Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі демографиялық жағдайы
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы турасында
1.1. Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы жылдардағы даму динамикасы
1.2. Жалпы туу коэффициенті, өлім . жітімнің жоғарылауы, неке мен отбасы ара . қатынасы және халықтың жыныстық құрамы, жас ерекшелігі
II ТАРАУ. Қазақстан Республикасының демографиялық мәселелері
2.1. Еліміздегі демографиялық жағдайға көші . қонның әсері
2.2. Халықтың әлеуметтік жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
I ТАРАУ. Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы турасында
1.1. Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы жылдардағы даму динамикасы
1.2. Жалпы туу коэффициенті, өлім . жітімнің жоғарылауы, неке мен отбасы ара . қатынасы және халықтың жыныстық құрамы, жас ерекшелігі
II ТАРАУ. Қазақстан Республикасының демографиялық мәселелері
2.1. Еліміздегі демографиялық жағдайға көші . қонның әсері
2.2. Халықтың әлеуметтік жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Демография (грек. Demos – және grapha - жазу) – белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, территорияға бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық – тарихи жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Демографиядағы ең басты мәселе – халықтың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың бөтен аймақтарға қоныс аударуына (эммиграция), яғни халықтың көшу – қону қозғалысына да байланысты. Сондай – ақ, халық санының өзгеруі адамдардың жасына,отбасы жағдайына, балалар санына немесе білім деңгейіне, мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайға және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. Отбасының құрылуы, оның дамуы мен күйреуі Демографияда дербес мәнге ие. Демографияда халықтың және оның бөліктерінің өзгеруі тек сан жағынан ғана емес, сонымен қатар сапалық тұрғыдан да қарастырылады. Мысалы, белгілі бір жстағы адамдардың санының өзгеруімен қатар олардың тұлғалық дамып – жетілуі, денсаулығындағы өзгерістері де назарға алынады. Демографияда жекелеген адамдарға қатысты әр түрлі құбылыстар барлық халықтың да, сонымен бірге дербес зерттеу нысаны ретінде оның белгілі бір топтарының да жай – күйін сипаттауға пайдаланылады. Демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың әлеуметтік – экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының әлеуметтік – экономикалық салдарын зерттей отырып, Демография халық саны мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік – экономикалық жағдайлары айқындайды. Демография үшін бастысы – халықтың қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік – экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше, халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарының құрамы мен қозғалысының, сондай – ақ, халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі аса маңызды рөл атқарады.
1. География және табиғат №3 2004 ж. 42 – 44 бет
2. Ақиқат № 1, 2002 ж. 86 – 90 бет
3. Ақиқат № 8, 2007 ж. 8 – 13 бет
4. Саясат № 8, 2003 ж. 54 – 57 бет
5. Саясат № 8, 2007 ж. 54 – 55 бет
6. Саясат № 12, 2007 ж. 72 – 77 бет
7. Саясат № 12, 2007 ж. 4-7 бет
8. Саясат № 12, 2007 ж. 70 – 76
9. Отан тарихы № 1, 2003. 25 – 31 бет
10. Отан тарихы № 3, 2001. 141 – 144 бет
11.Яссауи университетінің хабаршысы, № 5, 1999. 7 – 13 бет
12. Яссауи университетінің хабаршысы, № 1, 2001. 54 – 57 бет
13. Қоғам және Дәуір № 4 (4), 2004. 14 – 21 бет
14. Халықнама Гүлнар Нүсіпова Алматы 2005 ж 18 – 39 бет
15. Оңтүстік Қазақстан 19 ақпан, 2008. 2 бет
16. Оңтүстік Қазақстан 29 сәуір, 2008.
17. Оңтүстік қазақстан 9 ақпан, 2008 . 5 – 6 бет
18. Оңтүстік Қазақстан 7 ақпан, 2008. 5 бет
19. Айқын 8 наурыз, 2008 ж. 6 бет
20. Айқын 2 қазан, 2007 ж. 6 бет
21. Жас қазақ 28 наурыз, 2008 ж. 2 бет
22. Түркістан 11 қазан, 2007 ж. 5 бет
23. Қаз СССР энциклопедия 185 – 186 бет
24. Интернет. Қазақ ұлты үшін демография – ең өзекті мәселелердің бірі.
2. Ақиқат № 1, 2002 ж. 86 – 90 бет
3. Ақиқат № 8, 2007 ж. 8 – 13 бет
4. Саясат № 8, 2003 ж. 54 – 57 бет
5. Саясат № 8, 2007 ж. 54 – 55 бет
6. Саясат № 12, 2007 ж. 72 – 77 бет
7. Саясат № 12, 2007 ж. 4-7 бет
8. Саясат № 12, 2007 ж. 70 – 76
9. Отан тарихы № 1, 2003. 25 – 31 бет
10. Отан тарихы № 3, 2001. 141 – 144 бет
11.Яссауи университетінің хабаршысы, № 5, 1999. 7 – 13 бет
12. Яссауи университетінің хабаршысы, № 1, 2001. 54 – 57 бет
13. Қоғам және Дәуір № 4 (4), 2004. 14 – 21 бет
14. Халықнама Гүлнар Нүсіпова Алматы 2005 ж 18 – 39 бет
15. Оңтүстік Қазақстан 19 ақпан, 2008. 2 бет
16. Оңтүстік Қазақстан 29 сәуір, 2008.
17. Оңтүстік қазақстан 9 ақпан, 2008 . 5 – 6 бет
18. Оңтүстік Қазақстан 7 ақпан, 2008. 5 бет
19. Айқын 8 наурыз, 2008 ж. 6 бет
20. Айқын 2 қазан, 2007 ж. 6 бет
21. Жас қазақ 28 наурыз, 2008 ж. 2 бет
22. Түркістан 11 қазан, 2007 ж. 5 бет
23. Қаз СССР энциклопедия 185 – 186 бет
24. Интернет. Қазақ ұлты үшін демография – ең өзекті мәселелердің бірі.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі демографиялық жағдайы
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы турасында
1.1. Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы жылдардағы даму
динамикасы
1.2. Жалпы туу коэффициенті, өлім – жітімнің жоғарылауы, неке мен отбасы
ара – қатынасы және халықтың жыныстық құрамы, жас ерекшелігі
II ТАРАУ. Қазақстан Республикасының демографиялық мәселелері
2.1. Еліміздегі демографиялық жағдайға көші – қонның әсері
2.2. Халықтың әлеуметтік жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Демография (грек. Demos – және grapha - жазу) – белгілі бір халықтың,
ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, территорияға
бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық – тарихи жағдайлармен
байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Демографиядағы ең басты
мәселе – халықтың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың
ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы
жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі
адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың бөтен
аймақтарға қоныс аударуына (эммиграция), яғни халықтың көшу – қону
қозғалысына да байланысты. Сондай – ақ, халық санының өзгеруі адамдардың
жасына,отбасы жағдайына, балалар санына немесе білім деңгейіне,
мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан
екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы
өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайға
және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. Отбасының құрылуы, оның
дамуы мен күйреуі Демографияда дербес мәнге ие. Демографияда халықтың және
оның бөліктерінің өзгеруі тек сан жағынан ғана емес, сонымен қатар сапалық
тұрғыдан да қарастырылады. Мысалы, белгілі бір жстағы адамдардың санының
өзгеруімен қатар олардың тұлғалық дамып – жетілуі, денсаулығындағы
өзгерістері де назарға алынады. Демографияда жекелеген адамдарға қатысты әр
түрлі құбылыстар барлық халықтың да, сонымен бірге дербес зерттеу нысаны
ретінде оның белгілі бір топтарының да жай – күйін сипаттауға
пайдаланылады. Демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың
әлеуметтік – экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының
әлеуметтік – экономикалық салдарын зерттей отырып, Демография халық саны
мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы
қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік –
экономикалық жағдайлары айқындайды. Демография үшін бастысы – халықтың
қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік –
экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын
ғана емес, керісінше, халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де
зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарының құрамы мен қозғалысының,
сондай – ақ, халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі
аса маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде экономикалық
Демография деп атайды. Демографияның міндеттерінің бірі – халықтың ұдай
өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін
демографиялық саясат негіздерін тұжырымдау. Демографиялық процестер қоғамда
қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым – қатынастарға негізделеді.
Сондықтан, халықты зерттеуде Демографиялық саясат, экономика, медицина,
математика, этнография т.б. бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады.
Олардың зерттеу әдістері мен
тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, Демография өз тарапынан да
өзге ғылымдарға қажетті деректер береді. Демографиялық процестердің өзіндік
ерекшеліктері, көбінесе, халықтың табиғи қозғалыстары Демографияның өзіндік
зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әртүрлі буын өкілдері
үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму –
құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі
(адамдардың нақтылы буынының дамуын
зерттеу); потенциалды Демографиялық әдісі, т.б. Демографияда ғылымның басқа
салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның
негізінде ғылыми қорытынды жасау қажет. Көбінесе, халықтың санын
ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай – ақ,
демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру
тәсілдері де Демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады.
Демография ғылымының негізін салушы – ағылшын ғалымы Джон Граунт (1620-
1674). Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық
жазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның
заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған. Халықтың ахуалын, оның
экономикамен байланысын У. Петти және Г. Кинг (Ұлыбритания), одан соң А.
Депарсье (Франция) зерттеді. 18 ғасырда мұндай зертеулерді математикалық
әдістерді қолдану арқылы В. Керсеб (Голландия), П. В. Варгентин (Швеция),
Л. Эйлер (Ресей) және т.б. жалғастырды. 19 ғасырдан бастап көптеген елдерде
халықты тұрақты есепке алу жолға қойыла бастады және ол жөніндегі нақтылы
талдаулар жасау мүмкіндіктеріне қол жеткізілді. А. Кетле (Бельгия), Ж.
Бертильсон (Франция), У. Фарр (Ұлыбритания), В. Лексис, Г.Ф. Кнапп
(Германия), т.б. көптеген статист – зерттеушілердің еңбектері нәтижесінде
Демографиялық процестерді сандық тұрғыдан екшеу мен талдаудың әдістері дами
түсті. 1855 жылы француз ғалымы А. Гийардың еңбегінің тақырыбында
Демография термині тұңғыш рет қолданылып, автор оған адамзаттың табиғи және
әлеуметтік тарихы деген анықтама береді. Қазақстандағы Демографиялық
процестерді тарихи - әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер
қатарында М. Шоқайдың шетел баспасөзінде, М. Тынышбаевтың 1924 жылы Сана
журналының 2-3 сандарында жарияланған деректерін, т.б. статистикалық
еңбектерді атауға болады. Республикада бүгінгі таңда кәсіби демографтар М.
Тәтімов, Ұ. Ысқақов, Ә. Ғали, М. Сембин, Е. Мұсабеков, С. Қарасаев, А.
Елемесова, Н. Ермекова, А. Әлжанова, т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының
өсу, даму заңдылықтары зерттелді. 1999 жылғы ұлттық санақ мәліметтері
бойынша республикада 14,9 млн. халық тұрады. Оның 53,5 пайызы қазақтар, 35
пайызы орыстар. Ал, дүние жүзіндегі қазақтардың саны 2000 жылдың басында 12
млн. адамға жетті. Халқымыздың санын көбейту мәселесі қай кезде де барынша
өткір қойылып келгені баршаға мәлім. Әртүрлі себептерге байланысты барлық
кезеңдерде демографиялық ахуалдың күрделі болып қалыптасқаны еш
жасырын емес. Оның жаңа ғасырда ғана орнықты сипатқа көшкені белгілі. Халық
санына қатысты қазақ үлкен пікір білдіруден тартынатыны бар. Соның өзінде
де Нұрсұлтан Назарбаев; Біз демографиялық құлдырауды тоқтатуды қол
жеткіздік деп биылғы Жолдауында қадап айта алды.
Бізге мықты экономика да, жаңа қатынастар да, тың жобалар да – бәрі де
қажет. Бірақ қажеттің де қажеті бар. Ең басты қажеттілік – соның бәріне ие
болатын халық. Сондықтан да Қазақстан үшін демографиялық ахуал, халық санын
молайту ең өткір мәселелердің бірі. Соған орай Қазақстан Президенті халыққа
жолдаған Жолдауында: Демографиялық ахуалды түбегейлі жақсарту жөніндегі
кешенді шараларды белгілеу қажет, деп атап көрсете отырып, Бұл мәселеге
таяу уақыттағы Ұлттық кеңестің мәжілісін арнау керек, деп тапсырғаны
баршаға аян.
Халықтың саны, оның өсуі мен қарқыны – тарихи демография ғылымының ең
алғашқы және негізгі ғылыми бағыты. Қазіргі кезде 1897 – 1999 жж.
арасындағы санақтар нәтижесінде бір ғасырдан аса уақыт ішінде Қазақстан
халқының саны оның өсіп - өну жолдары мен қарқыны жан – жақты және жаңа
зерттелді, - деп айтуға толық болады. Соның ішінде бірнеше мәселелерді
ерекше көрсеткен жөн. Көпке дейін Қазақстан халқының қазіргі мекен –
жайында – территориясында қанша және қандай ерекшеліктері (ұлт, жыныс,
білім деңгейі және т.б.) болғаны арнайы зерттелмей келді. Бұл мәселені
алғашқы көтерген Б. Сүлейменов еді, ол өз еңбегінде алты облыстың
шекарасында 1897 ж. Санақ нәтижесінде Қазақстан халқы 5,2 млн деп көрсетіп,
бірақ бұл мәселені нақтылаған жоқ. Ал, Н.Е. Бекмаханова, Н.В. Алексеенколар
Қазақстан халқын жалпылай қарап, қазіргі территорияға сәйкес көрсетуге
ұмтылған да жоқ еді. Қазақстан халқының саны (қазіргі территорияға сай –
Ақмола облысы – Омбы қаласы мен Омбы уезі; Амудария бөлімінсіз; Жетісу
облысы Пішпек және Пржевальск уездерінсіз; Бөкей ордасы мен Маңғыстау уезін
қоса есептегенде алғаш рет История рабочего класса Советского Казахстана в
трех томах, т.1, 1917 – 1937 гг., Алма – Ата, 1987 ж. 4,147 млн деп
көрсетілсе, кейін бұл сан М.Х. Асылбеков пен А.М. Жаркенованың еңбегінде
нақтылана түсті. Соның нәтижесінде, Қазақстан халқының құрамын (ұлты, жасы,
жынысы, білім деңгейі және т.б.) кейінгі санақтармен салыстырып, ХХ
ғасырдың соңына дейін демографиялық, әлеуметтік талдауға мүмкіндік ашылды.
1897 жылы Қазақстан халқының 81,7% қазақ, 10,9% - орыс, 1,9% - украин, 1,3%
- ұйғыр, 0,7% өзбек болды деп, кейінгі өзгерістердің бағытын анықтауға жол
ашылды. Қазақтардың білім деңгейі (сауаттылары) 2,7% деп анықталды. 1897
жылғы санақ бойынша патша өкіметі мен христиан діни басшыларының іс -
әрекеті нәтижесінде 660 қазақтың шоқынғаны, жалпы 1911 жылға дейін бұлардың
саны 2659 – ға жеткені көрсетілді.
Қазақстан халқының 1897 жылғы санақтан кейінгі демографиялық апаттарға
ұшырауының зардаптары арнайы зерттеліп, жаңаша қарастырылған бағыт та
ерекше орын алды. Әсіресе, 1916 жылғы ұлт –
азаттық көтерілісті басып жаншудың салдары, зардабы қазақтар санын едәуір
кеміткені (М.Қ: Қозыбаевтың болжамы бойынша – 446 мың адам) ал, 1931 – 1933
жж ашаршылық нәтижесінде қазақтардың жартысына жуығы (49%) қырылғаны,
кейбір тұжырымдар бойынша 1,1 млн – нан 2,5 млн – ға дейін құрбан болғаны
баяндалады. Біздің ойымызша, бұл жылдары аштықтан қырылған қазақтардың
жалпы санын 2,5 млн – 52,9% деп көрсеткен С. Айымбетовтың тұжырымы дәлелдеу
жағынан шындыққа бір табан жақын деп санаймыз. Ұлы Отан соғысы жылдары
майданда 601 мың Қазақстандықтардың қаза болғаны анықталғанымен, олардың
ішінде қанша қазақ болғаны әлі нақтыланбай келеді. Дегенмен, бір ғасырдан
астам мезгіл ішінде Қазақстан халқының саны жағынан болған өзгерістер
едәуір дәрежеде зерттелді деген тұжырым орынды болар деп ойлаймыз.
Халық кең мағынасында (немесе ел-жұрт) адамдардың жиынтығын білдіреді.
Ол белгілі бір территорияда (немесе жер көлемінде) өмір сүреді, іс -
әрекет, қызмет жасайды. Демография халықтың құрамын, санын және оның өсуін,
өнуін, көбеюін, азаюын зерттейді. Бұл процесте адамның жынысы, жасы
атқаратын қызметі, жұмысы, т.б. жақтары негізге алынады, сөйтіп жалпы
халықтың әр түрлі қозғалыс, өзгерістерін (мысалы, некелесу, туу, миграция,
өндіріске әсерін, т.б.) зерттейді. Әр қоғам халқының өзінің өсу, өнудегі
ерекше даму заңдылықтары болады. Ал, мұның өзі қоғамның нақтылы әлеуметтік
– экономикалық жағдайына байланысты. Халықтың санын, құрылымын және оның
қозғалысын, дамуын, өзгеруін демография ғылымы, дәлірек айтқанда оның
ішінде демографиялық статистика зерттейді. Кейінгінің негізін ғылыми
экономикалық теориялар, тұжырымдар құрайды. Ғылыми саяси экономия
теориясына сәйкес әрбір тарихи өндірістік тәсілдің өзіне тән халықтың өсіп
- өну заңы болады. Халықтың жұмыссыздығы оның материалдық жағдайының төмен
болуы сол қоғамның экономикалық даму заңдарына тікелей байланысты. Осыған
орай халықтың өсуі қоғамның негізгі қозғаушы күші бола алмайды. Сонымен,
демография халықтың алуан түрлі ерекшелік сипаттамаларын еске ала отырып,
оның сандық заңдылықтарын зерттейді. Халықтың сан жағынан қанша, қанша адам
белгілі бір мамандықта, қанша адамның белгілі бір деңгей - дәрежеде білімі
бар, екінші жағынан, демография адамдардың кейбір сапалық сипаттамаларын,
мысалы, белгілі бір орындалып жатқан қызмет тұрғысынан халықтың қоғамдағы
әлеуметтік жағдайын зерттейді. Демографиялық зерттеудің өлшемі – нақтылы
адам. Оның өмір – тіршілігінде физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктері, әсіресе, оның тұрғын орны, отбасы жғдайы, қызмет түрі,
мамандығы жұмыс орны, қоғамдық жағдайы, білімі,тілдерді білуі, тағы басқа
біртіндеп өзгеруі мүмкін. Жеке адамдардың кейбір сипаттамаларының өзгеруі
жалпы халықтың сипаттамасын өзгертеді. Мысалы, неке үйленушілердің қатарын
көбейтіп, бойдақтардың санын кемітеді. Жеке адамдардың мекен – тұрағын
ауыстыруы – яғни миграция – халықтың құрамына, санына әсер ететін үлкен
фактор. Халықтың саны, оның
құрамы туу, өлу сияқты биологиялық заңдылықтарға сәйкес әрдайым өзгеріп
отырады. Халықтың санын, құрылымын ғылыми ұйымдастырылған статистика
жолымен есептеу әдісі қолданылады. Демографияда статистикалық әдістердің
ерекше зор маңызы бар, кейбір ғалымдар демография мен демографиялық
статистиканы ұқсас ұғымдар деп есептеп, бір – бірімен шатастырады. Бірақ,
демографиялық ұғымның мазмұны анағұрлым кең, оның өзіне тән дербес
міндеттері бар, ол халықтың дамуы, өсуі саласындағы байланысты заңдылықты
ашуы керек, бұл үшін қоғамдағы елеулі қатынастарды ескере отырып,
статистикалық деректерді негізге алуға тиіс. Демография халықты зерттейтін
барлық ғылымдарды қажетті материалдармен қамтамасыз етеді.
Демография үшін бастысы халықтың қоғам дамуы мен өзара ықпалдасуы
болып табылады. Демография әлеуметтік – экономикалық процесс
заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше
халық өсуінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Демографияда
ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау қажет. Көбінесе халықтың
санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай
– ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру әдістері де
демографияның өзіндік зерттеу әдісіне жатады.
Қазіргі заманда жер шарын мекендеген халықтардың этностық құрамы бір
– бірімен әбден араласып, біте қайнасып кеткен. Олар ірі – ірі ұлттардан,
халықтардан, тайпалардан құралған және олар әр түрлі экономикалық – мәдени
өсу дәрежесінде, қоғамның әртүрлі экономикалық – мәдени өсу дәрежесінде,
қоғамның әр түрлі даму сатыларында өмір сүреді. Сондықтан олардың тарихи
туысқандық байланысына, өзара қарым – қатынасына, табиғи - географиялық,
тілдік жағдайына, этнографиялық ерекшеліктеріне және тұрмыс – тіршілігінің
ұқсастығына қарай отырып, бүкіл дүние жүзінің халықтарын географиялық,
тілдік, мәдени, шарушылық деп төрт түрлі топтамаға бөледі.
Өтпелі кезең жағдайында Кеңес Одағының ықпалынан әлеуметтік бағдарлы
қоғамға өтудегі этнос мәселесі, өкінішке қарай, жете зерттелген жоқ. Жалпы
этнос дегенде мынадай жағдайларды қарастыра кеткеніміз артық болмас.
Этностың ұлттық күш – қуатының болуы өте маңызды, оны ұлттық
қауіпсіздік ретінде қарау заңды. Ресейлік этнограф Л.Н. Гумилев былай деп
болжаған, ол этнос өрлеу, гүлдену дәрежесіне дейін бірнеше жасырын
инкубациялық фазадан өтіп, одан кейін құлдырайды, бұған қоса соңғы фаза
басталады. Этнос өзінің даму және күшею процесінде саяси мәдениетті былай
қойғанда, бірнеше этносты қосуы мүмкін, содан барып суперэтнос қалыптасады.
Этностың ұзақ және бірқалыпты өмір сүруі – айналадағы ортамен қарым –
қатынасына байланысты болмақ. Этнос жағдайы деген ұғымға табиғаттық,
әлеуметтік және мәдени факторлар кіреді, осындай немесе басқадай дәрежедегі
этностың өміршеңдігіне әсер ететін нәрсе мәдени биологиялық жүйе.
Қоршаған орта мен этностың экологиялық тепе – теңдігі екі түрлі
себептен бұзылуы мүмкін: егер қоршаған ортаның өзі өз бағытын өзгертсе,
этнос өз құрылымын қайта құруға мәжбүр болады немесе мәдени жүйе ретінде
құриды.Қоршаған орта мен этностың тепе - теңдігінің бұзылуы негізінде ең
қарапайым экономикалық және әлеуметтік процестер жатады. Дегенмен өтпелі
кезеңде бір қалыпты жағдайдан екінші жағдайға өту – этностың мәдени бүтін
нәрсе ретінде сақталып қалуы үшін үлкен қауіп – қатер туғызады.
Этностық топ туралы анықтама өте күрделі де қарама – қайшылықты.
Кейбір авторлар, мысалы, этностың негізгі белгісі ретінде, тіл мен
мәдениетті атайды, басқалар бұған қоса аумақ пен этностық сана – сезімді
жатқызады, кейбіреулер психиканың қалыптасу ерекшеліетерін көрсетеді, енді
біреулер бұған этностың белгісі ретінде, туыстық бірлікті, ортақтықты және
мемлекеттің тәуелсіздігін қосады.
Этносқа анықтама беруде С.М.Широкогоров ХХ ғасырдың басында этностық
бірлік деген ұғымды енгізіп: этнос – бір тілде сөйлейтін, бірдей шығу
тегін мойындайтын, әдет – ғұрып жиынтығы бір, ортақ өмір сүруге
бейімделген, салт – дәстүрін сақтап, жаңғырта білген адамдар тобы, бұлар
оны басқа топтан ерекшелейді - деп түсінік берді. Бұл біздіңше, этнос
ұғымы туралы дәл, әрі толық анықтама секілді.
Этнографтар жеке елдердің этностық құрамымен танысып, сол елдің
жергілікті (абориген, автохтондық) халқын басқа жақтан кірме болып
келушілерден айыра білу керектігін айтады. Кейбір елдердің халқын
жергілікті және кірмелер деп екіге бөлуге болады. Сөзімізді дәлелдеу
үшін, мынадай мысал келтірейік. Солтүстік Американың халқы негізінен екі
бөліктен құралған. Жергілікті халық – үндістер мен эскимостар болса,
еуропалықтар деп аталатын ағылшын нәсілділер мен негрлер кейінгі уақытта
келгендер. Қазіргі кезде ауып келген кірмелердің саны жергілікті халықтан
анағұрлым басым болып отыр. Мұндай өзгерістерді басқа да елдердің этностық
құрамынан кездестіруге болады.
Халықты топтаудың негізгі түрлерінің бірі – тіл. Ол басты этностық
белгілердің бірі. Осы белгілерге қарай отырып, халықтардың тарихи өзара
байланысын, туысқандығын, әрі шығу тегінің жақын – алыстығын, шаруашылық,
мәдени ұқсастығын байқауға болады. Осы сияқты жан – жақты жақындық
байланыстарды тосыннан пайда болған құбылыс деуге болмайды. Олар
халықтардың ғасырлар бойғы қарым – қатынасынан келіп шыққан.
Жер шарындағы халықтар екі мыңнан астам тілде сөйлейді. Ғалымдар
барлық халықтардың тілдерін морфологиялық және генеологиялық принцптерге
негіздеп бөледі. Морфологиялық жолмен жіктегенде дүниежүзіндегі барша
халықтардың тілі грамматикалық құрылысының ұқсастығы бойынша бірнеше топқа
бөлінеді. Бірақ морфологиялық жағынан тілді топтау әлі күнге дейін
жеткілікті дәрежеде зерттеліп біткен жоқ. Себебі, тілдің грамматикалық
құрылысының ұқсастығын, олардың өзара қарым – қатынасының қайдан, қалай
шыққандығын толық белгілеу мүмкін болмай келеді. Көптеген халықтар
туысқандық жағынан бір-бірінен қашық болса да, олардың тілдерінің
грамматикалық құрылысы ұқсас келуі мүмкін. Мысалы. Вьетнам тілінің
грамматикалық құрылысына өте жақын.
Генеологиялық (қан, туысқандық) жағынан тілді топтау бір тіл мен
екінші тілдің туысқандық байланыстарын ғана көрсетіп қоймай, бір халық пен
екінші халықтың арасындағы тарихи туысқандық жақындығын ашып көрсететін
белгілердің бірі. Мысалы, орыс пен украин тілдері бір – біріне жақын болса,
қазақ пен ноғай, қарақалпақ тілдері бір – біріне тіпті ұқсас, бір – бірін
еш қиындықсыз түсінісе алады. Ал орыс пен неміс тілдері бір – бірінен өте
алшақ жатыр. Олар бір – бірінің сөздерін түсінбейді. Сондықтан да бұл
халықтардың арасында генеологиялық байланыстар бар деу қиын.
Тілдердің ұқсастықтарына, бір тектілігіне қарай дүние жүзіндегі 2000-
нан астам тілдерді бірнеше тіл семьясына бөледі. Ал бір – біріне тіпті
жақын тілдерді кішкене бөліктерге, тармақтарға, тармақшаларға қосып
жіктейді. Сөйтіп, дүние жүзіндегі халықтардың тілдері 10 үлкен тіл
семьясына бөлінеді.
Этнос деген терминнің кең мағынасы жалпы этностық құбылстардың
әлеуметтік – экономикалық құбылыстармен тығыз байланысты екенін көрсетеді.
Этностың ішкі тарамдалуымен қоса, олар өз тарапынан бірсыпыра
жағдайда анағұрлым ірі комплекстерді де құрайды: халықтардың тілдік -
мәдени жақындығы негізінде пайда болатын мұндай комплекстердің бірі –
этностық – лингвистикалық топтар деп аталады, ал көп ұлтты мемлекеттер
ішінде қалыптасатын екінші бір комплекстерді этностық қауымдасу деп атаған
жөн тәрізді. Сөйтіп, адамдардың белгілі бір тобының өзі қатарынан әр
деңгейдегі бірнеше эностық қауымдасулардың құрамына енуі мүмкін. Мысалы,
орыстар аясы анағұрлым кең комплекстердің бірі, бір жағынан шығыс славян
комплексінің, екінші жағынан жалпы славян комплексінің бөлігі болып
табылады. Егер бұған орыстардың іштей этнографиялық топтарға бөлінетінін
ескерсек, біз этностық қауымдасудың аса күрделі иерархиясына кезігеміз.
Иерархиялық тарихи – мәдени құрылым туралы жинақталған деректер
этностық екі – ақ туыстық түрге бөлуге әкеліп соғады. Ол – этнографиялық,
этностық топтар. Бұл этностық құрылымның негізі туыстық ұғымы болып
табылады.
Этностық топ деген ұғым таза демографиялық қана емес, сонымен
қатар, ол белгілі бір әлеуметтік – психологиялық жүк көтереді. Негізінде,
азшылық топ өзін - өзі теңестіргенше, ол негізгі рөл атқармайтынын немесе
кемсітуді сезінуі керек. Бұған мынадай мысал келтірейік. Киевте жаңа
диаспора (негізгі мемлекетінен тыс өмір сүретін халық тобы) мәселесі
бойынша халықаралық конференция өтті. Осы конференцияда, Одессадан келген
ұлт мәселесімен айналысатын әлеуметтанушы, былай деп сұрақ қойды: Неге
біз, орыстар, Одессада өзімізді азшылық ретінде санауымыз керек? Әлеуметтік
статус бойынша бізбен тең өмір сүретін украиндықтардан сан жағынан кем
емеспіз. Міне сондықтан да этностық , ұлттық азшылық деген мағынадағы
әлеуметтік – психологиялық компонент бар, ол нақты тарихи және әлеуметтік –
саяси көзқараспен анықталады.
Тәуелсіздік алған ұлы Отанымыз БҰҰ – ға бүгінде мүше болып отырған
ұзын саны 175 елдің ішінде өзінің жер кеңдігі жағынан (2 млн. 717 мың шаршы
шақырым) бірінші ондыққа кіретін ең ірі он елдің ортасында тоғызыншы орынды
иеленді. Атап айтқанда, бұл жағынан біздің Қазақстан Ресейден, Қытайдан,
АҚШ – тан, Канададан, Бразилиядан, Австралиядан, Үндістаннан және
Аргентинадан кейін тұр. Ал, Қытайдағы үш қазақ облысы, екі дуан және бір
ояз ел 450 шаршы шақырымға жуық жерді атамекеніміз деп есептейтінін жеке
алсақ, қазақ халқының
жер көлемі қаншалықты кең екенін көреміз. Келесі оныншы орынды Африканың
жер көлемі жағынан ең ірі елі Судан иемденеді екен. Содан кейін ғана екінші
ондыққа енетін ірі елдер тізімі басталды – Сауд Арабстан, Алжир,
Индонезия, Мексика, Зайр сияқтылар. Осы аталмыш жері кең елдердің ішінде
тек Қазақстан ғана ашық мұхитқа бірден шыға алмайды. Сондықтан ол үшін
ежелгі Жібек жолын жаңадан қалпына келтіру маңызды.
Жер көлемі дегенде әлі ешкім біле бермейтін, туған Қазақстанымызға
ғана қатысты бір қасиетті дәйектемені дәл осы жерде мен демограф – сарапшы
ретінде айта кетуге парыздармын. Бүкіл жер бетіндегі ең алып суперконтинент
Евразияның географиялық асыл нүкте менің шамалауым бойынша не Семей
қаласының ортасында, не одан 120 шақырым батыста жатқан қасиетті қоныс –
Дегелең тауының шыңы болуы ықтимал. Оны Қазақстан географтары тағы дәлірек
анықтай түсер деймін... Дегенмен де, аттай қырық екі жыл бойы атом
сынағының полигоны ең үлкен құрлықтың дәл ортасында әдейі орналастырылғаны
ескерілгені жөн болар.
Бүгінгі таңда қазақ ұлты үшін демография мәселесі ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылатыны шындық. Өзінің тарих жолында талай
күрделі де қатал сын өткелінен өткен қазақ халқы өз жерінде отырып
азшылыққа ұшыраған болатын. Кешегі кеңестік дәуірдегі ХХ ғасырдың 30
жылдарында қолдан жасалған зұлмат кезінде ұлтымыз ашаршылыққа ұшырап, саны
жағынан көп кеміп кеткен болатын. Соның зардабын әлі де, әлі күнге тартып
келе жатырмыз. Мың өліп мың тірілген қайран қазағым (Мақаш Тәтімов)
өзінің демографиялық олқылықтарының орнын толтыруы үшін әлі де күрделі
асулардан асуы қажет. Қазақтар өз жерімізде басым көпшілікке айналмайынша
тіл мәселесі де ойдағыдай шешімін тауып, біз күткендей нәтижені бере
алмайды. Қазақстан Республикасының 60 пайыздық көрсеткішті құрап отыр.
Кешегі кеңестік дәуірдегі зұлматты кезеңмен салыстырғанда бұл көрсеткішке
шүкіршілік дегенімізбен де, санымыздың әлі де өсе бергені қажет.
I ТАРАУ. Қазіргі таңдағы Қазақстаның демографиялық жағдайы турасында
1.1 Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы жылдардағы даму
динамикасы
Халық қай елдің болмасын негізгі байлығы, оның өркендеп өсуінің
қайнар көзі. Бұл көздің қуаты молая беруі жері кең (2,72 млн. шаршы км),
халқы шамалы (15,3 млн. адам) біздің ел үшін ерекше маңызды мәселе.
Сондықтан болар, Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқының әл – ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына
биылғы Жолдауында еліміз үшін демографиялық ахуал, халық санын молайту ең
өткір мәселенің бірі екенін көрсете келіп, оны түбегейлі жақсарту жөніндегі
кешенді шараларды жасауға тапсырма берді. Осы проблемаға байланысты бір
пікірді ортаға салу орынды сияқты. Оны негіздеу алдында өткен ғасырдағы
қазақ халқының өсу кезеңдеріне тоқталсақ дейміз.
Белгілі деректер бойынша 1916 жылы Қазақстанда 5 миллионға жуық қазақ
тұрған. Ал көршілес ортаазиялық республикаларда да сол шамалы халық болған.
Ашып айтсақ, өзбектердің саны 2,2 миллион, қырғыздар мен тәжіктердің саны 1
миллион, түркімендердің саны 0,8 миллион еді. Қазіргі таңда осы аталған
халықтардың саны 25,0; 4,5; 5,7; 4,5; миллионға жеткен. Яғни, содан бергі
мерзімде өзбек халқы – 11,36 есе, қырғыз – 4,5 есе, тәжік – 5,7 есе,
түркімен – 5,6 есе, ал қазақ болса небәрі 1,84 есе ғана өскен.
Біздің халқымыздың өсу қарқыны басқа көршілермен салыстырғанда неге
мұнша төмен? Оның бірінші себебі – қазақ халқы өткен ғасырдың бірінші
жартысында үлкен апаттарды басынан өткізді. Айталық, 1921 жылғы жұтта бір
миллионға жуық адам дүние салды. Отызыншы жылдардың басындағы мәжбүрлікпен
әрі дайындықсыз ұжымдастыру уақытында екі миллионнан артық адамнан
айырылдық, бір миллиондай қандастарымыз көрші елдерге ауып кетті. Сонымен,
1921 – 1933 жылдар – қазақ өсімі құлдыраған кезең.
Екінші себеп – репрессия және Отан соғысы кезінде қазақтардың шығыны
көрші елдермен салыстырғанда, әлдеқайда басым болды. Шамамен осы мерзімде
жарты миллионнан астам қандастарымыздан айырылдық. Сонымен соғыс біткенде
қазақтың саны үш миллионға жетер – жетпес болды. 1934 – 1946 жылдар қазақ
халқының саны табиғи өсімінің арқасында аталған шығындарға қарамай бір
қалыпта қалған кезең.
Соғыстан кейін шаруашылық түзеліп, тұрмыс оңалып табиғи өсім өз
арнасына түсті. Бұл тұста 75 пайыздан астам қазақ ауылда тұрған. Олардың
хал – жағдайлары, өмір тұрмысы біршама көтерілді. Соның арқасында ауылда
әрбір шаңырақта орта есеппен 7 – 8 бала өсіп, 40 жылдың ішінде қазақтың
саны 8 миллионға барды. Ауыл қала халқының санын көбейтіп, жаңа өндіріс
орындарына мамандар мен білікті жұмысшылар беріп отырды. Осы мерзімде
халқымыздың өсу қарқыны 2,85 пайызға жетті. Сонымен, 1950 – 1990 жылдар
аралығы – қазақтың ең қарқынды өскен кезеңі.
Ал екі ғасырдың тоғысқан тұсында да қайта құру, қоғамдық формацияның
өзгеруі қазақ баласы үшін тағы да сын кезең болды. Әсіресе, ауыл күрт
құлдырап кетті, сөйтіп ел қалаға шұбырды, қалғандары жұмыссыздықтан үлкен
күйзеліске ұшырады. Осы он жылда қазақтың өсімі тоқтап, азая бастады. Бұл
қазақ үшін тоқырау кезеңі болды.
Мемлекетіміз егемендік алған соң, 1994 жылдан бастап баяғыда көрші
елдерге көшіп кеткен бауырларымыз туған топырағына орала бастады. Оншақты
жылдың ішінде олардың саны жарты миллионнан асты. Және кейінгі 3 – 4 жылда
жоғары қызметте жүрген бастықтардың ауылға деген көзқарасы өзгеріңкіреп,
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың нұсқауымен ауылды жандандыру бағдарламасы
қабылданып, ауыл шаруашылығына бірталай көмек көрсетілді. Ауыл халқы есін
жинай бастады. Осы істердің нәтижесінде ұлтымыздың саны 9 миллионға жетті.
Осыдан бастап жоғарыдағы аталған қиын – қыстау кезеңдерге қарамастан, ақын
Жұбан Молдағалиев ағамыз айтқандай, мың өліп, мың тірілген қазақ халқының
дұрыс табиғи өсу кезеңі басталды деп сенеміз.
Бір айта кететін жайт, 40 жыл ішінде (1960 -2000 ж.ж.) Ұлыбритания,
Франция, бұрынғы Германия Федеративтік Республикасы, Италия халықтарының
саны 56 млн. адам деңгейінде тұр. Иммигранттардың есебімен (2 млн. адам)
кейінгі оншақты жылда шамалы өсім байқалады. Төрт – бес миллион адамы бар
Дания, Норвегия және Финляндия тұрғындары да бір деңгейге тұрақтады. Бұл
елдерде ауыл тұрғындары 5 – 7 пайыздан аспайды. Соның нәтижесінде тұрғындар
саны өспейтінін, олардың қартая беретінін көреміз. Сондықтан Еуропа
мемлекеттері ірі өндірістерді өз елдерінің сыртына орналастыруға және
күнделікті өмірді қамтамасыз ету үшін иммигранттарды қабылдауға мәжбүр
болып отыр.
Ауылдық жерде 70 пайызға жуық тұрғындары бар Таяу шығыс елдерінің
өсуі таң қалдыратындай. 40 жыл ішінде (1960 – 2000 ж.ж.) халық саны Алжирде
10,4 – тен 30, Түркияда – 27,8 – ден 70, Иранда – 20,7 – ден 70, Иракта –
6,6 – дан 22, Өзекстанда – 11 – ден 25, Тәжікстанда – 2,5 – тен 5,7 млн.
адамға дейін өсті. Әрине, мұнда бұл халықтарға тән ұлттық, діни және басқа
факторларды еске алу керек. Бірақ ақиқаттан ешқайда кете алмайсың, бұл
елдердегі өсім өте жоғары.
Келтірілген мәліметтерден өзінен - өзі ауқымды қорытынды шығады: ауыл
тұрғындары үлесі аз елдерде халық санының өсуі байқалмайды, олар
бірқалыпта, ал ауыл халқының үлесі көп елдерде өсім 40 жыл ішінде 130 – 160
пайызға жеткен.
Сонымен, халық санының молаюы ауыл азаматтарының көбеюімен байланысты
екен. Қазақстанда халық саны өссін десек, ауыл шаруашылығына ерекше көңіл
бөліп, оны дамытуға барлық күшті жұмсау керек. Бұл мәселеде тарихи отанына
қайта оралған қандастарымыздың рөлі зор. Олардың көшіп – қону жағдайларын
ұйымдастыруды жоғарғы деңгейге көтеру қажет. Ауыл халқына мал жайылымын,
бау – бақша өсіретін жерді тегін беріп, құрылыс заттарын алуға несие бөлген
жөн. Жеке шаруашылықтың өніміне ешқандай шек қоймай, көп балалы отбасыларды
салықтан босату керек.
Әрине, ауыл тұрғындарын тұрақты жұмыс орындарымен қамтамасыз ету – ең
басты мақсат. Бұл бағытта соңғы жылдарда айтарлықтай өзгерістер байқалады.
Үшжылдық ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламасы толық көлемде іске аспаса
да, шаруашылықты жаңа талаптарға сай басқару және оның жүйелерін
қалыптастыруда бірталай жетістіктер бар. Елбасы тапсырмасында ауылдың
келешекте қарқынды дамуы және соған байланысты шараларды іске асыру жолдары
көрсетілген. Экономика құрамын қайта қарастыру және еліміздің эксперттік
мүмкіндіктерін ұлғайту, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеудің ірі
кәсіпорындарын салу, өндірістік кешенге ілгері жаңа технологиялар енгізу,
ауыл шаруашылық өндірісіне әржақты инновациялар кіргізу – қазіргі таңдағы
өзекті мәселелер. Ауыл өнеркәсіптік кешенінің тұрақты және ойдағыдай қызмет
атқаруы – бүкіл еліміздің ауқатты тұрмысының негізі, оның өндірістік
қауіпсіздігінің кепілі, әсіресе адам ресурсының сенімді қайнар көзі.
Ауыл өнеркәсібі кешенінің озық дамуы шалғайдағы елді мекен
еңбеккерлеріне, сондай – ақ қала тұрғындарына да игілік алып келетіндігі
хақ. Ғалымдардың деректеріне қарағанда, ауылдағы әрбір жұмыс орны қалада
бес
қосымша жұмыс орнын береді. Аграрлық өндірістің бір пайыздық өсімі
өнеркәсіптегі өндірістің төрт пайыздық өсіміне әкеледі. Ауыл шаруашылығының
екпенді өркендеуі ауыл шаруашылық машиналарын жасау, химия өнеркәсібінің
дамуына, сонымен бірге ауылшаруашылық өнімдерін жоғарғы деңгейде өңдеумен
айналысатын кәсіпорындардың дамуына көп серпін береді.
Ауыл өнеркәсібі кешенінің өнімі – ең өтімді тауарлардың бірі екені
белгілі. Көктемде егіп, күзде өнімді сату арқылы нақты ақша қалтаға түсіп
жатады. Қазақстанның жер бетінің табиғи ресурстары ауылшаруашылық
өндірісінің өнімділігін күрт көбейтуінің қоры, тек қана оны орынды, тиімді
пайдалана білу қажет. Еліміздің мал шаруашылығының өнімі әлемде ең
экологиялық таза, бүкіл дүние жүзінде өтімді тауар болып отыр. Өзгеге
еліктемей өзіміздің құнды табиғи байлықтарымызды дұрыс игерсек, басқалар
бізбен санасуға мәжбүр болады. Оза дамыған елу елдің қатарына қосатын осы
ауыл шаруашылығы мен тау – кен, металлургия, мұнай – газ салалары.
Ауыл халқының тұрмысы түзелсе, тұрғыны көбейсе, бала санын молайту
өзінен - өзі – ақ шешіледі. Көп жанды болу – қазақтың қанына сіңген қасиет.
Бірақ, заман өзгерді. Күнде естіп жатқан дамыған елдердің тіршілік тынысы
әсерін тигізбей қоймайды. Дегенмен, гендік деңгейде берілетін ата дәстүр
бәрібір күшін көрсетуі тиіс. Ол күштің көзі ауылда.
Қазақтың саны тек қана ауыл арқылы өседі. Өйткені, қалада тұратын
отбасыларда әдетте орта есеппен екі баладан артық болмайды, қаладағы
әлеуметтік – тұрмыстық және басқа да жағдайлар көп балалы болуға шек қояды.
Сонымен қатар, қала жастарының психологиясының да рөлі бар, ол өздерін
артық шаруадан, қиындықтан аулақ ұстағысы келеді. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, шағын отбасы халық өсіміне әсерін тигізбейді.
Қазақстанның болашағы, оның өркендеп өсуі, бүкіл тіршіліктің қайнар көзі –
халықтың өсімі ауыл тұрғындарының тұрмыс жағдайын жақсартумен байланысты.
Сондықтан барлық күшті, сонымен қатар минералды шикізаттарды сатудан түскен
қаржыны көп балалы отбасылардың табиғи ортасы – ауыл өнеркәсібі саласының
дамуына бағыттаған жөн.
Демограф ғалым Тәтімов ақында шыққан сұхбатында жұртшылықты бір
серпілтіп тастаған еді. Енді міне, тағы бір ғалымның (Жанұзақ Әкім,
биология ғылымдарының кандидаты) жазғанын оқып, көңіл –күйіміз күрт төмен
түсті. Тәтімов мырза: жыл сайын халқымыз бір миллионға көбейеді. -
дегенде көз алдымызға 2030 стратегиясы сарт ете қалды.Одан кейін
Елбасымыздың осыдан екі жыл бұрын 2025 жылы 20 миллионға жетуіміз керек
деген кезекті Жолдауындағы қойған міндеттемесі ойға оралды. Егер біз жылына
бір миллионға көбейсек... е, е онда 20 миллион түгілі 30 миллионға жетеміз
деп күпіндік.
Ал, Жанұзақ ғалым БҰҰ – ның болжамын алдымызға көлденең тартқанда
есімізден танғандай болдық. 2050 жылы Қазақстан дәл осылай кете берсе,
халқымыздың саны бар болғаны шамамен 13 миллионға жетеді екен. Мәссаған,
безгелдек! Сонда Тәтімов мырзанікі қай болжам? Әрине, мұндай кезде тек
шындыққа жүгінесің. Шынында да Кеңес империясы кезінде қазақ өсті. Себебі
ана мен балаға барлық жағдай жасалды. Жеңілдіктер қаншама еді?! Осыдан
сегіз жыл бұрын ол жеңілдіктерді, жасалған жағдайды билік алып тастады.
Тәуелсіздігіміздің басты мұраты көбеюімізге пышақпен кескендей тосқауыл
қойылды. Ел ала қоржын арқалап, бала түгілі бас қайғы болып кетті.
Кедейшілік, жоқшылық дендеген қазақтың санының өсуі тоқтады. Туудан өлім
көбейді. БҰҰ – ның пайымдауынша,
әлі де біздің елімізде осындай жағдай міз бақпай тұр. Ана мен балаға деген
қамқорлық өте төмен деңгейде екенін осыдан – ақ байқауға болады.
Қазір қазақ отбасына төніп тұрған қауіп көп. Соның ең қауіптісі –
жаһандану. Кеңес өкіметі кезінде басталған екі – үш баладан аспау ауруы
арагідік кездессе, енді жаппай осыған көшкен сыңайлымыз. Бұл індет тұрғанда
қазақ көбеймейді. Халқымыздың болашағы жастардың дені босқын болып қалаға
көшіп келді. Пәтерден пәтерге қаңғып, кім көрінгеннің құлы болып жүрген бұл
жастарымыздың отбасылы болуға тәуекелі жетпейді. Бұрын кәрі қыздар көп еді,
енді сүр кәрі жігіттер көбейді. Жұмыстағы болмашы айлық ол жігіттердің
қарақан басына да жетпейді. Ауылдың түрі анау. Жастары кетіп, қарттары
қалған ауыл қартайып барады.
Мақаш аға! Демография саласында төккен теріңізде қисап жоқ. Осы
саланың майын ішкен адамсыз. Бірақ, сіз миллионға көбейеміз дегенде неге
сүйендіңіз? Қызыл көрпе қимылдауы керек дейсіз игі ниетпен. Ниет дұрыс
болғанмен ана мен балаға жасап отырған әлеуметтік жағдайымыз тіптен сын
көтермейді ғой. Балаларға көмек деп аузымызды толтырып айтамыз. Сол
балаларымызға көмек ақшаны олардың бәрі алмайтынын, әй, білмейсіз – ау.
Мақтаған Үкіметіміз тым сараң. Көмек ақшаны ең кедей отбасыға ғана іріктеп
береді. Беру үшін тауығын, жұмыртқасын санайды. Оның өзі бүгінгі нарық
қымбатшылығының апандай аузына түскенде түк болмайды. Жанұзақ ағамыз
айтпақшы әлгі сәби дүниеге келгенде бір – ақ рет берілетін көмекті (35 мың
теңге) ең болмаса Ресейдегідей берейікші. өз жеріміздің байлығын өз
балаларымыздың, болашағымыздан неге ғана аяймыз? Айтып шаршадық. Жазып
шаршадық. Бізде белгілі, белгісіз миллиардерлер көп. Сіздің шамаңыздың
жетпейтінін білеміз. Бірақ, Елбасымызға бір ауыз неге айтпайсыз?
Ақсақалдарымыз неге бүгежектейді? Жағымпаздық түбімізге жететін болды – ау.
Әйтпесе, қазіргі мүшкіл жағдайымызды бүге – шүгесіне дейін дәлелдеп
Елбасыға жеткізсе, ол кісі түсінетіні сөзсіз. Басқа айтпаса сіз айтуға
тиіссіз, Мақаш аға. Өйткені Қазақстандағы № 1 демограф сізсіз. Егер ел
болашағына сіздің жаныңыз ашымаса, басқалардың жаны аши қояр ма екен?
Кестемен, сөзбен, есеппен ештеңе бітпейді. Ең бастысы, әлеуметтік жағдай.
Қоғамды тұрмыс билеп тұр қазір. Әлі де болса ұлтымыздың бойына жаһандану
құлқы толық ұяламай тұрғанда, қазақылығымыз жойылмай тұрғанда қимылдайық,
Мақаш аға. Сәбилеріміз жарық дүние есігін ашпай жатып көктей солып жатыр.
Өмірге келгендердің көбісін өлім тырнағы жұлып әкетіп жатқаны өтірік пе?
Өтірік емес. Туу азайып тұр. Аналарымыз әлсіз. Небір қорқынышты аурулар
дендеп отырған қазақ әйелін аялайық. Жағдайын жасайық. Ал, бұдан кешіксек
құрдымға біртіндеп кете бергеніміз кете берген. БҰҰ дұрыс айтады. Мақаш
аға, сіз бұрыс айтып отырсыз – ау шамасы. Өзімізді - өзіміз алдағанмен
алысқа бармаймыз. Әлемдік бәсекеге шыдас бермейміз. Біз жағдай жасап,
анамыз бен баламызды үлде мен бүлдеге орасақ қызыл көрпе де қимылдайды,
санымыз да көбейеді, лайым БҰҰ – ның айтқаны теріске шығып, Тәтімов
мырзаның айтқаны келгей. Әмин!
Егеменді еліміздің тарихи - әлеуметік, саяси – экономикалық және
мәдени даму жолдары ең алдымен өз халқының өсіп - өну серпіні және
әлеуметтік құрамындағы күрделі өзгерістерге байланысты.
Қазақтардың ұлттық мемлекеті қазіргі Қазақстан территориясында ерте
кезде, біздің дәуіріміздің XIV – XV ғасырларына дейін қалыптасқан. Оңтүстік
Қазақстандағы Шу өзені мен Талас маңына 1459 жылы орналасқан мемлекетті
Қазақ хандығы деп атады. Мемлекетті басқарушылар өздерінің қарауындағы адам
санын немесе өздерінің әскер санын әртүрлі әдістермен (әр рудағы және
тайпадағы қазақ үйлердің саны бойынша) есептеген. Мысалы: тарихи
дәлелдемелерде Қазақ хандығы құрылған уақыттан бастап ең бірінші халық
санының мәліметі бойынша халық 200 мың адамды ғана құраса, ал XV – ғасырдың
аяғында 1 миллионға жеткені айтылады
Қазақстанның Ресей империясының құрамына XVIII ғасырда кіргені
белгілі. Бірінші халық санағы Ресей империясында 1897 жылы 9 ақпанда
өткізілді. Оның негізінде, сол уақыттың ғылыми принцптері енгізілген. Осы
санақты ұйымдастыруда және өткізуде атақты ғалым, саяхатшы П.П.Семенов –
Тянь – Шанский өте үлкен үлесін қосты. Санақ барлығына бірдей бағдарламада
жүргізілді. Осы бағдарламаға халықтың жынысы, жасы, некесі, тегі және
атағы, туылған жері, ана тілі, сауаттылығы, тұрмысы, тән ерекшеліктері
кірді.
Сонымен қатар, бағдарламада ұлты және халықтың ұлттық құрылымы туралы
сұрақтар қарастырылмағандықтан, 1987 жылы жүргізілген санақта көп
кемшіліктер болды. Сонымен, украин, белорус, еврей, мордва халықтары орыс
тілін өздерінің ана тілі деп санағандықтан, санақ барысында оларды орыс
ұлтына жатқызды.
Осы санақтың мәліметі бойынша жалпы қазақ халқының саны 4 млн. 333
мыңды (7%) құрады. Оның 303 мыңы кіші қалаларда және қалалық жерлерде
қоныстанған. Ол кезде Қазақстанда қалалар саны 22 – ге жеткен, оның ішінде
сол уақыттағы ең ірі қалалар – Оралда 36,5 мың, Семейде 26,7 мың,
Петропавлда 19,7 мың, Қостанайда 14,3 мың, Әулие – атада (қазіргі Тараз)
11,7 мың, Шымкентте 11,2 мың, Ақмолада 9,7 мың, Гурьевте (Атырау) 9,3 мың,
Өскеменде 8,7 мың, Павлодарда 7,7 мың, Перовскте (Қызылорда) 5,1 мың,
Көкшетауда 5 мың және Ақтөбеде 2,8 мың тұрғын мекендеген.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақтардың республика
аймақтарында дәстүрлі орналасуы көп өзгере қойған жоқ. Айталық, 1897 жылы
қазіргі Қазақстан аумағында 3 млн. 392 мың қазақ тұрды, олар бүкіл халықтың
81,8% құрады. Қазақтардың ең жоғарғы көрсеткіші Семей және Торғай
өңірлерінде болды (90,6% және 88,3%).
Қазақтардың саны қалаларда аз болды. Оның басты себебі, көпке дейін
ауыл шаруашылығына көңіл бөлінгендіктен, қалалар өте баяу дамыды. Қазақ
халқының 1897 жылы 6,7- % ғана қалаларда тұрды. Оның көпшілігі орыстар мен
татарлар, ал қазақтар бар болғаны 1,2% - ды ғана құрады.
Ресей империясында 1897 жылы жүргізілген санақ бойынша, қазақ жерінде
орыстардың саны 457,4 мыңды (11%), ал басқа ұлттар 300,6 мыңды құраған.
XX ғасырдың басында Қазақстан жеріне шаруалар көптеп көшіп келді.
Статистикалық мәіметтерге сүйенсек 1906 – 1915 жылдары қазақ жеріне яғни,
Ақмола, Семей, Торғай және Оралға 883 мың адам көшіп келді. Сол себепті,
1914 жылы қазақтардың саны 58,5% - ға дейін төмендеп, ал орыстардың саны
29,6% - ға өсті. Қазақтардың санының азайып кетуі, қазақ халқының
арасындағы өлім – жітім көрсеткішінің жоғары болуында еді. Бұған қоса, 1916
жылы бір ғана Жетісу өңірінен 150 мың қазақ шет елге көшіп кеткені белгілі.
XX ғасырдың басында демографиялық үрдістің негізінің қалануы, өзінің
туған жерінде қазақ халқының этникалық азаюына себепші болды. Бұл үрдіс
1916 жылы Ақмола және Жетісу өңірлерінің аумағында басталды, онда қазақтар
тек 33,3% - ды және жұттың болуына байланысты, тұрғылықты халықтың арасында
өлім көрсеткіштері өсті. Шаруалар отбасының біраз бөлігі Украинаға және
т.б. елдерге көше бастады. Сол уақытта Ресейден және басқа аумақтардан
Қазақстанға қайтадан көшіп – қону үрдісі басталды.
Қазақстандағы қазақ халқының саны мен әлеуметтік демографиялық
жағдайларындағы өзгерістерді зерттеу үшін 1897, 1926, 1939, 1959, 1970,
1979, 1989, және 1999 жылдары халық санақтары жүргізілді. Осыған
байланысты, бүкілодақтық халық санақтарының қорытынды нәтижелерін өзара
ғылыми түрде салыстыру арқылы үлкен дәлдікпен есептеп шығара аламыз.
Қазақстанда халықтың табиғи өсуі 1926 – 1959 жылдары КСРО деңгейіне
қарағанда, едәуір жоғары болғанын көреміз. Мысалы, 1940 жылы КСРО көлемінде
табиғи өсу 13 % (1000 адамға шаққанда) болса, Қазақстанда 19,4% - ге жетіп,
6,2% - ге Одақтың табиғи өсім көрсеткіштерінен асып түскен. Соғыс
жылдарынан соң бұл көрсеткіш көп өсті: 1950 - 1954 жылдары Одақ бойынша
табиғи өсу коэффициенті 17,0% болса, Қазақстанда 26,4% - ге, ал 1955 – 1959
жылдары Одақта 17,6%, ал Қазақстанда 29,1% - ге жеткен. Яғни бұл екі
кезеңде табиғи өсім 11,5% - ге артық болған. Одақта Қазақстан табиғи өсу
жөнінен төртінші және бесінші орындарды тұрақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I ТАРАУ. Қазіргі таңдағы Қазақстанның демографиялық жағдайы турасында
1.1. Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы жылдардағы даму
динамикасы
1.2. Жалпы туу коэффициенті, өлім – жітімнің жоғарылауы, неке мен отбасы
ара – қатынасы және халықтың жыныстық құрамы, жас ерекшелігі
II ТАРАУ. Қазақстан Республикасының демографиялық мәселелері
2.1. Еліміздегі демографиялық жағдайға көші – қонның әсері
2.2. Халықтың әлеуметтік жағдайы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Демография (грек. Demos – және grapha - жазу) – белгілі бір халықтың,
ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, территорияға
бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық – тарихи жағдайлармен
байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Демографиядағы ең басты
мәселе – халықтың ұдайы өзгеруін, өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың
ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы
жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі
адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың бөтен
аймақтарға қоныс аударуына (эммиграция), яғни халықтың көшу – қону
қозғалысына да байланысты. Сондай – ақ, халық санының өзгеруі адамдардың
жасына,отбасы жағдайына, балалар санына немесе білім деңгейіне,
мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан
екінші топқа ауысуына тәуелді. Кең мағынасында алғанда, халықтың ұдайы
өзгерісі дегеніміз оның санының, құрамы мен орналасуының табиғи жағдайға
және миграцияның ықпалына қарай өзгеріп отыруы. Отбасының құрылуы, оның
дамуы мен күйреуі Демографияда дербес мәнге ие. Демографияда халықтың және
оның бөліктерінің өзгеруі тек сан жағынан ғана емес, сонымен қатар сапалық
тұрғыдан да қарастырылады. Мысалы, белгілі бір жстағы адамдардың санының
өзгеруімен қатар олардың тұлғалық дамып – жетілуі, денсаулығындағы
өзгерістері де назарға алынады. Демографияда жекелеген адамдарға қатысты әр
түрлі құбылыстар барлық халықтың да, сонымен бірге дербес зерттеу нысаны
ретінде оның белгілі бір топтарының да жай – күйін сипаттауға
пайдаланылады. Демографиялық процестердің өзара байланыстарын, олардың
әлеуметтік – экономикалық құбылыстарға тәуелділігін және халық дамуының
әлеуметтік – экономикалық салдарын зерттей отырып, Демография халық саны
мен сапасы өзгерісінің заңдары мен заңдылықтарын анықтайды. Нақтылы
қоғамдық ортада өтіп жатқан халық өзгерісін сол қоғам өмірінің әлеуметтік –
экономикалық жағдайлары айқындайды. Демография үшін бастысы – халықтың
қоғам дамуымен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік –
экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын
ғана емес, керісінше, халық өсімінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де
зерттейді. Әсіресе, бұл жерде еңбек ресурстарының құрамы мен қозғалысының,
сондай – ақ, халықтың тұтынушы ретіндегі үлес мөлшерінің терең зерттелуі
аса маңызды рөл атқарады. Зерттеулердің бұл саласын кейде экономикалық
Демография деп атайды. Демографияның міндеттерінің бірі – халықтың ұдай
өзгерісінің заңдылықтарын зерттеу негізінде мемлекет тарапынан жүргізілетін
демографиялық саясат негіздерін тұжырымдау. Демографиялық процестер қоғамда
қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым – қатынастарға негізделеді.
Сондықтан, халықты зерттеуде Демографиялық саясат, экономика, медицина,
математика, этнография т.б. бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады.
Олардың зерттеу әдістері мен
тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, Демография өз тарапынан да
өзге ғылымдарға қажетті деректер береді. Демографиялық процестердің өзіндік
ерекшеліктері, көбінесе, халықтың табиғи қозғалыстары Демографияның өзіндік
зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әртүрлі буын өкілдері
үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму –
құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі
(адамдардың нақтылы буынының дамуын
зерттеу); потенциалды Демографиялық әдісі, т.б. Демографияда ғылымның басқа
салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның
негізінде ғылыми қорытынды жасау қажет. Көбінесе, халықтың санын
ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай – ақ,
демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру
тәсілдері де Демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады.
Демография ғылымының негізін салушы – ағылшын ғалымы Джон Граунт (1620-
1674). Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық
жазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның
заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған. Халықтың ахуалын, оның
экономикамен байланысын У. Петти және Г. Кинг (Ұлыбритания), одан соң А.
Депарсье (Франция) зерттеді. 18 ғасырда мұндай зертеулерді математикалық
әдістерді қолдану арқылы В. Керсеб (Голландия), П. В. Варгентин (Швеция),
Л. Эйлер (Ресей) және т.б. жалғастырды. 19 ғасырдан бастап көптеген елдерде
халықты тұрақты есепке алу жолға қойыла бастады және ол жөніндегі нақтылы
талдаулар жасау мүмкіндіктеріне қол жеткізілді. А. Кетле (Бельгия), Ж.
Бертильсон (Франция), У. Фарр (Ұлыбритания), В. Лексис, Г.Ф. Кнапп
(Германия), т.б. көптеген статист – зерттеушілердің еңбектері нәтижесінде
Демографиялық процестерді сандық тұрғыдан екшеу мен талдаудың әдістері дами
түсті. 1855 жылы француз ғалымы А. Гийардың еңбегінің тақырыбында
Демография термині тұңғыш рет қолданылып, автор оған адамзаттың табиғи және
әлеуметтік тарихы деген анықтама береді. Қазақстандағы Демографиялық
процестерді тарихи - әлеуметтік тұрғыдан қарастырған алғашқы зерттеулер
қатарында М. Шоқайдың шетел баспасөзінде, М. Тынышбаевтың 1924 жылы Сана
журналының 2-3 сандарында жарияланған деректерін, т.б. статистикалық
еңбектерді атауға болады. Республикада бүгінгі таңда кәсіби демографтар М.
Тәтімов, Ұ. Ысқақов, Ә. Ғали, М. Сембин, Е. Мұсабеков, С. Қарасаев, А.
Елемесова, Н. Ермекова, А. Әлжанова, т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының
өсу, даму заңдылықтары зерттелді. 1999 жылғы ұлттық санақ мәліметтері
бойынша республикада 14,9 млн. халық тұрады. Оның 53,5 пайызы қазақтар, 35
пайызы орыстар. Ал, дүние жүзіндегі қазақтардың саны 2000 жылдың басында 12
млн. адамға жетті. Халқымыздың санын көбейту мәселесі қай кезде де барынша
өткір қойылып келгені баршаға мәлім. Әртүрлі себептерге байланысты барлық
кезеңдерде демографиялық ахуалдың күрделі болып қалыптасқаны еш
жасырын емес. Оның жаңа ғасырда ғана орнықты сипатқа көшкені белгілі. Халық
санына қатысты қазақ үлкен пікір білдіруден тартынатыны бар. Соның өзінде
де Нұрсұлтан Назарбаев; Біз демографиялық құлдырауды тоқтатуды қол
жеткіздік деп биылғы Жолдауында қадап айта алды.
Бізге мықты экономика да, жаңа қатынастар да, тың жобалар да – бәрі де
қажет. Бірақ қажеттің де қажеті бар. Ең басты қажеттілік – соның бәріне ие
болатын халық. Сондықтан да Қазақстан үшін демографиялық ахуал, халық санын
молайту ең өткір мәселелердің бірі. Соған орай Қазақстан Президенті халыққа
жолдаған Жолдауында: Демографиялық ахуалды түбегейлі жақсарту жөніндегі
кешенді шараларды белгілеу қажет, деп атап көрсете отырып, Бұл мәселеге
таяу уақыттағы Ұлттық кеңестің мәжілісін арнау керек, деп тапсырғаны
баршаға аян.
Халықтың саны, оның өсуі мен қарқыны – тарихи демография ғылымының ең
алғашқы және негізгі ғылыми бағыты. Қазіргі кезде 1897 – 1999 жж.
арасындағы санақтар нәтижесінде бір ғасырдан аса уақыт ішінде Қазақстан
халқының саны оның өсіп - өну жолдары мен қарқыны жан – жақты және жаңа
зерттелді, - деп айтуға толық болады. Соның ішінде бірнеше мәселелерді
ерекше көрсеткен жөн. Көпке дейін Қазақстан халқының қазіргі мекен –
жайында – территориясында қанша және қандай ерекшеліктері (ұлт, жыныс,
білім деңгейі және т.б.) болғаны арнайы зерттелмей келді. Бұл мәселені
алғашқы көтерген Б. Сүлейменов еді, ол өз еңбегінде алты облыстың
шекарасында 1897 ж. Санақ нәтижесінде Қазақстан халқы 5,2 млн деп көрсетіп,
бірақ бұл мәселені нақтылаған жоқ. Ал, Н.Е. Бекмаханова, Н.В. Алексеенколар
Қазақстан халқын жалпылай қарап, қазіргі территорияға сәйкес көрсетуге
ұмтылған да жоқ еді. Қазақстан халқының саны (қазіргі территорияға сай –
Ақмола облысы – Омбы қаласы мен Омбы уезі; Амудария бөлімінсіз; Жетісу
облысы Пішпек және Пржевальск уездерінсіз; Бөкей ордасы мен Маңғыстау уезін
қоса есептегенде алғаш рет История рабочего класса Советского Казахстана в
трех томах, т.1, 1917 – 1937 гг., Алма – Ата, 1987 ж. 4,147 млн деп
көрсетілсе, кейін бұл сан М.Х. Асылбеков пен А.М. Жаркенованың еңбегінде
нақтылана түсті. Соның нәтижесінде, Қазақстан халқының құрамын (ұлты, жасы,
жынысы, білім деңгейі және т.б.) кейінгі санақтармен салыстырып, ХХ
ғасырдың соңына дейін демографиялық, әлеуметтік талдауға мүмкіндік ашылды.
1897 жылы Қазақстан халқының 81,7% қазақ, 10,9% - орыс, 1,9% - украин, 1,3%
- ұйғыр, 0,7% өзбек болды деп, кейінгі өзгерістердің бағытын анықтауға жол
ашылды. Қазақтардың білім деңгейі (сауаттылары) 2,7% деп анықталды. 1897
жылғы санақ бойынша патша өкіметі мен христиан діни басшыларының іс -
әрекеті нәтижесінде 660 қазақтың шоқынғаны, жалпы 1911 жылға дейін бұлардың
саны 2659 – ға жеткені көрсетілді.
Қазақстан халқының 1897 жылғы санақтан кейінгі демографиялық апаттарға
ұшырауының зардаптары арнайы зерттеліп, жаңаша қарастырылған бағыт та
ерекше орын алды. Әсіресе, 1916 жылғы ұлт –
азаттық көтерілісті басып жаншудың салдары, зардабы қазақтар санын едәуір
кеміткені (М.Қ: Қозыбаевтың болжамы бойынша – 446 мың адам) ал, 1931 – 1933
жж ашаршылық нәтижесінде қазақтардың жартысына жуығы (49%) қырылғаны,
кейбір тұжырымдар бойынша 1,1 млн – нан 2,5 млн – ға дейін құрбан болғаны
баяндалады. Біздің ойымызша, бұл жылдары аштықтан қырылған қазақтардың
жалпы санын 2,5 млн – 52,9% деп көрсеткен С. Айымбетовтың тұжырымы дәлелдеу
жағынан шындыққа бір табан жақын деп санаймыз. Ұлы Отан соғысы жылдары
майданда 601 мың Қазақстандықтардың қаза болғаны анықталғанымен, олардың
ішінде қанша қазақ болғаны әлі нақтыланбай келеді. Дегенмен, бір ғасырдан
астам мезгіл ішінде Қазақстан халқының саны жағынан болған өзгерістер
едәуір дәрежеде зерттелді деген тұжырым орынды болар деп ойлаймыз.
Халық кең мағынасында (немесе ел-жұрт) адамдардың жиынтығын білдіреді.
Ол белгілі бір территорияда (немесе жер көлемінде) өмір сүреді, іс -
әрекет, қызмет жасайды. Демография халықтың құрамын, санын және оның өсуін,
өнуін, көбеюін, азаюын зерттейді. Бұл процесте адамның жынысы, жасы
атқаратын қызметі, жұмысы, т.б. жақтары негізге алынады, сөйтіп жалпы
халықтың әр түрлі қозғалыс, өзгерістерін (мысалы, некелесу, туу, миграция,
өндіріске әсерін, т.б.) зерттейді. Әр қоғам халқының өзінің өсу, өнудегі
ерекше даму заңдылықтары болады. Ал, мұның өзі қоғамның нақтылы әлеуметтік
– экономикалық жағдайына байланысты. Халықтың санын, құрылымын және оның
қозғалысын, дамуын, өзгеруін демография ғылымы, дәлірек айтқанда оның
ішінде демографиялық статистика зерттейді. Кейінгінің негізін ғылыми
экономикалық теориялар, тұжырымдар құрайды. Ғылыми саяси экономия
теориясына сәйкес әрбір тарихи өндірістік тәсілдің өзіне тән халықтың өсіп
- өну заңы болады. Халықтың жұмыссыздығы оның материалдық жағдайының төмен
болуы сол қоғамның экономикалық даму заңдарына тікелей байланысты. Осыған
орай халықтың өсуі қоғамның негізгі қозғаушы күші бола алмайды. Сонымен,
демография халықтың алуан түрлі ерекшелік сипаттамаларын еске ала отырып,
оның сандық заңдылықтарын зерттейді. Халықтың сан жағынан қанша, қанша адам
белгілі бір мамандықта, қанша адамның белгілі бір деңгей - дәрежеде білімі
бар, екінші жағынан, демография адамдардың кейбір сапалық сипаттамаларын,
мысалы, белгілі бір орындалып жатқан қызмет тұрғысынан халықтың қоғамдағы
әлеуметтік жағдайын зерттейді. Демографиялық зерттеудің өлшемі – нақтылы
адам. Оның өмір – тіршілігінде физиологиялық және психологиялық
ерекшеліктері, әсіресе, оның тұрғын орны, отбасы жғдайы, қызмет түрі,
мамандығы жұмыс орны, қоғамдық жағдайы, білімі,тілдерді білуі, тағы басқа
біртіндеп өзгеруі мүмкін. Жеке адамдардың кейбір сипаттамаларының өзгеруі
жалпы халықтың сипаттамасын өзгертеді. Мысалы, неке үйленушілердің қатарын
көбейтіп, бойдақтардың санын кемітеді. Жеке адамдардың мекен – тұрағын
ауыстыруы – яғни миграция – халықтың құрамына, санына әсер ететін үлкен
фактор. Халықтың саны, оның
құрамы туу, өлу сияқты биологиялық заңдылықтарға сәйкес әрдайым өзгеріп
отырады. Халықтың санын, құрылымын ғылыми ұйымдастырылған статистика
жолымен есептеу әдісі қолданылады. Демографияда статистикалық әдістердің
ерекше зор маңызы бар, кейбір ғалымдар демография мен демографиялық
статистиканы ұқсас ұғымдар деп есептеп, бір – бірімен шатастырады. Бірақ,
демографиялық ұғымның мазмұны анағұрлым кең, оның өзіне тән дербес
міндеттері бар, ол халықтың дамуы, өсуі саласындағы байланысты заңдылықты
ашуы керек, бұл үшін қоғамдағы елеулі қатынастарды ескере отырып,
статистикалық деректерді негізге алуға тиіс. Демография халықты зерттейтін
барлық ғылымдарды қажетті материалдармен қамтамасыз етеді.
Демография үшін бастысы халықтың қоғам дамуы мен өзара ықпалдасуы
болып табылады. Демография әлеуметтік – экономикалық процесс
заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше
халық өсуінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Демографияда
ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау қажет. Көбінесе халықтың
санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай
– ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру әдістері де
демографияның өзіндік зерттеу әдісіне жатады.
Қазіргі заманда жер шарын мекендеген халықтардың этностық құрамы бір
– бірімен әбден араласып, біте қайнасып кеткен. Олар ірі – ірі ұлттардан,
халықтардан, тайпалардан құралған және олар әр түрлі экономикалық – мәдени
өсу дәрежесінде, қоғамның әртүрлі экономикалық – мәдени өсу дәрежесінде,
қоғамның әр түрлі даму сатыларында өмір сүреді. Сондықтан олардың тарихи
туысқандық байланысына, өзара қарым – қатынасына, табиғи - географиялық,
тілдік жағдайына, этнографиялық ерекшеліктеріне және тұрмыс – тіршілігінің
ұқсастығына қарай отырып, бүкіл дүние жүзінің халықтарын географиялық,
тілдік, мәдени, шарушылық деп төрт түрлі топтамаға бөледі.
Өтпелі кезең жағдайында Кеңес Одағының ықпалынан әлеуметтік бағдарлы
қоғамға өтудегі этнос мәселесі, өкінішке қарай, жете зерттелген жоқ. Жалпы
этнос дегенде мынадай жағдайларды қарастыра кеткеніміз артық болмас.
Этностың ұлттық күш – қуатының болуы өте маңызды, оны ұлттық
қауіпсіздік ретінде қарау заңды. Ресейлік этнограф Л.Н. Гумилев былай деп
болжаған, ол этнос өрлеу, гүлдену дәрежесіне дейін бірнеше жасырын
инкубациялық фазадан өтіп, одан кейін құлдырайды, бұған қоса соңғы фаза
басталады. Этнос өзінің даму және күшею процесінде саяси мәдениетті былай
қойғанда, бірнеше этносты қосуы мүмкін, содан барып суперэтнос қалыптасады.
Этностың ұзақ және бірқалыпты өмір сүруі – айналадағы ортамен қарым –
қатынасына байланысты болмақ. Этнос жағдайы деген ұғымға табиғаттық,
әлеуметтік және мәдени факторлар кіреді, осындай немесе басқадай дәрежедегі
этностың өміршеңдігіне әсер ететін нәрсе мәдени биологиялық жүйе.
Қоршаған орта мен этностың экологиялық тепе – теңдігі екі түрлі
себептен бұзылуы мүмкін: егер қоршаған ортаның өзі өз бағытын өзгертсе,
этнос өз құрылымын қайта құруға мәжбүр болады немесе мәдени жүйе ретінде
құриды.Қоршаған орта мен этностың тепе - теңдігінің бұзылуы негізінде ең
қарапайым экономикалық және әлеуметтік процестер жатады. Дегенмен өтпелі
кезеңде бір қалыпты жағдайдан екінші жағдайға өту – этностың мәдени бүтін
нәрсе ретінде сақталып қалуы үшін үлкен қауіп – қатер туғызады.
Этностық топ туралы анықтама өте күрделі де қарама – қайшылықты.
Кейбір авторлар, мысалы, этностың негізгі белгісі ретінде, тіл мен
мәдениетті атайды, басқалар бұған қоса аумақ пен этностық сана – сезімді
жатқызады, кейбіреулер психиканың қалыптасу ерекшеліетерін көрсетеді, енді
біреулер бұған этностың белгісі ретінде, туыстық бірлікті, ортақтықты және
мемлекеттің тәуелсіздігін қосады.
Этносқа анықтама беруде С.М.Широкогоров ХХ ғасырдың басында этностық
бірлік деген ұғымды енгізіп: этнос – бір тілде сөйлейтін, бірдей шығу
тегін мойындайтын, әдет – ғұрып жиынтығы бір, ортақ өмір сүруге
бейімделген, салт – дәстүрін сақтап, жаңғырта білген адамдар тобы, бұлар
оны басқа топтан ерекшелейді - деп түсінік берді. Бұл біздіңше, этнос
ұғымы туралы дәл, әрі толық анықтама секілді.
Этнографтар жеке елдердің этностық құрамымен танысып, сол елдің
жергілікті (абориген, автохтондық) халқын басқа жақтан кірме болып
келушілерден айыра білу керектігін айтады. Кейбір елдердің халқын
жергілікті және кірмелер деп екіге бөлуге болады. Сөзімізді дәлелдеу
үшін, мынадай мысал келтірейік. Солтүстік Американың халқы негізінен екі
бөліктен құралған. Жергілікті халық – үндістер мен эскимостар болса,
еуропалықтар деп аталатын ағылшын нәсілділер мен негрлер кейінгі уақытта
келгендер. Қазіргі кезде ауып келген кірмелердің саны жергілікті халықтан
анағұрлым басым болып отыр. Мұндай өзгерістерді басқа да елдердің этностық
құрамынан кездестіруге болады.
Халықты топтаудың негізгі түрлерінің бірі – тіл. Ол басты этностық
белгілердің бірі. Осы белгілерге қарай отырып, халықтардың тарихи өзара
байланысын, туысқандығын, әрі шығу тегінің жақын – алыстығын, шаруашылық,
мәдени ұқсастығын байқауға болады. Осы сияқты жан – жақты жақындық
байланыстарды тосыннан пайда болған құбылыс деуге болмайды. Олар
халықтардың ғасырлар бойғы қарым – қатынасынан келіп шыққан.
Жер шарындағы халықтар екі мыңнан астам тілде сөйлейді. Ғалымдар
барлық халықтардың тілдерін морфологиялық және генеологиялық принцптерге
негіздеп бөледі. Морфологиялық жолмен жіктегенде дүниежүзіндегі барша
халықтардың тілі грамматикалық құрылысының ұқсастығы бойынша бірнеше топқа
бөлінеді. Бірақ морфологиялық жағынан тілді топтау әлі күнге дейін
жеткілікті дәрежеде зерттеліп біткен жоқ. Себебі, тілдің грамматикалық
құрылысының ұқсастығын, олардың өзара қарым – қатынасының қайдан, қалай
шыққандығын толық белгілеу мүмкін болмай келеді. Көптеген халықтар
туысқандық жағынан бір-бірінен қашық болса да, олардың тілдерінің
грамматикалық құрылысы ұқсас келуі мүмкін. Мысалы. Вьетнам тілінің
грамматикалық құрылысына өте жақын.
Генеологиялық (қан, туысқандық) жағынан тілді топтау бір тіл мен
екінші тілдің туысқандық байланыстарын ғана көрсетіп қоймай, бір халық пен
екінші халықтың арасындағы тарихи туысқандық жақындығын ашып көрсететін
белгілердің бірі. Мысалы, орыс пен украин тілдері бір – біріне жақын болса,
қазақ пен ноғай, қарақалпақ тілдері бір – біріне тіпті ұқсас, бір – бірін
еш қиындықсыз түсінісе алады. Ал орыс пен неміс тілдері бір – бірінен өте
алшақ жатыр. Олар бір – бірінің сөздерін түсінбейді. Сондықтан да бұл
халықтардың арасында генеологиялық байланыстар бар деу қиын.
Тілдердің ұқсастықтарына, бір тектілігіне қарай дүние жүзіндегі 2000-
нан астам тілдерді бірнеше тіл семьясына бөледі. Ал бір – біріне тіпті
жақын тілдерді кішкене бөліктерге, тармақтарға, тармақшаларға қосып
жіктейді. Сөйтіп, дүние жүзіндегі халықтардың тілдері 10 үлкен тіл
семьясына бөлінеді.
Этнос деген терминнің кең мағынасы жалпы этностық құбылстардың
әлеуметтік – экономикалық құбылыстармен тығыз байланысты екенін көрсетеді.
Этностың ішкі тарамдалуымен қоса, олар өз тарапынан бірсыпыра
жағдайда анағұрлым ірі комплекстерді де құрайды: халықтардың тілдік -
мәдени жақындығы негізінде пайда болатын мұндай комплекстердің бірі –
этностық – лингвистикалық топтар деп аталады, ал көп ұлтты мемлекеттер
ішінде қалыптасатын екінші бір комплекстерді этностық қауымдасу деп атаған
жөн тәрізді. Сөйтіп, адамдардың белгілі бір тобының өзі қатарынан әр
деңгейдегі бірнеше эностық қауымдасулардың құрамына енуі мүмкін. Мысалы,
орыстар аясы анағұрлым кең комплекстердің бірі, бір жағынан шығыс славян
комплексінің, екінші жағынан жалпы славян комплексінің бөлігі болып
табылады. Егер бұған орыстардың іштей этнографиялық топтарға бөлінетінін
ескерсек, біз этностық қауымдасудың аса күрделі иерархиясына кезігеміз.
Иерархиялық тарихи – мәдени құрылым туралы жинақталған деректер
этностық екі – ақ туыстық түрге бөлуге әкеліп соғады. Ол – этнографиялық,
этностық топтар. Бұл этностық құрылымның негізі туыстық ұғымы болып
табылады.
Этностық топ деген ұғым таза демографиялық қана емес, сонымен
қатар, ол белгілі бір әлеуметтік – психологиялық жүк көтереді. Негізінде,
азшылық топ өзін - өзі теңестіргенше, ол негізгі рөл атқармайтынын немесе
кемсітуді сезінуі керек. Бұған мынадай мысал келтірейік. Киевте жаңа
диаспора (негізгі мемлекетінен тыс өмір сүретін халық тобы) мәселесі
бойынша халықаралық конференция өтті. Осы конференцияда, Одессадан келген
ұлт мәселесімен айналысатын әлеуметтанушы, былай деп сұрақ қойды: Неге
біз, орыстар, Одессада өзімізді азшылық ретінде санауымыз керек? Әлеуметтік
статус бойынша бізбен тең өмір сүретін украиндықтардан сан жағынан кем
емеспіз. Міне сондықтан да этностық , ұлттық азшылық деген мағынадағы
әлеуметтік – психологиялық компонент бар, ол нақты тарихи және әлеуметтік –
саяси көзқараспен анықталады.
Тәуелсіздік алған ұлы Отанымыз БҰҰ – ға бүгінде мүше болып отырған
ұзын саны 175 елдің ішінде өзінің жер кеңдігі жағынан (2 млн. 717 мың шаршы
шақырым) бірінші ондыққа кіретін ең ірі он елдің ортасында тоғызыншы орынды
иеленді. Атап айтқанда, бұл жағынан біздің Қазақстан Ресейден, Қытайдан,
АҚШ – тан, Канададан, Бразилиядан, Австралиядан, Үндістаннан және
Аргентинадан кейін тұр. Ал, Қытайдағы үш қазақ облысы, екі дуан және бір
ояз ел 450 шаршы шақырымға жуық жерді атамекеніміз деп есептейтінін жеке
алсақ, қазақ халқының
жер көлемі қаншалықты кең екенін көреміз. Келесі оныншы орынды Африканың
жер көлемі жағынан ең ірі елі Судан иемденеді екен. Содан кейін ғана екінші
ондыққа енетін ірі елдер тізімі басталды – Сауд Арабстан, Алжир,
Индонезия, Мексика, Зайр сияқтылар. Осы аталмыш жері кең елдердің ішінде
тек Қазақстан ғана ашық мұхитқа бірден шыға алмайды. Сондықтан ол үшін
ежелгі Жібек жолын жаңадан қалпына келтіру маңызды.
Жер көлемі дегенде әлі ешкім біле бермейтін, туған Қазақстанымызға
ғана қатысты бір қасиетті дәйектемені дәл осы жерде мен демограф – сарапшы
ретінде айта кетуге парыздармын. Бүкіл жер бетіндегі ең алып суперконтинент
Евразияның географиялық асыл нүкте менің шамалауым бойынша не Семей
қаласының ортасында, не одан 120 шақырым батыста жатқан қасиетті қоныс –
Дегелең тауының шыңы болуы ықтимал. Оны Қазақстан географтары тағы дәлірек
анықтай түсер деймін... Дегенмен де, аттай қырық екі жыл бойы атом
сынағының полигоны ең үлкен құрлықтың дәл ортасында әдейі орналастырылғаны
ескерілгені жөн болар.
Бүгінгі таңда қазақ ұлты үшін демография мәселесі ең өзекті
мәселелердің бірі болып табылатыны шындық. Өзінің тарих жолында талай
күрделі де қатал сын өткелінен өткен қазақ халқы өз жерінде отырып
азшылыққа ұшыраған болатын. Кешегі кеңестік дәуірдегі ХХ ғасырдың 30
жылдарында қолдан жасалған зұлмат кезінде ұлтымыз ашаршылыққа ұшырап, саны
жағынан көп кеміп кеткен болатын. Соның зардабын әлі де, әлі күнге тартып
келе жатырмыз. Мың өліп мың тірілген қайран қазағым (Мақаш Тәтімов)
өзінің демографиялық олқылықтарының орнын толтыруы үшін әлі де күрделі
асулардан асуы қажет. Қазақтар өз жерімізде басым көпшілікке айналмайынша
тіл мәселесі де ойдағыдай шешімін тауып, біз күткендей нәтижені бере
алмайды. Қазақстан Республикасының 60 пайыздық көрсеткішті құрап отыр.
Кешегі кеңестік дәуірдегі зұлматты кезеңмен салыстырғанда бұл көрсеткішке
шүкіршілік дегенімізбен де, санымыздың әлі де өсе бергені қажет.
I ТАРАУ. Қазіргі таңдағы Қазақстаның демографиялық жағдайы турасында
1.1 Қазақстан Республикасындағы халық санының соңғы жылдардағы даму
динамикасы
Халық қай елдің болмасын негізгі байлығы, оның өркендеп өсуінің
қайнар көзі. Бұл көздің қуаты молая беруі жері кең (2,72 млн. шаршы км),
халқы шамалы (15,3 млн. адам) біздің ел үшін ерекше маңызды мәселе.
Сондықтан болар, Президент Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқының әл – ауқатын
арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан халқына
биылғы Жолдауында еліміз үшін демографиялық ахуал, халық санын молайту ең
өткір мәселенің бірі екенін көрсете келіп, оны түбегейлі жақсарту жөніндегі
кешенді шараларды жасауға тапсырма берді. Осы проблемаға байланысты бір
пікірді ортаға салу орынды сияқты. Оны негіздеу алдында өткен ғасырдағы
қазақ халқының өсу кезеңдеріне тоқталсақ дейміз.
Белгілі деректер бойынша 1916 жылы Қазақстанда 5 миллионға жуық қазақ
тұрған. Ал көршілес ортаазиялық республикаларда да сол шамалы халық болған.
Ашып айтсақ, өзбектердің саны 2,2 миллион, қырғыздар мен тәжіктердің саны 1
миллион, түркімендердің саны 0,8 миллион еді. Қазіргі таңда осы аталған
халықтардың саны 25,0; 4,5; 5,7; 4,5; миллионға жеткен. Яғни, содан бергі
мерзімде өзбек халқы – 11,36 есе, қырғыз – 4,5 есе, тәжік – 5,7 есе,
түркімен – 5,6 есе, ал қазақ болса небәрі 1,84 есе ғана өскен.
Біздің халқымыздың өсу қарқыны басқа көршілермен салыстырғанда неге
мұнша төмен? Оның бірінші себебі – қазақ халқы өткен ғасырдың бірінші
жартысында үлкен апаттарды басынан өткізді. Айталық, 1921 жылғы жұтта бір
миллионға жуық адам дүние салды. Отызыншы жылдардың басындағы мәжбүрлікпен
әрі дайындықсыз ұжымдастыру уақытында екі миллионнан артық адамнан
айырылдық, бір миллиондай қандастарымыз көрші елдерге ауып кетті. Сонымен,
1921 – 1933 жылдар – қазақ өсімі құлдыраған кезең.
Екінші себеп – репрессия және Отан соғысы кезінде қазақтардың шығыны
көрші елдермен салыстырғанда, әлдеқайда басым болды. Шамамен осы мерзімде
жарты миллионнан астам қандастарымыздан айырылдық. Сонымен соғыс біткенде
қазақтың саны үш миллионға жетер – жетпес болды. 1934 – 1946 жылдар қазақ
халқының саны табиғи өсімінің арқасында аталған шығындарға қарамай бір
қалыпта қалған кезең.
Соғыстан кейін шаруашылық түзеліп, тұрмыс оңалып табиғи өсім өз
арнасына түсті. Бұл тұста 75 пайыздан астам қазақ ауылда тұрған. Олардың
хал – жағдайлары, өмір тұрмысы біршама көтерілді. Соның арқасында ауылда
әрбір шаңырақта орта есеппен 7 – 8 бала өсіп, 40 жылдың ішінде қазақтың
саны 8 миллионға барды. Ауыл қала халқының санын көбейтіп, жаңа өндіріс
орындарына мамандар мен білікті жұмысшылар беріп отырды. Осы мерзімде
халқымыздың өсу қарқыны 2,85 пайызға жетті. Сонымен, 1950 – 1990 жылдар
аралығы – қазақтың ең қарқынды өскен кезеңі.
Ал екі ғасырдың тоғысқан тұсында да қайта құру, қоғамдық формацияның
өзгеруі қазақ баласы үшін тағы да сын кезең болды. Әсіресе, ауыл күрт
құлдырап кетті, сөйтіп ел қалаға шұбырды, қалғандары жұмыссыздықтан үлкен
күйзеліске ұшырады. Осы он жылда қазақтың өсімі тоқтап, азая бастады. Бұл
қазақ үшін тоқырау кезеңі болды.
Мемлекетіміз егемендік алған соң, 1994 жылдан бастап баяғыда көрші
елдерге көшіп кеткен бауырларымыз туған топырағына орала бастады. Оншақты
жылдың ішінде олардың саны жарты миллионнан асты. Және кейінгі 3 – 4 жылда
жоғары қызметте жүрген бастықтардың ауылға деген көзқарасы өзгеріңкіреп,
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың нұсқауымен ауылды жандандыру бағдарламасы
қабылданып, ауыл шаруашылығына бірталай көмек көрсетілді. Ауыл халқы есін
жинай бастады. Осы істердің нәтижесінде ұлтымыздың саны 9 миллионға жетті.
Осыдан бастап жоғарыдағы аталған қиын – қыстау кезеңдерге қарамастан, ақын
Жұбан Молдағалиев ағамыз айтқандай, мың өліп, мың тірілген қазақ халқының
дұрыс табиғи өсу кезеңі басталды деп сенеміз.
Бір айта кететін жайт, 40 жыл ішінде (1960 -2000 ж.ж.) Ұлыбритания,
Франция, бұрынғы Германия Федеративтік Республикасы, Италия халықтарының
саны 56 млн. адам деңгейінде тұр. Иммигранттардың есебімен (2 млн. адам)
кейінгі оншақты жылда шамалы өсім байқалады. Төрт – бес миллион адамы бар
Дания, Норвегия және Финляндия тұрғындары да бір деңгейге тұрақтады. Бұл
елдерде ауыл тұрғындары 5 – 7 пайыздан аспайды. Соның нәтижесінде тұрғындар
саны өспейтінін, олардың қартая беретінін көреміз. Сондықтан Еуропа
мемлекеттері ірі өндірістерді өз елдерінің сыртына орналастыруға және
күнделікті өмірді қамтамасыз ету үшін иммигранттарды қабылдауға мәжбүр
болып отыр.
Ауылдық жерде 70 пайызға жуық тұрғындары бар Таяу шығыс елдерінің
өсуі таң қалдыратындай. 40 жыл ішінде (1960 – 2000 ж.ж.) халық саны Алжирде
10,4 – тен 30, Түркияда – 27,8 – ден 70, Иранда – 20,7 – ден 70, Иракта –
6,6 – дан 22, Өзекстанда – 11 – ден 25, Тәжікстанда – 2,5 – тен 5,7 млн.
адамға дейін өсті. Әрине, мұнда бұл халықтарға тән ұлттық, діни және басқа
факторларды еске алу керек. Бірақ ақиқаттан ешқайда кете алмайсың, бұл
елдердегі өсім өте жоғары.
Келтірілген мәліметтерден өзінен - өзі ауқымды қорытынды шығады: ауыл
тұрғындары үлесі аз елдерде халық санының өсуі байқалмайды, олар
бірқалыпта, ал ауыл халқының үлесі көп елдерде өсім 40 жыл ішінде 130 – 160
пайызға жеткен.
Сонымен, халық санының молаюы ауыл азаматтарының көбеюімен байланысты
екен. Қазақстанда халық саны өссін десек, ауыл шаруашылығына ерекше көңіл
бөліп, оны дамытуға барлық күшті жұмсау керек. Бұл мәселеде тарихи отанына
қайта оралған қандастарымыздың рөлі зор. Олардың көшіп – қону жағдайларын
ұйымдастыруды жоғарғы деңгейге көтеру қажет. Ауыл халқына мал жайылымын,
бау – бақша өсіретін жерді тегін беріп, құрылыс заттарын алуға несие бөлген
жөн. Жеке шаруашылықтың өніміне ешқандай шек қоймай, көп балалы отбасыларды
салықтан босату керек.
Әрине, ауыл тұрғындарын тұрақты жұмыс орындарымен қамтамасыз ету – ең
басты мақсат. Бұл бағытта соңғы жылдарда айтарлықтай өзгерістер байқалады.
Үшжылдық ауыл шаруашылығын дамыту бағдарламасы толық көлемде іске аспаса
да, шаруашылықты жаңа талаптарға сай басқару және оның жүйелерін
қалыптастыруда бірталай жетістіктер бар. Елбасы тапсырмасында ауылдың
келешекте қарқынды дамуы және соған байланысты шараларды іске асыру жолдары
көрсетілген. Экономика құрамын қайта қарастыру және еліміздің эксперттік
мүмкіндіктерін ұлғайту, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеудің ірі
кәсіпорындарын салу, өндірістік кешенге ілгері жаңа технологиялар енгізу,
ауыл шаруашылық өндірісіне әржақты инновациялар кіргізу – қазіргі таңдағы
өзекті мәселелер. Ауыл өнеркәсіптік кешенінің тұрақты және ойдағыдай қызмет
атқаруы – бүкіл еліміздің ауқатты тұрмысының негізі, оның өндірістік
қауіпсіздігінің кепілі, әсіресе адам ресурсының сенімді қайнар көзі.
Ауыл өнеркәсібі кешенінің озық дамуы шалғайдағы елді мекен
еңбеккерлеріне, сондай – ақ қала тұрғындарына да игілік алып келетіндігі
хақ. Ғалымдардың деректеріне қарағанда, ауылдағы әрбір жұмыс орны қалада
бес
қосымша жұмыс орнын береді. Аграрлық өндірістің бір пайыздық өсімі
өнеркәсіптегі өндірістің төрт пайыздық өсіміне әкеледі. Ауыл шаруашылығының
екпенді өркендеуі ауыл шаруашылық машиналарын жасау, химия өнеркәсібінің
дамуына, сонымен бірге ауылшаруашылық өнімдерін жоғарғы деңгейде өңдеумен
айналысатын кәсіпорындардың дамуына көп серпін береді.
Ауыл өнеркәсібі кешенінің өнімі – ең өтімді тауарлардың бірі екені
белгілі. Көктемде егіп, күзде өнімді сату арқылы нақты ақша қалтаға түсіп
жатады. Қазақстанның жер бетінің табиғи ресурстары ауылшаруашылық
өндірісінің өнімділігін күрт көбейтуінің қоры, тек қана оны орынды, тиімді
пайдалана білу қажет. Еліміздің мал шаруашылығының өнімі әлемде ең
экологиялық таза, бүкіл дүние жүзінде өтімді тауар болып отыр. Өзгеге
еліктемей өзіміздің құнды табиғи байлықтарымызды дұрыс игерсек, басқалар
бізбен санасуға мәжбүр болады. Оза дамыған елу елдің қатарына қосатын осы
ауыл шаруашылығы мен тау – кен, металлургия, мұнай – газ салалары.
Ауыл халқының тұрмысы түзелсе, тұрғыны көбейсе, бала санын молайту
өзінен - өзі – ақ шешіледі. Көп жанды болу – қазақтың қанына сіңген қасиет.
Бірақ, заман өзгерді. Күнде естіп жатқан дамыған елдердің тіршілік тынысы
әсерін тигізбей қоймайды. Дегенмен, гендік деңгейде берілетін ата дәстүр
бәрібір күшін көрсетуі тиіс. Ол күштің көзі ауылда.
Қазақтың саны тек қана ауыл арқылы өседі. Өйткені, қалада тұратын
отбасыларда әдетте орта есеппен екі баладан артық болмайды, қаладағы
әлеуметтік – тұрмыстық және басқа да жағдайлар көп балалы болуға шек қояды.
Сонымен қатар, қала жастарының психологиясының да рөлі бар, ол өздерін
артық шаруадан, қиындықтан аулақ ұстағысы келеді. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсеткендей, шағын отбасы халық өсіміне әсерін тигізбейді.
Қазақстанның болашағы, оның өркендеп өсуі, бүкіл тіршіліктің қайнар көзі –
халықтың өсімі ауыл тұрғындарының тұрмыс жағдайын жақсартумен байланысты.
Сондықтан барлық күшті, сонымен қатар минералды шикізаттарды сатудан түскен
қаржыны көп балалы отбасылардың табиғи ортасы – ауыл өнеркәсібі саласының
дамуына бағыттаған жөн.
Демограф ғалым Тәтімов ақында шыққан сұхбатында жұртшылықты бір
серпілтіп тастаған еді. Енді міне, тағы бір ғалымның (Жанұзақ Әкім,
биология ғылымдарының кандидаты) жазғанын оқып, көңіл –күйіміз күрт төмен
түсті. Тәтімов мырза: жыл сайын халқымыз бір миллионға көбейеді. -
дегенде көз алдымызға 2030 стратегиясы сарт ете қалды.Одан кейін
Елбасымыздың осыдан екі жыл бұрын 2025 жылы 20 миллионға жетуіміз керек
деген кезекті Жолдауындағы қойған міндеттемесі ойға оралды. Егер біз жылына
бір миллионға көбейсек... е, е онда 20 миллион түгілі 30 миллионға жетеміз
деп күпіндік.
Ал, Жанұзақ ғалым БҰҰ – ның болжамын алдымызға көлденең тартқанда
есімізден танғандай болдық. 2050 жылы Қазақстан дәл осылай кете берсе,
халқымыздың саны бар болғаны шамамен 13 миллионға жетеді екен. Мәссаған,
безгелдек! Сонда Тәтімов мырзанікі қай болжам? Әрине, мұндай кезде тек
шындыққа жүгінесің. Шынында да Кеңес империясы кезінде қазақ өсті. Себебі
ана мен балаға барлық жағдай жасалды. Жеңілдіктер қаншама еді?! Осыдан
сегіз жыл бұрын ол жеңілдіктерді, жасалған жағдайды билік алып тастады.
Тәуелсіздігіміздің басты мұраты көбеюімізге пышақпен кескендей тосқауыл
қойылды. Ел ала қоржын арқалап, бала түгілі бас қайғы болып кетті.
Кедейшілік, жоқшылық дендеген қазақтың санының өсуі тоқтады. Туудан өлім
көбейді. БҰҰ – ның пайымдауынша,
әлі де біздің елімізде осындай жағдай міз бақпай тұр. Ана мен балаға деген
қамқорлық өте төмен деңгейде екенін осыдан – ақ байқауға болады.
Қазір қазақ отбасына төніп тұрған қауіп көп. Соның ең қауіптісі –
жаһандану. Кеңес өкіметі кезінде басталған екі – үш баладан аспау ауруы
арагідік кездессе, енді жаппай осыған көшкен сыңайлымыз. Бұл індет тұрғанда
қазақ көбеймейді. Халқымыздың болашағы жастардың дені босқын болып қалаға
көшіп келді. Пәтерден пәтерге қаңғып, кім көрінгеннің құлы болып жүрген бұл
жастарымыздың отбасылы болуға тәуекелі жетпейді. Бұрын кәрі қыздар көп еді,
енді сүр кәрі жігіттер көбейді. Жұмыстағы болмашы айлық ол жігіттердің
қарақан басына да жетпейді. Ауылдың түрі анау. Жастары кетіп, қарттары
қалған ауыл қартайып барады.
Мақаш аға! Демография саласында төккен теріңізде қисап жоқ. Осы
саланың майын ішкен адамсыз. Бірақ, сіз миллионға көбейеміз дегенде неге
сүйендіңіз? Қызыл көрпе қимылдауы керек дейсіз игі ниетпен. Ниет дұрыс
болғанмен ана мен балаға жасап отырған әлеуметтік жағдайымыз тіптен сын
көтермейді ғой. Балаларға көмек деп аузымызды толтырып айтамыз. Сол
балаларымызға көмек ақшаны олардың бәрі алмайтынын, әй, білмейсіз – ау.
Мақтаған Үкіметіміз тым сараң. Көмек ақшаны ең кедей отбасыға ғана іріктеп
береді. Беру үшін тауығын, жұмыртқасын санайды. Оның өзі бүгінгі нарық
қымбатшылығының апандай аузына түскенде түк болмайды. Жанұзақ ағамыз
айтпақшы әлгі сәби дүниеге келгенде бір – ақ рет берілетін көмекті (35 мың
теңге) ең болмаса Ресейдегідей берейікші. өз жеріміздің байлығын өз
балаларымыздың, болашағымыздан неге ғана аяймыз? Айтып шаршадық. Жазып
шаршадық. Бізде белгілі, белгісіз миллиардерлер көп. Сіздің шамаңыздың
жетпейтінін білеміз. Бірақ, Елбасымызға бір ауыз неге айтпайсыз?
Ақсақалдарымыз неге бүгежектейді? Жағымпаздық түбімізге жететін болды – ау.
Әйтпесе, қазіргі мүшкіл жағдайымызды бүге – шүгесіне дейін дәлелдеп
Елбасыға жеткізсе, ол кісі түсінетіні сөзсіз. Басқа айтпаса сіз айтуға
тиіссіз, Мақаш аға. Өйткені Қазақстандағы № 1 демограф сізсіз. Егер ел
болашағына сіздің жаныңыз ашымаса, басқалардың жаны аши қояр ма екен?
Кестемен, сөзбен, есеппен ештеңе бітпейді. Ең бастысы, әлеуметтік жағдай.
Қоғамды тұрмыс билеп тұр қазір. Әлі де болса ұлтымыздың бойына жаһандану
құлқы толық ұяламай тұрғанда, қазақылығымыз жойылмай тұрғанда қимылдайық,
Мақаш аға. Сәбилеріміз жарық дүние есігін ашпай жатып көктей солып жатыр.
Өмірге келгендердің көбісін өлім тырнағы жұлып әкетіп жатқаны өтірік пе?
Өтірік емес. Туу азайып тұр. Аналарымыз әлсіз. Небір қорқынышты аурулар
дендеп отырған қазақ әйелін аялайық. Жағдайын жасайық. Ал, бұдан кешіксек
құрдымға біртіндеп кете бергеніміз кете берген. БҰҰ дұрыс айтады. Мақаш
аға, сіз бұрыс айтып отырсыз – ау шамасы. Өзімізді - өзіміз алдағанмен
алысқа бармаймыз. Әлемдік бәсекеге шыдас бермейміз. Біз жағдай жасап,
анамыз бен баламызды үлде мен бүлдеге орасақ қызыл көрпе де қимылдайды,
санымыз да көбейеді, лайым БҰҰ – ның айтқаны теріске шығып, Тәтімов
мырзаның айтқаны келгей. Әмин!
Егеменді еліміздің тарихи - әлеуметік, саяси – экономикалық және
мәдени даму жолдары ең алдымен өз халқының өсіп - өну серпіні және
әлеуметтік құрамындағы күрделі өзгерістерге байланысты.
Қазақтардың ұлттық мемлекеті қазіргі Қазақстан территориясында ерте
кезде, біздің дәуіріміздің XIV – XV ғасырларына дейін қалыптасқан. Оңтүстік
Қазақстандағы Шу өзені мен Талас маңына 1459 жылы орналасқан мемлекетті
Қазақ хандығы деп атады. Мемлекетті басқарушылар өздерінің қарауындағы адам
санын немесе өздерінің әскер санын әртүрлі әдістермен (әр рудағы және
тайпадағы қазақ үйлердің саны бойынша) есептеген. Мысалы: тарихи
дәлелдемелерде Қазақ хандығы құрылған уақыттан бастап ең бірінші халық
санының мәліметі бойынша халық 200 мың адамды ғана құраса, ал XV – ғасырдың
аяғында 1 миллионға жеткені айтылады
Қазақстанның Ресей империясының құрамына XVIII ғасырда кіргені
белгілі. Бірінші халық санағы Ресей империясында 1897 жылы 9 ақпанда
өткізілді. Оның негізінде, сол уақыттың ғылыми принцптері енгізілген. Осы
санақты ұйымдастыруда және өткізуде атақты ғалым, саяхатшы П.П.Семенов –
Тянь – Шанский өте үлкен үлесін қосты. Санақ барлығына бірдей бағдарламада
жүргізілді. Осы бағдарламаға халықтың жынысы, жасы, некесі, тегі және
атағы, туылған жері, ана тілі, сауаттылығы, тұрмысы, тән ерекшеліктері
кірді.
Сонымен қатар, бағдарламада ұлты және халықтың ұлттық құрылымы туралы
сұрақтар қарастырылмағандықтан, 1987 жылы жүргізілген санақта көп
кемшіліктер болды. Сонымен, украин, белорус, еврей, мордва халықтары орыс
тілін өздерінің ана тілі деп санағандықтан, санақ барысында оларды орыс
ұлтына жатқызды.
Осы санақтың мәліметі бойынша жалпы қазақ халқының саны 4 млн. 333
мыңды (7%) құрады. Оның 303 мыңы кіші қалаларда және қалалық жерлерде
қоныстанған. Ол кезде Қазақстанда қалалар саны 22 – ге жеткен, оның ішінде
сол уақыттағы ең ірі қалалар – Оралда 36,5 мың, Семейде 26,7 мың,
Петропавлда 19,7 мың, Қостанайда 14,3 мың, Әулие – атада (қазіргі Тараз)
11,7 мың, Шымкентте 11,2 мың, Ақмолада 9,7 мың, Гурьевте (Атырау) 9,3 мың,
Өскеменде 8,7 мың, Павлодарда 7,7 мың, Перовскте (Қызылорда) 5,1 мың,
Көкшетауда 5 мың және Ақтөбеде 2,8 мың тұрғын мекендеген.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында қазақтардың республика
аймақтарында дәстүрлі орналасуы көп өзгере қойған жоқ. Айталық, 1897 жылы
қазіргі Қазақстан аумағында 3 млн. 392 мың қазақ тұрды, олар бүкіл халықтың
81,8% құрады. Қазақтардың ең жоғарғы көрсеткіші Семей және Торғай
өңірлерінде болды (90,6% және 88,3%).
Қазақтардың саны қалаларда аз болды. Оның басты себебі, көпке дейін
ауыл шаруашылығына көңіл бөлінгендіктен, қалалар өте баяу дамыды. Қазақ
халқының 1897 жылы 6,7- % ғана қалаларда тұрды. Оның көпшілігі орыстар мен
татарлар, ал қазақтар бар болғаны 1,2% - ды ғана құрады.
Ресей империясында 1897 жылы жүргізілген санақ бойынша, қазақ жерінде
орыстардың саны 457,4 мыңды (11%), ал басқа ұлттар 300,6 мыңды құраған.
XX ғасырдың басында Қазақстан жеріне шаруалар көптеп көшіп келді.
Статистикалық мәіметтерге сүйенсек 1906 – 1915 жылдары қазақ жеріне яғни,
Ақмола, Семей, Торғай және Оралға 883 мың адам көшіп келді. Сол себепті,
1914 жылы қазақтардың саны 58,5% - ға дейін төмендеп, ал орыстардың саны
29,6% - ға өсті. Қазақтардың санының азайып кетуі, қазақ халқының
арасындағы өлім – жітім көрсеткішінің жоғары болуында еді. Бұған қоса, 1916
жылы бір ғана Жетісу өңірінен 150 мың қазақ шет елге көшіп кеткені белгілі.
XX ғасырдың басында демографиялық үрдістің негізінің қалануы, өзінің
туған жерінде қазақ халқының этникалық азаюына себепші болды. Бұл үрдіс
1916 жылы Ақмола және Жетісу өңірлерінің аумағында басталды, онда қазақтар
тек 33,3% - ды және жұттың болуына байланысты, тұрғылықты халықтың арасында
өлім көрсеткіштері өсті. Шаруалар отбасының біраз бөлігі Украинаға және
т.б. елдерге көше бастады. Сол уақытта Ресейден және басқа аумақтардан
Қазақстанға қайтадан көшіп – қону үрдісі басталды.
Қазақстандағы қазақ халқының саны мен әлеуметтік демографиялық
жағдайларындағы өзгерістерді зерттеу үшін 1897, 1926, 1939, 1959, 1970,
1979, 1989, және 1999 жылдары халық санақтары жүргізілді. Осыған
байланысты, бүкілодақтық халық санақтарының қорытынды нәтижелерін өзара
ғылыми түрде салыстыру арқылы үлкен дәлдікпен есептеп шығара аламыз.
Қазақстанда халықтың табиғи өсуі 1926 – 1959 жылдары КСРО деңгейіне
қарағанда, едәуір жоғары болғанын көреміз. Мысалы, 1940 жылы КСРО көлемінде
табиғи өсу 13 % (1000 адамға шаққанда) болса, Қазақстанда 19,4% - ге жетіп,
6,2% - ге Одақтың табиғи өсім көрсеткіштерінен асып түскен. Соғыс
жылдарынан соң бұл көрсеткіш көп өсті: 1950 - 1954 жылдары Одақ бойынша
табиғи өсу коэффициенті 17,0% болса, Қазақстанда 26,4% - ге, ал 1955 – 1959
жылдары Одақта 17,6%, ал Қазақстанда 29,1% - ге жеткен. Яғни бұл екі
кезеңде табиғи өсім 11,5% - ге артық болған. Одақта Қазақстан табиғи өсу
жөнінен төртінші және бесінші орындарды тұрақты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz