Бастауыш оқушыларының оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің психологиялық педагогикалық негізі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бірінші тарау.
Бастауыш оқушыларының оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің психологиялық педагогикалық негізі.
I.1. Бастауыш оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің зерттеуінің күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I.2.Оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бірінші тараудың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Екінші тарау. Тәжірибелік .эксперименталдық
жұмыстың материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II.1.Бақылау және қалыптастыру эксперименттеріне материал даиындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.2. Тәжірибе . эксперименталды жұмыстың материалдарын
өткізу және талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Екінші тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бірінші тарау.
Бастауыш оқушыларының оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің психологиялық педагогикалық негізі.
I.1. Бастауыш оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің зерттеуінің күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I.2.Оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Бірінші тараудың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Екінші тарау. Тәжірибелік .эксперименталдық
жұмыстың материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II.1.Бақылау және қалыптастыру эксперименттеріне материал даиындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.2. Тәжірибе . эксперименталды жұмыстың материалдарын
өткізу және талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Екінші тарау бойынша қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Көкейкесті.
Қазіргі заманда біздің қоғамда адам факторының белсенділігі қоғамның әрі қарай дамуының шарттарының бірі.
Осыған байланысты, жалпы білім беретін мектептің алдында жауапкершілігі бар азамат дайындау мақсаты қойылады, олар өздері болып жатқандарды бағалай білуі және өз іс-әрекетін айналасындағы адамдардың іс-әрекетіиен сәйкес келетіндей қылу. Бұл мақсатқа жету бір қалыпты өнегелі қасиеті бар жеке оқушыны қалыптастырумен байланысты.
Бастауш мектептің мәні мен қызметі білім беру жүйесінде басқа білім беру сатыларымен тек қана ұштасып жатқан жоқ, оның бұл сатыда баланың қалыптасуы мен дамуына өте зор ықпал етеді.
Осыған байланысты, негізгі міндет болып оқушылардың зиялы, әсерлі, іскер, коммуникативті дайындығы қоршаған ортамен байланысуы (табиғатпен, басқа адамдармен, өз өзімен және т. б.) болады.
Бұл көрсетілген нәтижеге жету үшін психикалық жане жеке даму бастауыш сыныптарда, ең бірінші, бастауышта білім беруде мақсатын түбегейлі өзгерту қажет: ең бірінші жоспарда мақсат қылып білім, білікті үйрету емес әр пән бойынша, осы уақытқа дейін болып келгендей, жеке тұлғаны тәрбиелеу керек білім беру негізінде.
Сондықтан білім беруде басты мақсатты орындау үшін мыналар қажет: қоршаған ортаға өзіндік көзқарс қалыптастыру, этикалық, эстетикалық және адами өлшемдерді меңгерту.
Білім беруде бастуыш сатыда ғылыми негізде мазмұнын жаңащалау үшін дамыта оқыту идеясы қойылып отыр, ол белгілі білік, дағды алуға білім беру қызметінде, өзіндік қоршағанортаға көзқарас қалыптастыруда, әр түрлі мәдени бөліктері мен түсінісуде, және жай баланың өзінің шама-шарқына қапай жетіліп - дамуында қажет болып табылады.
Бастауыш саты – білім беру ісін жеделдетуді қалыптастыру үшін өте қолайлы кезең, оқушының зиялы болып дамуының негізі болады. Оқу ісінің мазмұны мақсатты түрде қойылады, мақасатты түрде меңгеру оқушылардың ойын жүйеге келтіруі, сол бағытта ой қозғауы, жүйелеуі келеді. Осылай жеке тұлғаның негізгі психологиялық қасиеттері қалыптасады, мысалы еркін отыру, ой толғау, өзін-өзі бақылау, оқушылар жалпы әдістер меңгереді - өз бетінше қойылған оқу мақсаттарына жету, өз - өзін бақылау және өз - өзін бағалау.
Расында да қоғамның назарында бастысы адамгершілік тәрбие беру болып тұр. Қоғамдық өмірдің жан – жақты жедел дамуңына байланысты бұл мәселе көкейкесті мәселе болып тұр.
Қазіргі мектептің мұғалімдерінің максаты балаларды өз бетінше шешім қабылдай алатындай қылып тәрбиелеу болып тұр, іс-әректтерінің дұрыс болуын, өз-өздерін тәрбиелей алатындай қабілеттерін дамыту, өз қадамдарын бақылай алатындай қылу.
Қазіргі жағдайда, жедел немесе ойда жоқ әлеуметтік – саяси жағдайлар болып тұратын кезде тәрбие ісі бір талай қиындап тұр, келер ұрпақ бойыны қоғамдағы өзгеріс кезіндегі кемшіліктерді сіңіріп алып, күннен күнге қиындық туғызуда тәрбие жөнінде, адамгершілікті тәрбиелеу мәселесі, өнегелі мәдениет, өнегелі тәрбие бірінші орында тұр, өйткені ол адами тәрбиесін қалыптастыруда жастардың негізі болып тұр, қазіргі нарықтық заманда, тек қана дербесті, икемділікті, іскерлікті қажет етпейді, сондай-ақ жаңа тұлғаны тәрбиелеуді қажет етеді, бойында адамгершілік қасиеті бар, нарықтық экономикада адамға бейімделетіндей, адамның қажетін өтейтіндей.
Алға жылжу үшін соған сәйкес қоғамның адамгершілікті дамуы жүзеге асып отыруы керек екені, әсіресе келер ұрпақтың адамгершілік тәрбие алуы керек екені айдан анық.
Педогогикалық мәселелерді шешуде біз зерттеп жатқан мәселелер А.М.Архангельскийдің,М.Жұмабаевтың,Н.К.Крупскаяның,А.С.Макаренконың,Ы.Алтынсариннің еңбектерінде көрініс берді,онда адамгершілік тәрбиенің мағнасын ашатын негізгі ұғымдардың теориясы берілген,адамгершілік тәрбиенің принціпі,мазмұны түрі,әдістерінің әрі қарай даму жолдары көрсетілген.
Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі мәселесін шешуде жазушылардың,педагокикалық мұрасы талданған, көрнекті ғалым-педагоктардың еңбектер бар(М.М.Гей,А.А. Бронидзе, А.А. Калюжный, Т.Ф. Лысенько т.б.).
Бастауыш сыныптардың оқушыларының адамгершілік тәрбиесі-мұғалімнің күрделі мақсатының бірі.Бұл мәселені шешу үшін мұғалімге тек қана бастауыш сыныптың пәндерін ғана,оны беру әдістерін ғана біліп қоймай, өз іс-әрекетін адамгершілікті тәрбие беруге оқыту барысында бағыттауы керек. Оқыту барысында адамгершілік тәрбиесін беру мәселесін зерттеудугі көкейкесті мәселе осыған келіп тіреледі.
Ғалымдар Н.И. Болдырев, Ш. Уалиханов, И.С. Макоренко, Л.А. Матвеева, М. Жұмабаев т.б. адамгершілік тәрбие беруді әр -түрлі аспектіде зерттеген. Тек қана оқыту барысында адамгершілік тәрбие беру мәселесі зерттелмеген. Осыған байланысты, біздің зерттеудің мақсаты оқу процессінде адамгершілік тәрбиесін беруде теорианы тианақтау, және оқыту барысында адамгершілік тәрбие берудің ғылыми-тиянақты методикасын дайындау.
Бұл мақсатты шешуде біз осы істің теориясна сүйенеміз. Ал қандай болмасын іс - әрекет мақсатқа жетудегі іс - әрекет. (Г. И. Вергелес)
Зерттеу объектісі – бастуыштың оқушыларының іс - әрекеті.
Зерттейтін пәні – бастауыш оқушыларына оқу барысында адамгершілік тәрбиесін беру.
Болжау:
Оқу барысында адамгершілік тәрбиесі мынандай жағдайларда беріледі, егер:
а) оқушылар оқу тапсырмасын орындағанда берілген мақсат бойынша істейді;
ә) олар тапсырманы түсініп отырып орындайды;
б) алған тәжірибелерін оқу мақсаттарын шешуге қолданады.
Нақты мақсаттар:
а) осы мәселе туралы керекті әдебиетпен танысу;
ә) тәжірибе – эксперименталдымәліметтер дайындау;
б) тәжірибе – эксперименталды жұмыстарын жүргізу және оның нәтижесін талдау;
в) педогокикалық эксперименттер нәтижесі негізінде методикалық нұсқаулар дайындау..
Жұмыста төмендегідей педогогокалық зерттеудің әдіс, тәсілдері қолданды :
а) ғылыми, психологиялық- педогогикалық әдебиеттер оқылды;
ә) бақылау;
б) педогогикалық экксперимент;
в) әңгіме.
Жұмыстың бірінші бөлімі оқу барысында адамгершілік тәрбиесін берудің теориялық талдауына арналған.
Екінші бөлімінде эксперименталды – тәжірибе жұмысы ашылады.
Соан кеиін қорту және методикалық нұсқаулар.
Жәнеде жұмысқа сабақтардың үзінділері бар материалдары бар қосымша енді.
Көкейкесті.
Қазіргі заманда біздің қоғамда адам факторының белсенділігі қоғамның әрі қарай дамуының шарттарының бірі.
Осыған байланысты, жалпы білім беретін мектептің алдында жауапкершілігі бар азамат дайындау мақсаты қойылады, олар өздері болып жатқандарды бағалай білуі және өз іс-әрекетін айналасындағы адамдардың іс-әрекетіиен сәйкес келетіндей қылу. Бұл мақсатқа жету бір қалыпты өнегелі қасиеті бар жеке оқушыны қалыптастырумен байланысты.
Бастауш мектептің мәні мен қызметі білім беру жүйесінде басқа білім беру сатыларымен тек қана ұштасып жатқан жоқ, оның бұл сатыда баланың қалыптасуы мен дамуына өте зор ықпал етеді.
Осыған байланысты, негізгі міндет болып оқушылардың зиялы, әсерлі, іскер, коммуникативті дайындығы қоршаған ортамен байланысуы (табиғатпен, басқа адамдармен, өз өзімен және т. б.) болады.
Бұл көрсетілген нәтижеге жету үшін психикалық жане жеке даму бастауыш сыныптарда, ең бірінші, бастауышта білім беруде мақсатын түбегейлі өзгерту қажет: ең бірінші жоспарда мақсат қылып білім, білікті үйрету емес әр пән бойынша, осы уақытқа дейін болып келгендей, жеке тұлғаны тәрбиелеу керек білім беру негізінде.
Сондықтан білім беруде басты мақсатты орындау үшін мыналар қажет: қоршаған ортаға өзіндік көзқарс қалыптастыру, этикалық, эстетикалық және адами өлшемдерді меңгерту.
Білім беруде бастуыш сатыда ғылыми негізде мазмұнын жаңащалау үшін дамыта оқыту идеясы қойылып отыр, ол белгілі білік, дағды алуға білім беру қызметінде, өзіндік қоршағанортаға көзқарас қалыптастыруда, әр түрлі мәдени бөліктері мен түсінісуде, және жай баланың өзінің шама-шарқына қапай жетіліп - дамуында қажет болып табылады.
Бастауыш саты – білім беру ісін жеделдетуді қалыптастыру үшін өте қолайлы кезең, оқушының зиялы болып дамуының негізі болады. Оқу ісінің мазмұны мақсатты түрде қойылады, мақасатты түрде меңгеру оқушылардың ойын жүйеге келтіруі, сол бағытта ой қозғауы, жүйелеуі келеді. Осылай жеке тұлғаның негізгі психологиялық қасиеттері қалыптасады, мысалы еркін отыру, ой толғау, өзін-өзі бақылау, оқушылар жалпы әдістер меңгереді - өз бетінше қойылған оқу мақсаттарына жету, өз - өзін бақылау және өз - өзін бағалау.
Расында да қоғамның назарында бастысы адамгершілік тәрбие беру болып тұр. Қоғамдық өмірдің жан – жақты жедел дамуңына байланысты бұл мәселе көкейкесті мәселе болып тұр.
Қазіргі мектептің мұғалімдерінің максаты балаларды өз бетінше шешім қабылдай алатындай қылып тәрбиелеу болып тұр, іс-әректтерінің дұрыс болуын, өз-өздерін тәрбиелей алатындай қабілеттерін дамыту, өз қадамдарын бақылай алатындай қылу.
Қазіргі жағдайда, жедел немесе ойда жоқ әлеуметтік – саяси жағдайлар болып тұратын кезде тәрбие ісі бір талай қиындап тұр, келер ұрпақ бойыны қоғамдағы өзгеріс кезіндегі кемшіліктерді сіңіріп алып, күннен күнге қиындық туғызуда тәрбие жөнінде, адамгершілікті тәрбиелеу мәселесі, өнегелі мәдениет, өнегелі тәрбие бірінші орында тұр, өйткені ол адами тәрбиесін қалыптастыруда жастардың негізі болып тұр, қазіргі нарықтық заманда, тек қана дербесті, икемділікті, іскерлікті қажет етпейді, сондай-ақ жаңа тұлғаны тәрбиелеуді қажет етеді, бойында адамгершілік қасиеті бар, нарықтық экономикада адамға бейімделетіндей, адамның қажетін өтейтіндей.
Алға жылжу үшін соған сәйкес қоғамның адамгершілікті дамуы жүзеге асып отыруы керек екені, әсіресе келер ұрпақтың адамгершілік тәрбие алуы керек екені айдан анық.
Педогогикалық мәселелерді шешуде біз зерттеп жатқан мәселелер А.М.Архангельскийдің,М.Жұмабаевтың,Н.К.Крупскаяның,А.С.Макаренконың,Ы.Алтынсариннің еңбектерінде көрініс берді,онда адамгершілік тәрбиенің мағнасын ашатын негізгі ұғымдардың теориясы берілген,адамгершілік тәрбиенің принціпі,мазмұны түрі,әдістерінің әрі қарай даму жолдары көрсетілген.
Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі мәселесін шешуде жазушылардың,педагокикалық мұрасы талданған, көрнекті ғалым-педагоктардың еңбектер бар(М.М.Гей,А.А. Бронидзе, А.А. Калюжный, Т.Ф. Лысенько т.б.).
Бастауыш сыныптардың оқушыларының адамгершілік тәрбиесі-мұғалімнің күрделі мақсатының бірі.Бұл мәселені шешу үшін мұғалімге тек қана бастауыш сыныптың пәндерін ғана,оны беру әдістерін ғана біліп қоймай, өз іс-әрекетін адамгершілікті тәрбие беруге оқыту барысында бағыттауы керек. Оқыту барысында адамгершілік тәрбиесін беру мәселесін зерттеудугі көкейкесті мәселе осыған келіп тіреледі.
Ғалымдар Н.И. Болдырев, Ш. Уалиханов, И.С. Макоренко, Л.А. Матвеева, М. Жұмабаев т.б. адамгершілік тәрбие беруді әр -түрлі аспектіде зерттеген. Тек қана оқыту барысында адамгершілік тәрбие беру мәселесі зерттелмеген. Осыған байланысты, біздің зерттеудің мақсаты оқу процессінде адамгершілік тәрбиесін беруде теорианы тианақтау, және оқыту барысында адамгершілік тәрбие берудің ғылыми-тиянақты методикасын дайындау.
Бұл мақсатты шешуде біз осы істің теориясна сүйенеміз. Ал қандай болмасын іс - әрекет мақсатқа жетудегі іс - әрекет. (Г. И. Вергелес)
Зерттеу объектісі – бастуыштың оқушыларының іс - әрекеті.
Зерттейтін пәні – бастауыш оқушыларына оқу барысында адамгершілік тәрбиесін беру.
Болжау:
Оқу барысында адамгершілік тәрбиесі мынандай жағдайларда беріледі, егер:
а) оқушылар оқу тапсырмасын орындағанда берілген мақсат бойынша істейді;
ә) олар тапсырманы түсініп отырып орындайды;
б) алған тәжірибелерін оқу мақсаттарын шешуге қолданады.
Нақты мақсаттар:
а) осы мәселе туралы керекті әдебиетпен танысу;
ә) тәжірибе – эксперименталдымәліметтер дайындау;
б) тәжірибе – эксперименталды жұмыстарын жүргізу және оның нәтижесін талдау;
в) педогокикалық эксперименттер нәтижесі негізінде методикалық нұсқаулар дайындау..
Жұмыста төмендегідей педогогокалық зерттеудің әдіс, тәсілдері қолданды :
а) ғылыми, психологиялық- педогогикалық әдебиеттер оқылды;
ә) бақылау;
б) педогогикалық экксперимент;
в) әңгіме.
Жұмыстың бірінші бөлімі оқу барысында адамгершілік тәрбиесін берудің теориялық талдауына арналған.
Екінші бөлімінде эксперименталды – тәжірибе жұмысы ашылады.
Соан кеиін қорту және методикалық нұсқаулар.
Жәнеде жұмысқа сабақтардың үзінділері бар материалдары бар қосымша енді.
Әдебиеттер тізімі:
1. «Педогогикалық ойдың антологиясы»,А – а,1995ж.(244).
2. «Қазақ ағартушыларының шығармаларынындағы оқыту мен тәрбиелеу проблемалары». А – а,1984ж.(126).
1. 3.Архангельский Н.В. «Адамгершілік тәрбиесі»,Мәскеу,1979ж.(534).
2. Бабанский.Ю.К.»Педагогика», Москва. 1988ж.(626).
3. Уәлиханов. Ш. «Таңдамалы шығармалар», А – а, 1958 ж.
4. Уәлиханов. Ш. «Шығармалар жинағы»,5 том, А – а 1961ж.
5. Божович. Л.И. «Тұлға және оның балалық шағындағы қалыптастыруы», Москва,1968ж (287).
6. Божович. Л.И. «Балалардың адамгершілік дамуы мен тәрбиеленуі туралы II психология сұрақтары»: Москва, 1975ж
7. Болдырев.Н.И. «Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі»,Москва, 1979ж (216).
8. Жұмабаев. М. «Педагогика»,А – а, 1993 ж.
9. Васильева.З.Н. «Оқу барысындағы оқушылардың адамгершілік тәрбиесі», М – а.1978 ж.(389).
10. Дробницкий.О.Г. «Адамгершілік проблемалары», М – а 1977 ж.(376).
11. Қайыров.И.А. «Бастауыш оқушыларының тәрбие процесіндегі адамгершілік дамуы», М-а 1979 ж (277).
12. Калюжный.А.А «Оқушылардың адамгершілік тәрбиесіндегі мұғалімнің рөлі», А-а 1994 ж.
13. Қаңтарбаев. С. Е. «Оқу іс - әрекетін еңбек тәрбиесі құралы ретінде қалыптастыру», А – а 1996 ж.
14. Ковалев, Райский, Сорокин, «Педагогикаға кіріспе», М – а 1980ж.
15. Колесников. Л,Ф. «Адамгершілік тәрбиесінің көкейтесті проблемалары»,Новосибирск, 1987 ж.
16. Блюмкин. В. А. «Адамгершілік тәрбие», Ворониж, 1990 ж.
17. Тажибаев. Т. «А.Құнанбаевтың жастар тәрбиесі туралы», А-а 1954 ж (257).
18. Сидинов. А. С. «Ыбырай Алтынсаринның ағартушылық ісі мен педогогикалық ойлары», А – а 1968 ж.
19. Лернер.И. А. «Оқу пені, тақырып, сабақ» М – а, 1998 ж
20. Шевшенко.С.Д. «Мектептегі сабақ, әркімді қалай үйрету керек» М-а, 1991 ж
21. Баранов,С.П. «Педагогика» М – а, 1998 ж.
22. Харламов.И.Ф «Педагогика» М – а 1997 ж.
23. А. Құнанбаев «Таңдамалы» А – ы,1958 ж.
24. Макаренко. И. С. «Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі», М 1979 ж.
25. Азаров. Ю. П. «Оқытумен оқудың қуанышы »,М – 1987,ж
26. Шаймерденова. К.Ш. «А.Құнанбаевтың педагогикалық көз - қарастары»А – а 1990 ж(374).
27. Титоренко А. И. «Тоғаның адамгершілікті дамуының проблемалары» М-а 1982 ж.
28. Котенова. Р.Н. «М.Жұмабаевтің педагогикалық көз - қарастары», А – а 1995 ж.
29. Марьенко.И.С. «Мектептегі адамгершілік тәрбиесі процесінің негіздері» М – а, 1985 ж.
30. Марьенко.И.С. «Оқушының жеке басының адамгершілікті қалыптасуы» М – а, 1980 ж.
31. Матвеева. Л. И. «Бастауыш оқушысының адамгершілік дамуы» Ленинград,1989 ж.
32. Архангельский «Адамгершілік тәрбие» М – а, 1979 ж.
33. Савин.Н.В «Педагогика», М – а 1978 ж.
34. Легенский.Г.И. «Тәрбиенің жолдары мен мақсаты» м – а1990 ж.
35. Селивановна. Н.Л. «Мектептегі сынып» М – а 1990 ж.
36. Макаревич.М.А. «Тұлғаның өз - өзіеде адамгершілікті дамытуы» М – а, 1983 ж.
37. Хомраев.М.К «Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі» Ташкент, 1983 ж.
38. Чернышев.А.С. «Диагностиканың психологиялық негіздері және оқушылар ұжымын қалыптастыру» М – а 1989 ж.
39. Харламов.И.Ф. «Педагогика» М – а 1990 ж.
40. Қоянбаев. «Педагогика» А – а1984 ж.
41. Эльконин.А,Б., Вагнер.Л.В. «Оқу іс - әрекетінің диагностикасы және балалардың интелектуалдық дамуы» М – а, 1981 ж.
42. Цукерман. Г.А. «Балаларға бірге оқу не үшін керек» М – а, 1995ж.
43. Пидкассистый.П.И. «Педагогика» М – а 1996 ж.
1. «Педогогикалық ойдың антологиясы»,А – а,1995ж.(244).
2. «Қазақ ағартушыларының шығармаларынындағы оқыту мен тәрбиелеу проблемалары». А – а,1984ж.(126).
1. 3.Архангельский Н.В. «Адамгершілік тәрбиесі»,Мәскеу,1979ж.(534).
2. Бабанский.Ю.К.»Педагогика», Москва. 1988ж.(626).
3. Уәлиханов. Ш. «Таңдамалы шығармалар», А – а, 1958 ж.
4. Уәлиханов. Ш. «Шығармалар жинағы»,5 том, А – а 1961ж.
5. Божович. Л.И. «Тұлға және оның балалық шағындағы қалыптастыруы», Москва,1968ж (287).
6. Божович. Л.И. «Балалардың адамгершілік дамуы мен тәрбиеленуі туралы II психология сұрақтары»: Москва, 1975ж
7. Болдырев.Н.И. «Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі»,Москва, 1979ж (216).
8. Жұмабаев. М. «Педагогика»,А – а, 1993 ж.
9. Васильева.З.Н. «Оқу барысындағы оқушылардың адамгершілік тәрбиесі», М – а.1978 ж.(389).
10. Дробницкий.О.Г. «Адамгершілік проблемалары», М – а 1977 ж.(376).
11. Қайыров.И.А. «Бастауыш оқушыларының тәрбие процесіндегі адамгершілік дамуы», М-а 1979 ж (277).
12. Калюжный.А.А «Оқушылардың адамгершілік тәрбиесіндегі мұғалімнің рөлі», А-а 1994 ж.
13. Қаңтарбаев. С. Е. «Оқу іс - әрекетін еңбек тәрбиесі құралы ретінде қалыптастыру», А – а 1996 ж.
14. Ковалев, Райский, Сорокин, «Педагогикаға кіріспе», М – а 1980ж.
15. Колесников. Л,Ф. «Адамгершілік тәрбиесінің көкейтесті проблемалары»,Новосибирск, 1987 ж.
16. Блюмкин. В. А. «Адамгершілік тәрбие», Ворониж, 1990 ж.
17. Тажибаев. Т. «А.Құнанбаевтың жастар тәрбиесі туралы», А-а 1954 ж (257).
18. Сидинов. А. С. «Ыбырай Алтынсаринның ағартушылық ісі мен педогогикалық ойлары», А – а 1968 ж.
19. Лернер.И. А. «Оқу пені, тақырып, сабақ» М – а, 1998 ж
20. Шевшенко.С.Д. «Мектептегі сабақ, әркімді қалай үйрету керек» М-а, 1991 ж
21. Баранов,С.П. «Педагогика» М – а, 1998 ж.
22. Харламов.И.Ф «Педагогика» М – а 1997 ж.
23. А. Құнанбаев «Таңдамалы» А – ы,1958 ж.
24. Макаренко. И. С. «Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі», М 1979 ж.
25. Азаров. Ю. П. «Оқытумен оқудың қуанышы »,М – 1987,ж
26. Шаймерденова. К.Ш. «А.Құнанбаевтың педагогикалық көз - қарастары»А – а 1990 ж(374).
27. Титоренко А. И. «Тоғаның адамгершілікті дамуының проблемалары» М-а 1982 ж.
28. Котенова. Р.Н. «М.Жұмабаевтің педагогикалық көз - қарастары», А – а 1995 ж.
29. Марьенко.И.С. «Мектептегі адамгершілік тәрбиесі процесінің негіздері» М – а, 1985 ж.
30. Марьенко.И.С. «Оқушының жеке басының адамгершілікті қалыптасуы» М – а, 1980 ж.
31. Матвеева. Л. И. «Бастауыш оқушысының адамгершілік дамуы» Ленинград,1989 ж.
32. Архангельский «Адамгершілік тәрбие» М – а, 1979 ж.
33. Савин.Н.В «Педагогика», М – а 1978 ж.
34. Легенский.Г.И. «Тәрбиенің жолдары мен мақсаты» м – а1990 ж.
35. Селивановна. Н.Л. «Мектептегі сынып» М – а 1990 ж.
36. Макаревич.М.А. «Тұлғаның өз - өзіеде адамгершілікті дамытуы» М – а, 1983 ж.
37. Хомраев.М.К «Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі» Ташкент, 1983 ж.
38. Чернышев.А.С. «Диагностиканың психологиялық негіздері және оқушылар ұжымын қалыптастыру» М – а 1989 ж.
39. Харламов.И.Ф. «Педагогика» М – а 1990 ж.
40. Қоянбаев. «Педагогика» А – а1984 ж.
41. Эльконин.А,Б., Вагнер.Л.В. «Оқу іс - әрекетінің диагностикасы және балалардың интелектуалдық дамуы» М – а, 1981 ж.
42. Цукерман. Г.А. «Балаларға бірге оқу не үшін керек» М – а, 1995ж.
43. Пидкассистый.П.И. «Педагогика» М – а 1996 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бірінші тарау.
Бастауыш оқушыларының оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің
психологиялық педагогикалық негізі.
I.1. Бастауыш оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің зерттеуінің
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.2.Оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің
мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Бірінші тараудың қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Екінші тарау. Тәжірибелік –эксперименталдық
жұмыстың
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
II.1.Бақылау және қалыптастыру эксперименттеріне материал
даиындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
II.2. Тәжірибе – эксперименталды жұмыстың материалдарын
өткізу және талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
Екінші тарау бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Көкейкесті.
Қазіргі заманда біздің қоғамда адам факторының белсенділігі қоғамның
әрі қарай дамуының шарттарының бірі.
Осыған байланысты, жалпы білім беретін мектептің алдында
жауапкершілігі бар азамат дайындау мақсаты қойылады, олар өздері болып
жатқандарды бағалай білуі және өз іс-әрекетін айналасындағы адамдардың іс-
әрекетіиен сәйкес келетіндей қылу. Бұл мақсатқа жету бір қалыпты өнегелі
қасиеті бар жеке оқушыны қалыптастырумен байланысты.
Бастауш мектептің мәні мен қызметі білім беру жүйесінде басқа білім
беру сатыларымен тек қана ұштасып жатқан жоқ, оның бұл сатыда баланың
қалыптасуы мен дамуына өте зор ықпал етеді.
Осыған байланысты, негізгі міндет болып оқушылардың зиялы, әсерлі,
іскер, коммуникативті дайындығы қоршаған ортамен байланысуы (табиғатпен,
басқа адамдармен, өз өзімен және т. б.) болады.
Бұл көрсетілген нәтижеге жету үшін психикалық жане жеке даму бастауыш
сыныптарда, ең бірінші, бастауышта білім беруде мақсатын түбегейлі өзгерту
қажет: ең бірінші жоспарда мақсат қылып білім, білікті үйрету емес әр пән
бойынша, осы уақытқа дейін болып келгендей, жеке тұлғаны тәрбиелеу керек
білім беру негізінде.
Сондықтан білім беруде басты мақсатты орындау үшін мыналар қажет:
қоршаған ортаға өзіндік көзқарс қалыптастыру, этикалық, эстетикалық және
адами өлшемдерді меңгерту.
Білім беруде бастуыш сатыда ғылыми негізде мазмұнын жаңащалау үшін
дамыта оқыту идеясы қойылып отыр, ол белгілі білік, дағды алуға білім беру
қызметінде, өзіндік қоршағанортаға көзқарас қалыптастыруда, әр түрлі
мәдени бөліктері мен түсінісуде, және жай баланың өзінің шама-шарқына
қапай жетіліп - дамуында қажет болып табылады.
Бастауыш саты – білім беру ісін жеделдетуді қалыптастыру үшін өте
қолайлы кезең, оқушының зиялы болып дамуының негізі болады. Оқу ісінің
мазмұны мақсатты түрде қойылады, мақасатты түрде меңгеру оқушылардың ойын
жүйеге келтіруі, сол бағытта ой қозғауы, жүйелеуі келеді. Осылай жеке
тұлғаның негізгі психологиялық қасиеттері қалыптасады, мысалы еркін отыру,
ой толғау, өзін-өзі бақылау, оқушылар жалпы әдістер меңгереді - өз бетінше
қойылған оқу мақсаттарына жету, өз - өзін бақылау және өз - өзін бағалау.
Расында да қоғамның назарында бастысы адамгершілік тәрбие беру болып
тұр. Қоғамдық өмірдің жан – жақты жедел дамуңына байланысты бұл мәселе
көкейкесті мәселе болып тұр.
Қазіргі мектептің мұғалімдерінің максаты балаларды өз бетінше шешім
қабылдай алатындай қылып тәрбиелеу болып тұр, іс-әректтерінің дұрыс
болуын, өз-өздерін тәрбиелей алатындай қабілеттерін дамыту, өз қадамдарын
бақылай алатындай қылу.
Қазіргі жағдайда, жедел немесе ойда жоқ әлеуметтік – саяси жағдайлар
болып тұратын кезде тәрбие ісі бір талай қиындап тұр, келер ұрпақ бойыны
қоғамдағы өзгеріс кезіндегі кемшіліктерді сіңіріп алып, күннен күнге
қиындық туғызуда тәрбие жөнінде, адамгершілікті тәрбиелеу мәселесі,
өнегелі мәдениет, өнегелі тәрбие бірінші орында тұр, өйткені ол адами
тәрбиесін қалыптастыруда жастардың негізі болып тұр, қазіргі нарықтық
заманда, тек қана дербесті, икемділікті, іскерлікті қажет етпейді, сондай-
ақ жаңа тұлғаны тәрбиелеуді қажет етеді, бойында адамгершілік қасиеті бар,
нарықтық экономикада адамға бейімделетіндей, адамның қажетін өтейтіндей.
Алға жылжу үшін соған сәйкес қоғамның адамгершілікті дамуы жүзеге асып
отыруы керек екені, әсіресе келер ұрпақтың адамгершілік тәрбие алуы керек
екені айдан анық.
Педогогикалық мәселелерді шешуде біз зерттеп жатқан мәселелер
А.М.Архангельскийдің,М.Жұмабаевтың, Н.К.Крупскаяның,А.С.Макаренконың,Ы. Алтын
сариннің еңбектерінде көрініс берді,онда адамгершілік тәрбиенің мағнасын
ашатын негізгі ұғымдардың теориясы берілген,адамгершілік тәрбиенің
принціпі,мазмұны түрі,әдістерінің әрі қарай даму жолдары көрсетілген.
Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі мәселесін шешуде
жазушылардың,педагокикалық мұрасы талданған, көрнекті ғалым-педагоктардың
еңбектер бар(М.М.Гей,А.А. Бронидзе, А.А. Калюжный, Т.Ф. Лысенько т.б.).
Бастауыш сыныптардың оқушыларының адамгершілік тәрбиесі-мұғалімнің
күрделі мақсатының бірі.Бұл мәселені шешу үшін мұғалімге тек қана бастауыш
сыныптың пәндерін ғана,оны беру әдістерін ғана біліп қоймай, өз іс-
әрекетін адамгершілікті тәрбие беруге оқыту барысында бағыттауы керек.
Оқыту барысында адамгершілік тәрбиесін беру мәселесін зерттеудугі
көкейкесті мәселе осыған келіп тіреледі.
Ғалымдар Н.И. Болдырев, Ш. Уалиханов, И.С. Макоренко, Л.А. Матвеева,
М. Жұмабаев т.б. адамгершілік тәрбие беруді әр -түрлі аспектіде зерттеген.
Тек қана оқыту барысында адамгершілік тәрбие беру мәселесі зерттелмеген.
Осыған байланысты, біздің зерттеудің мақсаты оқу процессінде адамгершілік
тәрбиесін беруде теорианы тианақтау, және оқыту барысында адамгершілік
тәрбие берудің ғылыми-тиянақты методикасын дайындау.
Бұл мақсатты шешуде біз осы істің теориясна сүйенеміз. Ал қандай
болмасын іс - әрекет мақсатқа жетудегі іс - әрекет. (Г. И. Вергелес)
Зерттеу объектісі – бастуыштың оқушыларының іс - әрекеті.
Зерттейтін пәні – бастауыш оқушыларына оқу барысында адамгершілік
тәрбиесін беру.
Болжау:
Оқу барысында адамгершілік тәрбиесі мынандай жағдайларда беріледі,
егер:
а) оқушылар оқу тапсырмасын орындағанда берілген мақсат бойынша
істейді;
ә) олар тапсырманы түсініп отырып орындайды;
б) алған тәжірибелерін оқу мақсаттарын шешуге қолданады.
Нақты мақсаттар:
а) осы мәселе туралы керекті әдебиетпен танысу;
ә) тәжірибе – эксперименталдымәліметтер дайындау;
б) тәжірибе – эксперименталды жұмыстарын жүргізу және оның нәтижесін
талдау;
в) педогокикалық эксперименттер нәтижесі негізінде методикалық
нұсқаулар дайындау..
Жұмыста төмендегідей педогогокалық зерттеудің әдіс, тәсілдері қолданды
:
а) ғылыми, психологиялық- педогогикалық әдебиеттер оқылды;
ә) бақылау;
б) педогогикалық экксперимент;
в) әңгіме.
Жұмыстың бірінші бөлімі оқу барысында адамгершілік тәрбиесін берудің
теориялық талдауына арналған.
Екінші бөлімінде эксперименталды – тәжірибе жұмысы ашылады.
Соан кеиін қорту және методикалық нұсқаулар.
Жәнеде жұмысқа сабақтардың үзінділері бар материалдары бар қосымша
енді.
I Тарау. Бастауыш оқушыларының оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің
психологиялық – педогогикалық негізі.
I.1. Бастауыш оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің зерттеуінің күйі.
Мектеп келешек ұрпақты тәрбиелеу жүйесінде негізгі бөлік болып тұр.
Мектеп алдында келешек ұрпақта еңбекке дайындауға байланысты жауапты
міндеттер тұр, ол еңбектің мәні ғылыми – техникалық революцияға байланысты
өзгереді. Қазіргі оқу процессі оқушылардың тек қана білім алуына
бағытталмайды, сондай-ақ өздігінен жылдам ағыспен келіп жаткан ғылыми және
саяси жаңалықтар арасында жөн таба білуді қажет етеді. Бұл оқыту әдістерін
өмір талабына сай қылуды талап етеді. Мектепте адамгершілік тәрбиесі
еңбекпен тығыз байланыста іске асады. Баланың жас ерекшелігіне байланысты
даму сатысында өзіндік ерекшелігі болады (ол ешқашан бір жақты болмайды).
Бастауыш оқушыларының тәрбиесінде бұндай ерекшелік адамгершілік тәрбиесі
болады: балалар қарапайым адамгершіліктің өлшемін меңгереді, әр-түрлі
жағдайда оны қолданудыүйренеді. Оқу процессы, өндіріс практикасы
адамгершілік тәрбиесімен тығыз байланысты. Қазіргі мектепте, білім
мазмұнының көлемі үлкейген және құрылымы ішкі жағынан қиындаған уақытта,
адамгершілік тәрбиесін беруде оқу процессінің рөлі күшейді. Адамгершілік
түсінік мазмұн жағынан ғылыми білімге негізделген, оны оқушылар пәндерді
оқу арқылы алады. Адамгершілік білімдерінің өзі жалпы оқушының дамуы үшін
нақты пәндерді оқуда алған білімдерінен кем болмайды. Өзіміздің және
шетелдің ғылыми әдебиеттерін зерттеу адамгершілік мұрат туралы, және жеке
тұлғаның адамгершілік белсенділігі туралы түсінік қалыптастыруға
мүмкіншілік береді.
Оқу процесінде адамгершілік білімге жүйелі түрде тарту жүріп
жатады.Оны жинақтаудың маңызды көзі оқушылардың қоршаған ортамен танысуы
болып табылады: туризм, қалаға экскурсия, өндіріске.
Оқушылардың сабақта алған адамгершілік өлшемдері туралы білімі, өз
өмірлерінде байқағандары кеиде әр – түрлі және толық емес болады.
Сондықтан бұл білімдерін қорытындылайтын нақты жұмыс жасалуы керек. Ол
жұмыс әр – түрлі болуы мүмкін: бастауышта мұғалімнің әңгімесі, этикалық
сұхбат.
Оқушылардың адамгершілік білімін қалыптастыру үшін сабақ барысының тек
мазмұны ғана емес, оны ұйымдастыру да маңызды. Н.К.Крупская айтқан адам
оқығанда да, еңбек еткенде де, ұжымда жұмыс істеп үйренуі керек. Ол үшін
білім алудағы жұмысты ұжымдық қылу керек. Сабақ барысында ұжымдық, топтық
жұмысты кез келген пәннен ұйымдастыруға болады, әсіресе еңбек сабағында,
сарамандық, практикалық, факультатифтік жұмыстарда.
Бірақ, айта кету керек, мектеп практикасында бұндай жұмыстар аз
жүргізіледі.
Оқу барысын, бағалауды, оқушылардың білім алудағы, жолдастары туралы
ойларын дұрыс тұжырымдау жұмыстарын жақсы мұғалім балалардың өзінде,
жолдастарының ол бала туралы ойы да оның жақсы жағын мойындайтындай
ұйымдастырады. Бұл баланың ұжымдағы көңіл – күйін жақсартады, ал ол
адамгершілік дамуының жақсы бір шарты.
Оқушылардың адамгершілік тәжірибесі тек қана сабақ барысында
қалыптаспайды. Жеке тұлғаның қалыптасуына, дамуына оның қоғамдық пайдалы
еңбекке қатысуы белсенді ықпал болады. Балалардың шамасы келген еңбек
еліміздің пайдасына кетеді: оқушылар табиғат қорғайды, егін алуға
көмекткседі, т.б. Отаны үшін еткен еңбек арқылы еңбектің өмірдегі маңызын
түсінеді, еңбек адамдарын қадірлеуді үйренеді, халық байлығына
қамқорлықпен қарауды үйренеді. Оқушылар қоғамдық пайдалы жұмыстарға қатыса
отырып, өздеріне адамгершілік және саналы ұжым өмірінің әсерін байқайды.
Қазіргі уақытта мектепте адамгершілік тәрбиесін жүргізу ғылыми түрде
дайындалған бағдарлама бойынша жүргізіледі.
Адамгершілікті қалыптастыру оқу барысында барлық сатысында
жүргізіледі.
Тәрбие жұмысы оқушылар өздері шешім қабылдайтындай әр-түрлі жағдай
туғызу арқылы іске асырылады. Оқушылар үшін адамгершілік жағдайлары қандай
жаста болса да ешқашан үйрету түрінде, немесе бақылау түрінде болмауы
керек, өйткен жағдайда тәрбиелік мәні кетеді.
Адамгершілік тәрбиесінің нәтижесі оқушылардың өз міндеттеріне дұрыс
қарауы, іс-әрекеттің өзіне, басқа адамдармен ара қатынасынан байқалады.
Адамгершілік тәрбиесі үзілмейтін процесс, ол адам туғанынан басталып,
өмір бойы жүргізіледі, адамның мінез – құлқының ережелері мен өлшемдерін
меңгеруге бағыталады.
Бір қарағанда осы үзілмейтін процестің кезеңдерге бөлімбейтін сияқты.
Соған қарамастан, бөлуге болады. Педогогика дәлелдеді, әртүрлі өмір
кезеңдерінде, әртүрлі адамгершілік тәрбие жүргізу үшін мүмкіншіліктер
болады. Сәби, жасөспірім және бозбала, мысалы, әртүрлі тәрбие қадамына
әртүрлі қарайды.
Осы немесе басқа өмір сатысына адамның алған білімі мен жеткен
жетістігі әрі қарай тәрбиесінің жетілуіне тікелей әсер етеді. Жан-жақты
дамыған тұлға қалыптастыруда адамгершілік тәрбиесі басты орын алады,
ойының дамуына, ой - өрісіне үлкен әсер етеді, еңбекке дайындығына, дене
тәрбиесінің дамуына және эстетикалық талғамы мен қызығушылығына.
Адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі сонда, оны өз бетінше жеке тәрбие
процесі қыла алмаущылықта. Адамгершілік келбетті қалыптастыру әртүрлі іс -
әрекет барысында жүргізіледі ( ойын, оқу ), жолдастарымен, өзінен кіші
балалармен, үлкендермен ара – қатынаста қалыптасады. Соған қарамай,
адамгершілік тәрбиесі мақсатты бағдары бар процесс, оның іс - әрекетінің
нақты мазмұн жүйесі, формасы, педогогикалық әдіс, тәсілдері бар.
Адамгершілік тәрбиесінің жүйесіне қарап отырып, бірнеше аспектіге
бөлуге болады. Біріншіден, мұғалім мен оқу ұжымының нақты педогогикалық
міндеттерді шешуде. Тәрбие әсерінің сәйкестігі, сынып ішінде – барлық
оқушылардың іс- әрекетінің бірлігі. Екіешіден, адамгершілік тәрбиесі
арқылы оқу іс - әрекетін қалыптастыру тәсілдерін қолдану. Үшіншіден,
адамгершілік тәрбие деп дәл қазір тәрбиеленіп жатқан адамгершілік
қасиеттерінің өзара байланысы мен өзара әсерін түсіну. Төртіншіден,
адамгершілік тәрбиесінің жүйесі деп баланың өсуі мен ой - өрісінің
дамуының осы немесе басқа тұлғаның қасиетің дамуы деп қарау.
Сабақта үнемі мұғаліммен және достарымен араласқанда балада
адамгершілік қалыптасады, өмірлік тәжірибесі молаяды. Бастауыштың
оқушыларының уайымы, қунышы, ең бірінші оқуға байланысты болады. Сабақта
тәрбие жұмысының негізгі элементтерінің бәрі бір ілесіп әрекет жасайды:
мақсаты, мазмұны, құралы, әдісі, ұйымдастыруы. Сабақта барлық оқу процессі
тәрбиелейді, тәрбиелік сәттер ғана емес.
Сабақта адамгершілік тәрбиесінің тиімділігі не нәрсе қамтамасыз етеді?
Сабақтың мазмұнының ғылымділігі мен саналығы, мұғалімнің жұмысының
әдіс, тәсілдерінің көңіл – күйге қонымдылығы, мұғалімнің жеке басының
адамгершілігі, оның оқытып жатқан материалға көзқарасы және т.б.
Мақалаларды оқып, талдау, әңгімелерді, өлеңдерді, ертегілерді
оқулықтағы, балаларға адамгершілік тәртібі адамдарды түсініп, бағалауға
көмектеседі. Балалар мақалаларды оқып, өз әлдерінше әділдік, адалдық,
жолдастық, достық, қоғамдық міндетке адалдық,адамгершілік және отан
сүйгіштік туралы ой бөліседі.
Сабақта оқушылар арасында үнемі іскерлік, адамгершілік арақатынастар
пайда болып тұрады. Білімді меңгеруде сынып алдында тұрған жалпы
мақсаттарға жетуде, оқушылар бірімен – бірі араласады, әсерін тигізеді.
Сабақтағы оқушылардың іс - әрекетіне байланысты мұғалім көптеген талаптар
қояды: басқаларға кедергі жасамау,бір-бірін ұқыпты тыңдау назар салып,
ортақ жұмысқа қатысу – сол тұрғыдан оқушылардың біліктілігін бағалайды.
Сабақта ортақ жұмыспен айналысқанда оқушыларда ұжымда қалыптасатындай
арақатынастар қалыптасады. Бұл ең біріншіден, әр оқушыдан өз ісіне ортақ
істей қарауға, басқалармен бірге ортақ мақсатқа жетуге тырысуға, бір-
біріне көмектесуге және талап қоя білуге, өзіне сын көзбен қарауға, өзінің
жетістіктері мен кемшіліктеріне оқулық мәліметтері тұрғысынан қарай білуге
үйретеді.
Бұл мүмкіндіктер іске асуы үшін сабақ барысында мұғалім, балалар бір-
бірімен араласытындай жағдай жасауы керек, балалардың тәртібі туралы сабақ
үстіндегі айта беруді азайту керек сияқты.
Балалар бар сабақта да бір – бірімен байланыста бола алады. Балалар
мысалдар, есептер жаттығулар, тапсырмалар ойлап табады белгілі бір
ережеге, оны бір- бірінен сұрайды.
Әркім өзі таңдайды кімге сұрақ қойғысы келсе, не тапсырма бергісі
келсе.
Бір партада отырған жұптар бір – бірінен есептер мен жаттығулардың
шешімін сұрайды. Балаларға тапсырма ойлауды, одан кейін оны карточкаға
жазуды, оны орындау жолдарын ойластыруды,сатылап жазуды тапсырады.
Карточкаларды ортаға салады, тапсырмалар жинағы болып шыға келеді.
Мұғалім балаларға жолдасына міндетті түрде жүгінетіндей де тапсырмалар
береді. Сабақта балалар нәтижелі жұмыс жасап, одан қанағат, қуаныш
туындаса өзіндік ой-өрісінің дамуына әсер етсе, оқушылар бірігіп, тұйықтан
шығып жатса, ол адамгершілік тәрбиеге себін тигізеді.
Тәжірибе көрсеткендей, егер үй тапсырмасының кейбір жерлерін бір топ
балаға берсе, тәрбие мақсатына жетудің тиімді жолы болады екен. Үй жұмысын
топта орындау жеке орындауға қарағанда өзгешелеу. Қайталауға арналған
жаттығулар дидактикалық ойын немесе практикалық тапсырма ретінде болуы
мүмкін.
Бастауыштың оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда тәртіптің
негізгі болатын адамгершілік қасиеттерін дамыту ерекше орын алатын мәселе.
Бұл уақытта бала тек қана адамгершілік санатын меңгеріп ғана қоймайды,
ол білімін басқалардың тәртібімен, іс- әрекетімен салыстырады, өз
тәртібімен салыстырады.
Оқу барысында және адамгершілік тәрбиесінде бастауыш балаларының
жоспарлаудың рөлін анықтауға В. В. Хромов, М. Жұмабаев, Л. А. Матвеева, Ы.
Алтынсарин, Ш. Уалиханов, И.И. Лобанова, сияқты ғалымдардың еңбегі
арналған екен.
Өз зерттеулерінде олар тәртіпте адамгершілік жемісінің дамуына,
бағалауға, адамгершілік тәртіпте өзін-өзі бағалауға назар аударған екен.
Мектепте тәрбие процесі сана мен іс- әрекеттің бірегей принцип дейді,
өйткені тұлғаның қасиеттерінің қалыптасуы мен дамуы оның іс-әрекет
жасауына байланысты.
Қандай болсын іс - әрекетте адамгершілік нышаны болады, дейді
Дробницкий О. Г. оның ішінде, оқу іс - әрекеті, психологтар айтқандай ол
үлкен тәрбиелік мүмкіншіліктер береді.
Оқу іс - әрекеті бастауыш оқушылары үшін ең бірінші орында, сондықтан
да бұл іс маңызды, олардың адамгершілік тәрбиесінде.
Осы кезде оқу ісі оқушының дамуына көп әсерін тигізеді, көп жаңа
мәліметтер алуына себепті болады (Божович Л.И., Конникова Т.Е.). Бұл істе
тек қана жаңа білім алынбайды, Тұлғаның адамгершілік қасиеті де дамиды.
Өлшемді процесстің нәтижесінде, оқу тапсырмасын жүйелі міндетті
орындағанда бастауыш оқушыларында адамгершілік білімі қалыптасады, оқу
ісіне тән, адамгершілік қатынас қалыптасады.
Оқу іс - әрекеті, бастауыш оқушыларының жасына қарай басты болып
келеді, білім меңгеруді қамтамасыз етеді, нақты жүйеде, оқушылардың
әртүрлі ой, адамгершілік қажет ететін жағдайларды шешу үшін жолдар,
тәсілдер меңгеруіне мүмкіндік туғызады.
Оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту, оларды өмірге, қоғамдық еңбекке
дайындауда шешуші рөл мұғалімге берілген. Мұғалім оқушы үшін адамгершілік,
адал еңбек етудің үлгісі. Қазіргі қоғамның даму кезеңінде әсіресе орын
алып тұрған оқушылардың адамгершілік мәселесі.
Адамгершілік – адамның қоғамдағы іс - әрекетінің өлшемінің негізгі бір
жолы болып есептеледі.
Қоғамдық құбылыстарды сипаттау – ол әлеуметтік басқа жағдайлармен
байланысын анықтау. Қоғамның дамуымен және тарихи өзгерістерге байланысты
адамның өмірі де өзгереді, кебір тарихи кезеңдерде тәрбие мазмұны
түбегейлі өзгереді.
Адамгершілік тәрбиесінің әлеуметтік аспектісі, ең бірінші, қазіргі
кезеңнің дамуымен, біздің қоғамдағы өзгеріспен анықталады.
Адамдық туралы тек қана адамгершілік мұраттар хақында ойламау керек,
шынын айтқанда, қалыптасқан адамгершілікті іс - әрекет бойынша да айтуға
болады.
Тұлғаның адамгершілік тәрбиесі – ең қиын, көп қырлы процесс,
педагогикалық және әлеуметтік құбылыстары бар. Бірақ адамгершілік
тәрбиесінің процессі жекеше. Бұл ерекшелігі туралы кезінде А.С.
Макаренкода айтқан.
Педогогикалық теория бойынша адамгершілік тәрбиесінің процессі
бағытталған, сатыланған оқушылар мен педогогикалық ұжымның іс - әрекетінің
бірегейлігінен тұрады. Педагогикалық іс - әрекет деген ұғымда оқушымен
ұжымның оқу – тәрбие ісінен алған әсер жатады.
Осы әсерлерде, оның нәтижесі де, көзқарас пен тәртіпте байқалады, олар
байланысты және жанама түрде де, тікелей де оқушының жеке басына әсер
етеді. Сондықтан тәрбие процесінің құрылымының маңызды компоненті болып,
А. Н. Леонтьев айтқандай,процестер болып есептеледі, бір – біріне қарама
қарсы келгендей. Олардың бірі, - дейді ол, -заттың тірі жүйеге әсер ету
процесі, екіншісі – сол жүйенің сол әсер ететін нысанамен белсенді
арақатынас жасауы.
Педагогикалық іс - әрекеттің сапалы жағы адамгершілік тәрбие
процесінде оның күші мен табандылығында көрінеді, ал тұлғаның келбеті мен
мінезінің өзгеруінің сапалық жағы оның сенімімен байқалады, әртүрлі іс -
әрекетте, мінезде, тәртіпті байқалады.
Адамгершілік тәрбиеси процессінің ерекшелігі сол, ол ұзақ және
үзіліссіз болады, ол нәтижесін көру біраз уақытты қажет етеді.
Адамгершілік тәрбиесі процессінің белгісі болып жинақтау құрылымы
табылады: тәрбиелік мақсатқа жету аз деңгейден басталып, жоғарырақ
деңгеймен бітеді. Мақсатқа жету үшін, бірте –бірте қиындайтын іс - әрекет
түрлері қолданылады.
Бұл қағида оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты іске асады.
Адамгершілік тәрбиесі процессі тез дамитын және шығармашылық болатын
нәрсе: мұғалімдер ыңғай оған бір нәрсе қосып отырады, тәрбие процессін
ұтымдырақ қолдану үшін, Н.К.Крупская айтқандай, әр ұстаздың сол жанды
материалды білуіне өзі жұмыс жасап жатқанға байланысты, ол оқушыны жақсы
біліп, зерттеп алуы керек.
Адамгершілік қалыптастыруды қамтамасыз ететін, оқушының тұлғасын
дамытатын барлық факторларды үш топқа бөлуге болады: табиғи және
биологиялық, әлеуметтік және педагогикалық. Қоршаған ортамен байланыста,
бағытты әсер ету арқылы оқушы адамгершілікті тәртіптен тәжірибе жинайды.
Бірақ, соған қарамастан тұлғаның адамгершілікті қалыптастыруда
көптеген әлеуметтік жағдайлар және биологиялық факторлар әсер етеді, осы
процессте шешуші рөл бәрібір педагогикалық рөл болады, өйткені ол ең
тиімді.
Адамгершілік тәрбие алған тұлға тек қана адамгершілік білімін алып,
саналы, қоғамдық тәртіптен тәжірибе жинап қоймайды, ол қоршаған ортамен
жеке басының ара қатынасын жасай алатын болады. Адамгершілік тәрбие
процессінде әртүрлі нысанамен ара қатынас туралы айта кеткен жөн, өйткені
сол іс - әрекет, байланысқа оқушылар қатысады
Бұл ара қатынастар педагогикалық іс - әрекеттің нысанасы. (Оқушының
тұлғасының адамгершілікті қалыптасуы. И.С.Морьенко. 10130-34).
Сана, адамгершілік қалыптастұру процессінде білім, наным және
практикалық іс - әрекет, біте қайнасады, адамгершілікті сезім және
адамгершілік қасиеттердің дамуы мен қамтамасыз етілуінде мектептің рөлі
маңызды. Адам дәл мектеп жасында тек адамгершілік қағидаларын үйреніп қана
қоймай, тәртіп туралы, еңбекке деген көзқарас, болашақ мамандығы туралы
ойлап қана қоймай, оны жүзеге асыруы керек.
Адамгершілік әр адамға тек адамгершілік қағидаларын орындау ғана емес,
менмендікпен, жеке басының мүддесін ойлаумен, талан – таражға
салушылықпен, әділетсіздікпен күрксуі керек. Ол өскелең ұрпақта
қоғамшылдық, белсенділік тәрбиелеу керек, ол тек қана тұлға тәрбиелемей
олардың қоршаған ортаны дамытуға себі тиетіндей қылу керек.
Оқушы тәрбиесі жан – жақты тәрбиеленген тұлғаны қалыптастыруды
көздейді. Адамгершілік тәрбиесі тұлғаға жан – жақты әсер ете алатын
болғанан кейін тәрбиенің көзі болып тұр.
Тәрбиенің бір мақсаты – баланың іс - әрекетін дұрыс ұйымдастыру. Іс –
әрекет барысында адамгершілік қасиеттер қалыптасады, олар іс - әрекеттің
мақсаты мен негізінің өзгеруіне әсер тигізеді, ол адамгершілік өлшемдері
мен байлыктарын меңгеруге әсер етеді. Адамның іс - әрекеті оның
адамгершілікті дамуының айғағы болып есептеледі.
Баланың адамгершілік қасиетінің дамуы қоршаған ортаның еткен әсеріне
байланысты, олар ата – ана және мұғалімдер, басқа да адамдар, олардан
алған әсерін тұлға өзінің жеке басының тәжірибесімен, көзқарасымен
салыстыра отырып бағалайды. Баланың санасына сыртқы жағдайлар әсер
еткеніне байланысты, оның да ол нәрсеге деген көзқарасы қалыптасады.
Осыған байланысты баланың тәрбиесінің негізі қалыптасады, шешім
қабылданады және баланың өз тәрбиесінің адамгершілікті таңдауы
қалыптасады. Мектеп тәрбиесінің бағыты мен баланың іс жүзіндегі тәртібі
сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ тәрбиенің мәні сол, сәйкестікке жетуге тырысу
керек.
Адамгершілік тәрбиесінің процессі керекті бөлшегі – адамгершілік
қағидаларын үйрету, оның мақсаты – балаға адамгершілік принцптерін,
қоғамдық өлшемдерді меңгерту. Адамгершілік принцптерді, өлшемдерді ойлату,
санасына жеткізу оның адамгершілік тәртіптің үлгісін сезінуімен байланысты
және адамгершілік қасиеттерді бағалау мен тәртіпті бағалаумен байланысты.
Адамгершілікті тәрбие жалпы болып есептеледі, оның дұрыс, бұрысын
қоғам мен тұлғаның арақатынасынан байқауға болады. Кез келген қоғамдық –
пайдалы іс - әрекет жасау үшін тұлғаға жинақталған адамгершілік қасиеттер
қажет.
Сондықтан мектепте адамгершілік тәрбиесі ең бірінші адамгершілік
қасиеттерді жинақтауға бағытталған, өйткені ол қандайда болмасын
әлеуметтік іс - әрекетті орындауға байланысты, ең бірінші оқу мен еңбек іс
- әрекеті.
Баланың ойы мен еркін тәрбиелей отырып, мұғалім өзінің адамгершілікті
нәтижеге жетуін үнемі қадағалап отыруы керек. Адамгершілік пен тәртіпті
қалыптастыра отырып, адамгершілік қағидаларын, рухани мұқтаждығын
қалыптасыра отырып, оқытушы сонымен бірге барлық жағына тұлғаға әсер
етеді, ақыл – ой, еңбек, эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыра мақсаттарына
жетеді.
Адамгершілікті даму деңгейі балалардың оқу іс - әрекетінде де жақсы
әсерін тигізеді. Сондықтан балаларды тәрбиелеудің бір міндеті мектепке
дейінгі жаста болады, оларды мектептегі оқуға адамгершілік дайындық жасау
қажет етеді. Оқу іс - әрекетінің өзі, мазмұнының этикалық бағыты, оқу
процессінің әдісі мен ұйымдастыруы бастауыш оқушыларының адамгершілікті
қалыптасуының көзі мен құралы болады. Оқудағы қиыншылықты жеңу тек қана
зиялылық болмысты қажет етпейді, адамгершілікті күш – жігер де қажет.
Оқу процессінде білім алу дәрежесі дамиды, қабылдауы, ықыласы, қиялы,
ойлауы, еске сақтау қабілеті дамиды. Бұл балалардың қоғамдағы өмірде болып
жатқан құбылыстарға деген қызығушылықтарын тәрбиелеуге мүмкіндік береді
(Тәрбие процессіндегі бастауыш оқушыларының адамгершілігінің дамуы 1898-
14).
1.2. Оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің мүмкіншіліктері.
Қазіргі қоғамның халық білімі алдына қойып отырған негізгі
мақсаттарының ішінде белсенді саналы ізденгіш тұлға тәрбиелец міндеті
ерекше тұр.
Бастауыш мектеп жасында оқу іс - әрекеті ерекше рөл атқарады, өйткені
дәл осы уақытта ауысу басталады оқиғалар арқылы өмірді білу ғылыми
зерттеуге бастайды, білім алу тек қана кеңейтілмейді, сондай – ақ
жүеленеді және тереңдетіледі. Оқу іс - әрекеті ғана осы жаста оқушыларға
әр түрлі ақыл – ой адамгершілік мақсаттарға жету тәсіл, жолдарын меңгеруге
мүмкіншілік береді, осы негізде балалардың қоршаған ортамен ара қатынасын
қалыптастыру жүйесі қалыптасады.
Оқу процесінде мектептегі бастауыш балалары біртіндеп педагогикалық
әсер ету нысанасы болады, мұғалімдер бірден және барлық жағдайларда
нәтижеге жете бермейді.
Педогогикалық әсер ету нысанасы болады, егер баланың тәртібінде
өзгерістер болса. Бұл балалардың алған біліміне байланысты, олардың
біліктілігін ұштау, дағдысын, іс - әрекеттің тәсіл, жолдарын меңгеру,
және оқушылардың арақатынасының өзгеруі.
Бастауыш оқушыларының даму процесінде бұл керекті саты , бірақ бұл
жерде баланы көп кідіртуге болмайды.
Тұлғаны қалыптастыру мәселесіне филосовтар, психологтар, педагогтар
көптеген зерттеулер арнаған. Осы мәселе бойынша бірнеше мәселе шығаруға
болады:
- жеке тұлғаның өмірдегі іс – ірекеті дұрыс болады, егер ол
қоршаған ортаға сәйкес өз іс - әрекетін бағыттай алса.
Нақты жүргізілген жұмыстың нәтижесінде тұлғаның іс - әрекетінің
сапасын байқауға болады, оның белсенділігін, мақсатқа жетуге деген
талпынысын, өзінің мүмкіншілігін түсінуі, олрдың өмір талабына сәйкес
келуін бағдарлай алуы. Бұл талаптар өмірден туындайды және өмірде
орындалуы, орындалмауы байқалады.
Оқу барысында бастуыш оқушылары оқу тапсырмасын орындауда, өз тәртібін
қадағалауда бағытталған әрекет жасауды үйренеді. Олардың іс - әрекеті
саналы түрде болады. Әр – түрлі ақыл – ой, адамгершілік мәселелерін шешуде
оқушылар жинаған тәжірибелерін қолданады.
Іс - әрекет жасаушы өз мүмкіншілігін түсінуі керек, білігін өмір
талабына сай пайдалануы керек.
Бұл ерекшеліктердің дамуына оқу іс - әрекетінің компоненттері негіз
болады. Адамның тәртібінің себебі сол жағдайда қажет болады, егер өмір
талабы қажет етсе. Себеп іс - әрекеттің мүмкіншілігі мен керектігін
анықтайды.
Бұл жерді біз оқу барысының құрылымының екінші жағына келеміз – оқу
барысының үш компонентінің бірегейлігіне бастауш оқушыларының қалыптасуы
үшін және, осы бірегейліктің керектігін екі аспектіде қарауға болады.
Біріншісі - әр қайсысының екі басқасының негізінде дамуы. Сондықтан,
оқушының тәртібінің себебі мазмұн, операция жағынан дамуынсыз дұрыс
болмайды, өйткені өз мүмкіншілігін түсіну, қарым – қатынас жасау сәйкес
белгі болуы мүмкін тек сол жағдайда, егер бала нақты мазмұнын меңгерсе,
соның негізінде қажеттілік туындайды, тәсіл жинақталады, қажеттілікті
өтеуге жолдар туындайды.
Осы жағдайда, оқушы оқу процессінің белсенді қатысушысы болады, яғни
оқу іс - әрекетінің нысанасы, сонда ғана ол нақты мазмұн ды меңгереді,
яғни не істеу керек, не үшін керек екенін түсінеді. Қалай істеуді таңдау,
оның білімімен, оның операциялық құрылымын меңгеру және осы іс -
әрекеттің себебін білу деңгейіне қарай анықталады.
Екінші аспект,осы компоненттердің бірегеилігінің мәнін ашатын: осы
күні бастауышта оқу процесі көбінесе білім алуға, оқу жұмысының тәсіл,
жолдарын меңгеруге бағытталған, яғни тірек мағыналы және кейде операциялық
компоненттерге жасалады.
Бұл жағдайда осы процесс барысында ақыл – ой, адамгершілік дамуы жүріп
жатады дейді. Бір жағынан бұл дұрыс та, бірақ бағытталған мағыналы
элементтердің қалыптасуына, кей уақытта төтеден дамыған операциялық,
себептік процесіне кедергі болады, ол оқушының өз мүмкіншілігін толық
пайдалануға, ақыл – ой және адамгершілік дамуына мүмкіншілік бермейді.
Бастауыш оқушыларының адамгершілікті даму мәселесі оқу барысында тағы
үш фактормен байланысты.
Біріншіден, оқушы мектепке келе отырып үй тіршілігінен басқа
қоршаған ортаға ауысады, адамгершілік өлшемдерін де ауысады, оларды
ғылыми түрде, мақсатты бағдар ретінде көреді. Бұл әдебиет, орыс тілі,
табиғаттану сабақтарында іске асырылады. Осындай бағдарлы оқытуда
мұғалімнің бағалауы да әсер етеді сабақ барысында, әңгімелері, сыныптан
тыс жұмысы, т.б.
Екіншіден, оқу барысында балалар ұжымдық іс - әрекет жасайды, онда
олар адамгершілік өлшемдерін меңгереді, оқушылардың бір – бірімен, оқушы
мен мұғалімнің қарым – қатынасын тәртіптейді.
Үшіншіден, факторды айтсақ: қазіргі мектептің жағдайын талдағанда, оқу
бағдарламасын қалыптастыру мәселесі, пәндердің көлемі туралы пікірлер
айтқанда, ең бірінші мектептегі оқыту – ол адамгершілікті тұлға
қалыптастыру делінеді.
Осыған байланысты гуманитарлық ғылымдардың дәрежесін көтеру керек
дейді, жалпы мектеп бағдарламасында. Сол пәндердің мәселе ерекшеліктерінде
емес, оқу іс - -әрекеті дұрыс ұйымдастыруда
Осы іс - әрекет оқушыларда адамгершілік қасиеттерін дамытуда қай
пәнде болсын мүмкіншілік береді. Әрине, ойын, еңбек түрі де бұндай
мүмкіншілік береді, бірақ оқу іс - әрекетінің басымдылығы: ол табиғи –
ғылымдық және адамгершілік нанымды бағытталған түрде қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Осы тұрғыдан қарағанда, мектептегі оқу процесінде оқушылардың ақыл –
ой, адамгершілік дамуының мәселесін шешуге болады, оларды тығыз
байланыстыра отырып шешуге болады. Оқу барысы баланың жеке басының
дамуының факторы болып есептеледі. Бұл процесте білім алуға, баланың мінез
– құлқына әсер етуге жағдай туғызылады.
Мектепте оқуды бастау – баланың тәрбиесі мен дамуындағы жаңа және
маңызды саты. Оқушы болған соң, ол бірінші рет жүйелі, қоғамдық – пайдалы
іске араласады.
Көп маңызды рухани байлықтарды бала бастауыш сыныпта бойына сіңіреді.
Дәл осы уақытта ол жүйелі білімнің негізін алады, адамгершілік келбеті
қалыптасады, мінезі дамиды, еркі қалыптасады. Баланың оқудағы бірінші
қадамы тәрбиелік мәні маңызды. Мұғалім оған тек қана білім беріп қоймайды,
оның қиыншылығы мол міндетті оқуға әкеледі, қиын, бірақ қызықты еңбекке
баулиды.
Қазіргі уақытта бастауыштағы білім, оқушының танымдық жағынан
дамытады, білім алуда белсенділік дағдыларын дамытады алған білімін
жүйелеуге дағдыландырады, өйткені ол өмірде қажет. Ой - өрісінің дамуы,
оқу материалдарды меңгеруді әртүрлі жолдармен жұмыс жасау балалардың
адамгершілік білім меңгеруіне тікелей әсер етеді, оқу процессін
ұйымдастыру, оның әдістері адамгершілік тәжірибе жинауға атсалысады.
Адамгершілікті қалыптастыру мектепте бар сабақтарда іске асырылады.
Бұл тұрғыда басты, басты емес пәндер болмайды. Тек қана мағынасы, әдісі,
оқуды ұйымдастыру, мұғалім, оның жеке тұлғасы, білімі, сенімі
тәрбиелемейді, сабақтағы көңіл – күй, оқытушы мен баланың қарым –
қатынасы, оқушылардың бір – бірімен қарым – қатынасы. Оқушы өзді - өзін де
тәрбиелейді. Оқушының дамудағы белсенділігі, саналылығы, бастаушылығы оқу
барысындағы, ол да өз тәртібін қадағалай алады деген сөз. Бұл тәртіп
адамгершілік өлшемдердің негізінде қалыптасады, олардың оқуға деген
ықыласын білдіреді. Адамгершілік тәрбие үшін оқуды дұрыс ұйымдастыру
маңызды, ұжымда ұйымдастыру оқу іс - әрекеті ұжымдық болады егер танымдық
мақсаттар балалар алдында жалпы бәріне қойылған болса, оны шешу үшін де
ұжымдық ізденіс керек.
Бастауышта арнайы тәсілдер керек балалар оқу мақсаттарын жалпы және
тек соларға арналған екенін түсіну үшін.
Мектеп жасындағы баланың жеке тұлғасының қалыптасуы сол жастағы
балалар ұжымында өтеді. Ұжымның балаға жақсы әсері болады егер ол шамасына
қарай ұжымда өз орны болса. Бұл жағдай баланың өз басының басқаға қажет
екенін сезінуіне, баланың қалыптасқан адамгершілікті өлшемдер мен
принциптерге сәйкес әрекет жасауына жетелейді.
Ұжым оқушыға, бастауыш сыныптағыларға да өз - өзін тәрбиелеуге,
өздігінен оқытуға жетелейді, себеп болады, оларсыз даму, оның ішінде
адамгершілік даму мүмкін емес.
Педагогикалық мақсаттың мәні сонда, бала осыны түсініп, осы бағдар
бойынша әрекет жасайды. Ұжым, ортақ пікір қалыптастыра отырып, баланың
адамгершілігін бағалайды негізінен, олардың қарым – қатынас жасау
өлшемдерін қадағалайды.
Ұжымдағы бала тек мұғалімнің педагогикалық әрекетінің нысанасы ғана
емес, ол өзін өзіде тәрбиелейтін тұлға. Баланың бұндай жағдайы тәрбие
жұмысын ұйымдастыруға да, баланың әрекетінің түрлі жағдайларына мұғалімнің
көзқарасына да әсерін тигізеді оқуда, еңбекте, ойында. Құрбыларының
ұжымында оқушы әлеуметтік тәжірибе жинайды.
Тәрбие жұмысының практикасында балалардың жас ерекшіліктерінің
өзіндік жағын ескере бермейді. Оқушылардың көп уақыты тікелей мұғалімнің
немесе ұжымның бақылауында болады, ал бұл балалардың адамгершілік дамуына
кері әсер етеді, ол кемшіліктер кейін жас өспірім шағында байқалады.
Көптеген қазақ ғалымдары – ағартушылар, жазушылар, ақындар өз
еңбектерінде жастардың адамгершілік тәрбиесіне көңіл бөлген.
Шоқан Уәлихановтың адамгершілік мұраттарының мәні – қоғамдық,
адамгершілік дұшпандарымен күрес қазақ қоғамында, жоғарыдағылардың,
өтірік, надандық қаракетін саралау, өзбасының қамы үшін әрекет
қылушылармен күресу, ар, әділдік, міндет,т.б.,діни надандықпен
күрес.
Қазақ халқының адамгершілікті түсінуінің даму жолы – оның
ағартушылығында. Шоқан Уәлиханов дұрыс айтқан ; тек ғана білім мен білік
адамға әл береді, ағартушылық пен халықтың әл – ауқатын көтеруде үлкен
қару, тек ағартушылық қазақ халқы еркіндік, адамгершілік дамуға әкеледі .
Ыбырай Алтынсаринді біз ағартушы – педагог ретінде білеміз, ғалым,
ақын,прозаик публицист және балалар жазушысы ол. Сенімді түрде айтуға
болады, бұл ұлы адамның барлық іс - әрекеті адамгершіліктің мәні туралы
болды, адамның өмір сүруінің мәні, бақыты туралы, адамгершілікті қарым –
қатынас туралы, тұлғаның жоғары деңгейдегі тәрбиесі туралы.
Адамгершілікті ойлардың маңызды көзі Ыбырай Алтынсарин үшін халық ауыз
әдебиеті болды, онда халықтың өмірі мен тұрмысы, қайғысы мен бақыты,
патриотизімі, әдет – ғұрпы және тұрмыс – салты бейнеленген. Бұл туралы
Қырғыз хрестоматиясында жазылған.
Ыбырай Алтынсаринның хрестоматиясындағы бір тақырып – білім алуға
шақыру. Ол Арнаумен ашылады, онда ғылым, білімнің күші, оның адам
өміріндегі материалдың, рухани мәні туралы айтылған.
Ыбырай Алтынсарин бойынша, адамгершіліктің негізі білім мен тәрбие:
Тек үнемі қамтамассыз етілетін қамқорлық пен адамгершілік тәрбие
қалыптастыру баланы тәрбиелі етеді, жақсы тәрбие алған бала кейін
тәлімді адам болады.
Адамгершілік тәрбиесінің басты құралы – еңбек, ата - ананың үлгісі –
дейді Ыбырай Алтынсарин, Балаларға еңбек тәрбиесін беру – жалқаулық пен
жатыпішерлікке қарсы күрестің құралы.
Ыбырай Алтынсарин адамгершілік тәрбиесінің мазмұнында тәрбиенің қандай
қасиеттерін көреді? Бұл – патриотизм, адамгершілік, адалдық,
қарапайымдылық, әділдік, жауапкершілік.
Абай Құнанбаев арнайы психологиялық – педагогикалық еңбектер жазған
жоқ, педагог – профессорлық жұмыспен айналысқан жоқ, бірақ барлық оның
шығармаларында дидактикалық, адамгершілікті – этикалық өсиеттерді
кездестіруге болады, олар еңбекші халықтың даналығы мен мұратына
негізделген.
Тұлғаның адами өзгеруіне Абай тәрбиенің мәні зор деген :Егер менің
қолымда билік болса, адамды өзгертуге болмайды деген адамның тілін кесер
едім.
Халық арасындағы адалдық, қайырымдылық, адамгершілік қағидаларын Абай
өзінің міндет пен жауапкершілік туралы түсініктерімен байыта білген,
болып жатқан жағдайға байланысты.
Абайдың ойы бойынша еңбек пен халықты ағарту адамгершілік мұратқа жету
құралы. Сондықтан, өткен ғасырларда адамгершілік туралы Шоқан
Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсаринның, Абай Құнанбаевтардың айтқандары, бір
жағынан надандықты, әділетсіздікті, ездікті, жалқаулықты, екінші жағынан
еңбекке деген сүйіспеншілікті, адалдықты, әділдікті жауапкершілікті,
табандылықты білім алуда дәріптегені, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Бірінші тарау.
Бастауыш оқушыларының оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің
психологиялық педагогикалық негізі.
I.1. Бастауыш оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің зерттеуінің
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.2.Оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің
мүмкіншіліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Бірінші тараудың қорытындысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Екінші тарау. Тәжірибелік –эксперименталдық
жұмыстың
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..
II.1.Бақылау және қалыптастыру эксперименттеріне материал
даиындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
II.2. Тәжірибе – эксперименталды жұмыстың материалдарын
өткізу және талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
Екінші тарау бойынша
қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе.
Көкейкесті.
Қазіргі заманда біздің қоғамда адам факторының белсенділігі қоғамның
әрі қарай дамуының шарттарының бірі.
Осыған байланысты, жалпы білім беретін мектептің алдында
жауапкершілігі бар азамат дайындау мақсаты қойылады, олар өздері болып
жатқандарды бағалай білуі және өз іс-әрекетін айналасындағы адамдардың іс-
әрекетіиен сәйкес келетіндей қылу. Бұл мақсатқа жету бір қалыпты өнегелі
қасиеті бар жеке оқушыны қалыптастырумен байланысты.
Бастауш мектептің мәні мен қызметі білім беру жүйесінде басқа білім
беру сатыларымен тек қана ұштасып жатқан жоқ, оның бұл сатыда баланың
қалыптасуы мен дамуына өте зор ықпал етеді.
Осыған байланысты, негізгі міндет болып оқушылардың зиялы, әсерлі,
іскер, коммуникативті дайындығы қоршаған ортамен байланысуы (табиғатпен,
басқа адамдармен, өз өзімен және т. б.) болады.
Бұл көрсетілген нәтижеге жету үшін психикалық жане жеке даму бастауыш
сыныптарда, ең бірінші, бастауышта білім беруде мақсатын түбегейлі өзгерту
қажет: ең бірінші жоспарда мақсат қылып білім, білікті үйрету емес әр пән
бойынша, осы уақытқа дейін болып келгендей, жеке тұлғаны тәрбиелеу керек
білім беру негізінде.
Сондықтан білім беруде басты мақсатты орындау үшін мыналар қажет:
қоршаған ортаға өзіндік көзқарс қалыптастыру, этикалық, эстетикалық және
адами өлшемдерді меңгерту.
Білім беруде бастуыш сатыда ғылыми негізде мазмұнын жаңащалау үшін
дамыта оқыту идеясы қойылып отыр, ол белгілі білік, дағды алуға білім беру
қызметінде, өзіндік қоршағанортаға көзқарас қалыптастыруда, әр түрлі
мәдени бөліктері мен түсінісуде, және жай баланың өзінің шама-шарқына
қапай жетіліп - дамуында қажет болып табылады.
Бастауыш саты – білім беру ісін жеделдетуді қалыптастыру үшін өте
қолайлы кезең, оқушының зиялы болып дамуының негізі болады. Оқу ісінің
мазмұны мақсатты түрде қойылады, мақасатты түрде меңгеру оқушылардың ойын
жүйеге келтіруі, сол бағытта ой қозғауы, жүйелеуі келеді. Осылай жеке
тұлғаның негізгі психологиялық қасиеттері қалыптасады, мысалы еркін отыру,
ой толғау, өзін-өзі бақылау, оқушылар жалпы әдістер меңгереді - өз бетінше
қойылған оқу мақсаттарына жету, өз - өзін бақылау және өз - өзін бағалау.
Расында да қоғамның назарында бастысы адамгершілік тәрбие беру болып
тұр. Қоғамдық өмірдің жан – жақты жедел дамуңына байланысты бұл мәселе
көкейкесті мәселе болып тұр.
Қазіргі мектептің мұғалімдерінің максаты балаларды өз бетінше шешім
қабылдай алатындай қылып тәрбиелеу болып тұр, іс-әректтерінің дұрыс
болуын, өз-өздерін тәрбиелей алатындай қабілеттерін дамыту, өз қадамдарын
бақылай алатындай қылу.
Қазіргі жағдайда, жедел немесе ойда жоқ әлеуметтік – саяси жағдайлар
болып тұратын кезде тәрбие ісі бір талай қиындап тұр, келер ұрпақ бойыны
қоғамдағы өзгеріс кезіндегі кемшіліктерді сіңіріп алып, күннен күнге
қиындық туғызуда тәрбие жөнінде, адамгершілікті тәрбиелеу мәселесі,
өнегелі мәдениет, өнегелі тәрбие бірінші орында тұр, өйткені ол адами
тәрбиесін қалыптастыруда жастардың негізі болып тұр, қазіргі нарықтық
заманда, тек қана дербесті, икемділікті, іскерлікті қажет етпейді, сондай-
ақ жаңа тұлғаны тәрбиелеуді қажет етеді, бойында адамгершілік қасиеті бар,
нарықтық экономикада адамға бейімделетіндей, адамның қажетін өтейтіндей.
Алға жылжу үшін соған сәйкес қоғамның адамгершілікті дамуы жүзеге асып
отыруы керек екені, әсіресе келер ұрпақтың адамгершілік тәрбие алуы керек
екені айдан анық.
Педогогикалық мәселелерді шешуде біз зерттеп жатқан мәселелер
А.М.Архангельскийдің,М.Жұмабаевтың, Н.К.Крупскаяның,А.С.Макаренконың,Ы. Алтын
сариннің еңбектерінде көрініс берді,онда адамгершілік тәрбиенің мағнасын
ашатын негізгі ұғымдардың теориясы берілген,адамгершілік тәрбиенің
принціпі,мазмұны түрі,әдістерінің әрі қарай даму жолдары көрсетілген.
Оқушылардың адамгершілік тәрбиесі мәселесін шешуде
жазушылардың,педагокикалық мұрасы талданған, көрнекті ғалым-педагоктардың
еңбектер бар(М.М.Гей,А.А. Бронидзе, А.А. Калюжный, Т.Ф. Лысенько т.б.).
Бастауыш сыныптардың оқушыларының адамгершілік тәрбиесі-мұғалімнің
күрделі мақсатының бірі.Бұл мәселені шешу үшін мұғалімге тек қана бастауыш
сыныптың пәндерін ғана,оны беру әдістерін ғана біліп қоймай, өз іс-
әрекетін адамгершілікті тәрбие беруге оқыту барысында бағыттауы керек.
Оқыту барысында адамгершілік тәрбиесін беру мәселесін зерттеудугі
көкейкесті мәселе осыған келіп тіреледі.
Ғалымдар Н.И. Болдырев, Ш. Уалиханов, И.С. Макоренко, Л.А. Матвеева,
М. Жұмабаев т.б. адамгершілік тәрбие беруді әр -түрлі аспектіде зерттеген.
Тек қана оқыту барысында адамгершілік тәрбие беру мәселесі зерттелмеген.
Осыған байланысты, біздің зерттеудің мақсаты оқу процессінде адамгершілік
тәрбиесін беруде теорианы тианақтау, және оқыту барысында адамгершілік
тәрбие берудің ғылыми-тиянақты методикасын дайындау.
Бұл мақсатты шешуде біз осы істің теориясна сүйенеміз. Ал қандай
болмасын іс - әрекет мақсатқа жетудегі іс - әрекет. (Г. И. Вергелес)
Зерттеу объектісі – бастуыштың оқушыларының іс - әрекеті.
Зерттейтін пәні – бастауыш оқушыларына оқу барысында адамгершілік
тәрбиесін беру.
Болжау:
Оқу барысында адамгершілік тәрбиесі мынандай жағдайларда беріледі,
егер:
а) оқушылар оқу тапсырмасын орындағанда берілген мақсат бойынша
істейді;
ә) олар тапсырманы түсініп отырып орындайды;
б) алған тәжірибелерін оқу мақсаттарын шешуге қолданады.
Нақты мақсаттар:
а) осы мәселе туралы керекті әдебиетпен танысу;
ә) тәжірибе – эксперименталдымәліметтер дайындау;
б) тәжірибе – эксперименталды жұмыстарын жүргізу және оның нәтижесін
талдау;
в) педогокикалық эксперименттер нәтижесі негізінде методикалық
нұсқаулар дайындау..
Жұмыста төмендегідей педогогокалық зерттеудің әдіс, тәсілдері қолданды
:
а) ғылыми, психологиялық- педогогикалық әдебиеттер оқылды;
ә) бақылау;
б) педогогикалық экксперимент;
в) әңгіме.
Жұмыстың бірінші бөлімі оқу барысында адамгершілік тәрбиесін берудің
теориялық талдауына арналған.
Екінші бөлімінде эксперименталды – тәжірибе жұмысы ашылады.
Соан кеиін қорту және методикалық нұсқаулар.
Жәнеде жұмысқа сабақтардың үзінділері бар материалдары бар қосымша
енді.
I Тарау. Бастауыш оқушыларының оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің
психологиялық – педогогикалық негізі.
I.1. Бастауыш оқушыларының адамгершілік тәрбиесінің зерттеуінің күйі.
Мектеп келешек ұрпақты тәрбиелеу жүйесінде негізгі бөлік болып тұр.
Мектеп алдында келешек ұрпақта еңбекке дайындауға байланысты жауапты
міндеттер тұр, ол еңбектің мәні ғылыми – техникалық революцияға байланысты
өзгереді. Қазіргі оқу процессі оқушылардың тек қана білім алуына
бағытталмайды, сондай-ақ өздігінен жылдам ағыспен келіп жаткан ғылыми және
саяси жаңалықтар арасында жөн таба білуді қажет етеді. Бұл оқыту әдістерін
өмір талабына сай қылуды талап етеді. Мектепте адамгершілік тәрбиесі
еңбекпен тығыз байланыста іске асады. Баланың жас ерекшелігіне байланысты
даму сатысында өзіндік ерекшелігі болады (ол ешқашан бір жақты болмайды).
Бастауыш оқушыларының тәрбиесінде бұндай ерекшелік адамгершілік тәрбиесі
болады: балалар қарапайым адамгершіліктің өлшемін меңгереді, әр-түрлі
жағдайда оны қолданудыүйренеді. Оқу процессы, өндіріс практикасы
адамгершілік тәрбиесімен тығыз байланысты. Қазіргі мектепте, білім
мазмұнының көлемі үлкейген және құрылымы ішкі жағынан қиындаған уақытта,
адамгершілік тәрбиесін беруде оқу процессінің рөлі күшейді. Адамгершілік
түсінік мазмұн жағынан ғылыми білімге негізделген, оны оқушылар пәндерді
оқу арқылы алады. Адамгершілік білімдерінің өзі жалпы оқушының дамуы үшін
нақты пәндерді оқуда алған білімдерінен кем болмайды. Өзіміздің және
шетелдің ғылыми әдебиеттерін зерттеу адамгершілік мұрат туралы, және жеке
тұлғаның адамгершілік белсенділігі туралы түсінік қалыптастыруға
мүмкіншілік береді.
Оқу процесінде адамгершілік білімге жүйелі түрде тарту жүріп
жатады.Оны жинақтаудың маңызды көзі оқушылардың қоршаған ортамен танысуы
болып табылады: туризм, қалаға экскурсия, өндіріске.
Оқушылардың сабақта алған адамгершілік өлшемдері туралы білімі, өз
өмірлерінде байқағандары кеиде әр – түрлі және толық емес болады.
Сондықтан бұл білімдерін қорытындылайтын нақты жұмыс жасалуы керек. Ол
жұмыс әр – түрлі болуы мүмкін: бастауышта мұғалімнің әңгімесі, этикалық
сұхбат.
Оқушылардың адамгершілік білімін қалыптастыру үшін сабақ барысының тек
мазмұны ғана емес, оны ұйымдастыру да маңызды. Н.К.Крупская айтқан адам
оқығанда да, еңбек еткенде де, ұжымда жұмыс істеп үйренуі керек. Ол үшін
білім алудағы жұмысты ұжымдық қылу керек. Сабақ барысында ұжымдық, топтық
жұмысты кез келген пәннен ұйымдастыруға болады, әсіресе еңбек сабағында,
сарамандық, практикалық, факультатифтік жұмыстарда.
Бірақ, айта кету керек, мектеп практикасында бұндай жұмыстар аз
жүргізіледі.
Оқу барысын, бағалауды, оқушылардың білім алудағы, жолдастары туралы
ойларын дұрыс тұжырымдау жұмыстарын жақсы мұғалім балалардың өзінде,
жолдастарының ол бала туралы ойы да оның жақсы жағын мойындайтындай
ұйымдастырады. Бұл баланың ұжымдағы көңіл – күйін жақсартады, ал ол
адамгершілік дамуының жақсы бір шарты.
Оқушылардың адамгершілік тәжірибесі тек қана сабақ барысында
қалыптаспайды. Жеке тұлғаның қалыптасуына, дамуына оның қоғамдық пайдалы
еңбекке қатысуы белсенді ықпал болады. Балалардың шамасы келген еңбек
еліміздің пайдасына кетеді: оқушылар табиғат қорғайды, егін алуға
көмекткседі, т.б. Отаны үшін еткен еңбек арқылы еңбектің өмірдегі маңызын
түсінеді, еңбек адамдарын қадірлеуді үйренеді, халық байлығына
қамқорлықпен қарауды үйренеді. Оқушылар қоғамдық пайдалы жұмыстарға қатыса
отырып, өздеріне адамгершілік және саналы ұжым өмірінің әсерін байқайды.
Қазіргі уақытта мектепте адамгершілік тәрбиесін жүргізу ғылыми түрде
дайындалған бағдарлама бойынша жүргізіледі.
Адамгершілікті қалыптастыру оқу барысында барлық сатысында
жүргізіледі.
Тәрбие жұмысы оқушылар өздері шешім қабылдайтындай әр-түрлі жағдай
туғызу арқылы іске асырылады. Оқушылар үшін адамгершілік жағдайлары қандай
жаста болса да ешқашан үйрету түрінде, немесе бақылау түрінде болмауы
керек, өйткен жағдайда тәрбиелік мәні кетеді.
Адамгершілік тәрбиесінің нәтижесі оқушылардың өз міндеттеріне дұрыс
қарауы, іс-әрекеттің өзіне, басқа адамдармен ара қатынасынан байқалады.
Адамгершілік тәрбиесі үзілмейтін процесс, ол адам туғанынан басталып,
өмір бойы жүргізіледі, адамның мінез – құлқының ережелері мен өлшемдерін
меңгеруге бағыталады.
Бір қарағанда осы үзілмейтін процестің кезеңдерге бөлімбейтін сияқты.
Соған қарамастан, бөлуге болады. Педогогика дәлелдеді, әртүрлі өмір
кезеңдерінде, әртүрлі адамгершілік тәрбие жүргізу үшін мүмкіншіліктер
болады. Сәби, жасөспірім және бозбала, мысалы, әртүрлі тәрбие қадамына
әртүрлі қарайды.
Осы немесе басқа өмір сатысына адамның алған білімі мен жеткен
жетістігі әрі қарай тәрбиесінің жетілуіне тікелей әсер етеді. Жан-жақты
дамыған тұлға қалыптастыруда адамгершілік тәрбиесі басты орын алады,
ойының дамуына, ой - өрісіне үлкен әсер етеді, еңбекке дайындығына, дене
тәрбиесінің дамуына және эстетикалық талғамы мен қызығушылығына.
Адамгершілік тәрбиесінің ерекшелігі сонда, оны өз бетінше жеке тәрбие
процесі қыла алмаущылықта. Адамгершілік келбетті қалыптастыру әртүрлі іс -
әрекет барысында жүргізіледі ( ойын, оқу ), жолдастарымен, өзінен кіші
балалармен, үлкендермен ара – қатынаста қалыптасады. Соған қарамай,
адамгершілік тәрбиесі мақсатты бағдары бар процесс, оның іс - әрекетінің
нақты мазмұн жүйесі, формасы, педогогикалық әдіс, тәсілдері бар.
Адамгершілік тәрбиесінің жүйесіне қарап отырып, бірнеше аспектіге
бөлуге болады. Біріншіден, мұғалім мен оқу ұжымының нақты педогогикалық
міндеттерді шешуде. Тәрбие әсерінің сәйкестігі, сынып ішінде – барлық
оқушылардың іс- әрекетінің бірлігі. Екіешіден, адамгершілік тәрбиесі
арқылы оқу іс - әрекетін қалыптастыру тәсілдерін қолдану. Үшіншіден,
адамгершілік тәрбие деп дәл қазір тәрбиеленіп жатқан адамгершілік
қасиеттерінің өзара байланысы мен өзара әсерін түсіну. Төртіншіден,
адамгершілік тәрбиесінің жүйесі деп баланың өсуі мен ой - өрісінің
дамуының осы немесе басқа тұлғаның қасиетің дамуы деп қарау.
Сабақта үнемі мұғаліммен және достарымен араласқанда балада
адамгершілік қалыптасады, өмірлік тәжірибесі молаяды. Бастауыштың
оқушыларының уайымы, қунышы, ең бірінші оқуға байланысты болады. Сабақта
тәрбие жұмысының негізгі элементтерінің бәрі бір ілесіп әрекет жасайды:
мақсаты, мазмұны, құралы, әдісі, ұйымдастыруы. Сабақта барлық оқу процессі
тәрбиелейді, тәрбиелік сәттер ғана емес.
Сабақта адамгершілік тәрбиесінің тиімділігі не нәрсе қамтамасыз етеді?
Сабақтың мазмұнының ғылымділігі мен саналығы, мұғалімнің жұмысының
әдіс, тәсілдерінің көңіл – күйге қонымдылығы, мұғалімнің жеке басының
адамгершілігі, оның оқытып жатқан материалға көзқарасы және т.б.
Мақалаларды оқып, талдау, әңгімелерді, өлеңдерді, ертегілерді
оқулықтағы, балаларға адамгершілік тәртібі адамдарды түсініп, бағалауға
көмектеседі. Балалар мақалаларды оқып, өз әлдерінше әділдік, адалдық,
жолдастық, достық, қоғамдық міндетке адалдық,адамгершілік және отан
сүйгіштік туралы ой бөліседі.
Сабақта оқушылар арасында үнемі іскерлік, адамгершілік арақатынастар
пайда болып тұрады. Білімді меңгеруде сынып алдында тұрған жалпы
мақсаттарға жетуде, оқушылар бірімен – бірі араласады, әсерін тигізеді.
Сабақтағы оқушылардың іс - әрекетіне байланысты мұғалім көптеген талаптар
қояды: басқаларға кедергі жасамау,бір-бірін ұқыпты тыңдау назар салып,
ортақ жұмысқа қатысу – сол тұрғыдан оқушылардың біліктілігін бағалайды.
Сабақта ортақ жұмыспен айналысқанда оқушыларда ұжымда қалыптасатындай
арақатынастар қалыптасады. Бұл ең біріншіден, әр оқушыдан өз ісіне ортақ
істей қарауға, басқалармен бірге ортақ мақсатқа жетуге тырысуға, бір-
біріне көмектесуге және талап қоя білуге, өзіне сын көзбен қарауға, өзінің
жетістіктері мен кемшіліктеріне оқулық мәліметтері тұрғысынан қарай білуге
үйретеді.
Бұл мүмкіндіктер іске асуы үшін сабақ барысында мұғалім, балалар бір-
бірімен араласытындай жағдай жасауы керек, балалардың тәртібі туралы сабақ
үстіндегі айта беруді азайту керек сияқты.
Балалар бар сабақта да бір – бірімен байланыста бола алады. Балалар
мысалдар, есептер жаттығулар, тапсырмалар ойлап табады белгілі бір
ережеге, оны бір- бірінен сұрайды.
Әркім өзі таңдайды кімге сұрақ қойғысы келсе, не тапсырма бергісі
келсе.
Бір партада отырған жұптар бір – бірінен есептер мен жаттығулардың
шешімін сұрайды. Балаларға тапсырма ойлауды, одан кейін оны карточкаға
жазуды, оны орындау жолдарын ойластыруды,сатылап жазуды тапсырады.
Карточкаларды ортаға салады, тапсырмалар жинағы болып шыға келеді.
Мұғалім балаларға жолдасына міндетті түрде жүгінетіндей де тапсырмалар
береді. Сабақта балалар нәтижелі жұмыс жасап, одан қанағат, қуаныш
туындаса өзіндік ой-өрісінің дамуына әсер етсе, оқушылар бірігіп, тұйықтан
шығып жатса, ол адамгершілік тәрбиеге себін тигізеді.
Тәжірибе көрсеткендей, егер үй тапсырмасының кейбір жерлерін бір топ
балаға берсе, тәрбие мақсатына жетудің тиімді жолы болады екен. Үй жұмысын
топта орындау жеке орындауға қарағанда өзгешелеу. Қайталауға арналған
жаттығулар дидактикалық ойын немесе практикалық тапсырма ретінде болуы
мүмкін.
Бастауыштың оқушыларының жеке тұлғасын қалыптастыруда тәртіптің
негізгі болатын адамгершілік қасиеттерін дамыту ерекше орын алатын мәселе.
Бұл уақытта бала тек қана адамгершілік санатын меңгеріп ғана қоймайды,
ол білімін басқалардың тәртібімен, іс- әрекетімен салыстырады, өз
тәртібімен салыстырады.
Оқу барысында және адамгершілік тәрбиесінде бастауыш балаларының
жоспарлаудың рөлін анықтауға В. В. Хромов, М. Жұмабаев, Л. А. Матвеева, Ы.
Алтынсарин, Ш. Уалиханов, И.И. Лобанова, сияқты ғалымдардың еңбегі
арналған екен.
Өз зерттеулерінде олар тәртіпте адамгершілік жемісінің дамуына,
бағалауға, адамгершілік тәртіпте өзін-өзі бағалауға назар аударған екен.
Мектепте тәрбие процесі сана мен іс- әрекеттің бірегей принцип дейді,
өйткені тұлғаның қасиеттерінің қалыптасуы мен дамуы оның іс-әрекет
жасауына байланысты.
Қандай болсын іс - әрекетте адамгершілік нышаны болады, дейді
Дробницкий О. Г. оның ішінде, оқу іс - әрекеті, психологтар айтқандай ол
үлкен тәрбиелік мүмкіншіліктер береді.
Оқу іс - әрекеті бастауыш оқушылары үшін ең бірінші орында, сондықтан
да бұл іс маңызды, олардың адамгершілік тәрбиесінде.
Осы кезде оқу ісі оқушының дамуына көп әсерін тигізеді, көп жаңа
мәліметтер алуына себепті болады (Божович Л.И., Конникова Т.Е.). Бұл істе
тек қана жаңа білім алынбайды, Тұлғаның адамгершілік қасиеті де дамиды.
Өлшемді процесстің нәтижесінде, оқу тапсырмасын жүйелі міндетті
орындағанда бастауыш оқушыларында адамгершілік білімі қалыптасады, оқу
ісіне тән, адамгершілік қатынас қалыптасады.
Оқу іс - әрекеті, бастауыш оқушыларының жасына қарай басты болып
келеді, білім меңгеруді қамтамасыз етеді, нақты жүйеде, оқушылардың
әртүрлі ой, адамгершілік қажет ететін жағдайларды шешу үшін жолдар,
тәсілдер меңгеруіне мүмкіндік туғызады.
Оқушыларды тәрбиелеу мен оқыту, оларды өмірге, қоғамдық еңбекке
дайындауда шешуші рөл мұғалімге берілген. Мұғалім оқушы үшін адамгершілік,
адал еңбек етудің үлгісі. Қазіргі қоғамның даму кезеңінде әсіресе орын
алып тұрған оқушылардың адамгершілік мәселесі.
Адамгершілік – адамның қоғамдағы іс - әрекетінің өлшемінің негізгі бір
жолы болып есептеледі.
Қоғамдық құбылыстарды сипаттау – ол әлеуметтік басқа жағдайлармен
байланысын анықтау. Қоғамның дамуымен және тарихи өзгерістерге байланысты
адамның өмірі де өзгереді, кебір тарихи кезеңдерде тәрбие мазмұны
түбегейлі өзгереді.
Адамгершілік тәрбиесінің әлеуметтік аспектісі, ең бірінші, қазіргі
кезеңнің дамуымен, біздің қоғамдағы өзгеріспен анықталады.
Адамдық туралы тек қана адамгершілік мұраттар хақында ойламау керек,
шынын айтқанда, қалыптасқан адамгершілікті іс - әрекет бойынша да айтуға
болады.
Тұлғаның адамгершілік тәрбиесі – ең қиын, көп қырлы процесс,
педагогикалық және әлеуметтік құбылыстары бар. Бірақ адамгершілік
тәрбиесінің процессі жекеше. Бұл ерекшелігі туралы кезінде А.С.
Макаренкода айтқан.
Педогогикалық теория бойынша адамгершілік тәрбиесінің процессі
бағытталған, сатыланған оқушылар мен педогогикалық ұжымның іс - әрекетінің
бірегейлігінен тұрады. Педагогикалық іс - әрекет деген ұғымда оқушымен
ұжымның оқу – тәрбие ісінен алған әсер жатады.
Осы әсерлерде, оның нәтижесі де, көзқарас пен тәртіпте байқалады, олар
байланысты және жанама түрде де, тікелей де оқушының жеке басына әсер
етеді. Сондықтан тәрбие процесінің құрылымының маңызды компоненті болып,
А. Н. Леонтьев айтқандай,процестер болып есептеледі, бір – біріне қарама
қарсы келгендей. Олардың бірі, - дейді ол, -заттың тірі жүйеге әсер ету
процесі, екіншісі – сол жүйенің сол әсер ететін нысанамен белсенді
арақатынас жасауы.
Педагогикалық іс - әрекеттің сапалы жағы адамгершілік тәрбие
процесінде оның күші мен табандылығында көрінеді, ал тұлғаның келбеті мен
мінезінің өзгеруінің сапалық жағы оның сенімімен байқалады, әртүрлі іс -
әрекетте, мінезде, тәртіпті байқалады.
Адамгершілік тәрбиеси процессінің ерекшелігі сол, ол ұзақ және
үзіліссіз болады, ол нәтижесін көру біраз уақытты қажет етеді.
Адамгершілік тәрбиесі процессінің белгісі болып жинақтау құрылымы
табылады: тәрбиелік мақсатқа жету аз деңгейден басталып, жоғарырақ
деңгеймен бітеді. Мақсатқа жету үшін, бірте –бірте қиындайтын іс - әрекет
түрлері қолданылады.
Бұл қағида оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты іске асады.
Адамгершілік тәрбиесі процессі тез дамитын және шығармашылық болатын
нәрсе: мұғалімдер ыңғай оған бір нәрсе қосып отырады, тәрбие процессін
ұтымдырақ қолдану үшін, Н.К.Крупская айтқандай, әр ұстаздың сол жанды
материалды білуіне өзі жұмыс жасап жатқанға байланысты, ол оқушыны жақсы
біліп, зерттеп алуы керек.
Адамгершілік қалыптастыруды қамтамасыз ететін, оқушының тұлғасын
дамытатын барлық факторларды үш топқа бөлуге болады: табиғи және
биологиялық, әлеуметтік және педагогикалық. Қоршаған ортамен байланыста,
бағытты әсер ету арқылы оқушы адамгершілікті тәртіптен тәжірибе жинайды.
Бірақ, соған қарамастан тұлғаның адамгершілікті қалыптастыруда
көптеген әлеуметтік жағдайлар және биологиялық факторлар әсер етеді, осы
процессте шешуші рөл бәрібір педагогикалық рөл болады, өйткені ол ең
тиімді.
Адамгершілік тәрбие алған тұлға тек қана адамгершілік білімін алып,
саналы, қоғамдық тәртіптен тәжірибе жинап қоймайды, ол қоршаған ортамен
жеке басының ара қатынасын жасай алатын болады. Адамгершілік тәрбие
процессінде әртүрлі нысанамен ара қатынас туралы айта кеткен жөн, өйткені
сол іс - әрекет, байланысқа оқушылар қатысады
Бұл ара қатынастар педагогикалық іс - әрекеттің нысанасы. (Оқушының
тұлғасының адамгершілікті қалыптасуы. И.С.Морьенко. 10130-34).
Сана, адамгершілік қалыптастұру процессінде білім, наным және
практикалық іс - әрекет, біте қайнасады, адамгершілікті сезім және
адамгершілік қасиеттердің дамуы мен қамтамасыз етілуінде мектептің рөлі
маңызды. Адам дәл мектеп жасында тек адамгершілік қағидаларын үйреніп қана
қоймай, тәртіп туралы, еңбекке деген көзқарас, болашақ мамандығы туралы
ойлап қана қоймай, оны жүзеге асыруы керек.
Адамгершілік әр адамға тек адамгершілік қағидаларын орындау ғана емес,
менмендікпен, жеке басының мүддесін ойлаумен, талан – таражға
салушылықпен, әділетсіздікпен күрксуі керек. Ол өскелең ұрпақта
қоғамшылдық, белсенділік тәрбиелеу керек, ол тек қана тұлға тәрбиелемей
олардың қоршаған ортаны дамытуға себі тиетіндей қылу керек.
Оқушы тәрбиесі жан – жақты тәрбиеленген тұлғаны қалыптастыруды
көздейді. Адамгершілік тәрбиесі тұлғаға жан – жақты әсер ете алатын
болғанан кейін тәрбиенің көзі болып тұр.
Тәрбиенің бір мақсаты – баланың іс - әрекетін дұрыс ұйымдастыру. Іс –
әрекет барысында адамгершілік қасиеттер қалыптасады, олар іс - әрекеттің
мақсаты мен негізінің өзгеруіне әсер тигізеді, ол адамгершілік өлшемдері
мен байлыктарын меңгеруге әсер етеді. Адамның іс - әрекеті оның
адамгершілікті дамуының айғағы болып есептеледі.
Баланың адамгершілік қасиетінің дамуы қоршаған ортаның еткен әсеріне
байланысты, олар ата – ана және мұғалімдер, басқа да адамдар, олардан
алған әсерін тұлға өзінің жеке басының тәжірибесімен, көзқарасымен
салыстыра отырып бағалайды. Баланың санасына сыртқы жағдайлар әсер
еткеніне байланысты, оның да ол нәрсеге деген көзқарасы қалыптасады.
Осыған байланысты баланың тәрбиесінің негізі қалыптасады, шешім
қабылданады және баланың өз тәрбиесінің адамгершілікті таңдауы
қалыптасады. Мектеп тәрбиесінің бағыты мен баланың іс жүзіндегі тәртібі
сәйкес келмеуі мүмкін, бірақ тәрбиенің мәні сол, сәйкестікке жетуге тырысу
керек.
Адамгершілік тәрбиесінің процессі керекті бөлшегі – адамгершілік
қағидаларын үйрету, оның мақсаты – балаға адамгершілік принцптерін,
қоғамдық өлшемдерді меңгерту. Адамгершілік принцптерді, өлшемдерді ойлату,
санасына жеткізу оның адамгершілік тәртіптің үлгісін сезінуімен байланысты
және адамгершілік қасиеттерді бағалау мен тәртіпті бағалаумен байланысты.
Адамгершілікті тәрбие жалпы болып есептеледі, оның дұрыс, бұрысын
қоғам мен тұлғаның арақатынасынан байқауға болады. Кез келген қоғамдық –
пайдалы іс - әрекет жасау үшін тұлғаға жинақталған адамгершілік қасиеттер
қажет.
Сондықтан мектепте адамгершілік тәрбиесі ең бірінші адамгершілік
қасиеттерді жинақтауға бағытталған, өйткені ол қандайда болмасын
әлеуметтік іс - әрекетті орындауға байланысты, ең бірінші оқу мен еңбек іс
- әрекеті.
Баланың ойы мен еркін тәрбиелей отырып, мұғалім өзінің адамгершілікті
нәтижеге жетуін үнемі қадағалап отыруы керек. Адамгершілік пен тәртіпті
қалыптастыра отырып, адамгершілік қағидаларын, рухани мұқтаждығын
қалыптасыра отырып, оқытушы сонымен бірге барлық жағына тұлғаға әсер
етеді, ақыл – ой, еңбек, эстетикалық тәрбиесін жүзеге асыра мақсаттарына
жетеді.
Адамгершілікті даму деңгейі балалардың оқу іс - әрекетінде де жақсы
әсерін тигізеді. Сондықтан балаларды тәрбиелеудің бір міндеті мектепке
дейінгі жаста болады, оларды мектептегі оқуға адамгершілік дайындық жасау
қажет етеді. Оқу іс - әрекетінің өзі, мазмұнының этикалық бағыты, оқу
процессінің әдісі мен ұйымдастыруы бастауыш оқушыларының адамгершілікті
қалыптасуының көзі мен құралы болады. Оқудағы қиыншылықты жеңу тек қана
зиялылық болмысты қажет етпейді, адамгершілікті күш – жігер де қажет.
Оқу процессінде білім алу дәрежесі дамиды, қабылдауы, ықыласы, қиялы,
ойлауы, еске сақтау қабілеті дамиды. Бұл балалардың қоғамдағы өмірде болып
жатқан құбылыстарға деген қызығушылықтарын тәрбиелеуге мүмкіндік береді
(Тәрбие процессіндегі бастауыш оқушыларының адамгершілігінің дамуы 1898-
14).
1.2. Оқу барысындағы адамгершілік тәрбиесінің мүмкіншіліктері.
Қазіргі қоғамның халық білімі алдына қойып отырған негізгі
мақсаттарының ішінде белсенді саналы ізденгіш тұлға тәрбиелец міндеті
ерекше тұр.
Бастауыш мектеп жасында оқу іс - әрекеті ерекше рөл атқарады, өйткені
дәл осы уақытта ауысу басталады оқиғалар арқылы өмірді білу ғылыми
зерттеуге бастайды, білім алу тек қана кеңейтілмейді, сондай – ақ
жүеленеді және тереңдетіледі. Оқу іс - әрекеті ғана осы жаста оқушыларға
әр түрлі ақыл – ой адамгершілік мақсаттарға жету тәсіл, жолдарын меңгеруге
мүмкіншілік береді, осы негізде балалардың қоршаған ортамен ара қатынасын
қалыптастыру жүйесі қалыптасады.
Оқу процесінде мектептегі бастауыш балалары біртіндеп педагогикалық
әсер ету нысанасы болады, мұғалімдер бірден және барлық жағдайларда
нәтижеге жете бермейді.
Педогогикалық әсер ету нысанасы болады, егер баланың тәртібінде
өзгерістер болса. Бұл балалардың алған біліміне байланысты, олардың
біліктілігін ұштау, дағдысын, іс - әрекеттің тәсіл, жолдарын меңгеру,
және оқушылардың арақатынасының өзгеруі.
Бастауыш оқушыларының даму процесінде бұл керекті саты , бірақ бұл
жерде баланы көп кідіртуге болмайды.
Тұлғаны қалыптастыру мәселесіне филосовтар, психологтар, педагогтар
көптеген зерттеулер арнаған. Осы мәселе бойынша бірнеше мәселе шығаруға
болады:
- жеке тұлғаның өмірдегі іс – ірекеті дұрыс болады, егер ол
қоршаған ортаға сәйкес өз іс - әрекетін бағыттай алса.
Нақты жүргізілген жұмыстың нәтижесінде тұлғаның іс - әрекетінің
сапасын байқауға болады, оның белсенділігін, мақсатқа жетуге деген
талпынысын, өзінің мүмкіншілігін түсінуі, олрдың өмір талабына сәйкес
келуін бағдарлай алуы. Бұл талаптар өмірден туындайды және өмірде
орындалуы, орындалмауы байқалады.
Оқу барысында бастуыш оқушылары оқу тапсырмасын орындауда, өз тәртібін
қадағалауда бағытталған әрекет жасауды үйренеді. Олардың іс - әрекеті
саналы түрде болады. Әр – түрлі ақыл – ой, адамгершілік мәселелерін шешуде
оқушылар жинаған тәжірибелерін қолданады.
Іс - әрекет жасаушы өз мүмкіншілігін түсінуі керек, білігін өмір
талабына сай пайдалануы керек.
Бұл ерекшеліктердің дамуына оқу іс - әрекетінің компоненттері негіз
болады. Адамның тәртібінің себебі сол жағдайда қажет болады, егер өмір
талабы қажет етсе. Себеп іс - әрекеттің мүмкіншілігі мен керектігін
анықтайды.
Бұл жерді біз оқу барысының құрылымының екінші жағына келеміз – оқу
барысының үш компонентінің бірегейлігіне бастауш оқушыларының қалыптасуы
үшін және, осы бірегейліктің керектігін екі аспектіде қарауға болады.
Біріншісі - әр қайсысының екі басқасының негізінде дамуы. Сондықтан,
оқушының тәртібінің себебі мазмұн, операция жағынан дамуынсыз дұрыс
болмайды, өйткені өз мүмкіншілігін түсіну, қарым – қатынас жасау сәйкес
белгі болуы мүмкін тек сол жағдайда, егер бала нақты мазмұнын меңгерсе,
соның негізінде қажеттілік туындайды, тәсіл жинақталады, қажеттілікті
өтеуге жолдар туындайды.
Осы жағдайда, оқушы оқу процессінің белсенді қатысушысы болады, яғни
оқу іс - әрекетінің нысанасы, сонда ғана ол нақты мазмұн ды меңгереді,
яғни не істеу керек, не үшін керек екенін түсінеді. Қалай істеуді таңдау,
оның білімімен, оның операциялық құрылымын меңгеру және осы іс -
әрекеттің себебін білу деңгейіне қарай анықталады.
Екінші аспект,осы компоненттердің бірегеилігінің мәнін ашатын: осы
күні бастауышта оқу процесі көбінесе білім алуға, оқу жұмысының тәсіл,
жолдарын меңгеруге бағытталған, яғни тірек мағыналы және кейде операциялық
компоненттерге жасалады.
Бұл жағдайда осы процесс барысында ақыл – ой, адамгершілік дамуы жүріп
жатады дейді. Бір жағынан бұл дұрыс та, бірақ бағытталған мағыналы
элементтердің қалыптасуына, кей уақытта төтеден дамыған операциялық,
себептік процесіне кедергі болады, ол оқушының өз мүмкіншілігін толық
пайдалануға, ақыл – ой және адамгершілік дамуына мүмкіншілік бермейді.
Бастауыш оқушыларының адамгершілікті даму мәселесі оқу барысында тағы
үш фактормен байланысты.
Біріншіден, оқушы мектепке келе отырып үй тіршілігінен басқа
қоршаған ортаға ауысады, адамгершілік өлшемдерін де ауысады, оларды
ғылыми түрде, мақсатты бағдар ретінде көреді. Бұл әдебиет, орыс тілі,
табиғаттану сабақтарында іске асырылады. Осындай бағдарлы оқытуда
мұғалімнің бағалауы да әсер етеді сабақ барысында, әңгімелері, сыныптан
тыс жұмысы, т.б.
Екіншіден, оқу барысында балалар ұжымдық іс - әрекет жасайды, онда
олар адамгершілік өлшемдерін меңгереді, оқушылардың бір – бірімен, оқушы
мен мұғалімнің қарым – қатынасын тәртіптейді.
Үшіншіден, факторды айтсақ: қазіргі мектептің жағдайын талдағанда, оқу
бағдарламасын қалыптастыру мәселесі, пәндердің көлемі туралы пікірлер
айтқанда, ең бірінші мектептегі оқыту – ол адамгершілікті тұлға
қалыптастыру делінеді.
Осыған байланысты гуманитарлық ғылымдардың дәрежесін көтеру керек
дейді, жалпы мектеп бағдарламасында. Сол пәндердің мәселе ерекшеліктерінде
емес, оқу іс - -әрекеті дұрыс ұйымдастыруда
Осы іс - әрекет оқушыларда адамгершілік қасиеттерін дамытуда қай
пәнде болсын мүмкіншілік береді. Әрине, ойын, еңбек түрі де бұндай
мүмкіншілік береді, бірақ оқу іс - әрекетінің басымдылығы: ол табиғи –
ғылымдық және адамгершілік нанымды бағытталған түрде қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Осы тұрғыдан қарағанда, мектептегі оқу процесінде оқушылардың ақыл –
ой, адамгершілік дамуының мәселесін шешуге болады, оларды тығыз
байланыстыра отырып шешуге болады. Оқу барысы баланың жеке басының
дамуының факторы болып есептеледі. Бұл процесте білім алуға, баланың мінез
– құлқына әсер етуге жағдай туғызылады.
Мектепте оқуды бастау – баланың тәрбиесі мен дамуындағы жаңа және
маңызды саты. Оқушы болған соң, ол бірінші рет жүйелі, қоғамдық – пайдалы
іске араласады.
Көп маңызды рухани байлықтарды бала бастауыш сыныпта бойына сіңіреді.
Дәл осы уақытта ол жүйелі білімнің негізін алады, адамгершілік келбеті
қалыптасады, мінезі дамиды, еркі қалыптасады. Баланың оқудағы бірінші
қадамы тәрбиелік мәні маңызды. Мұғалім оған тек қана білім беріп қоймайды,
оның қиыншылығы мол міндетті оқуға әкеледі, қиын, бірақ қызықты еңбекке
баулиды.
Қазіргі уақытта бастауыштағы білім, оқушының танымдық жағынан
дамытады, білім алуда белсенділік дағдыларын дамытады алған білімін
жүйелеуге дағдыландырады, өйткені ол өмірде қажет. Ой - өрісінің дамуы,
оқу материалдарды меңгеруді әртүрлі жолдармен жұмыс жасау балалардың
адамгершілік білім меңгеруіне тікелей әсер етеді, оқу процессін
ұйымдастыру, оның әдістері адамгершілік тәжірибе жинауға атсалысады.
Адамгершілікті қалыптастыру мектепте бар сабақтарда іске асырылады.
Бұл тұрғыда басты, басты емес пәндер болмайды. Тек қана мағынасы, әдісі,
оқуды ұйымдастыру, мұғалім, оның жеке тұлғасы, білімі, сенімі
тәрбиелемейді, сабақтағы көңіл – күй, оқытушы мен баланың қарым –
қатынасы, оқушылардың бір – бірімен қарым – қатынасы. Оқушы өзді - өзін де
тәрбиелейді. Оқушының дамудағы белсенділігі, саналылығы, бастаушылығы оқу
барысындағы, ол да өз тәртібін қадағалай алады деген сөз. Бұл тәртіп
адамгершілік өлшемдердің негізінде қалыптасады, олардың оқуға деген
ықыласын білдіреді. Адамгершілік тәрбие үшін оқуды дұрыс ұйымдастыру
маңызды, ұжымда ұйымдастыру оқу іс - әрекеті ұжымдық болады егер танымдық
мақсаттар балалар алдында жалпы бәріне қойылған болса, оны шешу үшін де
ұжымдық ізденіс керек.
Бастауышта арнайы тәсілдер керек балалар оқу мақсаттарын жалпы және
тек соларға арналған екенін түсіну үшін.
Мектеп жасындағы баланың жеке тұлғасының қалыптасуы сол жастағы
балалар ұжымында өтеді. Ұжымның балаға жақсы әсері болады егер ол шамасына
қарай ұжымда өз орны болса. Бұл жағдай баланың өз басының басқаға қажет
екенін сезінуіне, баланың қалыптасқан адамгершілікті өлшемдер мен
принциптерге сәйкес әрекет жасауына жетелейді.
Ұжым оқушыға, бастауыш сыныптағыларға да өз - өзін тәрбиелеуге,
өздігінен оқытуға жетелейді, себеп болады, оларсыз даму, оның ішінде
адамгершілік даму мүмкін емес.
Педагогикалық мақсаттың мәні сонда, бала осыны түсініп, осы бағдар
бойынша әрекет жасайды. Ұжым, ортақ пікір қалыптастыра отырып, баланың
адамгершілігін бағалайды негізінен, олардың қарым – қатынас жасау
өлшемдерін қадағалайды.
Ұжымдағы бала тек мұғалімнің педагогикалық әрекетінің нысанасы ғана
емес, ол өзін өзіде тәрбиелейтін тұлға. Баланың бұндай жағдайы тәрбие
жұмысын ұйымдастыруға да, баланың әрекетінің түрлі жағдайларына мұғалімнің
көзқарасына да әсерін тигізеді оқуда, еңбекте, ойында. Құрбыларының
ұжымында оқушы әлеуметтік тәжірибе жинайды.
Тәрбие жұмысының практикасында балалардың жас ерекшіліктерінің
өзіндік жағын ескере бермейді. Оқушылардың көп уақыты тікелей мұғалімнің
немесе ұжымның бақылауында болады, ал бұл балалардың адамгершілік дамуына
кері әсер етеді, ол кемшіліктер кейін жас өспірім шағында байқалады.
Көптеген қазақ ғалымдары – ағартушылар, жазушылар, ақындар өз
еңбектерінде жастардың адамгершілік тәрбиесіне көңіл бөлген.
Шоқан Уәлихановтың адамгершілік мұраттарының мәні – қоғамдық,
адамгершілік дұшпандарымен күрес қазақ қоғамында, жоғарыдағылардың,
өтірік, надандық қаракетін саралау, өзбасының қамы үшін әрекет
қылушылармен күресу, ар, әділдік, міндет,т.б.,діни надандықпен
күрес.
Қазақ халқының адамгершілікті түсінуінің даму жолы – оның
ағартушылығында. Шоқан Уәлиханов дұрыс айтқан ; тек ғана білім мен білік
адамға әл береді, ағартушылық пен халықтың әл – ауқатын көтеруде үлкен
қару, тек ағартушылық қазақ халқы еркіндік, адамгершілік дамуға әкеледі .
Ыбырай Алтынсаринді біз ағартушы – педагог ретінде білеміз, ғалым,
ақын,прозаик публицист және балалар жазушысы ол. Сенімді түрде айтуға
болады, бұл ұлы адамның барлық іс - әрекеті адамгершіліктің мәні туралы
болды, адамның өмір сүруінің мәні, бақыты туралы, адамгершілікті қарым –
қатынас туралы, тұлғаның жоғары деңгейдегі тәрбиесі туралы.
Адамгершілікті ойлардың маңызды көзі Ыбырай Алтынсарин үшін халық ауыз
әдебиеті болды, онда халықтың өмірі мен тұрмысы, қайғысы мен бақыты,
патриотизімі, әдет – ғұрпы және тұрмыс – салты бейнеленген. Бұл туралы
Қырғыз хрестоматиясында жазылған.
Ыбырай Алтынсаринның хрестоматиясындағы бір тақырып – білім алуға
шақыру. Ол Арнаумен ашылады, онда ғылым, білімнің күші, оның адам
өміріндегі материалдың, рухани мәні туралы айтылған.
Ыбырай Алтынсарин бойынша, адамгершіліктің негізі білім мен тәрбие:
Тек үнемі қамтамассыз етілетін қамқорлық пен адамгершілік тәрбие
қалыптастыру баланы тәрбиелі етеді, жақсы тәрбие алған бала кейін
тәлімді адам болады.
Адамгершілік тәрбиесінің басты құралы – еңбек, ата - ананың үлгісі –
дейді Ыбырай Алтынсарин, Балаларға еңбек тәрбиесін беру – жалқаулық пен
жатыпішерлікке қарсы күрестің құралы.
Ыбырай Алтынсарин адамгершілік тәрбиесінің мазмұнында тәрбиенің қандай
қасиеттерін көреді? Бұл – патриотизм, адамгершілік, адалдық,
қарапайымдылық, әділдік, жауапкершілік.
Абай Құнанбаев арнайы психологиялық – педагогикалық еңбектер жазған
жоқ, педагог – профессорлық жұмыспен айналысқан жоқ, бірақ барлық оның
шығармаларында дидактикалық, адамгершілікті – этикалық өсиеттерді
кездестіруге болады, олар еңбекші халықтың даналығы мен мұратына
негізделген.
Тұлғаның адами өзгеруіне Абай тәрбиенің мәні зор деген :Егер менің
қолымда билік болса, адамды өзгертуге болмайды деген адамның тілін кесер
едім.
Халық арасындағы адалдық, қайырымдылық, адамгершілік қағидаларын Абай
өзінің міндет пен жауапкершілік туралы түсініктерімен байыта білген,
болып жатқан жағдайға байланысты.
Абайдың ойы бойынша еңбек пен халықты ағарту адамгершілік мұратқа жету
құралы. Сондықтан, өткен ғасырларда адамгершілік туралы Шоқан
Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсаринның, Абай Құнанбаевтардың айтқандары, бір
жағынан надандықты, әділетсіздікті, ездікті, жалқаулықты, екінші жағынан
еңбекке деген сүйіспеншілікті, адалдықты, әділдікті жауапкершілікті,
табандылықты білім алуда дәріптегені, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz