., Қ.Ералин “Бейнелеу өнерінің сабақтары 1 класс”.
Шымкент, 1992.
15. Ержанова С. Қолөнерге баулу. “Қазақстан мектебі”. 1997.№ 2 22 бет
16. Суранбаева Н. Халық өмірімен етене өмір. “Қазақстан мектебі”.1992,
17. Әбдуалиева Ш. Шілтер - көне өнер. “Қазақстан мектебі”, 1984. № 10
18. Қәкенұлы Ж. Киелі өнер. “Зерде”, 1990 № 11.
19. Төленбаев С., Өмірбекова М. Қазақтың ою-өрнектері. Алматы: “Қазақстан”,1992.
20. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, “Кітап”, 1993.
21. Марғулан Ә. “Қазақтың сәндік өнері” Алматы,1977.
22. Мұханов М.. Казахская юрта. Алматы, Өнер , 1984.
23. Позднякова Г., Синенский Н. Казахский сувенир. Алматы: Өнер, 1976.
24. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. Алматы: Өнер, 1982.
25. Хворостов А.С. Декоративно-прикладное искусство в школе. М.;
Просвещение, 1979.
26. Мектептегі технология ж. 2003-2006 жж.
27. С.Қасиманов "Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.)
28. Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.)
29. Шақырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.)
30. Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер” 1994)
31. Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер” 1995 ж.)
32. Әмірғазин Қ. “Қазақ қолөнері”(А.: “Дайк Пресс” 1996 ж)
1. Жарықбаев Қ.,Қалиев С. Халық педагогикасының тағылымдары. “Бастауыш мектеп”, 1990, № 2.
2. Х.Арғынбаев. Қазақ халқының қолөнері: Ғылыми-зерттеу еңбек.-Алматы,1987.
3. Маргулан А.Х. Казахская юрта и ее убранство. М. 1964.
4. Муканов М.С. Казахские домашние художественные ремесла. Алматы,1979.
5. Аймауытов Ж. Шығармалары. Алматы,1989.
6. Қазақ совет энциклопедиясы.1-12 томдары.Алматы,1972-1978.
7. Сарсенбаев Н.С. Обычай, традиции и общественная жизнь. Алматы,1974.
8. «Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы». Алматы, 1999
9. Ағаш өңдеу 7 класс. Арнайы оқулық, Алматы 1978 жыл.
10. О.Жәнібеков. “ЭХО”. Москва, 1988.
11. А.Х. Маргулан, “Казахское народное прикладное искусство” Алматы: “Өнер”, 1986
12. С.Қасымов “Қазақ халқының қол өнері”. Алматы: Қазақстан баспасы.- 1969.
13. Ө.Жәнібеков. “Культура казахского ремесла” Алматы,1982.
14. Нұртаев О., Қ.Ералин “Бейнелеу өнерінің сабақтары 1 класс”.
Шымкент, 1992.
15. Ержанова С. Қолөнерге баулу. “Қазақстан мектебі”. 1997.№ 2 22 бет
16. Суранбаева Н. Халық өмірімен етене өмір. “Қазақстан мектебі”.1992,
17. Әбдуалиева Ш. Шілтер - көне өнер. “Қазақстан мектебі”, 1984. № 10
18. Қәкенұлы Ж. Киелі өнер. “Зерде”, 1990 № 11.
19. Төленбаев С., Өмірбекова М. Қазақтың ою-өрнектері. Алматы: “Қазақстан”,1992.
20. Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, “Кітап”, 1993.
21. Марғулан Ә. “Қазақтың сәндік өнері” Алматы,1977.
22. Мұханов М.. Казахская юрта. Алматы, Өнер , 1984.
23. Позднякова Г., Синенский Н. Казахский сувенир. Алматы: Өнер, 1976.
24. Джанибеков У. Культура казахского ремесла. Алматы: Өнер, 1982.
25. Хворостов А.С. Декоративно-прикладное искусство в школе. М.;
Просвещение, 1979.
26. Мектептегі технология ж. 2003-2006 жж.
27. С.Қасиманов "Қазақ халқының қолөнері" (А.,1977ж.)
28. Ә.Тәжімұратов "Шебердің қолы ортақ" (А.,1977ж.)
29. Шақырақ үй-тұрмыс энциклопедиясы (А., 1989 ж.)
30. Нәлібаев А. “Ағаш ою” (А.: “Өнер” 1994)
31. Қасиманов С. “Қазақ халық өнері” (А.: “Өнер” 1995 ж.)
32. Әмірғазин Қ. “Қазақ қолөнері”(А.: “Дайк Пресс” 1996 ж)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕР
ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қазақтың ою-өрнектері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Зергерлік бұйымдар жасау тәсілдері. Білезіктің жасалу
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2. Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
2.1 Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 36
2.2 Қайыстан, былғарыдан дайындалған ат
әбзелдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .45
КІРІСПЕ
Негізінде қолөнер көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан лттық
мүлікттер мен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым әшекелеуден
бастап, қазіргі дәірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын ағашқа, сүйек,
керамика мен түсті металлға, жасау-жиһаздарға бейнелейтін сюжетті
өрнектермен әшекелеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті. Тарихи
жазба ескерткіштер мен археологиялық дергктерге карағанда, Қазақстан
жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәірде өзінің
өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы қалыптасып,
мәдени мұраға айналған.
Республикамызыдың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген
күмбез, төрт құлақ сағана ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем
нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір
архитектуралық ансамбль ретінде айырықша сүйсіндіреді.
Қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Айталық, халқында
өрнек тоқу, алуан түрлі кілем, бау, баскүр, алаша, қоржын, аяққап тоқу мен
текемет басып, сырмақ сыру, түс киіз жасау сияқты өнері кең тараған. Ал сол
халық өнері шығармаларын жинап, зерттеуде, оларды насихаттауда Қазақстан
музей қызметкерлерінің, ғалымдарының, археологтарының да еңбегі аз емес.
Солардың тырнақтап жинаған асыл бұйымдары қазір республикамыздың тарихи
өлкетану және өнер зерттеу музейлерінде жинақталған. Осы музейлердің
бәрінде де қазақ халқының тарихи, этнографиясы, ою-өрнектері жөнінде бағалы
дүниелер бар. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған
қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік
жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің
қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті
тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты
эстетикалық жағынан тәрбиелеуге қызмет етеді. Қазақстан топырағын мекендеп,
тіршілік еткен сақтар мен массагаттардың барлық заттары әшекейленген,
киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі
шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері
әшекейленген.
Жайдың металлдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары, мыстан
жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Қазақ
халқы қаншалықыты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз үй
жасау өнері мен киіз басып, алаша, кілем тоқу, алтын, күміс, асыл тастардан
ұқсатып неше түрлі әшекейлі ою-өрнек, әсемдік заттар жасайтын қарапайым
құралдарын мұра етіп сақтап қалған. Негізінен қазақ қолөнершілерінің қатары
XIX ғасырда көбейген.
1. ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕР ТАРИХЫ.
Халықтық қолөнер өзінің тарихы, мен кейбір ұйымдастыру мәселелерін
жеткілікті зерттелмегендігіне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті
қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер ретінде
дамып келе жатыр.
Көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу жолында өз халқының
дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалған. Қоғамдық дамудың қай сатысында
болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін
қалдырып, әлеуметтік-көркемдік элементтерінің сан толқынын бойынша сіңіріп,
үнемі жақсару, жанғыру үстінде болды.
Осындай толассыз дамудың нәтижесінде 19 ғасырдың басында, екінші
жартысында және 20 ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз
дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтеріліп келді. Қазақ қолөнер
шеберлері, кедейлер әулетінен шыққан. Олардың белгілі бір қолөнер түріне
мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналатын. Соның
өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де
жете бағаланбады.
Зергерлік бұйымдар киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де қай заманда
болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім.
Қазақ халқы да өзінің көне заманнан бері келе жатқан тамаша тарихы бір
ғана ерекшелігімен көзге түседі. Сондықтан да біз оларды халықтық дейміз.
Міне халық таланттардың қолынан шықты. Зергерлік бұйымдар, киім үлгілері,
тұрмыс жиһаздары, әсем де қай заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны
мәлім. Сол сияқты қәзіргі бізге келіп жеткен "Құс тұмсық" жүзігі "Құдағи"
жүзігі аталып, сырға, алқалар мен шашбаулар, белдік, ер тоқым кейінгі
ұрпақтар үшің аса бағалы мұра болып табылады. Барлық мұндағы өндірісті жай
сол халық шеберлерінің көпшілігі тарихта қолданылады. Бұл әрине ертеде өз
жазу болған қай халықтың болсада басынан өткен жайлар дегенмен сол халық
ортасынан шыққан шеберлердің көркемдеп сәндеп жасаған бұйымдарының
әдемілігіне шебер жасағандығынан қазірде қарап көз тоймайды. Халық қол
өнері, өзінің тарихи теориясымен кейбір ұйымдастыруы мен мәселелерінің
жеткілікті бұйымды әсемдеуге дәрежесінің жоғары кетеруге тән дамып келе
жатыр. Қол өнерінің қазіргі дәстүріндегі дамуы күрделіде аса бай. Онымен
бірге сол күнделікті жұмысымызда жан жақты бейнелеуге халықты эстетикалық
жағынан тәрбиелеуге қызмет етеді. Сол дәуірдегі халық шеберлеуге қамтылған
қол өнер гүлдері қол өнер композициясының барлығын сол кездің өзінде ақ
өнердің бар шындықты салыстырып қарағанда техникалық және қол өнер
көркемдік жағынан өнерлі қол өнершілікке қолы жеткенділігі ою-өрнектермен
әшекейленіп бейнелеу қандай уақытта болмасын дәстүрлі негізінде сақталды.
Халық қол өнерімен туған бұйымдар тек музейлермен көркем залдарында ғана
тұруы керек десек қателеспесек болар еді. Қазақтың зергерлік өнері ұлттық
мәдениет тарихынан ерекше орын алады. Өнердің бұл түрінің түп төркіні
мындаған жыл әріде жатыр. Ата-бабамыздан қалған қазба байлықтарды зерттеп,
қарағанда, Қазақстан жерінде мыс, күміс, қалайы, алтын, тағы басқа асыл
және түсті металдарға бай кен орындарын ежелгі замандарда ақ қолға
алынғандығын айғақтайды. Қазба жұмыстар кезінде табылған бұйымдардағы
қолтаңбалар ежелгі өнердің көркемдік деңгейінің биік болғандығын байқатады.
Қазақ ою-өрнектерінің сан ғасырлық тарихы бар. Археологиялық
зерттеулер, қазақтың ою-сызу өнерінің ерте заманғы мал бағушы тайпалардың
мәдениетімен сабақтас екендігін, Алтай Азия халықтарының мәдениетімен өзара
байланысып жатқандығын көрсетеді. Біздің жыл санауымызға дейінгі үйсін
молаларынан шыққан ою-сызу өрнектер 19 ғас. қазақтың ою-өрнегіне ұқсас. Бұл
қазақтың ою-өрнек өнерінің ежелгі үйсін мәдениетінің жалғасы және дамыған
түрі екендігін дәлелдейді.
Тұрланның безелілік сағасындағы будда дінінің үңгір (шың үй)
ғибатханасының қабырғасына және төбесіне ысызылған ою-өрнектерде қазіргі
қазақ сырмақтарында салынатын мүйіз оюлардың үлгісі кездеседі.
Осы ою-өрнек қайдан шықты дей келе, біреулері кәдімгі геометриялық
пішіндес құралыстардан шықты десе, кейбіреулері жан-жануарлардың ішкі-
сыртқы көріністерінен, сүйек бітімдерінен шықса керек десті. Тағы біреулер
өсімдіктің әртүрлі көріністерінен (мысалы, сынып жатқан ши, ағаш
бұталардың, сүйеулі тұрған сырықтардың бұрыш көріністерінен) шықса керек
десті. Ал енді геометриялық түрлердің шыға бастауы өрнек жасаушылардың
өнерлерінің өрістей түсуіне байланысты, олардың ойлап қиялдануынан туған
дейді. Демек ою-өрнектердің шығу тарихы олардың мазмұны мен атаулары туралы
мәселе әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа, бір шебердің ұсталық іскерлік мөнерінен
біреуге үнемі ауысып отырғандықтан осы күнгі кейбір қошқар мүйіз өрнегі
бастапқы бейнесін өзгертіп кеткен. Ертеден келе жатқан халықтық мұраны
тазартуды ойласақ алдымен бұрмалаушылықтан артылып, оны әдемілігіне жеткізе
жаңа түр, жаңа мазмұн бере дамытуымыз керек. Қазақтың зергерлік өнері
ежелгі дәстүрдің сабақтастығы мен көрші халықтар мәдениетінің өзара ықпалы
арқылы қалыптасқан. Сақтар жасаған неше түрлі әсем металл бұйымдары жайлы
мәліметтер Геродот, Страбон, Ктесия сияқты ежелгі грек авторларының жазба
ескерткіштерінде кездеседі. Үй кәсібіне негізделген ұлттық қол өнердің
басқа түрлеріне қарағанда зергерлік өнердің өзіндік жасау ерекшелігіне тән
кәсіптік мінездемесі бар.
Шамамен 17 ғасырда жасалуы, өрнектелуі де, түзілімі тұрғысынан біріңғай
сипаттығы ұлттық зергерлік бұйымдарының шоғыры қалыптасты. Сәндік
әшекейлері жиынтығының композициялық ара қатысты бір жүйелі қалыпқа түсті.
Әшекейлердің бейнелік тұрғына кейбір жергілікті қолтаңбалар өз әсерін
тигізгенмен жалпы алғанда оның құрамы бүкіл Қазақстан үшін негізінен
бірдей. Қазақ зергерлері көбіне жеке дара жұмыс істеп, өз өнерінің қыр-
сырын ұрпаққа үйретіп отырған.
Жазба жұмыстары кезінде табылған бұйымдардағы қолтаңбалардан ежелгі
өнердің көркемдік тарапындағы биік деңгейін байқауымызға болады. Қола
дәуірі кезеңіндегі зергерлік бұйымдары формасының монументтілігімен,
көркемдік тілінің әсерлілік қуаттылығымен ерекшеленсе, ал есік обасынан.
Шілікті, Бесшатыр қорғандарынан табылған скифтерге тән бейнелеу стиліндегі
алтын әшекейлері, Бурабай көлі төңірегіндегі обадан қазылып алынған гундер
кезеңдеріне саятын алтын әлеміштер көркем бұйымдар зергерлік өнердің шын
мәніндегі қайталанбас асыл мұралары болып табылады.
Қазақтың зергерлік өнері ежелгі дәстүрлердің сабақтастығы мен іргелес
халықтар мәдениетінің өзара ықпал арқылы қалыптасқан.
Қазақ халқының талай ғасырлық ұзақ тарихына бойласақ, ел іші он
саусақтарынан өнер тамған өнерпаз саңлақтарға кенде болмағанын көреміз.
Олар жасаған өнер туындылары айналадағы табиғат құбылысы, күнделікті
кәсібіне, қоғамдық құрылысына қарай не замандар бойы ұрпақтан ұрпаққа мирас
болып, уақыт озса да өшпей, ізі жоғалмай бүгінгі күнге жеткен. Қолөнерінің
дамуы бұл кезеңде кәсіпшілікпен бұрынғыдан да тығыз байланыса түседі.
Көркемөнер дәстүрлі қолөнер кәсіпшілігін шеберлерімен ұласып, бірте-бірте
ол халықтық өнерге келіп құйыла бастаған. Әсіресе, бұл өнер қарпайым еңбек
адамдарының үлесіне айналған. Халық өнерінің түрлері, оның орындалу
тәсілдері, өте көп. Кілем тоқу, киім үлгілері, өрімшілік, зергерлік,
сүйектен, мүйізден, ағаштан жасалатын бұйымдар, ертұрман, тері илеу, тас
қажау, ұршық иіріп, жіп есу, өрмек жігіртіп, кесте тігу, жүн түтіп, ши орау
өнерлері әрі қиын, әрі қызық. Бұл өнердің өркен жаюы, біріншіден, тұрмыста
пайдалану үшін болса, екіншіден, халықтың өнерді аса жоғары бағалануынан да
туған қасиет. Олардың сүйектен жасалған кереуеттері мен сандық, асадал,
адалбақан, жүкаяқ, кебеже, мүйізді шақшалары мен ыдыстары, сәндік
бұйымдары, сырға, білезік, жүзік, алқа, шолпы тағы басқалары ел арасында
әлі де жиі кездеседі. Қазақтың сәндік қолөнері – біздің түркі ұлттық,
мазмұны мәдениетіміздің құрамды бөлігі. Оны дамыта отырып, жер-жерде халық
шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпаққа насихаттау, қолөнері бұйымдарының
сапасын арттыра беру аса құрметті және игілікті іс болып табылады.
1.1 ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ-ӨРНЕКТЕРІ.
Қазақ ою-сызу өрнектеріндегі фон суреттердің түсі композициялы болып
келеді. Дағдыда ақ түс қара фонға немесе керісінше болып орналасады.
Қазақтарда кейбір түстердің символдық мәні бар: көк түс-аспанның символы;
қызыл түс-оттың, күн көзінің символы; жасыл түс-жастықтың, көктемнің
символы. Затты осы түстермен бояп өрнектегенде оған белгілі мән беріледі.
Халқымыздың зергерлік өнері ұлттық мәдениет тарихынан бұл өнер ерекше
орын алады. Өнердің бұл түрінің түп төркіні мыңдаған жыл әріде жатыр.
Археология деректері бойынша Қазақстан территориясында мыс, қалайы, алтын
секілді асыл және түсті металлға бай кен орындарын игеру ісінің ежелден
дамығанын қуаттайды.
Үй кәсібіне негізделген ұлттық қолөнердің басқа түрлеріне қарағанда
зергерлік өнердің өзіндік ерекшелігін белгілейтіндей ерекше мінездемесі
бар. Қазақ зергерлері көбіне жасырын жұмыс істеп, өз өнерінің сырларын өз
ұрпағына ғана үйретіп отырған. Оған әйелдердің әшекейлері, киім-кешекке
керекті түрлі сәндік бұйымдар, ас-су жабдықтары, киіз үйдің ағаш
сүйегіндегі ою-өрнек, жиһаздық заттар, ағаш ыдыс-аяқ көннен жасалатын
торсық, музыкалық аспаптар және басқалар жатады.
Әшекейлер арқылы тұтынған жақсы ниетпен сәтті тілеу, тілеудің кейбір
түрлері бұйымның нұсқасы мен өрнегі арқылы да мегзелген. Өсіп-өну, ұрпақ
шашу идеясы түтікше мен үшбұрышты бөлшектен құралатын бойтұмарларда бар.
Осы қонғыштық символын білдіретін бұйымдардың қатарына балық бейнеленген
сәнді тағалар мен қапсырмалар жатады. Батыс Қазақстан өңірінде жиі
ұшырасатын, екі жастың бас қосу ынтымағын білдіретін қос қанатты етіп
қомақты жасалатын құдағи жүзіктерде бойжеткеннің ұзатқан ана қызының жаңа
түскен босағасындағы құдағиына келініне сүйеніш болуын, үлкен сыйластықта
өмір сүруін ниет етіп сыйлайды.
Ою-өрнек, әшекей, жасау шеберлігі бейнелеу өнерінің бір түрі. Бірақ бір
есте боларлық жай, маман суретшілер көбінесе заттың сырт формасын дәлелдеп,
суреттің неғұрлым сол затқа аумай ұқсап тұру жағына көбірек назар аударады.
Ал ою-өрнек үлгілерін жасаушы шеберлер өз өрнектеріңде ойлаған затының, не
сюжетінің сыр сипатын өзінше танып, оның дәлме-дәлдігіне гөрі әшекейлі болу
жағына баса назар аударады. Ескі замандағы ел әдетін, шаруашылық ғұрлым,
этнографиясын білген адамға мұндай өрнектердің заттық ұғымын және олардың
неліктен бұлай аталатындығын пайдау қиын емес. Қазақтың шиге, алашаға,
кілемге салынатын "омыртқа" өрнегін алып қарайық, бұл Ғани Иляевтың кілем,
түскиіз, терме құралға арнап жасаған өрнегі. Өрнектің аты "омыртқа". Ол
кілем "сынық мүйіз" өрнегінің элементтерін құрылған. Сонымен қатар, өрнекте
ұлы жүз қазақтарының рулық белгісі болған "тарақ таңба" да көрініп тұр.
Мысал ретінде көне заманның айбалталарын алайық. Айбалта 2 мүйіз тек
әдемілік үшін ғана жасалған өрнек. Айбалта жүзінің өзі жарты ай бейнесін
мезгеп тұр.
Шеберлердің істеген бұйымдарының өзгешілік ою-өрнегінің нақышының көпті
әрі күрделілігі сылдырмақ салпыншақтары мен алтын жалатқан бөлшектердің жиі
қолданылатындығы әйелдердің мерекелік киімдерінің құрамына кіретін
зергерлік бұйымдар бүкіл Қазақстан жері бойынша біркелкі. Бас киім әр түрлі
өрнек майда көздер орнатылып екі самайдың тұсынан тамшыдай мөлдіретіп
тізілген моншақпен безендірілсе мойынға көздің жауын алатын алқа, мойыншақ
тағатын қос бұрымда қатар сылдыраған шолпы, құлақта сырға, әр саусақта
әшекейленген сақиналар, екі қолда білезік болатын. Мұнымен қоса комзолдың
түймелері мен ілгектері де металлдан жасалады. Сипатына қарай олардың өзі
бірнеше түрлі болады. Өзіндік құрлымымен, әшекейлеу әдістерімен ерекше
назар аударатын бұйым-іңір жиек. Ол көбіне геометриялық формасы бір келкі
бір-бірімен тіркескен жалпақша бөлшектерден жасалады.
Төртқатар етіп жасалған салпыншақтар өзінше бір тұтас жүйе жасап әсем
үйлесіп тұрады.
Мойынға тағатын әшекей заттардың бірі тұмар. Олар тек сән үшін ғана
емес, пәле жаладан сақтау үшін де қажет деп есептелінген. Олардың ішкі жағы
тегіс болады да оған әдетте қағазға жазылған дуа, немесе теңіз ұлуларының
үні қауырсыны киесі бар деп есептелінетін, қой мен түйе жүні салынады.
Үшбұрыш тұмаршаға алтын жалатады де шет-шетіне көгілдір тастары
тігіледі. Ортасына қарайтылып ою-өрнек салынады. Жалтыраған алтын, аспан
түстес көгілдір асыл тастары салынған ою тастары салынған ою-өрнек бұйымға
өзгеше көрік береді тұмаршаның сылдырауық салпыншақтары да болады. Жапырақ
тәріздес шалпыншақтары бар ұзын шынжырлы бойтұмар да біршама сәнді заттың
үстіңгі беті жиегі айнала өрнектелген мәнерлі әшекейлер нәзік етіп
жасалған. Бас киімге жасалған әшекейлердің ішінде ерекше көзге түсетіні-үкі
аяқ.
Үкі аяқ түсі мен ою-өрнегі әр түрлі екі бөлімнен құралады. Жоғарғы жағы
асыл тас орнатылған жалпақ тас, ал төменгі жағы күміс пен күптелген және
көрезе тастарынан кәз салынған үкі тұяғы. Сырғалардың да көркемдік әсем
түрі бар. Өте шебер нәзік етіп жасалған зер сырғалардың құрылымы өзгеше,
майда қоңыраушалардан тұрады. Сырғалардың атына заты сай әсем түрі ай
сырғаны қазақтар айды о бастан қасиетті деп санап қатты қастерлеген. Осыған
орай сырға да аспан әлеміндегі денелердің әшекейленеді. Тарам тарам
салпыншақтардан жасалатын сырға осылардың әр қайсысының өз-өрнегі өз
көркімен көз тартады. Қыздарымыздың басына киетін шекелік кең тарған.
Шекеліктің құрылысы түсті дөңгелек ромб тәрізді бөлшектері бір-бірімен
сыммен қосылып, тік сабаққа мәнерлей оралады.
Қыздар шашына шығыршық сыммен қосқан тастарына көз салынған әшекейлі
шашбаумен шолып тағады.
Тастың табиғи әсемдігін күміс теңгелер тізілген шылтелдер нәзік
өрнектері бар темір жиек алма түседі. Сонымен қатар, жалпақ, жіңішке,
бұрама білезіктерінде бірнеше үлгілері бар, ою-өрнегі құрылымы, бір-бірімен
жымдасып жатқан сақиналары жіңішке шынжырлары мен жалғастырылған білезік
өзіндік сапалығымен қайран қалдырады. Аппақ күмістің бетіне қарайтылған
белгілері бірден көрініп тұрады.
Белгілі геометриялық формалардың қатаң сақтап әшекейленген білезіктер
әлдеқайда көріктене түседі.
Үш жерден жапырақты зер салған білезік нағыз үлкен шеберліктің айғағы.
Нәзік зері білезіктің жиегіне айнала өрнектеп отырып дәл ортасына келгенде
таңғажайып гүл шоғы жанады.
Бүкіл білезіктің беті көркем жасалған түрліше бадар салынып,
қарайтылып, қою жүргізіліп, тас орнатылған қапсырмаларды көркем әшекей
бұйымдар ортасынан ерекше көзге түседі. Бұйымдардың әр түрлі әшекей
өрнектерімен көрсетіледі. Бірде олар күн сәулесінің көрінісін бейнеленген
бірде аңғарды, бірде жапырақты, Лотос гүлдерін бейнелейді. Жүзіктің неше
түрлісі бар.
Кейбіреуі қолға әзер ілінетіндей нәзік, ал енді біреулері саусақты
көміп кететіндей үлкен. Елімізде көп тараған жүзіктің түрі құс мұрын жүзік.
Құстың суретін қолөнер туындыларында өте жиі ұшырасады. Құс ертеден ақ пен
бақыт, қайырымдылық пен бейбіт өмір белесі іспетті.
Құс мұрын жүзік негізінен қалыпқа салу әдісімен жасалып неше түрлі ою-
өрнекпен зерлеу майда салынған өрнектермен әшекейленеді.
Әсіресе қызықтысы ішіндегі қысқа қуысқа құм мен тастар салынып
сыңғырлаған әсем үн шығаратын жүзіктер.
Өрнектен әшекейлеудің бас артық шешімдерге жол бермейді. Ою-өрнек ең
алдымен бұйым жасалатын шеберлерден табылып қасиеттері мен көркін аша
түсуге қызмет етеді.
Бұйымның материалы түрі өрнегі толық тауып, берік-бірлікте болады. Сол
арқылы бейнесінің тұтастығы бұлжытпай сақталады. Зергерлік бұйымның
әшекейлердің тұтас тұрқы арқылы да, жекелеген бөлшектерде материалы мен ою-
өрнегі де белгілі бір мән мағынаны білдіреді. Мысалы, материалық тастың,
күмістің, яғни табиғи заттың өзі де күрделі міндет атқарған.
Әшекейлеуге қондырылған асыл тастарды халық әдетте тас немесе көз деп
атаған. Бұл әрине, ешбір астарсыз тура мағынасына атала салынбағаны жоқ.
Көз қондырылған бұйымның көз тиюден алдын ала сақтайтын киелілік қасиеті
бар деп жазылған. Асыл тастардың айырықша қасиеттілігі туралы ұғым қазақ
халқының бәріне ақ тараған.
Асыл тастардың емдік және киелілік қасиеттерін сөз ететіні ата-
бабаларымыздан біздің заманымызға дейін жеткен. Бұған дәлел келтірілетін
болсақ бұдан мың жыл бұрын жазылған дәрі-дәрмек қазынасында "Ақық тас"
жүректің толқуын басады. Дұшпанына игі әсерін тигізеді. Заттың иесінің кім
екендігін негізінен бұйымның қандай материалдан жасалғандықтан үстіне
таққан жеңілдігін көркемдігінің асқақтығы мен алқылығынан байқауға болады.
Мысалы, бай бәйбішелердің зергерлік әшекейлердің тумасымен алтыннан, асыл
тастарда көз қондырылады. Материалына сай ісі де көркемдік шешімі де жоғары
болып келеді.
Егер бай әйел зергерден бір жаулықты толық қанағаттандыратын
әшекейлерді тұтасымен бірақ соғып біреуін талап ете алса, бұл бұйымдар
қолына кездейсоқ себептермен түскен заттардан ғана тұрады.
Әшекейлердің көптеген белгілеріне қарай әйелдердің жас мелшерде
айқындалатын болған. Жас қыздардың сырғалары мен жүзіктері түрі өте
қарапайым жасаған. Бойжете бастаған сайын қыздың зергерлік бұйымдарының да
түрі мен тұрақты әдемілене әшекейлене түседі. Бас киімдер көбіне зергерлік
әшекейлерінен қапсырмалар мен асыл тастармен сәнделіп, екі қаптағы маржан
інжу тастарының ұсақ моншақтармен көмкеріліп аралары күмістен жасалған
үйлесімді, бұйымдармен әшекейленеді.
Тойға арналған сырт киімдер де күміс теңгелермен асыл тастар тағылып,
лағыл көзді қапсырмалар қонымды жапсырылады. Киім-кешектердің жиектері
маржан және інжумен күміс қапсырмалармен көмкеріліп былғары белдіктер мен
аяқ-киімдер алтын, күміспен зерленеді. Кеудеге алқа, ал құлаққа сырға шашқа
шолпы, білекке білезік, саусаққа жүзік тағады. Киім үшін тікелей қажетті
болып табылатын түйме қапсырма секілді заттарда сәнделіп әсемдік міндетін
атқарады. Сөйтіп жаңа түскен келін осылайша көз суығын алар күмісіне, көз
жауын алар асыл тасты үлде мен бүлдеге орнататын.
Өзара бір-бірімен шашбау секілді етіп бекітілген бірнеше үлкенді кішілі
өрнекті алқалардан тұратын салмақты да тұрпатты өңіржиектер өзінің сәндік
шешімінің жинақталығымен әрі үйлесімділігіне ерекшеленеді. Көз қондырылған
теңгелерден, асыл тастардан жасалған үзбелі моншақтардың тізбелігінен
тұратын алқа да өзіндік ерекше тартымдылығын көзге түседі. Інжі, маржан,
лағыл, меруерт ауық тастардан өңделіп жасалатын моншақтардың күмістен
құйылатын немесе қалыптап алып арқылы өрнек түсірілетін тұмарлар мен
бойтұмарлар да мойынға тағылатын әшекейлер ретінде пайдаланылатын. Әдетте
тұрқы үшбұрышты болып келетін тұмарлардың сәндік өрнектері алтын жалатқан
болады және қонымдылығы арқылы сипатталады. Үстіңгі екі дәнекерленген ою-
өрнектермен безендіріліп ырым үшін тағылатын бой тұмардағы үшбұрышты және
ұзынша келген түтікшелер бір-біріне бейнелері үйлесімге нұсқап жалғасады.
Тамақ алқа бір-біріне тізбектелген асыл тастардан жасалады.
Қазақтардың ұғымына көкөністердің өркенін бейнелеу өзінен тарайтын
ұрпақтың молдығын тұспалдайды. Сондықтан да өрнектің бұл ырғақтары той-
томалақта арналған заттар мен бұйымдар көптеп кезігеді. Мұндай ырғақтар
өңір жиектерде сәндік элемент ретінде ұшырасса, сәукеледе жиек өрнегі
түрінде қолданылады. Айды тұрпаттау нышандары ысырғаларда "ай сырға",
топсалы қапсырмаларда "айшық өрнегі", былғары белдіктердің жағаларында
"қара алаланған өрнек" молынан ұшырасады. Әшекейлерде күн түрлі үлгідегі
"шеңбер", "шеңбер", "гүлді шебер", "қос шеңбер" ұшырасады, тіпті кейбір
жүзік, ілгеш, тұтқыш, қапсырма, түйме секілді сәнді бұйымардың тұтас
тұрқының өзі күн бейнесінде жасалады.
Сырға өзіне адамды реніктік үйлесімді арқылы тартады. Шар үлгісіндегі
немесе ұзын салпыншақ болып келетін күмбез сырға, қозалы сырға да кезінде
тараған. Салпыншақты сырға, сабақты сырға, шашақты сырғалар түрліше болып
кейде екі қатар болып келетін сәндік қазыналар ерекшеленеді. Жиектері тығыз
сым шымшықтарымен көмкерілетін шыбықша түрінде де ұшырасатын нұсқада
қоңырау пішінді сырғалар да әшекейлердің ерекше түрленуі болады.
Салтанатты жағдайларда ұшы бас киімнің немесе самай шашқа бекітілетін
шекелік суыртпа болған. Шекеліктер мен суырталар бірнеше бөліктерден
тұрады. Әрі оларға тағылатын әшекейлер үзбелі болып келеді. Әр түрлі
әсемделетін суыртпалардың үшбұрышты гүл жапырақшасы тұрқындағы және басқа
қалыптада кездесетін түрлері өте жинақы жасалады екен.
Қос шеберлі жалпақ суыртпалар да барынша сәнді. Суыртпаққа бір-біріне
тізбектеле орналасқан тербелмелі (саңырауқұлақ) сыңғырлауық салпыншақтар
қыз-келіншектің өз-өзіне көрік қосқандай ажар берегендей әсер тудырады.
Шашақ тағу кигізу қосып өру үшін жасалатын әсемдігі мен қатар қыз-
келіншектің шашының ұзындығы мен қоюлылығын ашып көрсететін әсемдік
бұйымдар әйелдің сәнділігінің бірден-бірі қажетті мүлкі болып табылады. Шаш
қыздың сұлулығын білдіріп, тіпті оның тартымдылығын көрсетеді.
Уақыт озған сайын зергерлік бұйымдарындағы әшекейлердің танымдық-
сенімдік сипаты көмескіленіп, бірыңғай сәндік мазмұн алған. Дәстүрлі киім
көркемдік сипаты тұрғысынан толық шешімін тауып, ал зергерлік бұйымдар
әйелдер киім-кешектерінің бөлінбес құрамды бөлігіне айналады.
Бұлардың айтарлықтай етіп әсемдеу үшін көбіне алтынды, әсіресе, күмісті
молырақ қолданған. Қазақ халқы күмістің адамға игі әсер ететін айырықша
қасиеті бар деп білген. Күміс жүзік тағумен ғана шектелмей, нәрестені
шомылдырғанда суға күміс теңге тастап, "баланың тәні" күмістей таза болсын
деп жоралғы жасаған.
Зергерлер металлдың өңін ашу шеберлігін жақсы білген. Соғу арқылы
белгілі бір қалыпқа түсірілгенде күмістің өңі күңгірттеніп кететіндіктен,
оның үстіңгі бетін қайтадан "бипазбен" типылдау арқылы жылтыратып, майда
нашықтармен шекімелеу тәсілмен өрнектеп, тартымды, құлпырмалы түске
келтіретін болған. Мұнымен қатар зергерлер күміс бұйымдарды асыл тастардан:
лағыл, сапфир, зүбіржат, гауһар, ақық және агат, хризопраз, інжу, інжу
маржаннан көз қондыру арқылы да әсемдей түскен. Түрлі-түсті шыныларды және
тағы басқа әсем рең беретін заттарды да кәдеге асырған.
Зергерлердің көп өндірген бұйымдарының қатарына әйелдерге арналған
әшекейлерлер жатады. Әшекейдің бұл түрі тек сән-салтанат үшін ған емес,
әдет-ғұрып, наным-сенімге де тікелей қатысты болғандықтан кез-келген
әлеуметтік ортаның өкілі өз хал-қадірінше әшекей иемденуге тырысқан.
Олар алдын ала арнайы дайындықпен өтетін белгілі бір құрал-саймандарды
ғана қолданатын. Зергердің соғатын заттарының түрлері өте көп. Оған
әйелдердің әшекейлері, киім-кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдар ас, су
жабдықтары киіз үйдің ағаш сүйегіндей ою-өрнек жиһаздық заттар, ағаш ыдыс-
аяқ тері торсық, музыкалық аспаптар, қару жарақтар, ат тұрман әбзелдері
және тағы басқалары жатады.
Бұлардың әсемдеу үшін көбіне алтынды әсіресе күмісті молырақ қолданған.
Зергер металлдың өзін ашу шеберлігін жете білген. Соғу арқылы белгілі бір
қалыпта түсірілгенде күмістің өңі күңгірттеніп кететіндіктен оның үстіңгі
бетін қайтадан бипазбен тазалау арқылы жылтыратып, майда нақыштармен шекім
алу тәсілімен өрнектеп барып тартымды құлпырмалы түске келтіретін болған.
Зергерлер мен ұсталары көркем бұйымдарын металлдан негізінен алғанда күміс
пен темірден жасалған әсемдік заттарды негізінде қазақ арасында дәулетті
адамдар тұтынған. Оны жасаушы халық арасынан шыққан шеберлер болған.
Күмістен ер тұрманы кейбір бөліктері, қыз-келіншектердің тағар бұйымдары
жасалып ерлердің белдіктері мен күнделікті тұрмысқа қажетті пышақ, сандық,
киім ілгіштер, жүзік, сырға, иіашбау, тұмарша және т.б. неше түрлі
зергерлік әшекей бұйымдарын жасап отырған. Сол замандағы жұрттың көбі діни
ұғым бойынша тілден, көзден сақтауды мыс, әртүрлі кездейсоқ пәле-жаладан
қорғап жүреді деп бой тұмар болатын әшекей заттарды жасауға құмар келетін
зергерлік бұйымдардың көпшілігі ұзақ уақыт осындай қасиеті болған, халыққа
бұйымның материалы түрлі түсті өрнек-оюдың діни сенімдер мен аңыздарға сай
алынатын. Ертеден халық шеберлерінің жұмыстарының қолайлы жағдайы болмаған.
Зергер шеберлерінің жалпы тарихы, көбінесе жұмысты зергерлер өзінің
жанұясының алдына киіз үйдің бір шетіне өз шәкіртін ертіп алып "Ел қайда
болса біз сондамыз" деп жайлауда жүріп үй иесінің халықтық тапсырмасының өз
үйінде жасайтын болған. Кейінен олардың кейбіреулері өздеріне жұмыс
істейтін орын шеберхана салып алды. Темір ұсташылығы мен зергерлік өнерімен
әйелдерде көбінесе зергердің әйелдері айналысатын болған.
Егер зергер кісі дүниеден қайтып, оның жолын қуар ешкімі болмаса,
кейбір кезде оның зергерлік әйелдері атқаратын.
Қайта шебері қолынан түрлі асыл бұйымдарды музейлерде көріп
тамашалаумен қатар, күнделікті жұмыста пайдалансақ болар еді. Олар үшін
халық қол өнерінің бай мұраларына жаңаша түр сипат беріп, оларды жасау
техникасын жетілдіру қажет.
Әшекейлер бірін-бірі толықтары келе өте жарасымды көрінеді. Бас киімдер
көбіне қапсырмалармен, асыл тастармен сәнделеді. Асыл тастың қасиетіне
сенушілік қазақ халқының дәстүрінде әлі де сақталған. Мысалға, інжу
қарашықты шөл басудан, көз сүйелінен ноғалардан сақтайды, янтарь тамақ
ұрасы мен жемсу ісігін басады, меруерт көз тиюден әрі ақ жолға жетелейді,
анық шалқар бақыт әкеледі деген ұғымдар әлі де кезігеді. Олардың екі
қапталы маржан, інжу тастарының ұсақ моншақтарымен көмкеріліп, аралары
күмістен жасалған үйлесімді бұйымдармен әшекейленеді. Киім-кешектердің
жиектері маржан інжуменен, жағалықтары күміс жапсырмамен көмкеріліп,
былғары белдіктер мен аяқ-киімдер алтын, күміспен зерленеді. Кеудеде алқа,
құлақта сырға, шашта шолпы, білекте білезік, саусақта жүзік-қазақ
әйелдерінің әшекейлері. Зергерлік әшекейлер әйел затының тылсымдылығын онан
тартымды ете түсіп, той болған ортаны сұлулықпен, сүйкімділігімен
толықтыра, аша түскен. Осыншалықты сәнді киім-кешек пен бұйымдардың ішінде,
әсіресе кеудеге тағылатын әшекейлер айрықша ерекшеленеді. Сондықтан да
алқаларды қыздар салтанатты жиындарда, үлкен тойларда ғана тағатын болған.
Үнемі тағылатын әшекейдің бірі – сырға. Сырғаның әр түрлі үлгідегі түрлері
мен нұсқаулары өте көп. Әсіресе, өрнекті жалпақ түрлері кең тараған. Бұл
нұсқаудағы сырғаға кейде іш жағы ойық болып келетін "ай сырғалар" жатады.
Шар үлгісінде немесе ұзын салпыншақ болып келетін "күмбез сырға", "қозы
сырға" да кең тараған. Жиектері тығыз сым шамшырақтармен көмкерілетін
шыбықша түрінде де ұшырасатын қоңырау сырғалар да әшекейдің ерекше
түрлерінің біріне жатады.
Салтанатты жағдайларда ұшы киімнің бауына немесе самай шашқа
бекітілетін шекелік, суыртпа киім болған. Шекеліктер немесе суыртпалар
бірнеше бөліктерден тұрады, әрі оларға тағылатын әшекейлер үбелі болып
келеді. Шашқа тағу, кигізу, қосып өру үшін жасалатын әсемдігімен қатар қыз-
келіншектердің шашының ұзындығы мен қоюлығын ашып көрсететін сәндік
бұйымдар бұрын бірден-бір керекті мүлік болып саналған. "Шолпы" мен "шаш
теңге" бұрымының ұшына ілінеді. Бұлар көбіне қос тоғыз теңгенің тізбегінен
құралады. Бұлар көбіне қос тоғыз теңгенің тізбегінен құралады. Теңгелер бір-
біріне жоғарыдан қарай жалғанады.
Әшекейді қасиетті тұмар ретінде ұстаудың алғашқы белгілері полеомит
дәуіріне жатады. Тұмар тағушылар осы киелі зат өзіме күш-қуат береді, бәле
— жаладан, төтенше қауіптен сақтап қалады деп түсінген. Бізге келіп жеткен
дәстүрлі бойтұмарлар сондықтан да бір қырынан алғанда адамзаттың бір
кездегі таным-сенімдерінің пластикалық тілде баяндалуы болып табылады.
Біз қазақ әшекейлерінің семантикалық мән-мағынасын түсінуіміз үшін
әрбір этнографиялық бұйымның әр қилы астарларының тұтас жүйесін еркін
тарқата алуымыз керек. Зергерлік әшекейлердің тұтас түркі да, жекелеген
бөлшектері де ою-өрнектері де белгілі бір мән-мағынаны білдіреді.
Әшекейлеуге қондырылған асыл тастардың халық әдетте "тас" немесе "көз" деп
атаған. Асыл тастардың айрықша қасиеттілігі тұрғысындағы ұғым шығыс
халықтарының бәрінде қең етек алған. Бұл тастардың емдік және киелілік
қасиеттерін минеорологиялық трактаттардан оқи аламыз.
Қазақ зергерлері, негізінен, түсті металлдардан соң алуан әсемдік
бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен соғылатын көптеген сәндік бұйымдар-
сәукеле әшекейлері, сырға, шолпы, шекелік, алқа, өңіржиек, қолтықша,
тұмарша, білезік, сақина, жүзік белбеу, қопсырма, түйме, тана шұқығыш
ертеден-ақ кең тараған заттар. Сондай-ақ, ерлерге арналған-кемер белбеу,
кісе, ер-тұрмандарының күмістелген, алтынданған әшекейлердің неше түрлісі
өте әдемі жасалды. Ал, жағлан, кебеже, сандық, асадал, төсағаш, адалбақан,
піспек, тегене, ожау сияқты үй жиһаздары мен ыдыс-аяқ бетіне орнатылатын
күмістелген әшекейлер мең түрлі түсті шыныдан не болмаса асыл тастардан
орнатылған көздері бар заттарды кез-келген үйден кездестіруге болатын еді.
Қару-жарақ беттері күмістеу сияқты істермен де айналысты. Шетелдермен
сауданың дамуына байланысты қазақ даласына жайылған Ресейдің күміс және
алтын ақшасы, қытайдың қой тұяқ, той тұяқ жамбылардың, поляк күмісі
іскерлердің қолына түсісімен, олардың сан түрлі сәндік бұйымдар жасалды.
Халық шеберлері сәндік күміс бұйымдарды жасауда көптеген зергерлік
тәсілдерді қолдана білді. Соның ішінде, ең кең жайылған тәсілдер: отқа
қыздырып соғу, балқытылған металлды қалыпқа құю, кептеу, тыныкелеу,
қаралау, темір бетін күміс шабу, мыскептеу, сіркелеу, жұқа күміс
әшекейлердің астынан бедерлі қадаубастармен батыра ұрып бедерлеу, бізбен
безеу, күмістеу, алтындау, дәнекерлеу, оймалау, асыл тастардан көздер
орнату және тағы басқалары.
Зергер теңгелер мен жамбыларды балқытып құю арқылы өзіне қажетті
мөлшерде күміс кесектерін дайындап алатын-ды. Оны отқа қыздырып, төс
үстінде балғамен жайлап соғу арқылы әртүрлі зергерлік бұйымдар жасауға
немесе күміс кесегін әбден қақтап, жұқартқан соң қиып, темір әшекейлер
бетіне күмістеуге болады. Құйма бұйымдарды жасау үшін күміс кесектерін
шойын ожауда балқытып, арнайы қалыптарға құяды, содан ол суыған соң,
өңдеуге кіріседі. Қалып, әдетте, иі қанған балшықтан жасалып, алдын-ала
мұқият кептірілді. Құю әдісімен тек күміс бұйымдар ғана емес, сонымен бірге
мыс, қола, қалайлы және қорғасыннан неше түрлі заттар жасалады. Күміс бұйым
бетіне түрлі түсті тыныке жүргізу әдісі Қазақстанның орталық, оңтүстік және
оңтүстік-шығыс аудандарында жиірек кездеседі. Зергерлердің айтуынша,
тыныкені көбінесе шыны үгіндісін еріту арқылы алады екен және оны күміс
бұйым бетіндегі бізбен безенген іздерге құйып, суығыннан кейін егеумен
өңдейтін болған.
Күміс бетіне қарала жүргізуді қазақ зергерлері ертеден білген. Әсіресе,
Қазақстанның батыс, солтүстік-шығыс және орталық өңірлерінде қаралау "қара
алтын", кейде қарала кавказ жүргізу деп атайтын болған. Бұлай деудің мәні,
әрине кавказ зергерлерінің әсеріне байланысты болса керек. Жазба деректерге
қарағанда, Батыс Қазақстан өңіріне Кавказ зергерлерінің өнері XIX ғасырдың
бірінші жартысында келе бастағанға ұқсайды. Бұған қосымша қазақ этнографы
Ғ.А.Масановтың зерттеулері бойынша, күміс бетіне қарала жүргізу өнері Орта
Азия зергерлеріне ХІП-ХVІ ғ.ғ. бері тәсілі екен.
Автор содан бері зергерліктің бұл тәсілі қазақ даласында XIX ғасырға
дейін беймәлім болып келуі шындыққа үйлеспейтіндігін ескере келіп, қаралау
тәсілін зергерлердің кавказдықтар әсерінен, яғни XIX ғасырдан, әлдеқайда
бұрын білгендігін дәлелдейді. Оның үстіне, қазақ зергерлерінің айтуынша,
олар қараны өздері жасапты. Оның құрамы-күміс, мыс, қорғасын және күкірттен
тұратын көрінеді. Бұл құрамдардың арасалмағы әртүрлі болады. Мәселен, күміс
пен мыс бір-бір есе болса, қорғасын мөлшері күмістің жартысына тең болады,
күкірт металлдардың балқуына байланысты көз мөлшерімен қосылады. Осы
құрамды шойын ожаушаға салып ерітіп, әбден араластырған уақытта қап-қара
қоймалжаң пайда болады. Мұны көбінесе осы күйінде қара жүргізетін күміс
бұйымның бетіне жүргізілген ою-өрнек үстіне себеді. Ал, отқа қыздырғанда ол
қайта еріп, күміс бетіндегі іздерге жабысып қалады. Оны әбден суып, кепкен
соң егеумен әндеп, былғары және киіз ысқыштармен жалтырата ысады. Қарала
жүргізілетін күміс бұйымға түсерілетін оюды алдын-ала сызып алып, өткір біз
ұшымен безейді, содан кейін оның үстіне қарала жүргізеді.
Қараланы, көбінесе, әйелдерге арналған күміс білезік, қапсырма, сырға,
жүзік, белбеу, еркектердің кіселеріне, кейде ертұрман әбзелдеріне, тағы
басқа да үй бұйымдарын көркемдеуге де жиі пайдаланады. Темірден соғылатын
әртүрлі әшекейлер бетіне күміс шабу тәсілін, көбінесе, ер-тұрман әбзелдерін
көркемдеу үшін қолданады. Мүнымен бірге белбеу, кісе және ағаштан жасалатын
көптеген үй бұйымдарын безендіретін оюлы темір әшекейлердің беттеріне,
көбінесе, күміс шабылады. Ол үшін темір әшекейлердің беттері өткір шапқымен
өте жиі шекіліп, оның бетіне бөлек қақталған жұқа күмісті жеңіл балғамен
жайлап, кіріктіре соғу арқылы орындалады. Бұл тәсіл Қазақстанның барлық
аймақтарына ежелден кеңінен тараған. Күміс шабылған темір әшекейлердің
бетінен әртүрлі ою-өрнектер ойылып, оның бетіндегі күміс қабық сыпырылғанда
ар жағынан қара темір көрініп тұрады. Оны жалған қаралау дейді. Күмістелген
темір әшекейлердің беттері бізбен безеу, алтындау, қаралау, тас орнату
тәсілдерімен де қосымша көркемделеді.
Қазақ зергерлері таза алтыннан білезік, сырға, сақина, жүзік таққан,
сонымен қатар құю әдісімен де жасаған. Бірақ, таза алтыннан жасалатын
сәндік бұйымдар өте қымбатқа түсетіндіктен, оны тек ірі байлар жасатқан.
Қазақстанның батысы мен оңтүстігіндегі күміс әшекейлердің бетіне алтын
жалату, алтынмен булау немесе қақталған жұқа алтынмен көркемдеу жиірек
кездеседі. Зергерлердің айтуынша, күміс бетіне алтын жалату мен алтын
булаудың айырмашылығы болмаған. Бұл тәсілді "алтынмен аптау" деп атаған.
"Аптау", булау, жалату деген ұғымдар бір-бірімен үйлеседі. Бетіне сынаппен
араластырылған дәнекер себілген күміс бұйымға алтын жылдам ериді. Алтын
ерітіндісін түтікпен үріп, күміс бетіне түгел жоюды алтын жалату, алтынмен
аптау не булау дейді. Алтынмен булау деудің де жаны бар. Өйткені
қыздырылған сынаптан бу шығарады да, алтынның күміс бетіне берік жабысып
қалуына жағдай жасайды.
Күміс бетіне алтын жалатудың тек ғана отқа қыздыру арқылы
орындалатындығы туралы бұдан бұрын жарық көрген әдебиеттерде де деректер
бар. Күміс бетіне жағылатын алтынның жұқалығы сондай, оның астындағы күміс
бетіне сызу, безеу арқылы жүргізілетін өрнектер анық көрініп тұрады. Ал,
темірден не шойыннан жасалатын үй бұйымдарының бетін жалату тәсілімен
алтындауға болмайтындықтан, оларды тек қақталған алтынмен ғана көркемдейді
екен. Онда да қақталған алтынның буына қорғасын құю арқылы темір бетіне
дәнекерленеді.
Кез келген күміс бұйымдардың беттеріне әртүрлі аеыл тастар мен түсті
шынылар орнату тәсілін қазақ зергерлері жиі қолданады. Ол былай жасалады:
көз есебінде орнатылатын дөңгелек, сопақ не төртбұрышты тастарға күмістен
жүргізілген жиектер арқылы дәнекерленіп орнатылады. Қазақ зергерлері
жиектерге орнатылатын тастың түсіп қалмауын ойластыруымен бірге, оның
әсемдігін де мұқият ескеріп отырған.
Әртүрлі бұйымдарды көз салып әсемдеу үшін қолданылатын асыл тастардың
түрі көп. Оның ішінде лгауһар, лағыл, інжу, сутас (хрусталь) сияқты аса
бағалы тастармен қоса, ел ішіне кеңінен тараған ақық, маржан, меруерт,
сыңғыр, перезе түрлі түсті шынылар, көгілдір тыныке жиі қолданылды. Бұл
тастардың көпшілігн сатып отырған, ал кейбіреулері қазақ даласынан да
табылып жатты. Әшекейге көз салатын асыл тастар мен түсті шынылар болмай
қалғанда жай түссіз шынының астына қызылды-жасылды мата төсеп, немесе көзді
күмістен жасап, оның бетіне қарала жүргізген көрінеді.
Негізінен, қазақ зергерлерінің ісі әйел әшекейлерін жасауға байланысты
болса, сол әшекейлердің ең бастыларына жеке-жеке тоқталуымыз артық болмас.
Қазақ зергерлерінің өте көп жасайтын әшекейінің бірі-әйелдерге
арналатын әртүрлі сақина мен жүзіктер. Сақинаны, көбінесе, күмістен, кейде
алтыннан жасатады. Сақинаның жасалуы жүзікке қарағанда оңай. Өйткені, оның
сыртына шапқымен шеку, бізбен әдісімен орындалатын қарапайым ою-өрнектерден
басқа ештеңе жүргізілмейді, кейде тіпті, ешбір ою-өрнексіз жасалатындары да
аз емес. Ал жүзік жасау анағұрлым күрделі және оның сан алуан түрлері
болады. Жүзіктің үстіңгі бетіне әртүрлі асыл тастардан түсті шынылардан
немесе күмістің өзінен көз, балдақ, отау, құс тұмық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕР
ТАРИХЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Қазақтың ою-өрнектері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Зергерлік бұйымдар жасау тәсілдері. Білезіктің жасалу
тәсілі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2. Сыныптан тыс үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
2.1 Мектеп оқушылар сәндік қолданбалы өнер үйірмелерінде оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 36
2.2 Қайыстан, былғарыдан дайындалған ат
әбзелдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қосымша
материалдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .45
КІРІСПЕ
Негізінде қолөнер көне заманнан бері халық тұтынып келе жатқан лттық
мүлікттер мен заттарға таяқша, сызықша салып оюлайтын қарапайым әшекелеуден
бастап, қазіргі дәірдегі айналаны қоршаған табиғат құбылысын ағашқа, сүйек,
керамика мен түсті металлға, жасау-жиһаздарға бейнелейтін сюжетті
өрнектермен әшекелеуге дейінгі жоғары дамыған кезіне келіп жетті. Тарихи
жазба ескерткіштер мен археологиялық дергктерге карағанда, Қазақстан
жерінде қолөнер кәсібі бұдан екі жарым мың жыл бұрын, әрбір дәірде өзінің
өшпес ізін қалдырып, талай тайпалардың творчествосы арқылы қалыптасып,
мәдени мұраға айналған.
Республикамызыдың әр жерінде қазіргі кезде кездесетін күмбірлеген
күмбез, төрт құлақ сағана ескерткіштер мен ғимараттар өздерінің әсем
нұсқалы өрнектері мен бояуларының ашық та айшықтылығымен бүкіл бір
архитектуралық ансамбль ретінде айырықша сүйсіндіреді.
Қолөнердің халық қажетін өтейтін тамаша үлгілері көп. Айталық, халқында
өрнек тоқу, алуан түрлі кілем, бау, баскүр, алаша, қоржын, аяққап тоқу мен
текемет басып, сырмақ сыру, түс киіз жасау сияқты өнері кең тараған. Ал сол
халық өнері шығармаларын жинап, зерттеуде, оларды насихаттауда Қазақстан
музей қызметкерлерінің, ғалымдарының, археологтарының да еңбегі аз емес.
Солардың тырнақтап жинаған асыл бұйымдары қазір республикамыздың тарихи
өлкетану және өнер зерттеу музейлерінде жинақталған. Осы музейлердің
бәрінде де қазақ халқының тарихи, этнографиясы, ою-өрнектері жөнінде бағалы
дүниелер бар. Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын қоғаммен бірге дамыған
қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік
жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырды. Қолөнерінің
қазіргі дәуірдегі дамуы күрделі де аса бай. Онымен бірге ол күнделікті
тұрмысымызды, гүлденген өмірімізді жан-жақты бейнелеуде, халықты
эстетикалық жағынан тәрбиелеуге қызмет етеді. Қазақстан топырағын мекендеп,
тіршілік еткен сақтар мен массагаттардың барлық заттары әшекейленген,
киімдерінің өзіне тән үлгілері болған. Мысалы, киізден жасалған төбесі
шошақ бас киімі, ұзын шапаны мен көннен жасалған жұмсақ аяқ киімдері
әшекейленген.
Жайдың металлдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары, мыстан
жасалған. Бас киім мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан істелген. Қазақ
халқы қаншалықыты тарихи дәуірлерді басынан өткізсе де, өзінің киіз үй
жасау өнері мен киіз басып, алаша, кілем тоқу, алтын, күміс, асыл тастардан
ұқсатып неше түрлі әшекейлі ою-өрнек, әсемдік заттар жасайтын қарапайым
құралдарын мұра етіп сақтап қалған. Негізінен қазақ қолөнершілерінің қатары
XIX ғасырда көбейген.
1. ҚАЗАҚТЫҢ ҚОЛӨНЕР ТАРИХЫ.
Халықтық қолөнер өзінің тарихы, мен кейбір ұйымдастыру мәселелерін
жеткілікті зерттелмегендігіне қарамастан, күнделікті тұрмысқа қажетті
қоршаған затты, көпшілік тұтынатын бұйымды әсемдеуге бейім өнер ретінде
дамып келе жатыр.
Көне заманнан келе жатқан қолөнері өзінің өсу жолында өз халқының
дәстүрлі көркемдік мұрасын сақтап қалған. Қоғамдық дамудың қай сатысында
болсын қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін
қалдырып, әлеуметтік-көркемдік элементтерінің сан толқынын бойынша сіңіріп,
үнемі жақсару, жанғыру үстінде болды.
Осындай толассыз дамудың нәтижесінде 19 ғасырдың басында, екінші
жартысында және 20 ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз
дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтеріліп келді. Қазақ қолөнер
шеберлері, кедейлер әулетінен шыққан. Олардың белгілі бір қолөнер түріне
мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күнкөріс көзіне айналатын. Соның
өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де
жете бағаланбады.
Зергерлік бұйымдар киім үлгілері, тұрмыс жиһаздары, әсем де қай заманда
болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны мәлім.
Қазақ халқы да өзінің көне заманнан бері келе жатқан тамаша тарихы бір
ғана ерекшелігімен көзге түседі. Сондықтан да біз оларды халықтық дейміз.
Міне халық таланттардың қолынан шықты. Зергерлік бұйымдар, киім үлгілері,
тұрмыс жиһаздары, әсем де қай заманда болмасын өз маңызын жоғалтпайтыны
мәлім. Сол сияқты қәзіргі бізге келіп жеткен "Құс тұмсық" жүзігі "Құдағи"
жүзігі аталып, сырға, алқалар мен шашбаулар, белдік, ер тоқым кейінгі
ұрпақтар үшің аса бағалы мұра болып табылады. Барлық мұндағы өндірісті жай
сол халық шеберлерінің көпшілігі тарихта қолданылады. Бұл әрине ертеде өз
жазу болған қай халықтың болсада басынан өткен жайлар дегенмен сол халық
ортасынан шыққан шеберлердің көркемдеп сәндеп жасаған бұйымдарының
әдемілігіне шебер жасағандығынан қазірде қарап көз тоймайды. Халық қол
өнері, өзінің тарихи теориясымен кейбір ұйымдастыруы мен мәселелерінің
жеткілікті бұйымды әсемдеуге дәрежесінің жоғары кетеруге тән дамып келе
жатыр. Қол өнерінің қазіргі дәстүріндегі дамуы күрделіде аса бай. Онымен
бірге сол күнделікті жұмысымызда жан жақты бейнелеуге халықты эстетикалық
жағынан тәрбиелеуге қызмет етеді. Сол дәуірдегі халық шеберлеуге қамтылған
қол өнер гүлдері қол өнер композициясының барлығын сол кездің өзінде ақ
өнердің бар шындықты салыстырып қарағанда техникалық және қол өнер
көркемдік жағынан өнерлі қол өнершілікке қолы жеткенділігі ою-өрнектермен
әшекейленіп бейнелеу қандай уақытта болмасын дәстүрлі негізінде сақталды.
Халық қол өнерімен туған бұйымдар тек музейлермен көркем залдарында ғана
тұруы керек десек қателеспесек болар еді. Қазақтың зергерлік өнері ұлттық
мәдениет тарихынан ерекше орын алады. Өнердің бұл түрінің түп төркіні
мындаған жыл әріде жатыр. Ата-бабамыздан қалған қазба байлықтарды зерттеп,
қарағанда, Қазақстан жерінде мыс, күміс, қалайы, алтын, тағы басқа асыл
және түсті металдарға бай кен орындарын ежелгі замандарда ақ қолға
алынғандығын айғақтайды. Қазба жұмыстар кезінде табылған бұйымдардағы
қолтаңбалар ежелгі өнердің көркемдік деңгейінің биік болғандығын байқатады.
Қазақ ою-өрнектерінің сан ғасырлық тарихы бар. Археологиялық
зерттеулер, қазақтың ою-сызу өнерінің ерте заманғы мал бағушы тайпалардың
мәдениетімен сабақтас екендігін, Алтай Азия халықтарының мәдениетімен өзара
байланысып жатқандығын көрсетеді. Біздің жыл санауымызға дейінгі үйсін
молаларынан шыққан ою-сызу өрнектер 19 ғас. қазақтың ою-өрнегіне ұқсас. Бұл
қазақтың ою-өрнек өнерінің ежелгі үйсін мәдениетінің жалғасы және дамыған
түрі екендігін дәлелдейді.
Тұрланның безелілік сағасындағы будда дінінің үңгір (шың үй)
ғибатханасының қабырғасына және төбесіне ысызылған ою-өрнектерде қазіргі
қазақ сырмақтарында салынатын мүйіз оюлардың үлгісі кездеседі.
Осы ою-өрнек қайдан шықты дей келе, біреулері кәдімгі геометриялық
пішіндес құралыстардан шықты десе, кейбіреулері жан-жануарлардың ішкі-
сыртқы көріністерінен, сүйек бітімдерінен шықса керек десті. Тағы біреулер
өсімдіктің әртүрлі көріністерінен (мысалы, сынып жатқан ши, ағаш
бұталардың, сүйеулі тұрған сырықтардың бұрыш көріністерінен) шықса керек
десті. Ал енді геометриялық түрлердің шыға бастауы өрнек жасаушылардың
өнерлерінің өрістей түсуіне байланысты, олардың ойлап қиялдануынан туған
дейді. Демек ою-өрнектердің шығу тарихы олардың мазмұны мен атаулары туралы
мәселе әлі де болса зерттеуді талап етеді.
Ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа, бір шебердің ұсталық іскерлік мөнерінен
біреуге үнемі ауысып отырғандықтан осы күнгі кейбір қошқар мүйіз өрнегі
бастапқы бейнесін өзгертіп кеткен. Ертеден келе жатқан халықтық мұраны
тазартуды ойласақ алдымен бұрмалаушылықтан артылып, оны әдемілігіне жеткізе
жаңа түр, жаңа мазмұн бере дамытуымыз керек. Қазақтың зергерлік өнері
ежелгі дәстүрдің сабақтастығы мен көрші халықтар мәдениетінің өзара ықпалы
арқылы қалыптасқан. Сақтар жасаған неше түрлі әсем металл бұйымдары жайлы
мәліметтер Геродот, Страбон, Ктесия сияқты ежелгі грек авторларының жазба
ескерткіштерінде кездеседі. Үй кәсібіне негізделген ұлттық қол өнердің
басқа түрлеріне қарағанда зергерлік өнердің өзіндік жасау ерекшелігіне тән
кәсіптік мінездемесі бар.
Шамамен 17 ғасырда жасалуы, өрнектелуі де, түзілімі тұрғысынан біріңғай
сипаттығы ұлттық зергерлік бұйымдарының шоғыры қалыптасты. Сәндік
әшекейлері жиынтығының композициялық ара қатысты бір жүйелі қалыпқа түсті.
Әшекейлердің бейнелік тұрғына кейбір жергілікті қолтаңбалар өз әсерін
тигізгенмен жалпы алғанда оның құрамы бүкіл Қазақстан үшін негізінен
бірдей. Қазақ зергерлері көбіне жеке дара жұмыс істеп, өз өнерінің қыр-
сырын ұрпаққа үйретіп отырған.
Жазба жұмыстары кезінде табылған бұйымдардағы қолтаңбалардан ежелгі
өнердің көркемдік тарапындағы биік деңгейін байқауымызға болады. Қола
дәуірі кезеңіндегі зергерлік бұйымдары формасының монументтілігімен,
көркемдік тілінің әсерлілік қуаттылығымен ерекшеленсе, ал есік обасынан.
Шілікті, Бесшатыр қорғандарынан табылған скифтерге тән бейнелеу стиліндегі
алтын әшекейлері, Бурабай көлі төңірегіндегі обадан қазылып алынған гундер
кезеңдеріне саятын алтын әлеміштер көркем бұйымдар зергерлік өнердің шын
мәніндегі қайталанбас асыл мұралары болып табылады.
Қазақтың зергерлік өнері ежелгі дәстүрлердің сабақтастығы мен іргелес
халықтар мәдениетінің өзара ықпал арқылы қалыптасқан.
Қазақ халқының талай ғасырлық ұзақ тарихына бойласақ, ел іші он
саусақтарынан өнер тамған өнерпаз саңлақтарға кенде болмағанын көреміз.
Олар жасаған өнер туындылары айналадағы табиғат құбылысы, күнделікті
кәсібіне, қоғамдық құрылысына қарай не замандар бойы ұрпақтан ұрпаққа мирас
болып, уақыт озса да өшпей, ізі жоғалмай бүгінгі күнге жеткен. Қолөнерінің
дамуы бұл кезеңде кәсіпшілікпен бұрынғыдан да тығыз байланыса түседі.
Көркемөнер дәстүрлі қолөнер кәсіпшілігін шеберлерімен ұласып, бірте-бірте
ол халықтық өнерге келіп құйыла бастаған. Әсіресе, бұл өнер қарпайым еңбек
адамдарының үлесіне айналған. Халық өнерінің түрлері, оның орындалу
тәсілдері, өте көп. Кілем тоқу, киім үлгілері, өрімшілік, зергерлік,
сүйектен, мүйізден, ағаштан жасалатын бұйымдар, ертұрман, тері илеу, тас
қажау, ұршық иіріп, жіп есу, өрмек жігіртіп, кесте тігу, жүн түтіп, ши орау
өнерлері әрі қиын, әрі қызық. Бұл өнердің өркен жаюы, біріншіден, тұрмыста
пайдалану үшін болса, екіншіден, халықтың өнерді аса жоғары бағалануынан да
туған қасиет. Олардың сүйектен жасалған кереуеттері мен сандық, асадал,
адалбақан, жүкаяқ, кебеже, мүйізді шақшалары мен ыдыстары, сәндік
бұйымдары, сырға, білезік, жүзік, алқа, шолпы тағы басқалары ел арасында
әлі де жиі кездеседі. Қазақтың сәндік қолөнері – біздің түркі ұлттық,
мазмұны мәдениетіміздің құрамды бөлігі. Оны дамыта отырып, жер-жерде халық
шеберлерінің өнегелі істерін жас ұрпаққа насихаттау, қолөнері бұйымдарының
сапасын арттыра беру аса құрметті және игілікті іс болып табылады.
1.1 ҚАЗАҚТЫҢ ОЮ-ӨРНЕКТЕРІ.
Қазақ ою-сызу өрнектеріндегі фон суреттердің түсі композициялы болып
келеді. Дағдыда ақ түс қара фонға немесе керісінше болып орналасады.
Қазақтарда кейбір түстердің символдық мәні бар: көк түс-аспанның символы;
қызыл түс-оттың, күн көзінің символы; жасыл түс-жастықтың, көктемнің
символы. Затты осы түстермен бояп өрнектегенде оған белгілі мән беріледі.
Халқымыздың зергерлік өнері ұлттық мәдениет тарихынан бұл өнер ерекше
орын алады. Өнердің бұл түрінің түп төркіні мыңдаған жыл әріде жатыр.
Археология деректері бойынша Қазақстан территориясында мыс, қалайы, алтын
секілді асыл және түсті металлға бай кен орындарын игеру ісінің ежелден
дамығанын қуаттайды.
Үй кәсібіне негізделген ұлттық қолөнердің басқа түрлеріне қарағанда
зергерлік өнердің өзіндік ерекшелігін белгілейтіндей ерекше мінездемесі
бар. Қазақ зергерлері көбіне жасырын жұмыс істеп, өз өнерінің сырларын өз
ұрпағына ғана үйретіп отырған. Оған әйелдердің әшекейлері, киім-кешекке
керекті түрлі сәндік бұйымдар, ас-су жабдықтары, киіз үйдің ағаш
сүйегіндегі ою-өрнек, жиһаздық заттар, ағаш ыдыс-аяқ көннен жасалатын
торсық, музыкалық аспаптар және басқалар жатады.
Әшекейлер арқылы тұтынған жақсы ниетпен сәтті тілеу, тілеудің кейбір
түрлері бұйымның нұсқасы мен өрнегі арқылы да мегзелген. Өсіп-өну, ұрпақ
шашу идеясы түтікше мен үшбұрышты бөлшектен құралатын бойтұмарларда бар.
Осы қонғыштық символын білдіретін бұйымдардың қатарына балық бейнеленген
сәнді тағалар мен қапсырмалар жатады. Батыс Қазақстан өңірінде жиі
ұшырасатын, екі жастың бас қосу ынтымағын білдіретін қос қанатты етіп
қомақты жасалатын құдағи жүзіктерде бойжеткеннің ұзатқан ана қызының жаңа
түскен босағасындағы құдағиына келініне сүйеніш болуын, үлкен сыйластықта
өмір сүруін ниет етіп сыйлайды.
Ою-өрнек, әшекей, жасау шеберлігі бейнелеу өнерінің бір түрі. Бірақ бір
есте боларлық жай, маман суретшілер көбінесе заттың сырт формасын дәлелдеп,
суреттің неғұрлым сол затқа аумай ұқсап тұру жағына көбірек назар аударады.
Ал ою-өрнек үлгілерін жасаушы шеберлер өз өрнектеріңде ойлаған затының, не
сюжетінің сыр сипатын өзінше танып, оның дәлме-дәлдігіне гөрі әшекейлі болу
жағына баса назар аударады. Ескі замандағы ел әдетін, шаруашылық ғұрлым,
этнографиясын білген адамға мұндай өрнектердің заттық ұғымын және олардың
неліктен бұлай аталатындығын пайдау қиын емес. Қазақтың шиге, алашаға,
кілемге салынатын "омыртқа" өрнегін алып қарайық, бұл Ғани Иляевтың кілем,
түскиіз, терме құралға арнап жасаған өрнегі. Өрнектің аты "омыртқа". Ол
кілем "сынық мүйіз" өрнегінің элементтерін құрылған. Сонымен қатар, өрнекте
ұлы жүз қазақтарының рулық белгісі болған "тарақ таңба" да көрініп тұр.
Мысал ретінде көне заманның айбалталарын алайық. Айбалта 2 мүйіз тек
әдемілік үшін ғана жасалған өрнек. Айбалта жүзінің өзі жарты ай бейнесін
мезгеп тұр.
Шеберлердің істеген бұйымдарының өзгешілік ою-өрнегінің нақышының көпті
әрі күрделілігі сылдырмақ салпыншақтары мен алтын жалатқан бөлшектердің жиі
қолданылатындығы әйелдердің мерекелік киімдерінің құрамына кіретін
зергерлік бұйымдар бүкіл Қазақстан жері бойынша біркелкі. Бас киім әр түрлі
өрнек майда көздер орнатылып екі самайдың тұсынан тамшыдай мөлдіретіп
тізілген моншақпен безендірілсе мойынға көздің жауын алатын алқа, мойыншақ
тағатын қос бұрымда қатар сылдыраған шолпы, құлақта сырға, әр саусақта
әшекейленген сақиналар, екі қолда білезік болатын. Мұнымен қоса комзолдың
түймелері мен ілгектері де металлдан жасалады. Сипатына қарай олардың өзі
бірнеше түрлі болады. Өзіндік құрлымымен, әшекейлеу әдістерімен ерекше
назар аударатын бұйым-іңір жиек. Ол көбіне геометриялық формасы бір келкі
бір-бірімен тіркескен жалпақша бөлшектерден жасалады.
Төртқатар етіп жасалған салпыншақтар өзінше бір тұтас жүйе жасап әсем
үйлесіп тұрады.
Мойынға тағатын әшекей заттардың бірі тұмар. Олар тек сән үшін ғана
емес, пәле жаладан сақтау үшін де қажет деп есептелінген. Олардың ішкі жағы
тегіс болады да оған әдетте қағазға жазылған дуа, немесе теңіз ұлуларының
үні қауырсыны киесі бар деп есептелінетін, қой мен түйе жүні салынады.
Үшбұрыш тұмаршаға алтын жалатады де шет-шетіне көгілдір тастары
тігіледі. Ортасына қарайтылып ою-өрнек салынады. Жалтыраған алтын, аспан
түстес көгілдір асыл тастары салынған ою тастары салынған ою-өрнек бұйымға
өзгеше көрік береді тұмаршаның сылдырауық салпыншақтары да болады. Жапырақ
тәріздес шалпыншақтары бар ұзын шынжырлы бойтұмар да біршама сәнді заттың
үстіңгі беті жиегі айнала өрнектелген мәнерлі әшекейлер нәзік етіп
жасалған. Бас киімге жасалған әшекейлердің ішінде ерекше көзге түсетіні-үкі
аяқ.
Үкі аяқ түсі мен ою-өрнегі әр түрлі екі бөлімнен құралады. Жоғарғы жағы
асыл тас орнатылған жалпақ тас, ал төменгі жағы күміс пен күптелген және
көрезе тастарынан кәз салынған үкі тұяғы. Сырғалардың да көркемдік әсем
түрі бар. Өте шебер нәзік етіп жасалған зер сырғалардың құрылымы өзгеше,
майда қоңыраушалардан тұрады. Сырғалардың атына заты сай әсем түрі ай
сырғаны қазақтар айды о бастан қасиетті деп санап қатты қастерлеген. Осыған
орай сырға да аспан әлеміндегі денелердің әшекейленеді. Тарам тарам
салпыншақтардан жасалатын сырға осылардың әр қайсысының өз-өрнегі өз
көркімен көз тартады. Қыздарымыздың басына киетін шекелік кең тарған.
Шекеліктің құрылысы түсті дөңгелек ромб тәрізді бөлшектері бір-бірімен
сыммен қосылып, тік сабаққа мәнерлей оралады.
Қыздар шашына шығыршық сыммен қосқан тастарына көз салынған әшекейлі
шашбаумен шолып тағады.
Тастың табиғи әсемдігін күміс теңгелер тізілген шылтелдер нәзік
өрнектері бар темір жиек алма түседі. Сонымен қатар, жалпақ, жіңішке,
бұрама білезіктерінде бірнеше үлгілері бар, ою-өрнегі құрылымы, бір-бірімен
жымдасып жатқан сақиналары жіңішке шынжырлары мен жалғастырылған білезік
өзіндік сапалығымен қайран қалдырады. Аппақ күмістің бетіне қарайтылған
белгілері бірден көрініп тұрады.
Белгілі геометриялық формалардың қатаң сақтап әшекейленген білезіктер
әлдеқайда көріктене түседі.
Үш жерден жапырақты зер салған білезік нағыз үлкен шеберліктің айғағы.
Нәзік зері білезіктің жиегіне айнала өрнектеп отырып дәл ортасына келгенде
таңғажайып гүл шоғы жанады.
Бүкіл білезіктің беті көркем жасалған түрліше бадар салынып,
қарайтылып, қою жүргізіліп, тас орнатылған қапсырмаларды көркем әшекей
бұйымдар ортасынан ерекше көзге түседі. Бұйымдардың әр түрлі әшекей
өрнектерімен көрсетіледі. Бірде олар күн сәулесінің көрінісін бейнеленген
бірде аңғарды, бірде жапырақты, Лотос гүлдерін бейнелейді. Жүзіктің неше
түрлісі бар.
Кейбіреуі қолға әзер ілінетіндей нәзік, ал енді біреулері саусақты
көміп кететіндей үлкен. Елімізде көп тараған жүзіктің түрі құс мұрын жүзік.
Құстың суретін қолөнер туындыларында өте жиі ұшырасады. Құс ертеден ақ пен
бақыт, қайырымдылық пен бейбіт өмір белесі іспетті.
Құс мұрын жүзік негізінен қалыпқа салу әдісімен жасалып неше түрлі ою-
өрнекпен зерлеу майда салынған өрнектермен әшекейленеді.
Әсіресе қызықтысы ішіндегі қысқа қуысқа құм мен тастар салынып
сыңғырлаған әсем үн шығаратын жүзіктер.
Өрнектен әшекейлеудің бас артық шешімдерге жол бермейді. Ою-өрнек ең
алдымен бұйым жасалатын шеберлерден табылып қасиеттері мен көркін аша
түсуге қызмет етеді.
Бұйымның материалы түрі өрнегі толық тауып, берік-бірлікте болады. Сол
арқылы бейнесінің тұтастығы бұлжытпай сақталады. Зергерлік бұйымның
әшекейлердің тұтас тұрқы арқылы да, жекелеген бөлшектерде материалы мен ою-
өрнегі де белгілі бір мән мағынаны білдіреді. Мысалы, материалық тастың,
күмістің, яғни табиғи заттың өзі де күрделі міндет атқарған.
Әшекейлеуге қондырылған асыл тастарды халық әдетте тас немесе көз деп
атаған. Бұл әрине, ешбір астарсыз тура мағынасына атала салынбағаны жоқ.
Көз қондырылған бұйымның көз тиюден алдын ала сақтайтын киелілік қасиеті
бар деп жазылған. Асыл тастардың айырықша қасиеттілігі туралы ұғым қазақ
халқының бәріне ақ тараған.
Асыл тастардың емдік және киелілік қасиеттерін сөз ететіні ата-
бабаларымыздан біздің заманымызға дейін жеткен. Бұған дәлел келтірілетін
болсақ бұдан мың жыл бұрын жазылған дәрі-дәрмек қазынасында "Ақық тас"
жүректің толқуын басады. Дұшпанына игі әсерін тигізеді. Заттың иесінің кім
екендігін негізінен бұйымның қандай материалдан жасалғандықтан үстіне
таққан жеңілдігін көркемдігінің асқақтығы мен алқылығынан байқауға болады.
Мысалы, бай бәйбішелердің зергерлік әшекейлердің тумасымен алтыннан, асыл
тастарда көз қондырылады. Материалына сай ісі де көркемдік шешімі де жоғары
болып келеді.
Егер бай әйел зергерден бір жаулықты толық қанағаттандыратын
әшекейлерді тұтасымен бірақ соғып біреуін талап ете алса, бұл бұйымдар
қолына кездейсоқ себептермен түскен заттардан ғана тұрады.
Әшекейлердің көптеген белгілеріне қарай әйелдердің жас мелшерде
айқындалатын болған. Жас қыздардың сырғалары мен жүзіктері түрі өте
қарапайым жасаған. Бойжете бастаған сайын қыздың зергерлік бұйымдарының да
түрі мен тұрақты әдемілене әшекейлене түседі. Бас киімдер көбіне зергерлік
әшекейлерінен қапсырмалар мен асыл тастармен сәнделіп, екі қаптағы маржан
інжу тастарының ұсақ моншақтармен көмкеріліп аралары күмістен жасалған
үйлесімді, бұйымдармен әшекейленеді.
Тойға арналған сырт киімдер де күміс теңгелермен асыл тастар тағылып,
лағыл көзді қапсырмалар қонымды жапсырылады. Киім-кешектердің жиектері
маржан және інжумен күміс қапсырмалармен көмкеріліп былғары белдіктер мен
аяқ-киімдер алтын, күміспен зерленеді. Кеудеге алқа, ал құлаққа сырға шашқа
шолпы, білекке білезік, саусаққа жүзік тағады. Киім үшін тікелей қажетті
болып табылатын түйме қапсырма секілді заттарда сәнделіп әсемдік міндетін
атқарады. Сөйтіп жаңа түскен келін осылайша көз суығын алар күмісіне, көз
жауын алар асыл тасты үлде мен бүлдеге орнататын.
Өзара бір-бірімен шашбау секілді етіп бекітілген бірнеше үлкенді кішілі
өрнекті алқалардан тұратын салмақты да тұрпатты өңіржиектер өзінің сәндік
шешімінің жинақталығымен әрі үйлесімділігіне ерекшеленеді. Көз қондырылған
теңгелерден, асыл тастардан жасалған үзбелі моншақтардың тізбелігінен
тұратын алқа да өзіндік ерекше тартымдылығын көзге түседі. Інжі, маржан,
лағыл, меруерт ауық тастардан өңделіп жасалатын моншақтардың күмістен
құйылатын немесе қалыптап алып арқылы өрнек түсірілетін тұмарлар мен
бойтұмарлар да мойынға тағылатын әшекейлер ретінде пайдаланылатын. Әдетте
тұрқы үшбұрышты болып келетін тұмарлардың сәндік өрнектері алтын жалатқан
болады және қонымдылығы арқылы сипатталады. Үстіңгі екі дәнекерленген ою-
өрнектермен безендіріліп ырым үшін тағылатын бой тұмардағы үшбұрышты және
ұзынша келген түтікшелер бір-біріне бейнелері үйлесімге нұсқап жалғасады.
Тамақ алқа бір-біріне тізбектелген асыл тастардан жасалады.
Қазақтардың ұғымына көкөністердің өркенін бейнелеу өзінен тарайтын
ұрпақтың молдығын тұспалдайды. Сондықтан да өрнектің бұл ырғақтары той-
томалақта арналған заттар мен бұйымдар көптеп кезігеді. Мұндай ырғақтар
өңір жиектерде сәндік элемент ретінде ұшырасса, сәукеледе жиек өрнегі
түрінде қолданылады. Айды тұрпаттау нышандары ысырғаларда "ай сырға",
топсалы қапсырмаларда "айшық өрнегі", былғары белдіктердің жағаларында
"қара алаланған өрнек" молынан ұшырасады. Әшекейлерде күн түрлі үлгідегі
"шеңбер", "шеңбер", "гүлді шебер", "қос шеңбер" ұшырасады, тіпті кейбір
жүзік, ілгеш, тұтқыш, қапсырма, түйме секілді сәнді бұйымардың тұтас
тұрқының өзі күн бейнесінде жасалады.
Сырға өзіне адамды реніктік үйлесімді арқылы тартады. Шар үлгісіндегі
немесе ұзын салпыншақ болып келетін күмбез сырға, қозалы сырға да кезінде
тараған. Салпыншақты сырға, сабақты сырға, шашақты сырғалар түрліше болып
кейде екі қатар болып келетін сәндік қазыналар ерекшеленеді. Жиектері тығыз
сым шымшықтарымен көмкерілетін шыбықша түрінде де ұшырасатын нұсқада
қоңырау пішінді сырғалар да әшекейлердің ерекше түрленуі болады.
Салтанатты жағдайларда ұшы бас киімнің немесе самай шашқа бекітілетін
шекелік суыртпа болған. Шекеліктер мен суырталар бірнеше бөліктерден
тұрады. Әрі оларға тағылатын әшекейлер үзбелі болып келеді. Әр түрлі
әсемделетін суыртпалардың үшбұрышты гүл жапырақшасы тұрқындағы және басқа
қалыптада кездесетін түрлері өте жинақы жасалады екен.
Қос шеберлі жалпақ суыртпалар да барынша сәнді. Суыртпаққа бір-біріне
тізбектеле орналасқан тербелмелі (саңырауқұлақ) сыңғырлауық салпыншақтар
қыз-келіншектің өз-өзіне көрік қосқандай ажар берегендей әсер тудырады.
Шашақ тағу кигізу қосып өру үшін жасалатын әсемдігі мен қатар қыз-
келіншектің шашының ұзындығы мен қоюлылығын ашып көрсететін әсемдік
бұйымдар әйелдің сәнділігінің бірден-бірі қажетті мүлкі болып табылады. Шаш
қыздың сұлулығын білдіріп, тіпті оның тартымдылығын көрсетеді.
Уақыт озған сайын зергерлік бұйымдарындағы әшекейлердің танымдық-
сенімдік сипаты көмескіленіп, бірыңғай сәндік мазмұн алған. Дәстүрлі киім
көркемдік сипаты тұрғысынан толық шешімін тауып, ал зергерлік бұйымдар
әйелдер киім-кешектерінің бөлінбес құрамды бөлігіне айналады.
Бұлардың айтарлықтай етіп әсемдеу үшін көбіне алтынды, әсіресе, күмісті
молырақ қолданған. Қазақ халқы күмістің адамға игі әсер ететін айырықша
қасиеті бар деп білген. Күміс жүзік тағумен ғана шектелмей, нәрестені
шомылдырғанда суға күміс теңге тастап, "баланың тәні" күмістей таза болсын
деп жоралғы жасаған.
Зергерлер металлдың өңін ашу шеберлігін жақсы білген. Соғу арқылы
белгілі бір қалыпқа түсірілгенде күмістің өңі күңгірттеніп кететіндіктен,
оның үстіңгі бетін қайтадан "бипазбен" типылдау арқылы жылтыратып, майда
нашықтармен шекімелеу тәсілмен өрнектеп, тартымды, құлпырмалы түске
келтіретін болған. Мұнымен қатар зергерлер күміс бұйымдарды асыл тастардан:
лағыл, сапфир, зүбіржат, гауһар, ақық және агат, хризопраз, інжу, інжу
маржаннан көз қондыру арқылы да әсемдей түскен. Түрлі-түсті шыныларды және
тағы басқа әсем рең беретін заттарды да кәдеге асырған.
Зергерлердің көп өндірген бұйымдарының қатарына әйелдерге арналған
әшекейлерлер жатады. Әшекейдің бұл түрі тек сән-салтанат үшін ған емес,
әдет-ғұрып, наным-сенімге де тікелей қатысты болғандықтан кез-келген
әлеуметтік ортаның өкілі өз хал-қадірінше әшекей иемденуге тырысқан.
Олар алдын ала арнайы дайындықпен өтетін белгілі бір құрал-саймандарды
ғана қолданатын. Зергердің соғатын заттарының түрлері өте көп. Оған
әйелдердің әшекейлері, киім-кешекке тағатын түрлі сәндік бұйымдар ас, су
жабдықтары киіз үйдің ағаш сүйегіндей ою-өрнек жиһаздық заттар, ағаш ыдыс-
аяқ тері торсық, музыкалық аспаптар, қару жарақтар, ат тұрман әбзелдері
және тағы басқалары жатады.
Бұлардың әсемдеу үшін көбіне алтынды әсіресе күмісті молырақ қолданған.
Зергер металлдың өзін ашу шеберлігін жете білген. Соғу арқылы белгілі бір
қалыпта түсірілгенде күмістің өңі күңгірттеніп кететіндіктен оның үстіңгі
бетін қайтадан бипазбен тазалау арқылы жылтыратып, майда нақыштармен шекім
алу тәсілімен өрнектеп барып тартымды құлпырмалы түске келтіретін болған.
Зергерлер мен ұсталары көркем бұйымдарын металлдан негізінен алғанда күміс
пен темірден жасалған әсемдік заттарды негізінде қазақ арасында дәулетті
адамдар тұтынған. Оны жасаушы халық арасынан шыққан шеберлер болған.
Күмістен ер тұрманы кейбір бөліктері, қыз-келіншектердің тағар бұйымдары
жасалып ерлердің белдіктері мен күнделікті тұрмысқа қажетті пышақ, сандық,
киім ілгіштер, жүзік, сырға, иіашбау, тұмарша және т.б. неше түрлі
зергерлік әшекей бұйымдарын жасап отырған. Сол замандағы жұрттың көбі діни
ұғым бойынша тілден, көзден сақтауды мыс, әртүрлі кездейсоқ пәле-жаладан
қорғап жүреді деп бой тұмар болатын әшекей заттарды жасауға құмар келетін
зергерлік бұйымдардың көпшілігі ұзақ уақыт осындай қасиеті болған, халыққа
бұйымның материалы түрлі түсті өрнек-оюдың діни сенімдер мен аңыздарға сай
алынатын. Ертеден халық шеберлерінің жұмыстарының қолайлы жағдайы болмаған.
Зергер шеберлерінің жалпы тарихы, көбінесе жұмысты зергерлер өзінің
жанұясының алдына киіз үйдің бір шетіне өз шәкіртін ертіп алып "Ел қайда
болса біз сондамыз" деп жайлауда жүріп үй иесінің халықтық тапсырмасының өз
үйінде жасайтын болған. Кейінен олардың кейбіреулері өздеріне жұмыс
істейтін орын шеберхана салып алды. Темір ұсташылығы мен зергерлік өнерімен
әйелдерде көбінесе зергердің әйелдері айналысатын болған.
Егер зергер кісі дүниеден қайтып, оның жолын қуар ешкімі болмаса,
кейбір кезде оның зергерлік әйелдері атқаратын.
Қайта шебері қолынан түрлі асыл бұйымдарды музейлерде көріп
тамашалаумен қатар, күнделікті жұмыста пайдалансақ болар еді. Олар үшін
халық қол өнерінің бай мұраларына жаңаша түр сипат беріп, оларды жасау
техникасын жетілдіру қажет.
Әшекейлер бірін-бірі толықтары келе өте жарасымды көрінеді. Бас киімдер
көбіне қапсырмалармен, асыл тастармен сәнделеді. Асыл тастың қасиетіне
сенушілік қазақ халқының дәстүрінде әлі де сақталған. Мысалға, інжу
қарашықты шөл басудан, көз сүйелінен ноғалардан сақтайды, янтарь тамақ
ұрасы мен жемсу ісігін басады, меруерт көз тиюден әрі ақ жолға жетелейді,
анық шалқар бақыт әкеледі деген ұғымдар әлі де кезігеді. Олардың екі
қапталы маржан, інжу тастарының ұсақ моншақтарымен көмкеріліп, аралары
күмістен жасалған үйлесімді бұйымдармен әшекейленеді. Киім-кешектердің
жиектері маржан інжуменен, жағалықтары күміс жапсырмамен көмкеріліп,
былғары белдіктер мен аяқ-киімдер алтын, күміспен зерленеді. Кеудеде алқа,
құлақта сырға, шашта шолпы, білекте білезік, саусақта жүзік-қазақ
әйелдерінің әшекейлері. Зергерлік әшекейлер әйел затының тылсымдылығын онан
тартымды ете түсіп, той болған ортаны сұлулықпен, сүйкімділігімен
толықтыра, аша түскен. Осыншалықты сәнді киім-кешек пен бұйымдардың ішінде,
әсіресе кеудеге тағылатын әшекейлер айрықша ерекшеленеді. Сондықтан да
алқаларды қыздар салтанатты жиындарда, үлкен тойларда ғана тағатын болған.
Үнемі тағылатын әшекейдің бірі – сырға. Сырғаның әр түрлі үлгідегі түрлері
мен нұсқаулары өте көп. Әсіресе, өрнекті жалпақ түрлері кең тараған. Бұл
нұсқаудағы сырғаға кейде іш жағы ойық болып келетін "ай сырғалар" жатады.
Шар үлгісінде немесе ұзын салпыншақ болып келетін "күмбез сырға", "қозы
сырға" да кең тараған. Жиектері тығыз сым шамшырақтармен көмкерілетін
шыбықша түрінде де ұшырасатын қоңырау сырғалар да әшекейдің ерекше
түрлерінің біріне жатады.
Салтанатты жағдайларда ұшы киімнің бауына немесе самай шашқа
бекітілетін шекелік, суыртпа киім болған. Шекеліктер немесе суыртпалар
бірнеше бөліктерден тұрады, әрі оларға тағылатын әшекейлер үбелі болып
келеді. Шашқа тағу, кигізу, қосып өру үшін жасалатын әсемдігімен қатар қыз-
келіншектердің шашының ұзындығы мен қоюлығын ашып көрсететін сәндік
бұйымдар бұрын бірден-бір керекті мүлік болып саналған. "Шолпы" мен "шаш
теңге" бұрымының ұшына ілінеді. Бұлар көбіне қос тоғыз теңгенің тізбегінен
құралады. Бұлар көбіне қос тоғыз теңгенің тізбегінен құралады. Теңгелер бір-
біріне жоғарыдан қарай жалғанады.
Әшекейді қасиетті тұмар ретінде ұстаудың алғашқы белгілері полеомит
дәуіріне жатады. Тұмар тағушылар осы киелі зат өзіме күш-қуат береді, бәле
— жаладан, төтенше қауіптен сақтап қалады деп түсінген. Бізге келіп жеткен
дәстүрлі бойтұмарлар сондықтан да бір қырынан алғанда адамзаттың бір
кездегі таным-сенімдерінің пластикалық тілде баяндалуы болып табылады.
Біз қазақ әшекейлерінің семантикалық мән-мағынасын түсінуіміз үшін
әрбір этнографиялық бұйымның әр қилы астарларының тұтас жүйесін еркін
тарқата алуымыз керек. Зергерлік әшекейлердің тұтас түркі да, жекелеген
бөлшектері де ою-өрнектері де белгілі бір мән-мағынаны білдіреді.
Әшекейлеуге қондырылған асыл тастардың халық әдетте "тас" немесе "көз" деп
атаған. Асыл тастардың айрықша қасиеттілігі тұрғысындағы ұғым шығыс
халықтарының бәрінде қең етек алған. Бұл тастардың емдік және киелілік
қасиеттерін минеорологиялық трактаттардан оқи аламыз.
Қазақ зергерлері, негізінен, түсті металлдардан соң алуан әсемдік
бұйымдар жасады. Әсіресе, күмістен соғылатын көптеген сәндік бұйымдар-
сәукеле әшекейлері, сырға, шолпы, шекелік, алқа, өңіржиек, қолтықша,
тұмарша, білезік, сақина, жүзік белбеу, қопсырма, түйме, тана шұқығыш
ертеден-ақ кең тараған заттар. Сондай-ақ, ерлерге арналған-кемер белбеу,
кісе, ер-тұрмандарының күмістелген, алтынданған әшекейлердің неше түрлісі
өте әдемі жасалды. Ал, жағлан, кебеже, сандық, асадал, төсағаш, адалбақан,
піспек, тегене, ожау сияқты үй жиһаздары мен ыдыс-аяқ бетіне орнатылатын
күмістелген әшекейлер мең түрлі түсті шыныдан не болмаса асыл тастардан
орнатылған көздері бар заттарды кез-келген үйден кездестіруге болатын еді.
Қару-жарақ беттері күмістеу сияқты істермен де айналысты. Шетелдермен
сауданың дамуына байланысты қазақ даласына жайылған Ресейдің күміс және
алтын ақшасы, қытайдың қой тұяқ, той тұяқ жамбылардың, поляк күмісі
іскерлердің қолына түсісімен, олардың сан түрлі сәндік бұйымдар жасалды.
Халық шеберлері сәндік күміс бұйымдарды жасауда көптеген зергерлік
тәсілдерді қолдана білді. Соның ішінде, ең кең жайылған тәсілдер: отқа
қыздырып соғу, балқытылған металлды қалыпқа құю, кептеу, тыныкелеу,
қаралау, темір бетін күміс шабу, мыскептеу, сіркелеу, жұқа күміс
әшекейлердің астынан бедерлі қадаубастармен батыра ұрып бедерлеу, бізбен
безеу, күмістеу, алтындау, дәнекерлеу, оймалау, асыл тастардан көздер
орнату және тағы басқалары.
Зергер теңгелер мен жамбыларды балқытып құю арқылы өзіне қажетті
мөлшерде күміс кесектерін дайындап алатын-ды. Оны отқа қыздырып, төс
үстінде балғамен жайлап соғу арқылы әртүрлі зергерлік бұйымдар жасауға
немесе күміс кесегін әбден қақтап, жұқартқан соң қиып, темір әшекейлер
бетіне күмістеуге болады. Құйма бұйымдарды жасау үшін күміс кесектерін
шойын ожауда балқытып, арнайы қалыптарға құяды, содан ол суыған соң,
өңдеуге кіріседі. Қалып, әдетте, иі қанған балшықтан жасалып, алдын-ала
мұқият кептірілді. Құю әдісімен тек күміс бұйымдар ғана емес, сонымен бірге
мыс, қола, қалайлы және қорғасыннан неше түрлі заттар жасалады. Күміс бұйым
бетіне түрлі түсті тыныке жүргізу әдісі Қазақстанның орталық, оңтүстік және
оңтүстік-шығыс аудандарында жиірек кездеседі. Зергерлердің айтуынша,
тыныкені көбінесе шыны үгіндісін еріту арқылы алады екен және оны күміс
бұйым бетіндегі бізбен безенген іздерге құйып, суығыннан кейін егеумен
өңдейтін болған.
Күміс бетіне қарала жүргізуді қазақ зергерлері ертеден білген. Әсіресе,
Қазақстанның батыс, солтүстік-шығыс және орталық өңірлерінде қаралау "қара
алтын", кейде қарала кавказ жүргізу деп атайтын болған. Бұлай деудің мәні,
әрине кавказ зергерлерінің әсеріне байланысты болса керек. Жазба деректерге
қарағанда, Батыс Қазақстан өңіріне Кавказ зергерлерінің өнері XIX ғасырдың
бірінші жартысында келе бастағанға ұқсайды. Бұған қосымша қазақ этнографы
Ғ.А.Масановтың зерттеулері бойынша, күміс бетіне қарала жүргізу өнері Орта
Азия зергерлеріне ХІП-ХVІ ғ.ғ. бері тәсілі екен.
Автор содан бері зергерліктің бұл тәсілі қазақ даласында XIX ғасырға
дейін беймәлім болып келуі шындыққа үйлеспейтіндігін ескере келіп, қаралау
тәсілін зергерлердің кавказдықтар әсерінен, яғни XIX ғасырдан, әлдеқайда
бұрын білгендігін дәлелдейді. Оның үстіне, қазақ зергерлерінің айтуынша,
олар қараны өздері жасапты. Оның құрамы-күміс, мыс, қорғасын және күкірттен
тұратын көрінеді. Бұл құрамдардың арасалмағы әртүрлі болады. Мәселен, күміс
пен мыс бір-бір есе болса, қорғасын мөлшері күмістің жартысына тең болады,
күкірт металлдардың балқуына байланысты көз мөлшерімен қосылады. Осы
құрамды шойын ожаушаға салып ерітіп, әбден араластырған уақытта қап-қара
қоймалжаң пайда болады. Мұны көбінесе осы күйінде қара жүргізетін күміс
бұйымның бетіне жүргізілген ою-өрнек үстіне себеді. Ал, отқа қыздырғанда ол
қайта еріп, күміс бетіндегі іздерге жабысып қалады. Оны әбден суып, кепкен
соң егеумен әндеп, былғары және киіз ысқыштармен жалтырата ысады. Қарала
жүргізілетін күміс бұйымға түсерілетін оюды алдын-ала сызып алып, өткір біз
ұшымен безейді, содан кейін оның үстіне қарала жүргізеді.
Қараланы, көбінесе, әйелдерге арналған күміс білезік, қапсырма, сырға,
жүзік, белбеу, еркектердің кіселеріне, кейде ертұрман әбзелдеріне, тағы
басқа да үй бұйымдарын көркемдеуге де жиі пайдаланады. Темірден соғылатын
әртүрлі әшекейлер бетіне күміс шабу тәсілін, көбінесе, ер-тұрман әбзелдерін
көркемдеу үшін қолданады. Мүнымен бірге белбеу, кісе және ағаштан жасалатын
көптеген үй бұйымдарын безендіретін оюлы темір әшекейлердің беттеріне,
көбінесе, күміс шабылады. Ол үшін темір әшекейлердің беттері өткір шапқымен
өте жиі шекіліп, оның бетіне бөлек қақталған жұқа күмісті жеңіл балғамен
жайлап, кіріктіре соғу арқылы орындалады. Бұл тәсіл Қазақстанның барлық
аймақтарына ежелден кеңінен тараған. Күміс шабылған темір әшекейлердің
бетінен әртүрлі ою-өрнектер ойылып, оның бетіндегі күміс қабық сыпырылғанда
ар жағынан қара темір көрініп тұрады. Оны жалған қаралау дейді. Күмістелген
темір әшекейлердің беттері бізбен безеу, алтындау, қаралау, тас орнату
тәсілдерімен де қосымша көркемделеді.
Қазақ зергерлері таза алтыннан білезік, сырға, сақина, жүзік таққан,
сонымен қатар құю әдісімен де жасаған. Бірақ, таза алтыннан жасалатын
сәндік бұйымдар өте қымбатқа түсетіндіктен, оны тек ірі байлар жасатқан.
Қазақстанның батысы мен оңтүстігіндегі күміс әшекейлердің бетіне алтын
жалату, алтынмен булау немесе қақталған жұқа алтынмен көркемдеу жиірек
кездеседі. Зергерлердің айтуынша, күміс бетіне алтын жалату мен алтын
булаудың айырмашылығы болмаған. Бұл тәсілді "алтынмен аптау" деп атаған.
"Аптау", булау, жалату деген ұғымдар бір-бірімен үйлеседі. Бетіне сынаппен
араластырылған дәнекер себілген күміс бұйымға алтын жылдам ериді. Алтын
ерітіндісін түтікпен үріп, күміс бетіне түгел жоюды алтын жалату, алтынмен
аптау не булау дейді. Алтынмен булау деудің де жаны бар. Өйткені
қыздырылған сынаптан бу шығарады да, алтынның күміс бетіне берік жабысып
қалуына жағдай жасайды.
Күміс бетіне алтын жалатудың тек ғана отқа қыздыру арқылы
орындалатындығы туралы бұдан бұрын жарық көрген әдебиеттерде де деректер
бар. Күміс бетіне жағылатын алтынның жұқалығы сондай, оның астындағы күміс
бетіне сызу, безеу арқылы жүргізілетін өрнектер анық көрініп тұрады. Ал,
темірден не шойыннан жасалатын үй бұйымдарының бетін жалату тәсілімен
алтындауға болмайтындықтан, оларды тек қақталған алтынмен ғана көркемдейді
екен. Онда да қақталған алтынның буына қорғасын құю арқылы темір бетіне
дәнекерленеді.
Кез келген күміс бұйымдардың беттеріне әртүрлі аеыл тастар мен түсті
шынылар орнату тәсілін қазақ зергерлері жиі қолданады. Ол былай жасалады:
көз есебінде орнатылатын дөңгелек, сопақ не төртбұрышты тастарға күмістен
жүргізілген жиектер арқылы дәнекерленіп орнатылады. Қазақ зергерлері
жиектерге орнатылатын тастың түсіп қалмауын ойластыруымен бірге, оның
әсемдігін де мұқият ескеріп отырған.
Әртүрлі бұйымдарды көз салып әсемдеу үшін қолданылатын асыл тастардың
түрі көп. Оның ішінде лгауһар, лағыл, інжу, сутас (хрусталь) сияқты аса
бағалы тастармен қоса, ел ішіне кеңінен тараған ақық, маржан, меруерт,
сыңғыр, перезе түрлі түсті шынылар, көгілдір тыныке жиі қолданылды. Бұл
тастардың көпшілігн сатып отырған, ал кейбіреулері қазақ даласынан да
табылып жатты. Әшекейге көз салатын асыл тастар мен түсті шынылар болмай
қалғанда жай түссіз шынының астына қызылды-жасылды мата төсеп, немесе көзді
күмістен жасап, оның бетіне қарала жүргізген көрінеді.
Негізінен, қазақ зергерлерінің ісі әйел әшекейлерін жасауға байланысты
болса, сол әшекейлердің ең бастыларына жеке-жеке тоқталуымыз артық болмас.
Қазақ зергерлерінің өте көп жасайтын әшекейінің бірі-әйелдерге
арналатын әртүрлі сақина мен жүзіктер. Сақинаны, көбінесе, күмістен, кейде
алтыннан жасатады. Сақинаның жасалуы жүзікке қарағанда оңай. Өйткені, оның
сыртына шапқымен шеку, бізбен әдісімен орындалатын қарапайым ою-өрнектерден
басқа ештеңе жүргізілмейді, кейде тіпті, ешбір ою-өрнексіз жасалатындары да
аз емес. Ал жүзік жасау анағұрлым күрделі және оның сан алуан түрлері
болады. Жүзіктің үстіңгі бетіне әртүрлі асыл тастардан түсті шынылардан
немесе күмістің өзінен көз, балдақ, отау, құс тұмық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz