Көне қытай тілі және қазіргі қытай тілінің қытай әдебиетіне ықпалы
КІРІСПЕ(Жұмыстың жалпы сипаттамасы) ... ... 4
1 ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕ ҚОЛДАНҒАН ТІЛДЕР
1.1 Көне қытай әдеби тілі.Вэньянь ... ... ... .6
1.2 Жаңа заман қытай әдеби тілі . Байхуа ... ... ... ... 14
2 XIX ҒАСЫР МЕН XX ҒАСЫРДАҒЫ ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ЖАҢА ӘДЕБИ ТІЛ РЕФОРМАСЫ
2.1. 5.май жастар көтерілісінің жаңа заман қытай әдебиетіне ықпалы ... ... ... .22
2.2. Таяу заман осы заман әдебиеті және таяу заман, осы заман әдеби тілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ..53
1 ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕ ҚОЛДАНҒАН ТІЛДЕР
1.1 Көне қытай әдеби тілі.Вэньянь ... ... ... .6
1.2 Жаңа заман қытай әдеби тілі . Байхуа ... ... ... ... 14
2 XIX ҒАСЫР МЕН XX ҒАСЫРДАҒЫ ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ЖАҢА ӘДЕБИ ТІЛ РЕФОРМАСЫ
2.1. 5.май жастар көтерілісінің жаңа заман қытай әдебиетіне ықпалы ... ... ... .22
2.2. Таяу заман осы заман әдебиеті және таяу заман, осы заман әдеби тілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ..53
Қытай тілі – көне тіл және бай өркениетті тілдердің бірі. Қытай тілі - сино -тибет (қытай - тибет) тілі отбасының маңызды окілі. Қытай тілінде елдің 90% сөйлейді, сонымен қатар тіл Индонезияда, Лаоста, Въетнамда, Камбоджада, Мьянмада, Малайзияда, Тайландта, Сингапурда және де 1989 жылы көрсеткіш бойынша қытай тілінде сөйлесушілер саны «үлкен» қытайды қоспағанда Тайвань, Макао (Аомын) және Ганконг (бүгінде Сянгах ҚХР құрамында) елдерінде 500 млн-ға жетті [3.115]
Қытай жазба тілінде көптеген ғасырлар бойы көршілес Корей және Жапония секілді туыстас емес тілдер қолданып келді.
Қытай тілі - қытай ұлтының қалыптасуымен дамыған тілі, әрі қытай халқының қалыптасуына қытай мәдениетінің таралуына үлкен үлес қосқан.
Қытай халқының тұрғындары көп болып қытай тіліні қолданғандықтан, қытай тілі мемлекеттік әрбір ұлт арасындағы ортақ қарым - қатынас тіліне айналды.
Сондай - ақ әлемдегі тұрғындардың кәсіби қолданатын тілі. Қазіргі қытай тілі таяу заман қытай тілінің мұрагері.
Ол Пекин тілі бейнелейтін сол диалектінің негізінде қалыптасып дамыған. Қытай әдебиеті әлемде ерекше орында турады. Өйткені, қытай әдебиеті өте ұзақ және біз қытай әдебиетінен көптеген философиялық ағымдар, дүниеге көзқарастарды таба аламыз. Қытай әдебиетінің ақындарын бүкіл дүние таниды. Біз Конфуций, Сыма Цянь, Ли Бай, Ду Фу, Ван Вэй, Лу Шун сияқты жазушыларды естігенбіз. Өйткені олар «Ши Цзин», «Батысқа сапар», «Үш патшалық қиссасы», деген сияқты шығармалардың авторлары. Әдебиеті ұзақ болғандықтан қытай әдебиеті дәуірлерге бөлінеді. Қытай әдебиеті 3 үлкен дәуірге бөлінеді: Көне дәуір әдебиеті, Жаңа дәуір әдебиеті, Осы заман дәуірі әдебиеті. Біздің диплом жұмысымыздың негізгі тақырыбының өзектілігі халықтық тілдің жаңа заман қытай әдебиетіне болған әсерін түсіндіру.
Қытай жазба тілінде көптеген ғасырлар бойы көршілес Корей және Жапония секілді туыстас емес тілдер қолданып келді.
Қытай тілі - қытай ұлтының қалыптасуымен дамыған тілі, әрі қытай халқының қалыптасуына қытай мәдениетінің таралуына үлкен үлес қосқан.
Қытай халқының тұрғындары көп болып қытай тіліні қолданғандықтан, қытай тілі мемлекеттік әрбір ұлт арасындағы ортақ қарым - қатынас тіліне айналды.
Сондай - ақ әлемдегі тұрғындардың кәсіби қолданатын тілі. Қазіргі қытай тілі таяу заман қытай тілінің мұрагері.
Ол Пекин тілі бейнелейтін сол диалектінің негізінде қалыптасып дамыған. Қытай әдебиеті әлемде ерекше орында турады. Өйткені, қытай әдебиеті өте ұзақ және біз қытай әдебиетінен көптеген философиялық ағымдар, дүниеге көзқарастарды таба аламыз. Қытай әдебиетінің ақындарын бүкіл дүние таниды. Біз Конфуций, Сыма Цянь, Ли Бай, Ду Фу, Ван Вэй, Лу Шун сияқты жазушыларды естігенбіз. Өйткені олар «Ши Цзин», «Батысқа сапар», «Үш патшалық қиссасы», деген сияқты шығармалардың авторлары. Әдебиеті ұзақ болғандықтан қытай әдебиеті дәуірлерге бөлінеді. Қытай әдебиеті 3 үлкен дәуірге бөлінеді: Көне дәуір әдебиеті, Жаңа дәуір әдебиеті, Осы заман дәуірі әдебиеті. Біздің диплом жұмысымыздың негізгі тақырыбының өзектілігі халықтық тілдің жаңа заман қытай әдебиетіне болған әсерін түсіндіру.
1. «XX ғасырдағы қазақ әдеби тілі», Тілдерді дамыту департаменті, Астана 2000 жыл. 337 бет.
2. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» ІІІ басылым, Алматы, «Санат», 1993 жыл, 488-бет.
3. Б.Исаенко, Н.Коротков, И.Саветов – Чэнь «Учебник китайского языка», издательство литературы на иностранных языках, Москва 1957 год. 540 стр.
4. Ф.П.Филин «Что такое литературный язык? » // вопросы языкознания. 1979,300.
5. Краткий русско-китайский и китайско-русский словарь. Москва «Вече» 2007. 358 стр.
6. Ә. Хасенов «Тіл білімі», Алмаиы «Санат» 2003ж, 220 б.
7. Е. И. Шутова «Синтаксис современного китайского языка», Москва «Наука» 1991г, 202стр.
8. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері», Алматы 2002ж, 320б.
9. Ә. Хасенов «Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері», Алматы «Мектеп» 1985ж, 220б.
10. «Краткий русско-китайский и китайско-русский словарь», Москва «Вече» 2007г, 358стр.
11. «ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі», Тілдерді дамыту депортаменті, Астана 2000 ж, 337б.
12. Б.Исаенко, Н.Коротков, И.Советов – Чэнь «Учебник китайского языка», издательство литературы на иностранных языках, Москва 1957 год. 540 стр.
13. «Китайская философия»
14. Шинцзин перевод с китайского А.А.Штукина М.,1987г.
15. Ши Цзин. Гоюй чжуцзе («канон стихов» с коментариями на байхуа). Шанхай, 1934г.
16. 1958. Литература древнего Китая. М,. 1969г, стр 97-126, 283-5
17. Новейшая история китая 1917-1927г. Издательство «Наук» Москва 1983 г. Авторы: М.И.Сладковский, В.И.Голунин.
18. Китайская литература. Авторы: Н.Т.Федоренко, Москва 1956 г.
19. Художественная литература, авторы: А.В.Мелискитов Москва 1930 г.
20. Қазақ Совет энциклопедиясы 6 том, Алматы 1999ж.
21. Пың-Диңан (彭定安) : «迅» , «走向迅世界» ;
22. Чың-Джыджуң (程致中) : «找 糖 家园 -思想 者迅», «牙城 空的 －迅»
23. Қытай әдебиет энциклопедиясы, Пекин, «Ұлттар» баспасы, 1987 жыл.
24. Қытай әдебиет тарихы, Хуаң Шю, 1998 жыл.
25. Қытай әдебиетінің жалпы тарихы, Шаңхай, 1995 жыл.
26. Русско-китайский и китайско-русский словарь, издательство «Шаньу иньшугуань», Москва, 2003 год.
27. Орысша-қытайша түсіндірмелі сөздік, Шаңхай, 1984 жыл.
28. Уаң Яо («中国 代文学及 ，野草 故事新，争»);
29. ЧяньЛичунь : «走当代的迅», «心的探», «迅作品十五»
30. Ли Фэй «迅小 的 稿»;
31. Қытай әдебиет зерттемелері, Пекин, 1998 жыл.
32. Қытай әдебиет тарихы, Шаңхай, 1987 жыл.
33. Қытай әдебиетінің жалпы тарихы 1997 жыл.
34. Қытай әдебиет тарихы, Пекин баспасы 1998 жыл.
35. Қытай очерктер таңдамалы жинағы Шаңхай баспасы, 1996 жыл.
36. Қытай таңдамалы өлеңдер жинағы Шаңхай баспасы, 1996 жыл.
37. Қытай энциклопедиясы (Шаңхай сөздік шығару баспасы) , 1984 жыл.
38. Қытай әдебиет зерттемелері, Пекин баспасы. 1998 жыл.
39. www.google.kz
40. www.baidu.com
41. www.yandex.ru
2. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері» ІІІ басылым, Алматы, «Санат», 1993 жыл, 488-бет.
3. Б.Исаенко, Н.Коротков, И.Саветов – Чэнь «Учебник китайского языка», издательство литературы на иностранных языках, Москва 1957 год. 540 стр.
4. Ф.П.Филин «Что такое литературный язык? » // вопросы языкознания. 1979,300.
5. Краткий русско-китайский и китайско-русский словарь. Москва «Вече» 2007. 358 стр.
6. Ә. Хасенов «Тіл білімі», Алмаиы «Санат» 2003ж, 220 б.
7. Е. И. Шутова «Синтаксис современного китайского языка», Москва «Наука» 1991г, 202стр.
8. К. Аханов «Тіл білімінің негіздері», Алматы 2002ж, 320б.
9. Ә. Хасенов «Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері», Алматы «Мектеп» 1985ж, 220б.
10. «Краткий русско-китайский и китайско-русский словарь», Москва «Вече» 2007г, 358стр.
11. «ХХ ғасырдағы қазақ әдеби тілі», Тілдерді дамыту депортаменті, Астана 2000 ж, 337б.
12. Б.Исаенко, Н.Коротков, И.Советов – Чэнь «Учебник китайского языка», издательство литературы на иностранных языках, Москва 1957 год. 540 стр.
13. «Китайская философия»
14. Шинцзин перевод с китайского А.А.Штукина М.,1987г.
15. Ши Цзин. Гоюй чжуцзе («канон стихов» с коментариями на байхуа). Шанхай, 1934г.
16. 1958. Литература древнего Китая. М,. 1969г, стр 97-126, 283-5
17. Новейшая история китая 1917-1927г. Издательство «Наук» Москва 1983 г. Авторы: М.И.Сладковский, В.И.Голунин.
18. Китайская литература. Авторы: Н.Т.Федоренко, Москва 1956 г.
19. Художественная литература, авторы: А.В.Мелискитов Москва 1930 г.
20. Қазақ Совет энциклопедиясы 6 том, Алматы 1999ж.
21. Пың-Диңан (彭定安) : «迅» , «走向迅世界» ;
22. Чың-Джыджуң (程致中) : «找 糖 家园 -思想 者迅», «牙城 空的 －迅»
23. Қытай әдебиет энциклопедиясы, Пекин, «Ұлттар» баспасы, 1987 жыл.
24. Қытай әдебиет тарихы, Хуаң Шю, 1998 жыл.
25. Қытай әдебиетінің жалпы тарихы, Шаңхай, 1995 жыл.
26. Русско-китайский и китайско-русский словарь, издательство «Шаньу иньшугуань», Москва, 2003 год.
27. Орысша-қытайша түсіндірмелі сөздік, Шаңхай, 1984 жыл.
28. Уаң Яо («中国 代文学及 ，野草 故事新，争»);
29. ЧяньЛичунь : «走当代的迅», «心的探», «迅作品十五»
30. Ли Фэй «迅小 的 稿»;
31. Қытай әдебиет зерттемелері, Пекин, 1998 жыл.
32. Қытай әдебиет тарихы, Шаңхай, 1987 жыл.
33. Қытай әдебиетінің жалпы тарихы 1997 жыл.
34. Қытай әдебиет тарихы, Пекин баспасы 1998 жыл.
35. Қытай очерктер таңдамалы жинағы Шаңхай баспасы, 1996 жыл.
36. Қытай таңдамалы өлеңдер жинағы Шаңхай баспасы, 1996 жыл.
37. Қытай энциклопедиясы (Шаңхай сөздік шығару баспасы) , 1984 жыл.
38. Қытай әдебиет зерттемелері, Пекин баспасы. 1998 жыл.
39. www.google.kz
40. www.baidu.com
41. www.yandex.ru
Мазмұны
КІРІСПЕ(Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕ ҚОЛДАНҒАН ТІЛДЕР
1.1 Көне қытай әдеби тілі-
Вэньянь ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .6
1.2 Жаңа заман қытай әдеби тілі -
Байхуа ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 XIX ҒАСЫР МЕН XX ҒАСЫРДАҒЫ ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ЖАҢА ӘДЕБИ ТІЛ РЕФОРМАСЫ
2.1. 5-май жастар көтерілісінің жаңа заман қытай әдебиетіне
ықпалы ... ... ... .22
2.2. Таяу заман осы заман әдебиеті және таяу заман, осы заман әдеби
тілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..53
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қытай тілі – көне тіл және бай өркениетті
тілдердің бірі. Қытай тілі - сино -тибет (қытай - тибет) тілі отбасының
маңызды окілі. Қытай тілінде елдің 90% сөйлейді, сонымен қатар тіл
Индонезияда, Лаоста, Въетнамда, Камбоджада, Мьянмада, Малайзияда,
Тайландта, Сингапурда және де 1989 жылы көрсеткіш бойынша қытай тілінде
сөйлесушілер саны үлкен қытайды қоспағанда Тайвань, Макао (Аомын) және
Ганконг (бүгінде Сянгах ҚХР құрамында) елдерінде 500 млн-ға жетті [3.115]
Қытай жазба тілінде көптеген ғасырлар бойы көршілес Корей және Жапония
секілді туыстас емес тілдер қолданып келді.
Қытай тілі - қытай ұлтының қалыптасуымен дамыған тілі, әрі қытай
халқының қалыптасуына қытай мәдениетінің таралуына үлкен үлес қосқан.
Қытай халқының тұрғындары көп болып қытай тіліні қолданғандықтан, қытай
тілі мемлекеттік әрбір ұлт арасындағы ортақ қарым - қатынас тіліне айналды.
Сондай - ақ әлемдегі тұрғындардың кәсіби қолданатын тілі. Қазіргі қытай
тілі таяу заман қытай тілінің мұрагері.
Ол Пекин тілі бейнелейтін сол диалектінің негізінде қалыптасып
дамыған. Қытай әдебиеті әлемде ерекше орында турады. Өйткені, қытай
әдебиеті өте ұзақ және біз қытай әдебиетінен көптеген философиялық ағымдар,
дүниеге көзқарастарды таба аламыз. Қытай әдебиетінің ақындарын бүкіл дүние
таниды. Біз Конфуций, Сыма Цянь, Ли Бай, Ду Фу, Ван Вэй, Лу Шун сияқты
жазушыларды естігенбіз. Өйткені олар Ши Цзин, Батысқа сапар, Үш
патшалық қиссасы, деген сияқты шығармалардың авторлары. Әдебиеті ұзақ
болғандықтан қытай әдебиеті дәуірлерге бөлінеді. Қытай әдебиеті 3 үлкен
дәуірге бөлінеді: Көне дәуір әдебиеті, Жаңа дәуір әдебиеті, Осы заман
дәуірі әдебиеті. Біздің диплом жұмысымыздың негізгі тақырыбының өзектілігі
халықтық тілдің жаңа заман қытай әдебиетіне болған әсерін түсіндіру.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Көне қытай тілі және қазіргі
қытай тілінің қытай әдебиетіне ықпалын зерттеді.
Диплом жұмысының мақсаты. Қытай әдебиетінің тарихында
қаламгерлердің шеберлік қырларын ашу, шығармашылық әдіс-тәсілдерін айқындау
- әдебиеттану үшін зәру мәселелердің бірі. Диплом негізінен жаңа заман
қытай әдебиетінің шығармашылық даралығын, көркемдік тәсәлдерді
қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды, жазушылық ізденістерін,
мазмұндық бірлгі мен түрлік ерекшеліктер ұйлесіп, кытай прозасында тілдің
қолданыстың ерекшелгін айқындауды мақсат тұтып отыр.
Диплом жұмысының міндеттері
Сонымен бірге жаңа заман қытай әдебиетін қарастырып, ғылыми талдау жүргізу
барысында төмендегідей міндеттерді орындау көзделді.
Қытай әдебиетіні 3 кезеңге бөліп оқытылу тарихын бағамдау;
Халықтық тілдің қызметін нақтылау;
Жаңа заман қытай әдебиетінде халықтық тілдің қолданылу сипатын нақтылау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыс қытай әдебиетіндегі
халықтық тілдің функциясын қарастыратын ғылыми еңбек болғандықтан, мұнда
мүмкіндігінше қытай әдеби тілінің тарихы, байхуаның әдебиетте қолданылуы,
маңызы мен ерекшеліктері нақтыланып, түсіндіріледі.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы. Жұмыста берілген негізгі
материалдарды жоғарғы оқу орындарында, қытай әдеби тілдерін толық
меңгеруде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Бітіру жұмысын
жазу кезеңінде қазіргі әдебиет білімінде қалыптасқан негізгі принциптер мен
ғылыми әдіс-тәсілдер қолданылды. Яғни, баяндау және талдау, салыстыру,
сараптау, семантикалық талдау әдістеріне және аудару тәсілдеріне иек
арттық. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын лингво-стилистикалық
әдістер басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Диплом жұмысын қытай
әдебиеттерінен және интернет тағы сол сияқты құжаттардан (дереккөздерден)
толықтай зерттеліп өз дәрежесіне жетті.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Қытай әдебиетінде қолданған тілдер
1.1 Көне қытай әдеби тілі-Вэньянь
Тіл- қоғамдық құбылыс. Сондықтан оның тарихы мен дамуы қоғамның
тарихы мен дамуына байланысты болады. Осыдан тілді және оның даму заңдарын
сол тілді иеленушілердің тарихымен тығыз байланысында қарастыру міндеті
келіп туады.
Адам баласы қоғамы пайда болғаннан бepi тіл қоғамға қатынас құралы
ретінде қызмет eтіп, оның дамуымен бipгe дамып келеді. Қоғам және оның
дамуы тілдің дамуына әсер етпей тұра алмайды. Бipaқ әр түрлі қоғамдық
құрылыстың тілдің дамуына әcepi бірдей емес.
Қоғам тілдің дамуына әсер етеді, бipaқ тілдің дамуы қоғамның
даму заңдары бойынша емес, өз дамуының iшкі заңдары бойынша icкe асады.
Тілдің даму заңдары қоғамның даму заңдарына сәйкеспейді. Тілдің дамуы
туралы қате көзқарастар болды.
Сонымен, тілге анықтама беруде ең алдымен оның әлеуметтік қызметі,
яғни қоғамдағы адамдардың қатынас құралы болу қызметі негізге алынады.Тіл -
тек қатынас құралы ғана емес, сонымен бipгe ойлаудың, ойдың, жарыққа
шығуының да құралы. Адамның ойы тілі арқылы, тілдегі сездер мен сейлемдер
арқылы айтылып, белгілі бола алады.
Тіл - белгілі қоғамға немесе ұлтқа тәуелді бір ұлттың ұлттық тілі болады.
Қытай ұлтының тілі қытай тілі, ол қытай ұлтының қалыптасуымен дамыған тілі,
әpi қытай мәдениетінің таралуына үлкен үлес қосқан. HAN ұлтының тарихы өте
ұзақ. Бұл – қытай тілі тарихының ұзақтығын білдіреді. Мейлі көне дәуірдегі
хан ұлтының тілі болсын немесе қaзіpгі заман қытай ұлтының тілі болсын
барлығы қытай тілі.
Қытай – көп ұлтты мемелекет. Han zu-дан басқа 55 аз санды ұлттар
бар. Әpбip ұлттың көпшілігінің өз тілі бар. Тұрғындардың көп бөлігі - қытай
тілін қолданады. Қытай тілі мемелекеттегі әpбip ұлттың арасындағы ортақ
қарым-қатынас тіліне айналды, сондай-ақ әлемдгі тұрғындардың көбісі
қолданатын тіл.
Қaзіpгi қытай тілі таяу заман қытай тілінің мұpaгepi, ол Пекин тілін
бейнелейтін солтүстік диалект негізінде қалыптасып дамыған. Таяу заман
қытай тілінің тарихи дамуынан Song династиясынан кейін, солтүстік тілдердің
негізінде екі түрлі бағыттың бар екенін көруге болады:
1.Әдеби тілде көрінеді, яғни Bai hua әдеби тілінің пайда болуы және дамуы;
2. Ауызекі тілде, яғни Guan hua-ның әрбір диалектінің аудандарға eнyi.
Қытай жазуы-әлемдегі тарихы аса ұзақ жазулардың бipi. Ол өpici қытай
қоғамының дамуында, өpici қытай тілінің өркендеуінде көрнекі рөль атқарып
келген тарихтан белгілі.
Қытай жазуы-иероглифтік жазудың бүгінгі күндегі ең дамыған түрі болып
есептеледі. Қазіргі қытай жазуында бір иероглиф белгілі мағынасы бар, бір
сөзді немесе сол сөздің маңызды бөлшегін таңбалау үшін қолданылады.
Фонетикалық заңдылықтар бойынша бір иероглиф бір буынға тең, ал буын қытай
тілінің морфологиялық мағынасына ие, демек әрбір буын бір сөздің немесе бір
морфеманың дыбыстық қанқасы болып табылады. Сондай-ақ қытай иероглифтері
жеке дыбысты немесе фонеманы білдіре алмайтындықтан, тілдегі бүкіл сөздік
қорға жеке-жеке таңба жасауға тура келген[ 1.15]
Қытайда XX ғасырдың басына дейін қолданылған қытайдың жазба тілі.
Иероглифтік жазу сөздің айтылуын емес мағынасын көрсеткендіктен, Вэньянь
ескі қытай тілінің синтаксис және морфологиялық нормаларын сақтап қалды,
нәтижесінде XX ғасырда ауызекі қытай тілі байхуадан қатты ерекшеленді.
Вэньянь- өзінің ресми мәртебесін 1919 жылдың 4 майында студенттер
қозғалысынан кейін жоғалтып алды, қатысушылар онда Вэньянді қолдамай,
байхуа тіліне өтуді талап етті. Сонда да қазіргі қытай тілінде Вэньяннің
көптеген элементтері сақталып қалған.
Кітаби тіл. Испан тілі француз тілінен айтылуы бойынша ерекшеленсе,
қытай диалектілері өз ішінде бір сөздің бір дәрежеде өзгеше айтылуымен
ерекшеленеді, алайда олар ешқашан түрлі тілдер болып есептелмеді - бастысы
ортақ бір кітаби тіл бар, ол Вэньянь деп аталады және осы уақытқа дейін
жалғыз жазба тілдің жан-жақты қолданылған түрі болды. Алдында айтылғандай
диалектілер бірінші кезекте айтылуы бойынша ерекшеленеді азырақ лексика, ал
ең кіші көлемде грамматикасы бойынша өзгешеленеді. Вэньяннің өзгеше айтылу
ережесі жоқ, алайда лексикамен грамматика барлық жерде ортақ, бірдей сол
үшін Вэньянда мәтін авторы қайдан екенін анықтау мүмкін емес, егерде оны
дауыстап оқымаса. Бұл ерте ортағасырдағы кезеңде Еуропада ұлттық тілдер
пайда бола бастап, алайда ғалымдар латын тілінде жазуды жалғастырып, әр
адам латынша айтылуымен оқып өзінің тіліне сай сөйлеген жағдайды еске
түсіреді. Бірақ Вэньянді тек ғалымдар ғана қолданбады, ол басқару
органдарында және бизнесте, көбіне газеттер мен кітаптарда, жеке жазбаларда
қолданылды. XX ғасырдың бірінші жартысында жазба қатынаста ортақ түсінікті
тілі путунхуа (оның негізінде байхуа бар-солтүстік диалектілердің ауызекі
сөйлеу тілінің көрсетуші жазба тіл) пайда болды, дегенмен Вэньяннің
маңыздылығы тек ортақ бір ұлттық жазу жүйесінде қолдануы емес сонымен бірге
жалпы әдебиеттің жиынтық өнімі, лексикасы стиліне бағынса да, автордың
болуынан аз өзгереді. Сондықтан оны иероглифсіз жазса да, ол бүкіл ел үшін
ортақ тіл болып қалар еді (әр түрлі айтылуы бойынша), дегенмен иероглифтің
жазба сөзсіз оның бірлігінің сақталуына себеп болды. Вэньяннің бұл аспекісі
сауатсыз немесе соқыр болжаушылар мен әңгіме айтушылар ешқашан иероглиф
оқымаса да, epкін түрде классика мен мақал-мәтелдерді Вэньянда жаза және
оқи алатын адам сияқты айта береді. Мектеп оқушылары мен студенттер
Вэньянда шығармалар жазғанда, ритмді табу үшін сөздерін, сөз тіркестерін
алдын ала бірнеше рет айтып алатын, өйткені Вэньян тілінде айтылу әдістері
ритмге байланысты. Вэньянда ешкім әңгіме жүргізбейді (қысылған телеграфты
стиль ретінде түсінікті болуы, омоним сөздер айтылуға болатын иероглифпен
жазылуы (ауызекі) сөйлеу тілінің біркелкі, етпейді) бipaқ оны практикалық
мақсаттарда кеңінен қолданады. Вэньяннан түбip сөздерді қaзіргi өмірдің
түрлі сферасы үшін терминологияны жасау үшін алады және дәл солай көптеген
жаңа терминдер пайда болды. Қазір де қытай тілінің сөздері болып табылады,
олар сөйлеу немесе Вэньян тілінде вэньянизмдерді белсенді қолдануға
алынған[2.450].
Қытай жазбасы. Көне қытай жазулары. Қабырғалар және сүйектерден
табылған және б.э.д. XIVғ. жатады. Keйбip белгілер бұл жазуларда заттарды
және түсініктерді бейнелеп, пиктограмма немесе идеограмма болғанымен, көп
белгілер көне заманда нақты сөздерді жазуда қолданылды. Мысалы, eкі
сызықтан құралған белгіде ег cөзі жазылады, бірақ liâng емес, дегенмен
eкeyi де eкіні білдіреді; иттің бейнесі келтірілген белгі qüan cөзін
жазуда қолданылады, бipaқ göu сөзіне синоним емес.
Иероглиф құратын сызықтарды жазу стилі бірқатар өзгерістерге ұшырағанымен
(жазу туралы да нәтижесінде өзгерді), көптеген иероглиф құрылымы Цинь
дәуірінен (б.э.д 221-206) негізінде өзгерістерге ұшырамады, б.э.д. ІІІ
ғасырдан бастап иероглифтер қaзіргі кездегі жазуға ұқсай бастады. Қазірде 3
топқа жатқызылатын иероглифтің алты категориясы пайда болды:
1)пиктограммалар және идеограммалар (1500 иероглиф шамасында).
Оларға көне қарапайым белгілер жатады (мысалы, mü "ағаш"; sân "үш") сонымен
қатар құрама белгілер. Олар абстракті мағына береді (мысалы, nа́́n "ер адам",
tiân "дала,өріс" және lì̀̀̀ "күш"деген сөздерден құралған, мағынасы әр адам
далада өз күшін пайдалана алады.);
2)фоноидеограммалар (фонограммалар) Қазіргі иероглифтердің көп
бөлігін құрайды. Бұлар кілттерден тұратын сөз мағынасы немесе морфема
туралы тусінік беретін қиын белгілер. Фонетиктердің айтуынша, белгінің
айтуына жақын мысалы, "бас" екі кілттен құралады, уё "бас" және dо̀̀u "боб"
фонетикасы. Қытай тілі сөздіктерінде иероглифтер әдетте кілттері бойынша
орналастырылады, олардың саны 214;
3)"Кірме" иероглифтер - түрлі құрылым белгілері, басында анық бip
сөзді кұруға арналған, кейін басқа сөздерді жазуда қолданылған.
Мысалы, wà̀n баста сарышаян бейнесінде болып, бірақ кейін дәл солай
айтылатын wà̀n "10000" мағынасындағы сөзге қолданған.
Жоғарыда келтірілген типтердің 1 және 2 категориясы қытай жазуының
сипатын европалық тұрғыдан қарастырылған. 3 категория жазу тарихы бойынша
маңызды, оның айтылуы және фонетикасының қолданылуы негізгі мағынасынан
тәуелсіз - бұл алфавитке жету жолының бірінші қадамы. Келесі логикалық
қадам, шынында ешқашан жасалмаған, әр буынның бір иероглифпен жазылуы буын
бойынша жазуға алып келеді. Бірақ фонетикалық жазба тілдің дамуындағы бағыт
кең тараған фонограмма арқылы тоқталынды, қазірде оған бүкіл иероглифтің
көп бөлігі жатады.
Сонымен бірге 2 категорияны да атап өткен жөн, олар дәстүрлі
классификация бойынша жіктелмейді. Олардың бірі - "кеңейтілген" иероглифтер
категориясы. Мысалы, са́і "материал" фоноидеограмма, негізгі mù элементі
"ағаш" және са́і "талант" фонетикасынан құралған. Бірақ "талант" және
"материал" арасында мағынасы байланыс бар және "кеңейтілген" иероглиф
"материал, табиғи жабдықтар" деген кең мағынаға ие[8].
Иероглифтер саны түбір сөздердің санын көбейту нәтижесінде
иероглифтер формасының нұсқалары көбейді, оның ішінде сызықтар мен басқа
графикалық нұсқаларын айтпағанда, иероглифтің саны бойынша ең үлкен
сөздікте 50 мыңға жуық иероглиф бар. Телеграфты код анықтағышта әр
иероглифте 4 арабша цифр үйлесімі (0000- ден - 9999-га дейін) бар, әрине 10
мың иероглифпен шектеледі бірақ оған кеңінен қолданылатын иероглифтер
еңгізілген кейбір жеке емес жалқы есімдер атауынан басқа көптеген жалқы
есімдер атауы қарапайым иероглифтен құралған. Қазіргі газеттерде 6-7 мың
иероглиф қолданылады.
Ауызекі тілінде әдебиеттің қозғалысына тілді қолдану мақсаты қойылған,
бұл тілдің күнделікті өмірде қолданады және оны Вэньяннің орнына байхуа деп
атайды. Әуел баста Вэньянді Ху Ши 1917 жылғы қозғалыста байхуаны қолдануды
ұсынбағанға дейін мәтіндерді жазуда қолданылған жалғыз тіл ретінде
қабылданған. Таң әулетінің дәуірінде буддалық өсиеттер (618-907) және
кейбір Сун әулетінің (960-1269) кезеңінде философиялық мәтіндерді есепке
алмағанда, барлық жазулар ауызекі тілінде жергілікті халықтың әйгілі
әңгімелерімен шектелді. Енді байхуа тілінде кітаптар мен кезеңдік
басылымдар жарық көріп, Вэньянді ығыстырып тастауда.
Үшінші процесс - жазу реформасы. Жазудың қытайша жүйесі б.э.д. ІІ
ғасырдан радикалды құрылымдық өзгерістерге ұшырамады. Бәрі бір негізді
болған сөздер Вэньянь жазуы үшін қолайлы иероглифтерде болды. Байхуаның
таралуы мен сөздердің фонетикалық өзгерістерінен көптеген екі фонетикалық
ерекшеліктер жоғалды және Вэньянь тілінде ешқашан қытай диалектісін
қолданушылар сөйлемейді. Алайда байхуа тілінде иероглифтерде молшылық пайда
болды. Мысалы, zhōng адал, өте берік иероглифі zhōng жэне хīn жүрек
сөзінен құрылған, графикалық тұрғыдан дұрыс, бірақ мұндай сөз естігенде
түсінуі біркелкі емес, сондықтан байхуада адал сөзі zhōng хīn (жүрегімен
адал) болады, оны естігенде түсінікті[9,196].
Осылайша байхуаны көптеп қолдану жазбада қосымша себеп тудырады-
иероглифтерді оқу қиындығынан бөлек, жазбаны фонетикалық жүйесін жасау.
1910 жылдан осы күнге дейін сауаттылық үшін түрлі науқандық күрестер
жүргізілуде, әдетте путунхуаны оқыту мен біріңғайлы стандартты айтылу оқуға
үйрету бар. Осы мақсатта иероглиф оқуды, жазуды 37 ұлттық фонетикалық
белгілер жүйесін қолданды, ол қытай иероглифтері ерекшеліктері негізінде
жасалған. Осы күнге дейін қытайда ешбір үкімет басындағылар тұсында ешбір
ресми акция иероглиф орнына фонетикалық жүйені шұғыл түрде қабылдауды
мақсат етіп қоймады, сонда да жеке адамдар мен билік басындағылар реформаға
дайындық қадамдарын жасады. Дәл осы уақытта иероглифтердің жазылуын бекіту
шаралары қабылданып жатты, олар графикалық құрылымын реттеуге үнемі
мүмкіндік берді.
1960 жылы және 1970 жылдары көп негізді сөздер оқыту тенденциясы
шет елдің терминдердің енуімен Вэньянь көптеген саяси ұрандардың пайда
болуына негізгі бұлақ көзі болып жұмыс істей берді. Иероглифтердің жазылуын
нығайту біраз қиындықтармен жүзеге асты. Оның орнына путунхуа сәтті
қолданыла бастады, дегенмен ешқашан өз алдына күнделікті ауызекі тілде
жергілікті диалектілерді ауыстыру мақсатын жүзеге асырмады. Адамдар
путунхуада сөйлегенде, жергілікті халықтың сөздерді түрлі айтылуы
байқалады. Путунхуа мемлекеттік тілге айналғаннан кейінгі процестерге түрлі
мемлекет басшыларының тілге әсерін тигізгеннен кейін, бұл тіл Пекин
диалектілерімен тығыз байланысты жоғалтады.
Пиньинь жүйесіндегі жоғарғы назар ҚХР-да 1979 жылғы оны шетелде
жойылуына арналған публикацияларда қолдану шешімі қызықтырды. Ұзақ мерзімді
ҚХР-ның перспективасында иероглиф пиньинмен ауыстыру мақсаты қойылған, ол
жалпы қабылданған қытай жазуының жүйесі болуы тиіс.
Конфуций уақыты кезінде Вэньянь қалыптасқан еді. Бәріне тіл
қолайлы еді. Қысқа, тыныс белгілері жоқ, қарапайым болғаны соншалық қазірде
қытайлықтар Вэньяннің кейбір белгілері бойынша бастарын қатыруда, бірақ
өкінішке орай бұл тіл ауызекі қарым-қатынасқа жақсы сәйкес келмейді.
Қытайлықтардың өзі Вэньянь тілінде сөйлемеді, тек таныс ортақ классикалық
мәтіндерін қолданды. Қарым-қатынас жасауда бір негізділік кедергі болды.
Бұл мағынада орта ғасырларда еуропалықтарға оңай болды. Олар тек латынша
жазып қоймай, сонымен біргe кездесулерде ғалымдардың сөздерімен алмасты.
Латынша бip сөзбен алмасып бірден оқыған адам екенін түсінуге болатын.
Вэньянда фразалармен алмасу мүмкін еді, тек ғалымдар тілінде емес. Сонда
қытайлықтардың eкі тілі болғаны-бірі ауызша сөйлеуге арналған, ал Вэньянь -
жазуға өлеңдер шығаруға классикалық канондарды айтуға арналды. Чжоу
уақытында ауызекі және жазба тілді бөліп қарастырып, салты және ұлттық
тілді, қарым-қатынас тілін император немесе жергілікті халықтық тілі деп
есептеу салты болды[3.255].
Әpi қарай дамуы нақты анықтамаларға сүйенбейді. I император
Цинь Шихуанди астананы Чанъанеде орналастырады. Сондықтан да Лю Бан Шығыс
Ханды құрып, Цзинь әулетінен болса да, астананы Чанъанеде қалдырады. Немесе
ол елді басқаруда чжоулық принциптерге сүйенбеу өз құқықтарына арқа сүйеді,
немесе ол Цинь династиясы кезінде көптеген шенеуніктер Цинь диалектісінде
сөйлеуді үйренгенін қолданғысы келді. Қысқаша бip мамандандырылған диалект
екіншісін ауыстырды. Дегенмен 200 жылдан соң, Батыс Хан династиясы Лоянда
орналасты. Кейін 200 жылдан соң тағы бүлік болып, Суй династиясының қосылуы
болды. Жаңа астананы Цзинь әулетінің аймағында Чуньцю кезеңінде құрады.
Кейін қайтадан Таң династиясы астананы Чанъан етіп алады. Шынында Суй
династиясына орындамайды және бәpi ортақ жаңа қытай тіліне бағынуына тура
келеді. Чжурчжендер Қытайға басып кіреді, оңтүстік Сун жаңа астананы
Янцзыда құрады. Халық Хубей тілінде сөйлеуге үйренгенде, Шыңғыс хан басып
кіреді. Ол бірінші болып ауданның жақсылықтарын бағалап елге қaзіpгi
путунхуаны eңгізіп, астананы Ханбалық қаласы eтiп алады. Жоғары лауазымды
адамдар тағыда қайталап тілді үйрене бастайды және бұл жерде тағыда жұмбақ.
1368 жылы қытай моңғолдарға қарсы көтеріледі, ал астананы Минь императоры
Ханбалықтың орнына Пекинді 1405 жылы қояды. Keйінгі 37 жылда не болғанын
ешкім білмейді. Көптеген шенеуніктер мен ipi саудагерлер қиыншылықтарды
қайта меңгерді. Тілде жақсы белгілі болғаны қытай поэзиясы - жер бетіндегі
ең ескілерінің бipi. Б.э.д. eкіншi мыңжылдықта пайда болып, XX ғасырдың
басына дейін жетті. Әрине мұндай поэзия меңгеруге оңай, түcінуге қарапайым
болуы мүмкін емес. Ол дайындалған оқушыны, оқырманды талап етеді және
мұндай оқырман 3 мыңжылдық бойында қытай поэзиясында болды. Классикалық
білім алу салты мәдениетпен таныстырды, бастысы мәтіндерді жатқа білу керек
еді. Сонымен қатар өлең шұмақтарын жазу елде шенеунік лауазымын алуды
мемлекеттік сынақ бағдарламасына енді. Осылайша орта ғасырда қытай ақын
оқырманға назар аударып, өлең шұмақтарында ғана емес, ымдау, қанатты
сөздерінде поэзияға толы туындыларында жазды. XX ғасырдың басында
классикалық бөлімнің жойылуымен мұндай оқырмандар қытайда да болмады. Қытай
поэзиясын түсіну мәдени салтқа жататын адамға түсіну қиын.
Ең алдымен ecкі тіл туралы орта ғасырлық поэзия дамыған. Бұл тіл
- Вэньянь (мәдениет cөзі). Ал Шығыс үшін өзіндік латын жоғары мәдениет тілі
болып қала бepiп, ұлттық тілдермен бipгe мыңдаған жылдар бойына Қытай мен
Жапонияда көрінді, Вьетнамда қолданылған.
Бұл тілде ереже бойынша сөз бip буынға тән және бip иероглифпен
жазылып, принципиалды аморфтылықпен ерекшеленеді. Жұрнақтары, қосымшалары
болмай, сөйлемде кез-келген жерде, кез-келген комбинацияда көп немесе аз
грамматикалық нақты қасиеттерін контекстке байланысты алып арнала береді,
егерде прозалық тілде синтаксис тұрақты болып көбіне тәртіп бойынша
бастауыш-баяндауыш қарапайым болса, онда өлеңде бастауыш өлең шұмағын
бастау мүмкін. Соңынан мұндай грамматикалық еркіндікте жеке қатар және
шұмақ бүгінгі күнге дейін түрлі, қарама-қарсы интерпретация пәні болып
табылады, олардың көбi талқылаған адам арқасында тілді игерушілер,
шетелдіктер мен аудармашыларға көне қытай поэзиясын оқуға көмек береді.
Қытай тілі - Қытай - тибет тілдер тобына жатады. Оның негізгі 7
диалект топтары бар. Қытай тілінде сөйлейтіндердің 70%-ы олардың саны
1млрд. адам, диалекттің солтүстік тобына жатады. Қытай тілінде қазіргi
кезде фонетикалық норма болып Пекинше дыбысталу табылады.
Б.э.дейін 1 мыңжылдық басында болған тіл б.э.д. IV ғасырға дейін
әдеби көне қытай тілі Вэньянь қалыптасты. Вэньянь ауызша қарым-қатынас
жасаған тілмен eкігe бөлінеді және жаңа жазба байхуа тілі қалыптасады
(қарапайым тіл). Вэньянь әдеби тілі ретінде XX ғасырға дейін қолданылды.
Солтүстік мағлұматтар негізінде байхуа Х-ХІІ ғасырларда толығымен
қалыптасып, кейін путунхуа тілі (жалпы түсінікті тіл) құрылады, XX ғасырда
мемлекеттік қытай тілі ретінде қабылданады.
Көне замандары иероглифтердің стилді түрде жазған бамбук немесе
металдан жасап барлық формасы мен қалыңдығы бойынша жазуға мүмкіндік болды.
Солтүстік бойынша Цинь династиясының әскер басшысы Мэн Тян жазуға қылқалам
ойлап тапқан. Бұл б.э.д. I ғасырдың басында қытайлықтар қылқаламдарын тушқа
батырып жазуды және иероглифтер қaзіpгi кездегі жазуға ұқсады. Олар
жазылғанда жіңішкеріп, тік немесе сәл дөңгеленіп жазылды.
Қытай сөздіктерінде иероглифтер саны 70 мыңға жетеді. Алайда
оған еңгізілген иероглифтердің көп бөліп қазір қолданыстан емес немесе
өзіндік түрлі оқылым формасы бар. Бұл сөздіктерге сонымен бipгe көне
заманда ойлап табылған, бipaқ кеңінен таралмаған иероглифтер де енеді.
Соғысушы елдер кезеңінде жасалған классикалық сөздік құрамына 2500
иероглифтен артық сөз енбеген, ал қазіргі қытай кезеңінде оқу үшін 3 мьң
иероглиф білу жеткілікті. Иероглифтің сандық шегі контекстке байланысты әр
иероглиф түрлі әдістер арқылы түсінуге, оған берілген кең семантикалық
шеңбер арқылы оқуға мүмкіндік береді[7,170].
Ойымызды түйіндей келе, қытай тілі - бұл мың жылдық феодализм
ауырлығы мен шетелдік жұмыскерлердің ғасырлық езгісін тастаған және ұлы
әлеуметтік құрылым жолына түскен 500 млн. Қытай халқының тілі. Бұл көне
цивилизация және қарқынды халықтық-демократиялық қытайдың жаңа мәдениетінің
дамуы, мыңжылдықтар бойы қытай халқы жасаған бар жақсылыққа мұра болып
қалған тіл.
Көне заманның өзінде (Х-ІІІ ғ.) қытай халқы салыстырмалы түрде
экономикалық және мәдени дамудың жоғары деңгейіне жетіп, керемет әдеби және
философиялық туындылар жасады. Қытай мәдениеті Шығыс Азия елдеріне қатты
әсер етті. Кореяда, Жапонияда және Аннамда көне қытай философиялық және
көркем әдеби тип көптеген жылдар бойы поэзия, философиялық туындылар және
ғылыми әдебиеттік тіл болды, ал қытай иероглифтің жазбасы, бұл әдебиет
жазылған жазбалар, олардың мемлекеттік жазбасы, осы халықтар танысқан
бірінші жазба болып қалыптасты.
Мыңдаған жылдарға созылған феодалдық қатынастардың үстемдік етуі
жасанды түрде қытай халқын тонауда қызығушылық танытқан империалист
қанаушылар соңғы кезеңде қытайдың экономикалық сонымен бірге мәдени
қатынаста артта қалуына әсер етті.
Қытай халық революциясын жеңгеннен кейін, алдыңғы қатар елдер
арасында өз орнына ие болады. Қытайдың марксизм-ленинизм идеяларымен
қаруланған коммунистік партиясы қытай халқы сенімді түрде экономикалық және
мәдени қарым-қатынастарда үлкен жетістіктерге жете отырып, алға жетелейді.
Мұның бәрін біз үшін қытай тілін үйретуде үлкен және бірте бірте
жоғарылаған мәнге ие. Қытай халық тілі солтүстік диалектісі негізінде
қалыптасты. Қытайдағы диалектілердің айырмашылығына қарамастан, әдеби тіл
солтүстік диалектісінің негізінде жасалған, бүкіл қытай үшін ортақ болып
табылады.
Қытай тілі өзіндік грамматикалық құрылымы орыс тілінен қатты
ерекшеленеді. Алғашында сөздердің өзгермеу жүйесі сөйлеуді тез үйренуге
көмектеседі, алайда тілді үйренуде келесі кезеңдерде қиындықтар болуы
мүмкін. Қытай жазба жүйесін үйреніп алу үшін көптеген уақытты талап етеді.
Алайда көптеген иероглифтерге рационалды түсініктемелер берілген, оларды
есте сақтау оңай, сондықтан қытай тілі аса маңызды қиындықтар туындатпайды.
Қытай тілін оқу мен оның жеке элементтерінің өз алдына рөлі мен сипатын
білу үшін қытай тілі жүйесінің жалпы сипатта және қытай иероглифінің жалпы
сипатын анықтау маңызды.
Tіліміз де, тіл туралы түсінігіміз де өзіміздің өміріміз секілді
өте тез өзгеріп бара жатыр. Дүние, қоғам, өзгертуде. Ал қолымызға тиген
жаңа сөздік — сол өзгерістердің нақты бейнесі, тілдің жанды жері-әлеуметтік
сипатына арналған.
Әр ұлттың өз тағдыры болатыны сияқты әр тілдің де өз тағдыры бар.
Дүниедегі тілдердің бірінің коммуникативтік рөлі жоғары, енді бірінікі
төмен, әлеуметтік, құқықтық рангілеpi де әрқилы, қызметтері де бip-бipінe
ұқсамайды. Осындай әр түрлі деңгейлі тілдер арқылы адамзат тілдік ғұмыры
тоқтаусыз алға жылжиды, "тілдік" тіршілігін өткізеді. Әлеуметтік тұрғыдан
әр түрлі болуына қарай тілдердің әлеуметтік сипаты қалыптасады.
Әлеуметтілікті ұғынып алмай адам туралы, қоғам туралы, қоғамға қызмет
ететін тіл мен тілдің әлеуметтік параметрлері туралы түсініктің қалыптасуы
кім-кімде де екіталай. Тілдердің де, этностың да, діни нанымдардың да
әлеуметтік параметрлері арасында тепе-теңдік жоқ, керісінше, сәйкессіздік
(дисбаланс) бар. Осы саланың белгілі маманы Н.Б.Мечковскаяның келтірген
дәйектеріне қарағанда, жер бетінде 5-6 мыңнан астам тіл өміp cүpiп жатыр,
ал этностың саны шамамен 1300-ге жетіп жығылады, ал мемлекеттердің саны 220-
ға жуық болса, конфессиялардың саны шамалауға, жуық есебін шығаруға да
көнбейтін көрінеді. Өйткені ipi конфессиялардың құрамындағы түрлі культіпк
топтар мен әр түрлі діни нaным-ceнiмдiк топтардың есебіне жету тіптен қиын,
әcipece Yшінші әлем аталған елдерде ондай статистикалық есеп жүргізу
мүмкіндігі мүлде жоқ көpiнeдi ("Общее языкознание. Структурная и социальная
типология языков", М., 2001).
Дүниедегі тілдердің коммуникативті - функционалдығы да, құрылымы
да сан қилы, ceбeбi Жер бетінде бip-бipінe айнымай ұқсайтын eкі тіл де,
біріне-бipi ұқсас тiлдiк жағдаят та жоқ. Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек,
жазба тарихы мыңдаған жылдардан таратылатын вед, санскрит, көне еврей
("Тора" мен Ветхий Завет жазылған) және қытайдың иepoглифтiк жазуына негіз
болған көне вэньянь әдеби тілдерімен қатар, XX ғасырдың басында адамдардың
қарым-қатынасы мен тiлдepдiң өзара араласуынан туған пиджин, креоль тілдері
дeйтiн тілдің түpлepi бар. Жер бетіндегі 5-6 мың тілдің тек 600-інің ғана
жазу жүйесi қалыптасқан, бipaқ тек 300-де ғана жазба коммуникацияда epкін
қолданылады.
Коммуникативтік рангасына қарағанда дүниежүзіндегі тілдер бес
түрге бөлшінеді. Олар: әлем тілдepi, халықаралық тілдер, мемлекеттік
тілдер, аймақтық тілдер, жергілікті тілдер. Бұл — тілдердің қолданыс
аумағына қарай жасалған жіктеліс. Қолданысы төмен, тіл иелерінің санын
саусақпен ғана санарлық тілдердің жер бетінде қалу мүмкіндігі ұрпақ ауысқан
сайын жоққа барабар болады, бұл да әлеуметтік себепке жатады, ондай
қоғамдық-әлеуметтік себептердің саны мұнымен бітпейді, көп.
Вэньянь - бұл қытай халқының көне классикалық тілі. Оның қытай
тілі тарихында алатын орны ерекше. Вэньяннің өзінің айтылу ережесі жоқ,
алайда лексикамен грамматика барлық жерде ортақ, бірдей сол үшін Вэньянда
мәтін авторы қайдан екенін анықтау мүмкін емес, егерде оны дауыстап
оқымаса. Бұл ерте ортағасырдағы кезеңде Еуропада ұлттық тілдер пайда бола
бастап, алайда ғалымдар латын тілінде жазуды жалғастырып, әр адам латынша
айтылуымен оқып өзінің тіліне сай сөйлеген жағдайды еске түсіреді. Бірақ
Вэньянді тек ғалымдар ғана қолданбады. Ол басқару органдарында және
бизнесте, көбіне газеттер мен кітаптарда, жеке жазбаларда қолданылды. XX
ғасырдың бірінші жартысында жазба қатынаста ортақ түсінікті тілі путунхуа
(оның негізінде байхуа бар-солтүстік диалектілердің ауызекі сөйлеу тілін
керсетуші жазба тілі) пайда болды, дегенмен Вэньяннің маңыздылығы тек ортақ
бір ұлттық жазу жүйесінде қолдануы емес, сонымен бірге жалпы әдебиеттің
жиынтық өнімі, лексикасы стиліне бағынса да, автордың болуынан аз өзгереді.
Сондықтан оны иероглифсіз жазса да, ол бүкіл ел үшін ортақ тіл болып қалар
еді (әр түрлі айтылуы бойынша), дегенмен иероглифтік жазба, сөзсіз оның
бірлігінің сақталуына себеп болды. Вэньяннің бұл аспектісі сауатсыз немесе
соқыр болжаушылар мен әңгіме айтушылар, ешқашан иероглиф оқымаса да, еркін
түрде классика мен мақал-мәтелдерді Вэньянда жаза және оқи алатын адам
сияқты айта береді.
1.2 Жаңа заман қытай тілі – БАЙХУА
Тіл - ежелден ерекше мәртебеге ие күрделі құбылыс. Адам өмірі
үшін маңызды рол атқаратын қатынас құралы болып табылады. Сонымен қатар,
тіл - тек қатынас құралы ғана емес сол секілді ойлаудың, ойдың жарыққа
шығуының да құралы. Қоғамның да адам өмірінде ерекше өмір алатынын баршымыз
білеміз. Олай болса, қоғам мен тіл тығыз байланысты. Әр тілдің жалпы
алғанда жазбаша және ауызша болып екіге бөлінетіні айқын. Әлемде 200-ден
аса тіл бар. Онын әр қайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен қасиеттері бар.
Тіл белгілі бір ұлтқа немесе қоғамға тәуелді, бір ұлттың бір ұлттық тілі
болады. Қытай ұлтының тілі - қытай тілі, ол қытай ұлтының қалыптасуы мен
дамыған тілі. Қазіргі таңда Батыс және Азия елдерінде қытай тіліне деген
қызығушылық артып отыр. Оны меңгеріп те жатқан елдер аз емес. Ежелден келе
жатқан мұралар, мысалы тасқа сүйек пен тасбаканың сауытына жазылған
таңбалар зерттеу үшін таптырмайтын дүние. Ежелгі дәуірде Б.з.д. ІІ м.ж. 2-
жартысында көне қытай тілі Wenyan қолданылып келген. Одан түсініксіз бір
ауызша тілге айнала бастады. Жазба тіл көне қытай тілінен ажыратылып, XX
ғасырда әдеби тіл қызметін атқарған, wenyan өз күшін жоғалта бастады.
Б.з.б. I м.ж қарсаңында жаңа бip жазба тіл пайда болды. Ол ауызекі тіл
сипатын бейнелеген - байхуа (қарапайым түсінікті тіл). Солтүстік байхуа -
жалпы халықтық қытай тілі. (жалпы түсінікті тіл). XX ғасырдың I жартысында
путунхуа түгелімен дерлік жазбаша қатынас құралы болып, wenyan-ды ысыра
отырып, халықтык әдеби тіл болды. Қазіргі қытай тілінде eкі тілдік форма
бар, олар - ауызша және жазбаша. Грамматикалық және лексикалык қатынас
халықтық әдеби тіл - қытай тілі солтүстж диалектіге бағынылған. Оның
фонетикалық формасы пекиндік дыбыстау арқылы жасалған.
Қытай жазуы - әлемдегі тарихы аса ұзақ жазулардың бipi. Ол қытай
қоғамының дамуынан бастап, қытай тілінің өркендеуінде көрнекті рөл атқарып
келгені тарихтан белгілі. Қытай халқы өзінің ұзақ тарихы барысында рухани
құндылықтардың аса мол түрлерін өміргe әкелгені ақиқат. Олар осы бай
құндылықтарды өз жазуларының көмегімен бүтінгее жеткізіп отыр. Демек қытай
жазуы бүгінде қытай халқының ғана емес әлем халықтарының да баға жетпес
қазынасына айналып отыр. Қытай жазуын бұрын соңды тек қытайлар ғана емес,
маңайындағы туыстар мен көршілер Корея, Вьетнам, Жапония секілді елдер де
қолданылған. Бұл тұрғыдан келгенде қытай жазуы ел мен елдің арасындагы
мәдени алмастыруды тереңдетті. Қытай жазуы иероглифтік жазудың бүгінгі
күндегі ең дамығаны болып есептелінеді. Бip иероглиф белгілі мағынаны
бiлдipiп, бip фонетикалық заңдылықтар бойынша бip фонема болып есептеледі.
Сондай ақ қытай иepoглифтepi жеке дыбысты немесе фонеманы білдіре
алмайтындықтан тілдегі бүкіл сөздік қорға жеке-жеке таңба жасап шығуға тура
келгені мәлім. Осылайша қытай тілі сөздерінің мағынасын бейнелейтін
таңбалар неше мыңдаған түрден асып жығылады. Мысалы, қaзipгi кей бip
сөздіктерде 50 000-нан астам иероглиф қамтылып отырғаны айтпасақ та
түсінікті (8).
Қытай көп ұлтты мемлекет hanzu ұлтынан басқа 55 аз санды ұлттар
бар. Әр бip ұлттың яғни көпшілігінің өз тілдері бар. Тұрғындардың басым
көпшілігі қытай тілін қолданғандықтан қытай тілі мемлекеттегі, әр бip
ұлттың арасындағы қарым-қатынас тіліне айналды.
Қытай жазуы - (жеңіл, қытайша: hanzi) тарихи деректер бойынша,
қытай жазуының алғашқы таңбалары б.з.б. XIV ғасырда Шан патшалығы заманында
пайда болған.
Қытай жазуы-адамдардың заттар мен құбылыстарға ұқсата еліктеуі нәтижесінде,
дүниелік құбылыстарды сызбамен бейнелеп, түсіну мақсатына жетті. Олар
алғашқы жазуды сүйектерге ойып жазды, сондықтан зерттеушілер осы әдепкі
жазуларды сауыт-сүйек жазуы деп атады. Қытайдың негізгі ресми тілі - қытай
тілі. Қытай тілі Қытай - Тибет тобына жатады.
Қытай тілінің басты ерекшеліктері:
1. Қытай тілінде 4 үн бар, мағына үн (тон) арқылы анықталады;
2. Әр бір иероглиф бір буын болып есептеледі
3. Жалаң буынды сөздер жиі кездеседі, күрделі сөздер көп
түбірден құралады, бірақ морфологиялық түрлену болмайды.
4. Сөздердің орын тәртібі мен шылаулар қолданысы негізіне
грамматикалық мағына айқындалады. Қытай тілінің диалектілері мұнан 2500 жыл
бұрын байқалса, қазір ұсақ диалектілер көп болғанымен, негізінен, үлкен
жеті топқа бөлінеді. Олар, Солтүстік, У, Шияң, Гань, Кыжия, Юэ және Минь.
Қытайдың әдеби тілі Солтүстік диалектика негізінде қалыптасқан. Қытай
тілінде Қазақстан тарихы туралы деректемелер көптеп кездеседі (9,98).
Иероглиф - (грекше: hieros - қасиетті, glyphe - қиылып алынған) -
жазу таңбасының ие белгісінің атауы.
Алғашында иероглиф сөзі тек көне мысыр жазуына пайдаланды.
Иероглиф деп оқылуы да, жазылуы да қиын жазулар аталған.
Иероглифтің таңбалары ретінде заттың, жануарлардың, өсімдіктің, құстың,
т.б. сүреттері қолданылған. Мысалы, Мысыр иероглиф жазуларында сүрет
формасы, ал Қытай иероглиф жазуларында пиктографиялық ерекшелік басым.
Әдеби тілдің мәнін айқындап, өзіндік белгілерін саралап, оның
тарихына қатысты негізгі мәселелердің басын ашып, ғылыми тұжырым жасау үшін
әдеби тілдің өзін, оның өзіндік ерекшеліктері қандай екенін дұрыс анықтап
алу қажет. Яғни әдеби тіл деп нені түснеміз? Әдеби тілдің тарихы қай кезден
басталады? Әр кезеңдегі әдеби тілдің дамуының, нормалануының тілдік
керсеткішке қандай әдебиет нұсқалары жатқызылуға тиіс және олардың мазмұны
мен сипаты қандай болмақ деген сұрақтардың нақты жауабы әдеби тілдің
анықтамасымен тікелей байланысты. Ал әдеби тіл деген ұғымды әр түрлә
түсінудің салдарынан зерттеулерде оған қатысты проблемалық мәселелер
әрқалайша баяндалып жүр.
Орыс тілі білімінде біраздан бері қалыптасқан дәстүрлі тұжырымдар
бар. Мәселен, белгілі тіл маманы О.С.Ахманованың "Лингвистикалық терминдер
сөздігінде": Әдеби тіл дегеніміз белгілі бір қалыпқа түскен, диалектілер
мен қарапайым сөйлеу тіліне қарағанда жалпыға бірдей міндетті және "дұрыс"
деп қабылданған нормасы бар тіл" деген анықтама беріледі.
Осыған жақын анықтама Д.Э.Розенталь мен М.А.Теленковалардың
"Лингвистикалық терминдердің анықтама сөздігінде" де кездеседі. Олар әдеби
тілді "халықтың әр қилы мәдени қажеттігіне қызмет ететін нормаланған тіл
яғни көркем әдебиеттің, публицистикалық шығармалар мен мерзімді
баспасөздің, радио, театр, ғылым, мемлекеттік ұйымдардың т.б. тілі" деп
айқындайды. Осы анықтамаларды негізге ала отырып, орыс тілі білімпаздары
орыс әдеби тілінің әр дәуірдегі тарихын сөз еткенде жоғарыдағыдан басқа да
оның көптеген басты және қосалқы белгілері мен ерекшеліктерін көрсетіп
отырады. Яғни бұдан біз әдеби тіл категориясының тарихи кұбылыс екендігін,
оның әр дәуіріндегі кезеңдегі даму дәрежесінің бірдей болмайтындығын, соған
сай оның негізгі белгілерінің де құбылып, өзгеріп отыратындығын байқаймыз.
Әдеби тілдің көрнекті маманы академик Ф.П.Филин былай деп жазған
еді "Шындығында, ұлттық дәуірдегі әдеби тіл мен ұлтқа дейінгі кезеңдегі
әдеби тіл арасында олардың құрылымы жағынан болсын, қоғамдық қызметі
жағынан болсын, сапалы айырма болады.Әдеби тілдің жоғарыда біз көрсеткен
белгілері тұтастай алғанда көне орыс әдеби тіліне және басқа да ертедегі
тілдерге сай келе бермейді ".
Әдеби тіл дегеніміз не? деген сұраққа бірқатар қазақ тілі
мамандары орыс әдеби тілінің ұлттық немесе қазіргі дәуірне сай келетін
анықтама мен белгілерді келтіріп жауап беріп келді. Мәселен, "Қазақ әдеби
тілі тарихы" атты 1968 жылғы оқулық авторлары "Әдеби тіл дегеніміз - жазба
әдебиет арқылы жүйелі қалыпқа түскен, стильдік тармақтары бар, қоғамдық
қызметі әр алуан тіл" деген анықтама береді де, тілдің әдеби болуы үшін
төмендегі белгілердің болуын міндетті деп санайды:
1)Әдеби тіл, ең алдымен, жазба тіл болуы керек, ол жазу арқылы
ғана қалыптасады;
2)Әдеби тіл нормаланған тіл болуы керек;
3)Әдеби тілдің стильдік тармақтары болуы керек "тілдің стильдік
жүйелерінің саралануы - тілдің әдебилігінің басты белгісінің бірі";
4)"Әдеби тіл - қоғамдық қызметі ерекше тіл" (1; 14).
"Жазба әдебиет арқылы әдеби тілдің икемдігі, ортақтық қасиеті артып,
құрылысы жүйелі қалыпқа түседі", "тілге орамды, жүрекке жылы тиетін"
элементтері ұштала түседі. Солай бола тұрса да, әдеби тіл деген ұғымды, бір
жағынан, тек жазба әдебиетпен байланыстырып, сол шеңберде ғана қарап, әдеби
тілді жазба тілмен балама ден тану, екшінші жағынан, әдеби тіл тарихын сол
халықтың қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық, мәдени тарихынан бөліп алып
қарау, соның негізінде жазуы жоқ, не жазуы дамымаған я кеш дамыған халықтың
әдеби тілі де жоқ деген үзілді-кесілді пиар айту шындыққа жанасымды бола
бермейді.
Әдеби тілдің жүйелілік, нормалық, сымбаттылық қасиеттері өмір
сүру формалары мен стильдік сипаты, қоғамдық қызметі оның мәнінен, басты
қасиетінен туындап, нақтылы қалыптасу жолы мен кезеңдері арқылы әдеби
тілдің даму процесі айқындалады.
Дүние жүзіндегі барлық әдеби тіл атаулыға бірдей, сондай-ақ
әдеби тілдің барлық кезеңіне ортақ әмбебап анықтама болмайды. Ал
белгілі бip кезеңдегі әдеби тілдің анықтамасын тузіп, негізгі белгілерін
айқындағанда, әр дәуірдегі әдеби тілдің нақтылы мүмкіндігі, қызмет ету
сферасы, оған жүктелетін міндет, өмір сүру формасы ecкерілyi керек.
Дегенмен, әдеби тіл дегеніміз қандай тіл дегенде, негізінен, оньң
үш қасиеті баса көрсеткен жөн. Біріншіден, жергілікті диалектілер мен
қарапайым сөйлеу тіліне қарағанда жалпы қауым "дұрыс" деп тапқан нормасының
болуы; Екіншіден, сол нормалардың қоғам мүшелерінің бәрі бірдей
міндеттілігі; Үшіншіден, оның қоғамды ұйымдастырушылық яғни, қоғамның
рухани, мәдени қажетін өтей алатындай әлеуметтік қызмет атқаруы. Ал қалған
белгілерді әдеби тілдің даму дәрежесіне қарай бірде қосып, бірде алып
отыруға болатын тәрізді.(1,26).
Әдеби тіл қашан және қалай қалыптасқанына қарамастан, жалпы
халыктық тілдің сұрыпталған, сымбатталған түpi болып табылады да, бip
жағынан сол жалпы халықтық тілдің біp құрамы ретінде өміp cүріп отырса,
eкінші жағынан, жалпы халықтық тілдің әдеби тілге енбейтін бөліктері мен
қарапайым сөйлеу тілі, диалектизмдер мен кәсіби сөздер, жаргон дар мен
варваризмдер т. б. әр түрлі қарым-қатынаста болады. Сондықтан да әдеби
тілдің жалпы халықтық тілмен қарым-қатынасы, одан алатын орны, әр кез, әр
кезеңде бірдей, біркелкі болмақ емес, өзгеріп, дамып, құбылып та отырады.
Жалпыхалықтық тіл өзі қызмет ететін халық өкіллдерінің арасындағы
қатынас құралы ретінде қоғамдық өмірде оның рухани байлығын жарыққа
шығаруда, сондай-ақ белгілі бip территорияға ғана, кәсіпкер, ic-әрекетте
ғана байланысты аздаған адамдар арасында, тұрмыста да өмір сүре алады,
қызмет ете алады. Ал әдеби тіл оның жалпы халықтық тілдің өңделіп,
сұрыпталып, нормалану қасиетін басынан өткізген, ең жоғарғы формасы.
Қытай тілі өз дәуірінде үлкен 4 кезеңге бөлінеді.
Shang gu hanyu (ерте заман қытай тілі б.з.д.III ғасыр.) Чинг және han
дәуірі қамтылады.
Zhong gu hanyu (орта заман қытай тілі б.з. IV-XII ғасырлар.) Nan, bei,
chao, sui, tang, cong, т.б. қамтыған.
Xindai hanyu (таяу заман қытай тілі б.з. ХШ- XIX ғасырлар.) Yuan, ming,
qing дәуірлерін қамтыған. 1840 ж.
Xiandai hanyu (Қазіргі қытай тілі)
4 май, 1919 ж. көтерілісінен кейінгі.
Қазіргі қытай тілі - таяу заман қытай тілінде негізделген. Ол
Пекин тілін бейнелейтін солтүстік диалекті негізінде қалыптасып дамыған.
Таяу заман қытай тілінің тарихи дамуына cong хандығынан кейін солтүстік тіл
негізінен 2 турлі бағыттың барлығын көруге болады, бipi әдеби тілде
көрініс, яғни байхуа әдеби тілі пайда болуы және дамуы.
Екіншісі аузекі тілде коиуи, яғни guanyu диалектілік ауданына eнyi.
Деректерге сүйенсек қытайда алғашкы Чинг дәуірінде Yaye han дәуірінде tong
уи т.б. Олар қaзіpгi таңда біріккен әдеби тіл, бipaқ көне дәуірі қоғамында
әдеби тілді меңгергендер тез аз санды білім алған адамдар ғана. Әдеби тіл
ауыздан-ауызға таралып, ауызекі тілден оңай үзіліп қалатын тіл, яғни
веньянь. Венъянь - нің ең алғашқы ауызекі тіл негізінде қалыптасқан, кейін
ауызекі -тіллден алшақтады. Осылайша tang cong дәyipi жеткенде ,халықтың
ауызекі тілінде тағы да 6ip жаңа әдеби тіл қалыптасты. Ол - байхуа. Байхуа
о бастан ауызекі тілмен тығыз байланысты. Cong yuan дәуірінен кейін байхуа
тілінде жазылған әдеби шығамалар көптеп пайда болды. Олар әр жердің
жергілікті түсін бейнелейді, 6ipaқ негізінен қолданылатын диалекттердің
барлығы - солтүстік диалект. Олар солтүстік тілі жоқ аудандарда таралып,
солтүстік диалектісін насихаттауды жеделдетті. Көптеген солтүстік тілсіз
аудандардағы адамдар да байхуа тілінде оқып, жаза алатын болды. Осылайша
байхуа белгілі 6ip дәрежеде жалпыхалықтық сипатқа ие болды. Байхуа қaзіpгi
қытай тілі. Хан ұлтының ортақ тіліндегі әдеби стильдің келіп шығуы. Байхуа
әдебиетінің таралуымен бipгe, пекин тілінің негізінде қалыптасқан guanhuaда
тарала бастады. Байхуа әр шендегі мәнсаптылардың қарым- қатынас тілі ғана
болып қоймай, сонымен бipгe бірітіндеп әр 6ip жергілікті аудандар
арасындағы ортақ қарым-қатынас құралына айналды. Yuan дәуірінің соңы мен
ming дәуірінің басындағы futongshi және lao - da eкeyi кәрістердің
қытай тілін үйренуде қолданылатын кітабы. Бұл кітаптар пекин ауызекі
тілінде жазылған, және үкімет бұларды сол кездің ауызекі қытай тілінің
уәкілі деп есептеді. Qing патшалығы кезінде Fujiang,Guangdong т.б. жерлерде
дыбыс дурыстау орталығы құрылып, ортақ тіл үйретілді. Әpi ортақ тілінде
сөйлей алмайтындар би, төре бола алмайды деп жазды. Осылайша пекин тілі
негізіндегі солтүстік ортақ тіл қазіргі заман хан ұлтының ортақ тшілінде
ауызекі стилінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ(Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІНДЕ ҚОЛДАНҒАН ТІЛДЕР
1.1 Көне қытай әдеби тілі-
Вэньянь ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .6
1.2 Жаңа заман қытай әдеби тілі -
Байхуа ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 XIX ҒАСЫР МЕН XX ҒАСЫРДАҒЫ ҚЫТАЙ ӘДЕБИЕТІ ЖӘНЕ ЖАҢА ӘДЕБИ ТІЛ РЕФОРМАСЫ
2.1. 5-май жастар көтерілісінің жаңа заман қытай әдебиетіне
ықпалы ... ... ... .22
2.2. Таяу заман осы заман әдебиеті және таяу заман, осы заман әдеби
тілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..53
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қытай тілі – көне тіл және бай өркениетті
тілдердің бірі. Қытай тілі - сино -тибет (қытай - тибет) тілі отбасының
маңызды окілі. Қытай тілінде елдің 90% сөйлейді, сонымен қатар тіл
Индонезияда, Лаоста, Въетнамда, Камбоджада, Мьянмада, Малайзияда,
Тайландта, Сингапурда және де 1989 жылы көрсеткіш бойынша қытай тілінде
сөйлесушілер саны үлкен қытайды қоспағанда Тайвань, Макао (Аомын) және
Ганконг (бүгінде Сянгах ҚХР құрамында) елдерінде 500 млн-ға жетті [3.115]
Қытай жазба тілінде көптеген ғасырлар бойы көршілес Корей және Жапония
секілді туыстас емес тілдер қолданып келді.
Қытай тілі - қытай ұлтының қалыптасуымен дамыған тілі, әрі қытай
халқының қалыптасуына қытай мәдениетінің таралуына үлкен үлес қосқан.
Қытай халқының тұрғындары көп болып қытай тіліні қолданғандықтан, қытай
тілі мемлекеттік әрбір ұлт арасындағы ортақ қарым - қатынас тіліне айналды.
Сондай - ақ әлемдегі тұрғындардың кәсіби қолданатын тілі. Қазіргі қытай
тілі таяу заман қытай тілінің мұрагері.
Ол Пекин тілі бейнелейтін сол диалектінің негізінде қалыптасып
дамыған. Қытай әдебиеті әлемде ерекше орында турады. Өйткені, қытай
әдебиеті өте ұзақ және біз қытай әдебиетінен көптеген философиялық ағымдар,
дүниеге көзқарастарды таба аламыз. Қытай әдебиетінің ақындарын бүкіл дүние
таниды. Біз Конфуций, Сыма Цянь, Ли Бай, Ду Фу, Ван Вэй, Лу Шун сияқты
жазушыларды естігенбіз. Өйткені олар Ши Цзин, Батысқа сапар, Үш
патшалық қиссасы, деген сияқты шығармалардың авторлары. Әдебиеті ұзақ
болғандықтан қытай әдебиеті дәуірлерге бөлінеді. Қытай әдебиеті 3 үлкен
дәуірге бөлінеді: Көне дәуір әдебиеті, Жаңа дәуір әдебиеті, Осы заман
дәуірі әдебиеті. Біздің диплом жұмысымыздың негізгі тақырыбының өзектілігі
халықтық тілдің жаңа заман қытай әдебиетіне болған әсерін түсіндіру.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны. Көне қытай тілі және қазіргі
қытай тілінің қытай әдебиетіне ықпалын зерттеді.
Диплом жұмысының мақсаты. Қытай әдебиетінің тарихында
қаламгерлердің шеберлік қырларын ашу, шығармашылық әдіс-тәсілдерін айқындау
- әдебиеттану үшін зәру мәселелердің бірі. Диплом негізінен жаңа заман
қытай әдебиетінің шығармашылық даралығын, көркемдік тәсәлдерді
қолдануындағы ерекшеліктер мен заңдылықтарды, жазушылық ізденістерін,
мазмұндық бірлгі мен түрлік ерекшеліктер ұйлесіп, кытай прозасында тілдің
қолданыстың ерекшелгін айқындауды мақсат тұтып отыр.
Диплом жұмысының міндеттері
Сонымен бірге жаңа заман қытай әдебиетін қарастырып, ғылыми талдау жүргізу
барысында төмендегідей міндеттерді орындау көзделді.
Қытай әдебиетіні 3 кезеңге бөліп оқытылу тарихын бағамдау;
Халықтық тілдің қызметін нақтылау;
Жаңа заман қытай әдебиетінде халықтық тілдің қолданылу сипатын нақтылау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыс қытай әдебиетіндегі
халықтық тілдің функциясын қарастыратын ғылыми еңбек болғандықтан, мұнда
мүмкіндігінше қытай әдеби тілінің тарихы, байхуаның әдебиетте қолданылуы,
маңызы мен ерекшеліктері нақтыланып, түсіндіріледі.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы. Жұмыста берілген негізгі
материалдарды жоғарғы оқу орындарында, қытай әдеби тілдерін толық
меңгеруде көмекші құрал ретінде пайдалануға болады
Диплом жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Бітіру жұмысын
жазу кезеңінде қазіргі әдебиет білімінде қалыптасқан негізгі принциптер мен
ғылыми әдіс-тәсілдер қолданылды. Яғни, баяндау және талдау, салыстыру,
сараптау, семантикалық талдау әдістеріне және аудару тәсілдеріне иек
арттық. Сондай-ақ, жалпы тіл білімінде қолданылатын лингво-стилистикалық
әдістер басшылыққа алынды.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі. Диплом жұмысын қытай
әдебиеттерінен және интернет тағы сол сияқты құжаттардан (дереккөздерден)
толықтай зерттеліп өз дәрежесіне жетті.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.Қытай әдебиетінде қолданған тілдер
1.1 Көне қытай әдеби тілі-Вэньянь
Тіл- қоғамдық құбылыс. Сондықтан оның тарихы мен дамуы қоғамның
тарихы мен дамуына байланысты болады. Осыдан тілді және оның даму заңдарын
сол тілді иеленушілердің тарихымен тығыз байланысында қарастыру міндеті
келіп туады.
Адам баласы қоғамы пайда болғаннан бepi тіл қоғамға қатынас құралы
ретінде қызмет eтіп, оның дамуымен бipгe дамып келеді. Қоғам және оның
дамуы тілдің дамуына әсер етпей тұра алмайды. Бipaқ әр түрлі қоғамдық
құрылыстың тілдің дамуына әcepi бірдей емес.
Қоғам тілдің дамуына әсер етеді, бipaқ тілдің дамуы қоғамның
даму заңдары бойынша емес, өз дамуының iшкі заңдары бойынша icкe асады.
Тілдің даму заңдары қоғамның даму заңдарына сәйкеспейді. Тілдің дамуы
туралы қате көзқарастар болды.
Сонымен, тілге анықтама беруде ең алдымен оның әлеуметтік қызметі,
яғни қоғамдағы адамдардың қатынас құралы болу қызметі негізге алынады.Тіл -
тек қатынас құралы ғана емес, сонымен бipгe ойлаудың, ойдың, жарыққа
шығуының да құралы. Адамның ойы тілі арқылы, тілдегі сездер мен сейлемдер
арқылы айтылып, белгілі бола алады.
Тіл - белгілі қоғамға немесе ұлтқа тәуелді бір ұлттың ұлттық тілі болады.
Қытай ұлтының тілі қытай тілі, ол қытай ұлтының қалыптасуымен дамыған тілі,
әpi қытай мәдениетінің таралуына үлкен үлес қосқан. HAN ұлтының тарихы өте
ұзақ. Бұл – қытай тілі тарихының ұзақтығын білдіреді. Мейлі көне дәуірдегі
хан ұлтының тілі болсын немесе қaзіpгі заман қытай ұлтының тілі болсын
барлығы қытай тілі.
Қытай – көп ұлтты мемелекет. Han zu-дан басқа 55 аз санды ұлттар
бар. Әpбip ұлттың көпшілігінің өз тілі бар. Тұрғындардың көп бөлігі - қытай
тілін қолданады. Қытай тілі мемелекеттегі әpбip ұлттың арасындағы ортақ
қарым-қатынас тіліне айналды, сондай-ақ әлемдгі тұрғындардың көбісі
қолданатын тіл.
Қaзіpгi қытай тілі таяу заман қытай тілінің мұpaгepi, ол Пекин тілін
бейнелейтін солтүстік диалект негізінде қалыптасып дамыған. Таяу заман
қытай тілінің тарихи дамуынан Song династиясынан кейін, солтүстік тілдердің
негізінде екі түрлі бағыттың бар екенін көруге болады:
1.Әдеби тілде көрінеді, яғни Bai hua әдеби тілінің пайда болуы және дамуы;
2. Ауызекі тілде, яғни Guan hua-ның әрбір диалектінің аудандарға eнyi.
Қытай жазуы-әлемдегі тарихы аса ұзақ жазулардың бipi. Ол өpici қытай
қоғамының дамуында, өpici қытай тілінің өркендеуінде көрнекі рөль атқарып
келген тарихтан белгілі.
Қытай жазуы-иероглифтік жазудың бүгінгі күндегі ең дамыған түрі болып
есептеледі. Қазіргі қытай жазуында бір иероглиф белгілі мағынасы бар, бір
сөзді немесе сол сөздің маңызды бөлшегін таңбалау үшін қолданылады.
Фонетикалық заңдылықтар бойынша бір иероглиф бір буынға тең, ал буын қытай
тілінің морфологиялық мағынасына ие, демек әрбір буын бір сөздің немесе бір
морфеманың дыбыстық қанқасы болып табылады. Сондай-ақ қытай иероглифтері
жеке дыбысты немесе фонеманы білдіре алмайтындықтан, тілдегі бүкіл сөздік
қорға жеке-жеке таңба жасауға тура келген[ 1.15]
Қытайда XX ғасырдың басына дейін қолданылған қытайдың жазба тілі.
Иероглифтік жазу сөздің айтылуын емес мағынасын көрсеткендіктен, Вэньянь
ескі қытай тілінің синтаксис және морфологиялық нормаларын сақтап қалды,
нәтижесінде XX ғасырда ауызекі қытай тілі байхуадан қатты ерекшеленді.
Вэньянь- өзінің ресми мәртебесін 1919 жылдың 4 майында студенттер
қозғалысынан кейін жоғалтып алды, қатысушылар онда Вэньянді қолдамай,
байхуа тіліне өтуді талап етті. Сонда да қазіргі қытай тілінде Вэньяннің
көптеген элементтері сақталып қалған.
Кітаби тіл. Испан тілі француз тілінен айтылуы бойынша ерекшеленсе,
қытай диалектілері өз ішінде бір сөздің бір дәрежеде өзгеше айтылуымен
ерекшеленеді, алайда олар ешқашан түрлі тілдер болып есептелмеді - бастысы
ортақ бір кітаби тіл бар, ол Вэньянь деп аталады және осы уақытқа дейін
жалғыз жазба тілдің жан-жақты қолданылған түрі болды. Алдында айтылғандай
диалектілер бірінші кезекте айтылуы бойынша ерекшеленеді азырақ лексика, ал
ең кіші көлемде грамматикасы бойынша өзгешеленеді. Вэньяннің өзгеше айтылу
ережесі жоқ, алайда лексикамен грамматика барлық жерде ортақ, бірдей сол
үшін Вэньянда мәтін авторы қайдан екенін анықтау мүмкін емес, егерде оны
дауыстап оқымаса. Бұл ерте ортағасырдағы кезеңде Еуропада ұлттық тілдер
пайда бола бастап, алайда ғалымдар латын тілінде жазуды жалғастырып, әр
адам латынша айтылуымен оқып өзінің тіліне сай сөйлеген жағдайды еске
түсіреді. Бірақ Вэньянді тек ғалымдар ғана қолданбады, ол басқару
органдарында және бизнесте, көбіне газеттер мен кітаптарда, жеке жазбаларда
қолданылды. XX ғасырдың бірінші жартысында жазба қатынаста ортақ түсінікті
тілі путунхуа (оның негізінде байхуа бар-солтүстік диалектілердің ауызекі
сөйлеу тілінің көрсетуші жазба тіл) пайда болды, дегенмен Вэньяннің
маңыздылығы тек ортақ бір ұлттық жазу жүйесінде қолдануы емес сонымен бірге
жалпы әдебиеттің жиынтық өнімі, лексикасы стиліне бағынса да, автордың
болуынан аз өзгереді. Сондықтан оны иероглифсіз жазса да, ол бүкіл ел үшін
ортақ тіл болып қалар еді (әр түрлі айтылуы бойынша), дегенмен иероглифтің
жазба сөзсіз оның бірлігінің сақталуына себеп болды. Вэньяннің бұл аспекісі
сауатсыз немесе соқыр болжаушылар мен әңгіме айтушылар ешқашан иероглиф
оқымаса да, epкін түрде классика мен мақал-мәтелдерді Вэньянда жаза және
оқи алатын адам сияқты айта береді. Мектеп оқушылары мен студенттер
Вэньянда шығармалар жазғанда, ритмді табу үшін сөздерін, сөз тіркестерін
алдын ала бірнеше рет айтып алатын, өйткені Вэньян тілінде айтылу әдістері
ритмге байланысты. Вэньянда ешкім әңгіме жүргізбейді (қысылған телеграфты
стиль ретінде түсінікті болуы, омоним сөздер айтылуға болатын иероглифпен
жазылуы (ауызекі) сөйлеу тілінің біркелкі, етпейді) бipaқ оны практикалық
мақсаттарда кеңінен қолданады. Вэньяннан түбip сөздерді қaзіргi өмірдің
түрлі сферасы үшін терминологияны жасау үшін алады және дәл солай көптеген
жаңа терминдер пайда болды. Қазір де қытай тілінің сөздері болып табылады,
олар сөйлеу немесе Вэньян тілінде вэньянизмдерді белсенді қолдануға
алынған[2.450].
Қытай жазбасы. Көне қытай жазулары. Қабырғалар және сүйектерден
табылған және б.э.д. XIVғ. жатады. Keйбip белгілер бұл жазуларда заттарды
және түсініктерді бейнелеп, пиктограмма немесе идеограмма болғанымен, көп
белгілер көне заманда нақты сөздерді жазуда қолданылды. Мысалы, eкі
сызықтан құралған белгіде ег cөзі жазылады, бірақ liâng емес, дегенмен
eкeyi де eкіні білдіреді; иттің бейнесі келтірілген белгі qüan cөзін
жазуда қолданылады, бipaқ göu сөзіне синоним емес.
Иероглиф құратын сызықтарды жазу стилі бірқатар өзгерістерге ұшырағанымен
(жазу туралы да нәтижесінде өзгерді), көптеген иероглиф құрылымы Цинь
дәуірінен (б.э.д 221-206) негізінде өзгерістерге ұшырамады, б.э.д. ІІІ
ғасырдан бастап иероглифтер қaзіргі кездегі жазуға ұқсай бастады. Қазірде 3
топқа жатқызылатын иероглифтің алты категориясы пайда болды:
1)пиктограммалар және идеограммалар (1500 иероглиф шамасында).
Оларға көне қарапайым белгілер жатады (мысалы, mü "ағаш"; sân "үш") сонымен
қатар құрама белгілер. Олар абстракті мағына береді (мысалы, nа́́n "ер адам",
tiân "дала,өріс" және lì̀̀̀ "күш"деген сөздерден құралған, мағынасы әр адам
далада өз күшін пайдалана алады.);
2)фоноидеограммалар (фонограммалар) Қазіргі иероглифтердің көп
бөлігін құрайды. Бұлар кілттерден тұратын сөз мағынасы немесе морфема
туралы тусінік беретін қиын белгілер. Фонетиктердің айтуынша, белгінің
айтуына жақын мысалы, "бас" екі кілттен құралады, уё "бас" және dо̀̀u "боб"
фонетикасы. Қытай тілі сөздіктерінде иероглифтер әдетте кілттері бойынша
орналастырылады, олардың саны 214;
3)"Кірме" иероглифтер - түрлі құрылым белгілері, басында анық бip
сөзді кұруға арналған, кейін басқа сөздерді жазуда қолданылған.
Мысалы, wà̀n баста сарышаян бейнесінде болып, бірақ кейін дәл солай
айтылатын wà̀n "10000" мағынасындағы сөзге қолданған.
Жоғарыда келтірілген типтердің 1 және 2 категориясы қытай жазуының
сипатын европалық тұрғыдан қарастырылған. 3 категория жазу тарихы бойынша
маңызды, оның айтылуы және фонетикасының қолданылуы негізгі мағынасынан
тәуелсіз - бұл алфавитке жету жолының бірінші қадамы. Келесі логикалық
қадам, шынында ешқашан жасалмаған, әр буынның бір иероглифпен жазылуы буын
бойынша жазуға алып келеді. Бірақ фонетикалық жазба тілдің дамуындағы бағыт
кең тараған фонограмма арқылы тоқталынды, қазірде оған бүкіл иероглифтің
көп бөлігі жатады.
Сонымен бірге 2 категорияны да атап өткен жөн, олар дәстүрлі
классификация бойынша жіктелмейді. Олардың бірі - "кеңейтілген" иероглифтер
категориясы. Мысалы, са́і "материал" фоноидеограмма, негізгі mù элементі
"ағаш" және са́і "талант" фонетикасынан құралған. Бірақ "талант" және
"материал" арасында мағынасы байланыс бар және "кеңейтілген" иероглиф
"материал, табиғи жабдықтар" деген кең мағынаға ие[8].
Иероглифтер саны түбір сөздердің санын көбейту нәтижесінде
иероглифтер формасының нұсқалары көбейді, оның ішінде сызықтар мен басқа
графикалық нұсқаларын айтпағанда, иероглифтің саны бойынша ең үлкен
сөздікте 50 мыңға жуық иероглиф бар. Телеграфты код анықтағышта әр
иероглифте 4 арабша цифр үйлесімі (0000- ден - 9999-га дейін) бар, әрине 10
мың иероглифпен шектеледі бірақ оған кеңінен қолданылатын иероглифтер
еңгізілген кейбір жеке емес жалқы есімдер атауынан басқа көптеген жалқы
есімдер атауы қарапайым иероглифтен құралған. Қазіргі газеттерде 6-7 мың
иероглиф қолданылады.
Ауызекі тілінде әдебиеттің қозғалысына тілді қолдану мақсаты қойылған,
бұл тілдің күнделікті өмірде қолданады және оны Вэньяннің орнына байхуа деп
атайды. Әуел баста Вэньянді Ху Ши 1917 жылғы қозғалыста байхуаны қолдануды
ұсынбағанға дейін мәтіндерді жазуда қолданылған жалғыз тіл ретінде
қабылданған. Таң әулетінің дәуірінде буддалық өсиеттер (618-907) және
кейбір Сун әулетінің (960-1269) кезеңінде философиялық мәтіндерді есепке
алмағанда, барлық жазулар ауызекі тілінде жергілікті халықтың әйгілі
әңгімелерімен шектелді. Енді байхуа тілінде кітаптар мен кезеңдік
басылымдар жарық көріп, Вэньянді ығыстырып тастауда.
Үшінші процесс - жазу реформасы. Жазудың қытайша жүйесі б.э.д. ІІ
ғасырдан радикалды құрылымдық өзгерістерге ұшырамады. Бәрі бір негізді
болған сөздер Вэньянь жазуы үшін қолайлы иероглифтерде болды. Байхуаның
таралуы мен сөздердің фонетикалық өзгерістерінен көптеген екі фонетикалық
ерекшеліктер жоғалды және Вэньянь тілінде ешқашан қытай диалектісін
қолданушылар сөйлемейді. Алайда байхуа тілінде иероглифтерде молшылық пайда
болды. Мысалы, zhōng адал, өте берік иероглифі zhōng жэне хīn жүрек
сөзінен құрылған, графикалық тұрғыдан дұрыс, бірақ мұндай сөз естігенде
түсінуі біркелкі емес, сондықтан байхуада адал сөзі zhōng хīn (жүрегімен
адал) болады, оны естігенде түсінікті[9,196].
Осылайша байхуаны көптеп қолдану жазбада қосымша себеп тудырады-
иероглифтерді оқу қиындығынан бөлек, жазбаны фонетикалық жүйесін жасау.
1910 жылдан осы күнге дейін сауаттылық үшін түрлі науқандық күрестер
жүргізілуде, әдетте путунхуаны оқыту мен біріңғайлы стандартты айтылу оқуға
үйрету бар. Осы мақсатта иероглиф оқуды, жазуды 37 ұлттық фонетикалық
белгілер жүйесін қолданды, ол қытай иероглифтері ерекшеліктері негізінде
жасалған. Осы күнге дейін қытайда ешбір үкімет басындағылар тұсында ешбір
ресми акция иероглиф орнына фонетикалық жүйені шұғыл түрде қабылдауды
мақсат етіп қоймады, сонда да жеке адамдар мен билік басындағылар реформаға
дайындық қадамдарын жасады. Дәл осы уақытта иероглифтердің жазылуын бекіту
шаралары қабылданып жатты, олар графикалық құрылымын реттеуге үнемі
мүмкіндік берді.
1960 жылы және 1970 жылдары көп негізді сөздер оқыту тенденциясы
шет елдің терминдердің енуімен Вэньянь көптеген саяси ұрандардың пайда
болуына негізгі бұлақ көзі болып жұмыс істей берді. Иероглифтердің жазылуын
нығайту біраз қиындықтармен жүзеге асты. Оның орнына путунхуа сәтті
қолданыла бастады, дегенмен ешқашан өз алдына күнделікті ауызекі тілде
жергілікті диалектілерді ауыстыру мақсатын жүзеге асырмады. Адамдар
путунхуада сөйлегенде, жергілікті халықтың сөздерді түрлі айтылуы
байқалады. Путунхуа мемлекеттік тілге айналғаннан кейінгі процестерге түрлі
мемлекет басшыларының тілге әсерін тигізгеннен кейін, бұл тіл Пекин
диалектілерімен тығыз байланысты жоғалтады.
Пиньинь жүйесіндегі жоғарғы назар ҚХР-да 1979 жылғы оны шетелде
жойылуына арналған публикацияларда қолдану шешімі қызықтырды. Ұзақ мерзімді
ҚХР-ның перспективасында иероглиф пиньинмен ауыстыру мақсаты қойылған, ол
жалпы қабылданған қытай жазуының жүйесі болуы тиіс.
Конфуций уақыты кезінде Вэньянь қалыптасқан еді. Бәріне тіл
қолайлы еді. Қысқа, тыныс белгілері жоқ, қарапайым болғаны соншалық қазірде
қытайлықтар Вэньяннің кейбір белгілері бойынша бастарын қатыруда, бірақ
өкінішке орай бұл тіл ауызекі қарым-қатынасқа жақсы сәйкес келмейді.
Қытайлықтардың өзі Вэньянь тілінде сөйлемеді, тек таныс ортақ классикалық
мәтіндерін қолданды. Қарым-қатынас жасауда бір негізділік кедергі болды.
Бұл мағынада орта ғасырларда еуропалықтарға оңай болды. Олар тек латынша
жазып қоймай, сонымен біргe кездесулерде ғалымдардың сөздерімен алмасты.
Латынша бip сөзбен алмасып бірден оқыған адам екенін түсінуге болатын.
Вэньянда фразалармен алмасу мүмкін еді, тек ғалымдар тілінде емес. Сонда
қытайлықтардың eкі тілі болғаны-бірі ауызша сөйлеуге арналған, ал Вэньянь -
жазуға өлеңдер шығаруға классикалық канондарды айтуға арналды. Чжоу
уақытында ауызекі және жазба тілді бөліп қарастырып, салты және ұлттық
тілді, қарым-қатынас тілін император немесе жергілікті халықтық тілі деп
есептеу салты болды[3.255].
Әpi қарай дамуы нақты анықтамаларға сүйенбейді. I император
Цинь Шихуанди астананы Чанъанеде орналастырады. Сондықтан да Лю Бан Шығыс
Ханды құрып, Цзинь әулетінен болса да, астананы Чанъанеде қалдырады. Немесе
ол елді басқаруда чжоулық принциптерге сүйенбеу өз құқықтарына арқа сүйеді,
немесе ол Цинь династиясы кезінде көптеген шенеуніктер Цинь диалектісінде
сөйлеуді үйренгенін қолданғысы келді. Қысқаша бip мамандандырылған диалект
екіншісін ауыстырды. Дегенмен 200 жылдан соң, Батыс Хан династиясы Лоянда
орналасты. Кейін 200 жылдан соң тағы бүлік болып, Суй династиясының қосылуы
болды. Жаңа астананы Цзинь әулетінің аймағында Чуньцю кезеңінде құрады.
Кейін қайтадан Таң династиясы астананы Чанъан етіп алады. Шынында Суй
династиясына орындамайды және бәpi ортақ жаңа қытай тіліне бағынуына тура
келеді. Чжурчжендер Қытайға басып кіреді, оңтүстік Сун жаңа астананы
Янцзыда құрады. Халық Хубей тілінде сөйлеуге үйренгенде, Шыңғыс хан басып
кіреді. Ол бірінші болып ауданның жақсылықтарын бағалап елге қaзіpгi
путунхуаны eңгізіп, астананы Ханбалық қаласы eтiп алады. Жоғары лауазымды
адамдар тағыда қайталап тілді үйрене бастайды және бұл жерде тағыда жұмбақ.
1368 жылы қытай моңғолдарға қарсы көтеріледі, ал астананы Минь императоры
Ханбалықтың орнына Пекинді 1405 жылы қояды. Keйінгі 37 жылда не болғанын
ешкім білмейді. Көптеген шенеуніктер мен ipi саудагерлер қиыншылықтарды
қайта меңгерді. Тілде жақсы белгілі болғаны қытай поэзиясы - жер бетіндегі
ең ескілерінің бipi. Б.э.д. eкіншi мыңжылдықта пайда болып, XX ғасырдың
басына дейін жетті. Әрине мұндай поэзия меңгеруге оңай, түcінуге қарапайым
болуы мүмкін емес. Ол дайындалған оқушыны, оқырманды талап етеді және
мұндай оқырман 3 мыңжылдық бойында қытай поэзиясында болды. Классикалық
білім алу салты мәдениетпен таныстырды, бастысы мәтіндерді жатқа білу керек
еді. Сонымен қатар өлең шұмақтарын жазу елде шенеунік лауазымын алуды
мемлекеттік сынақ бағдарламасына енді. Осылайша орта ғасырда қытай ақын
оқырманға назар аударып, өлең шұмақтарында ғана емес, ымдау, қанатты
сөздерінде поэзияға толы туындыларында жазды. XX ғасырдың басында
классикалық бөлімнің жойылуымен мұндай оқырмандар қытайда да болмады. Қытай
поэзиясын түсіну мәдени салтқа жататын адамға түсіну қиын.
Ең алдымен ecкі тіл туралы орта ғасырлық поэзия дамыған. Бұл тіл
- Вэньянь (мәдениет cөзі). Ал Шығыс үшін өзіндік латын жоғары мәдениет тілі
болып қала бepiп, ұлттық тілдермен бipгe мыңдаған жылдар бойына Қытай мен
Жапонияда көрінді, Вьетнамда қолданылған.
Бұл тілде ереже бойынша сөз бip буынға тән және бip иероглифпен
жазылып, принципиалды аморфтылықпен ерекшеленеді. Жұрнақтары, қосымшалары
болмай, сөйлемде кез-келген жерде, кез-келген комбинацияда көп немесе аз
грамматикалық нақты қасиеттерін контекстке байланысты алып арнала береді,
егерде прозалық тілде синтаксис тұрақты болып көбіне тәртіп бойынша
бастауыш-баяндауыш қарапайым болса, онда өлеңде бастауыш өлең шұмағын
бастау мүмкін. Соңынан мұндай грамматикалық еркіндікте жеке қатар және
шұмақ бүгінгі күнге дейін түрлі, қарама-қарсы интерпретация пәні болып
табылады, олардың көбi талқылаған адам арқасында тілді игерушілер,
шетелдіктер мен аудармашыларға көне қытай поэзиясын оқуға көмек береді.
Қытай тілі - Қытай - тибет тілдер тобына жатады. Оның негізгі 7
диалект топтары бар. Қытай тілінде сөйлейтіндердің 70%-ы олардың саны
1млрд. адам, диалекттің солтүстік тобына жатады. Қытай тілінде қазіргi
кезде фонетикалық норма болып Пекинше дыбысталу табылады.
Б.э.дейін 1 мыңжылдық басында болған тіл б.э.д. IV ғасырға дейін
әдеби көне қытай тілі Вэньянь қалыптасты. Вэньянь ауызша қарым-қатынас
жасаған тілмен eкігe бөлінеді және жаңа жазба байхуа тілі қалыптасады
(қарапайым тіл). Вэньянь әдеби тілі ретінде XX ғасырға дейін қолданылды.
Солтүстік мағлұматтар негізінде байхуа Х-ХІІ ғасырларда толығымен
қалыптасып, кейін путунхуа тілі (жалпы түсінікті тіл) құрылады, XX ғасырда
мемлекеттік қытай тілі ретінде қабылданады.
Көне замандары иероглифтердің стилді түрде жазған бамбук немесе
металдан жасап барлық формасы мен қалыңдығы бойынша жазуға мүмкіндік болды.
Солтүстік бойынша Цинь династиясының әскер басшысы Мэн Тян жазуға қылқалам
ойлап тапқан. Бұл б.э.д. I ғасырдың басында қытайлықтар қылқаламдарын тушқа
батырып жазуды және иероглифтер қaзіpгi кездегі жазуға ұқсады. Олар
жазылғанда жіңішкеріп, тік немесе сәл дөңгеленіп жазылды.
Қытай сөздіктерінде иероглифтер саны 70 мыңға жетеді. Алайда
оған еңгізілген иероглифтердің көп бөліп қазір қолданыстан емес немесе
өзіндік түрлі оқылым формасы бар. Бұл сөздіктерге сонымен бipгe көне
заманда ойлап табылған, бipaқ кеңінен таралмаған иероглифтер де енеді.
Соғысушы елдер кезеңінде жасалған классикалық сөздік құрамына 2500
иероглифтен артық сөз енбеген, ал қазіргі қытай кезеңінде оқу үшін 3 мьң
иероглиф білу жеткілікті. Иероглифтің сандық шегі контекстке байланысты әр
иероглиф түрлі әдістер арқылы түсінуге, оған берілген кең семантикалық
шеңбер арқылы оқуға мүмкіндік береді[7,170].
Ойымызды түйіндей келе, қытай тілі - бұл мың жылдық феодализм
ауырлығы мен шетелдік жұмыскерлердің ғасырлық езгісін тастаған және ұлы
әлеуметтік құрылым жолына түскен 500 млн. Қытай халқының тілі. Бұл көне
цивилизация және қарқынды халықтық-демократиялық қытайдың жаңа мәдениетінің
дамуы, мыңжылдықтар бойы қытай халқы жасаған бар жақсылыққа мұра болып
қалған тіл.
Көне заманның өзінде (Х-ІІІ ғ.) қытай халқы салыстырмалы түрде
экономикалық және мәдени дамудың жоғары деңгейіне жетіп, керемет әдеби және
философиялық туындылар жасады. Қытай мәдениеті Шығыс Азия елдеріне қатты
әсер етті. Кореяда, Жапонияда және Аннамда көне қытай философиялық және
көркем әдеби тип көптеген жылдар бойы поэзия, философиялық туындылар және
ғылыми әдебиеттік тіл болды, ал қытай иероглифтің жазбасы, бұл әдебиет
жазылған жазбалар, олардың мемлекеттік жазбасы, осы халықтар танысқан
бірінші жазба болып қалыптасты.
Мыңдаған жылдарға созылған феодалдық қатынастардың үстемдік етуі
жасанды түрде қытай халқын тонауда қызығушылық танытқан империалист
қанаушылар соңғы кезеңде қытайдың экономикалық сонымен бірге мәдени
қатынаста артта қалуына әсер етті.
Қытай халық революциясын жеңгеннен кейін, алдыңғы қатар елдер
арасында өз орнына ие болады. Қытайдың марксизм-ленинизм идеяларымен
қаруланған коммунистік партиясы қытай халқы сенімді түрде экономикалық және
мәдени қарым-қатынастарда үлкен жетістіктерге жете отырып, алға жетелейді.
Мұның бәрін біз үшін қытай тілін үйретуде үлкен және бірте бірте
жоғарылаған мәнге ие. Қытай халық тілі солтүстік диалектісі негізінде
қалыптасты. Қытайдағы диалектілердің айырмашылығына қарамастан, әдеби тіл
солтүстік диалектісінің негізінде жасалған, бүкіл қытай үшін ортақ болып
табылады.
Қытай тілі өзіндік грамматикалық құрылымы орыс тілінен қатты
ерекшеленеді. Алғашында сөздердің өзгермеу жүйесі сөйлеуді тез үйренуге
көмектеседі, алайда тілді үйренуде келесі кезеңдерде қиындықтар болуы
мүмкін. Қытай жазба жүйесін үйреніп алу үшін көптеген уақытты талап етеді.
Алайда көптеген иероглифтерге рационалды түсініктемелер берілген, оларды
есте сақтау оңай, сондықтан қытай тілі аса маңызды қиындықтар туындатпайды.
Қытай тілін оқу мен оның жеке элементтерінің өз алдына рөлі мен сипатын
білу үшін қытай тілі жүйесінің жалпы сипатта және қытай иероглифінің жалпы
сипатын анықтау маңызды.
Tіліміз де, тіл туралы түсінігіміз де өзіміздің өміріміз секілді
өте тез өзгеріп бара жатыр. Дүние, қоғам, өзгертуде. Ал қолымызға тиген
жаңа сөздік — сол өзгерістердің нақты бейнесі, тілдің жанды жері-әлеуметтік
сипатына арналған.
Әр ұлттың өз тағдыры болатыны сияқты әр тілдің де өз тағдыры бар.
Дүниедегі тілдердің бірінің коммуникативтік рөлі жоғары, енді бірінікі
төмен, әлеуметтік, құқықтық рангілеpi де әрқилы, қызметтері де бip-бipінe
ұқсамайды. Осындай әр түрлі деңгейлі тілдер арқылы адамзат тілдік ғұмыры
тоқтаусыз алға жылжиды, "тілдік" тіршілігін өткізеді. Әлеуметтік тұрғыдан
әр түрлі болуына қарай тілдердің әлеуметтік сипаты қалыптасады.
Әлеуметтілікті ұғынып алмай адам туралы, қоғам туралы, қоғамға қызмет
ететін тіл мен тілдің әлеуметтік параметрлері туралы түсініктің қалыптасуы
кім-кімде де екіталай. Тілдердің де, этностың да, діни нанымдардың да
әлеуметтік параметрлері арасында тепе-теңдік жоқ, керісінше, сәйкессіздік
(дисбаланс) бар. Осы саланың белгілі маманы Н.Б.Мечковскаяның келтірген
дәйектеріне қарағанда, жер бетінде 5-6 мыңнан астам тіл өміp cүpiп жатыр,
ал этностың саны шамамен 1300-ге жетіп жығылады, ал мемлекеттердің саны 220-
ға жуық болса, конфессиялардың саны шамалауға, жуық есебін шығаруға да
көнбейтін көрінеді. Өйткені ipi конфессиялардың құрамындағы түрлі культіпк
топтар мен әр түрлі діни нaным-ceнiмдiк топтардың есебіне жету тіптен қиын,
әcipece Yшінші әлем аталған елдерде ондай статистикалық есеп жүргізу
мүмкіндігі мүлде жоқ көpiнeдi ("Общее языкознание. Структурная и социальная
типология языков", М., 2001).
Дүниедегі тілдердің коммуникативті - функционалдығы да, құрылымы
да сан қилы, ceбeбi Жер бетінде бip-бipінe айнымай ұқсайтын eкі тіл де,
біріне-бipi ұқсас тiлдiк жағдаят та жоқ. Ғалымдардың зерттеуіне сүйенсек,
жазба тарихы мыңдаған жылдардан таратылатын вед, санскрит, көне еврей
("Тора" мен Ветхий Завет жазылған) және қытайдың иepoглифтiк жазуына негіз
болған көне вэньянь әдеби тілдерімен қатар, XX ғасырдың басында адамдардың
қарым-қатынасы мен тiлдepдiң өзара араласуынан туған пиджин, креоль тілдері
дeйтiн тілдің түpлepi бар. Жер бетіндегі 5-6 мың тілдің тек 600-інің ғана
жазу жүйесi қалыптасқан, бipaқ тек 300-де ғана жазба коммуникацияда epкін
қолданылады.
Коммуникативтік рангасына қарағанда дүниежүзіндегі тілдер бес
түрге бөлшінеді. Олар: әлем тілдepi, халықаралық тілдер, мемлекеттік
тілдер, аймақтық тілдер, жергілікті тілдер. Бұл — тілдердің қолданыс
аумағына қарай жасалған жіктеліс. Қолданысы төмен, тіл иелерінің санын
саусақпен ғана санарлық тілдердің жер бетінде қалу мүмкіндігі ұрпақ ауысқан
сайын жоққа барабар болады, бұл да әлеуметтік себепке жатады, ондай
қоғамдық-әлеуметтік себептердің саны мұнымен бітпейді, көп.
Вэньянь - бұл қытай халқының көне классикалық тілі. Оның қытай
тілі тарихында алатын орны ерекше. Вэньяннің өзінің айтылу ережесі жоқ,
алайда лексикамен грамматика барлық жерде ортақ, бірдей сол үшін Вэньянда
мәтін авторы қайдан екенін анықтау мүмкін емес, егерде оны дауыстап
оқымаса. Бұл ерте ортағасырдағы кезеңде Еуропада ұлттық тілдер пайда бола
бастап, алайда ғалымдар латын тілінде жазуды жалғастырып, әр адам латынша
айтылуымен оқып өзінің тіліне сай сөйлеген жағдайды еске түсіреді. Бірақ
Вэньянді тек ғалымдар ғана қолданбады. Ол басқару органдарында және
бизнесте, көбіне газеттер мен кітаптарда, жеке жазбаларда қолданылды. XX
ғасырдың бірінші жартысында жазба қатынаста ортақ түсінікті тілі путунхуа
(оның негізінде байхуа бар-солтүстік диалектілердің ауызекі сөйлеу тілін
керсетуші жазба тілі) пайда болды, дегенмен Вэньяннің маңыздылығы тек ортақ
бір ұлттық жазу жүйесінде қолдануы емес, сонымен бірге жалпы әдебиеттің
жиынтық өнімі, лексикасы стиліне бағынса да, автордың болуынан аз өзгереді.
Сондықтан оны иероглифсіз жазса да, ол бүкіл ел үшін ортақ тіл болып қалар
еді (әр түрлі айтылуы бойынша), дегенмен иероглифтік жазба, сөзсіз оның
бірлігінің сақталуына себеп болды. Вэньяннің бұл аспектісі сауатсыз немесе
соқыр болжаушылар мен әңгіме айтушылар, ешқашан иероглиф оқымаса да, еркін
түрде классика мен мақал-мәтелдерді Вэньянда жаза және оқи алатын адам
сияқты айта береді.
1.2 Жаңа заман қытай тілі – БАЙХУА
Тіл - ежелден ерекше мәртебеге ие күрделі құбылыс. Адам өмірі
үшін маңызды рол атқаратын қатынас құралы болып табылады. Сонымен қатар,
тіл - тек қатынас құралы ғана емес сол секілді ойлаудың, ойдың жарыққа
шығуының да құралы. Қоғамның да адам өмірінде ерекше өмір алатынын баршымыз
білеміз. Олай болса, қоғам мен тіл тығыз байланысты. Әр тілдің жалпы
алғанда жазбаша және ауызша болып екіге бөлінетіні айқын. Әлемде 200-ден
аса тіл бар. Онын әр қайсысының өзіне тән ерекшеліктері мен қасиеттері бар.
Тіл белгілі бір ұлтқа немесе қоғамға тәуелді, бір ұлттың бір ұлттық тілі
болады. Қытай ұлтының тілі - қытай тілі, ол қытай ұлтының қалыптасуы мен
дамыған тілі. Қазіргі таңда Батыс және Азия елдерінде қытай тіліне деген
қызығушылық артып отыр. Оны меңгеріп те жатқан елдер аз емес. Ежелден келе
жатқан мұралар, мысалы тасқа сүйек пен тасбаканың сауытына жазылған
таңбалар зерттеу үшін таптырмайтын дүние. Ежелгі дәуірде Б.з.д. ІІ м.ж. 2-
жартысында көне қытай тілі Wenyan қолданылып келген. Одан түсініксіз бір
ауызша тілге айнала бастады. Жазба тіл көне қытай тілінен ажыратылып, XX
ғасырда әдеби тіл қызметін атқарған, wenyan өз күшін жоғалта бастады.
Б.з.б. I м.ж қарсаңында жаңа бip жазба тіл пайда болды. Ол ауызекі тіл
сипатын бейнелеген - байхуа (қарапайым түсінікті тіл). Солтүстік байхуа -
жалпы халықтық қытай тілі. (жалпы түсінікті тіл). XX ғасырдың I жартысында
путунхуа түгелімен дерлік жазбаша қатынас құралы болып, wenyan-ды ысыра
отырып, халықтык әдеби тіл болды. Қазіргі қытай тілінде eкі тілдік форма
бар, олар - ауызша және жазбаша. Грамматикалық және лексикалык қатынас
халықтық әдеби тіл - қытай тілі солтүстж диалектіге бағынылған. Оның
фонетикалық формасы пекиндік дыбыстау арқылы жасалған.
Қытай жазуы - әлемдегі тарихы аса ұзақ жазулардың бipi. Ол қытай
қоғамының дамуынан бастап, қытай тілінің өркендеуінде көрнекті рөл атқарып
келгені тарихтан белгілі. Қытай халқы өзінің ұзақ тарихы барысында рухани
құндылықтардың аса мол түрлерін өміргe әкелгені ақиқат. Олар осы бай
құндылықтарды өз жазуларының көмегімен бүтінгее жеткізіп отыр. Демек қытай
жазуы бүгінде қытай халқының ғана емес әлем халықтарының да баға жетпес
қазынасына айналып отыр. Қытай жазуын бұрын соңды тек қытайлар ғана емес,
маңайындағы туыстар мен көршілер Корея, Вьетнам, Жапония секілді елдер де
қолданылған. Бұл тұрғыдан келгенде қытай жазуы ел мен елдің арасындагы
мәдени алмастыруды тереңдетті. Қытай жазуы иероглифтік жазудың бүгінгі
күндегі ең дамығаны болып есептелінеді. Бip иероглиф белгілі мағынаны
бiлдipiп, бip фонетикалық заңдылықтар бойынша бip фонема болып есептеледі.
Сондай ақ қытай иepoглифтepi жеке дыбысты немесе фонеманы білдіре
алмайтындықтан тілдегі бүкіл сөздік қорға жеке-жеке таңба жасап шығуға тура
келгені мәлім. Осылайша қытай тілі сөздерінің мағынасын бейнелейтін
таңбалар неше мыңдаған түрден асып жығылады. Мысалы, қaзipгi кей бip
сөздіктерде 50 000-нан астам иероглиф қамтылып отырғаны айтпасақ та
түсінікті (8).
Қытай көп ұлтты мемлекет hanzu ұлтынан басқа 55 аз санды ұлттар
бар. Әр бip ұлттың яғни көпшілігінің өз тілдері бар. Тұрғындардың басым
көпшілігі қытай тілін қолданғандықтан қытай тілі мемлекеттегі, әр бip
ұлттың арасындағы қарым-қатынас тіліне айналды.
Қытай жазуы - (жеңіл, қытайша: hanzi) тарихи деректер бойынша,
қытай жазуының алғашқы таңбалары б.з.б. XIV ғасырда Шан патшалығы заманында
пайда болған.
Қытай жазуы-адамдардың заттар мен құбылыстарға ұқсата еліктеуі нәтижесінде,
дүниелік құбылыстарды сызбамен бейнелеп, түсіну мақсатына жетті. Олар
алғашқы жазуды сүйектерге ойып жазды, сондықтан зерттеушілер осы әдепкі
жазуларды сауыт-сүйек жазуы деп атады. Қытайдың негізгі ресми тілі - қытай
тілі. Қытай тілі Қытай - Тибет тобына жатады.
Қытай тілінің басты ерекшеліктері:
1. Қытай тілінде 4 үн бар, мағына үн (тон) арқылы анықталады;
2. Әр бір иероглиф бір буын болып есептеледі
3. Жалаң буынды сөздер жиі кездеседі, күрделі сөздер көп
түбірден құралады, бірақ морфологиялық түрлену болмайды.
4. Сөздердің орын тәртібі мен шылаулар қолданысы негізіне
грамматикалық мағына айқындалады. Қытай тілінің диалектілері мұнан 2500 жыл
бұрын байқалса, қазір ұсақ диалектілер көп болғанымен, негізінен, үлкен
жеті топқа бөлінеді. Олар, Солтүстік, У, Шияң, Гань, Кыжия, Юэ және Минь.
Қытайдың әдеби тілі Солтүстік диалектика негізінде қалыптасқан. Қытай
тілінде Қазақстан тарихы туралы деректемелер көптеп кездеседі (9,98).
Иероглиф - (грекше: hieros - қасиетті, glyphe - қиылып алынған) -
жазу таңбасының ие белгісінің атауы.
Алғашында иероглиф сөзі тек көне мысыр жазуына пайдаланды.
Иероглиф деп оқылуы да, жазылуы да қиын жазулар аталған.
Иероглифтің таңбалары ретінде заттың, жануарлардың, өсімдіктің, құстың,
т.б. сүреттері қолданылған. Мысалы, Мысыр иероглиф жазуларында сүрет
формасы, ал Қытай иероглиф жазуларында пиктографиялық ерекшелік басым.
Әдеби тілдің мәнін айқындап, өзіндік белгілерін саралап, оның
тарихына қатысты негізгі мәселелердің басын ашып, ғылыми тұжырым жасау үшін
әдеби тілдің өзін, оның өзіндік ерекшеліктері қандай екенін дұрыс анықтап
алу қажет. Яғни әдеби тіл деп нені түснеміз? Әдеби тілдің тарихы қай кезден
басталады? Әр кезеңдегі әдеби тілдің дамуының, нормалануының тілдік
керсеткішке қандай әдебиет нұсқалары жатқызылуға тиіс және олардың мазмұны
мен сипаты қандай болмақ деген сұрақтардың нақты жауабы әдеби тілдің
анықтамасымен тікелей байланысты. Ал әдеби тіл деген ұғымды әр түрлә
түсінудің салдарынан зерттеулерде оған қатысты проблемалық мәселелер
әрқалайша баяндалып жүр.
Орыс тілі білімінде біраздан бері қалыптасқан дәстүрлі тұжырымдар
бар. Мәселен, белгілі тіл маманы О.С.Ахманованың "Лингвистикалық терминдер
сөздігінде": Әдеби тіл дегеніміз белгілі бір қалыпқа түскен, диалектілер
мен қарапайым сөйлеу тіліне қарағанда жалпыға бірдей міндетті және "дұрыс"
деп қабылданған нормасы бар тіл" деген анықтама беріледі.
Осыған жақын анықтама Д.Э.Розенталь мен М.А.Теленковалардың
"Лингвистикалық терминдердің анықтама сөздігінде" де кездеседі. Олар әдеби
тілді "халықтың әр қилы мәдени қажеттігіне қызмет ететін нормаланған тіл
яғни көркем әдебиеттің, публицистикалық шығармалар мен мерзімді
баспасөздің, радио, театр, ғылым, мемлекеттік ұйымдардың т.б. тілі" деп
айқындайды. Осы анықтамаларды негізге ала отырып, орыс тілі білімпаздары
орыс әдеби тілінің әр дәуірдегі тарихын сөз еткенде жоғарыдағыдан басқа да
оның көптеген басты және қосалқы белгілері мен ерекшеліктерін көрсетіп
отырады. Яғни бұдан біз әдеби тіл категориясының тарихи кұбылыс екендігін,
оның әр дәуіріндегі кезеңдегі даму дәрежесінің бірдей болмайтындығын, соған
сай оның негізгі белгілерінің де құбылып, өзгеріп отыратындығын байқаймыз.
Әдеби тілдің көрнекті маманы академик Ф.П.Филин былай деп жазған
еді "Шындығында, ұлттық дәуірдегі әдеби тіл мен ұлтқа дейінгі кезеңдегі
әдеби тіл арасында олардың құрылымы жағынан болсын, қоғамдық қызметі
жағынан болсын, сапалы айырма болады.Әдеби тілдің жоғарыда біз көрсеткен
белгілері тұтастай алғанда көне орыс әдеби тіліне және басқа да ертедегі
тілдерге сай келе бермейді ".
Әдеби тіл дегеніміз не? деген сұраққа бірқатар қазақ тілі
мамандары орыс әдеби тілінің ұлттық немесе қазіргі дәуірне сай келетін
анықтама мен белгілерді келтіріп жауап беріп келді. Мәселен, "Қазақ әдеби
тілі тарихы" атты 1968 жылғы оқулық авторлары "Әдеби тіл дегеніміз - жазба
әдебиет арқылы жүйелі қалыпқа түскен, стильдік тармақтары бар, қоғамдық
қызметі әр алуан тіл" деген анықтама береді де, тілдің әдеби болуы үшін
төмендегі белгілердің болуын міндетті деп санайды:
1)Әдеби тіл, ең алдымен, жазба тіл болуы керек, ол жазу арқылы
ғана қалыптасады;
2)Әдеби тіл нормаланған тіл болуы керек;
3)Әдеби тілдің стильдік тармақтары болуы керек "тілдің стильдік
жүйелерінің саралануы - тілдің әдебилігінің басты белгісінің бірі";
4)"Әдеби тіл - қоғамдық қызметі ерекше тіл" (1; 14).
"Жазба әдебиет арқылы әдеби тілдің икемдігі, ортақтық қасиеті артып,
құрылысы жүйелі қалыпқа түседі", "тілге орамды, жүрекке жылы тиетін"
элементтері ұштала түседі. Солай бола тұрса да, әдеби тіл деген ұғымды, бір
жағынан, тек жазба әдебиетпен байланыстырып, сол шеңберде ғана қарап, әдеби
тілді жазба тілмен балама ден тану, екшінші жағынан, әдеби тіл тарихын сол
халықтың қоғамдық, әлеуметтік, экономикалық, мәдени тарихынан бөліп алып
қарау, соның негізінде жазуы жоқ, не жазуы дамымаған я кеш дамыған халықтың
әдеби тілі де жоқ деген үзілді-кесілді пиар айту шындыққа жанасымды бола
бермейді.
Әдеби тілдің жүйелілік, нормалық, сымбаттылық қасиеттері өмір
сүру формалары мен стильдік сипаты, қоғамдық қызметі оның мәнінен, басты
қасиетінен туындап, нақтылы қалыптасу жолы мен кезеңдері арқылы әдеби
тілдің даму процесі айқындалады.
Дүние жүзіндегі барлық әдеби тіл атаулыға бірдей, сондай-ақ
әдеби тілдің барлық кезеңіне ортақ әмбебап анықтама болмайды. Ал
белгілі бip кезеңдегі әдеби тілдің анықтамасын тузіп, негізгі белгілерін
айқындағанда, әр дәуірдегі әдеби тілдің нақтылы мүмкіндігі, қызмет ету
сферасы, оған жүктелетін міндет, өмір сүру формасы ecкерілyi керек.
Дегенмен, әдеби тіл дегеніміз қандай тіл дегенде, негізінен, оньң
үш қасиеті баса көрсеткен жөн. Біріншіден, жергілікті диалектілер мен
қарапайым сөйлеу тіліне қарағанда жалпы қауым "дұрыс" деп тапқан нормасының
болуы; Екіншіден, сол нормалардың қоғам мүшелерінің бәрі бірдей
міндеттілігі; Үшіншіден, оның қоғамды ұйымдастырушылық яғни, қоғамның
рухани, мәдени қажетін өтей алатындай әлеуметтік қызмет атқаруы. Ал қалған
белгілерді әдеби тілдің даму дәрежесіне қарай бірде қосып, бірде алып
отыруға болатын тәрізді.(1,26).
Әдеби тіл қашан және қалай қалыптасқанына қарамастан, жалпы
халыктық тілдің сұрыпталған, сымбатталған түpi болып табылады да, бip
жағынан сол жалпы халықтық тілдің біp құрамы ретінде өміp cүріп отырса,
eкінші жағынан, жалпы халықтық тілдің әдеби тілге енбейтін бөліктері мен
қарапайым сөйлеу тілі, диалектизмдер мен кәсіби сөздер, жаргон дар мен
варваризмдер т. б. әр түрлі қарым-қатынаста болады. Сондықтан да әдеби
тілдің жалпы халықтық тілмен қарым-қатынасы, одан алатын орны, әр кез, әр
кезеңде бірдей, біркелкі болмақ емес, өзгеріп, дамып, құбылып та отырады.
Жалпыхалықтық тіл өзі қызмет ететін халық өкіллдерінің арасындағы
қатынас құралы ретінде қоғамдық өмірде оның рухани байлығын жарыққа
шығаруда, сондай-ақ белгілі бip территорияға ғана, кәсіпкер, ic-әрекетте
ғана байланысты аздаған адамдар арасында, тұрмыста да өмір сүре алады,
қызмет ете алады. Ал әдеби тіл оның жалпы халықтық тілдің өңделіп,
сұрыпталып, нормалану қасиетін басынан өткізген, ең жоғарғы формасы.
Қытай тілі өз дәуірінде үлкен 4 кезеңге бөлінеді.
Shang gu hanyu (ерте заман қытай тілі б.з.д.III ғасыр.) Чинг және han
дәуірі қамтылады.
Zhong gu hanyu (орта заман қытай тілі б.з. IV-XII ғасырлар.) Nan, bei,
chao, sui, tang, cong, т.б. қамтыған.
Xindai hanyu (таяу заман қытай тілі б.з. ХШ- XIX ғасырлар.) Yuan, ming,
qing дәуірлерін қамтыған. 1840 ж.
Xiandai hanyu (Қазіргі қытай тілі)
4 май, 1919 ж. көтерілісінен кейінгі.
Қазіргі қытай тілі - таяу заман қытай тілінде негізделген. Ол
Пекин тілін бейнелейтін солтүстік диалекті негізінде қалыптасып дамыған.
Таяу заман қытай тілінің тарихи дамуына cong хандығынан кейін солтүстік тіл
негізінен 2 турлі бағыттың барлығын көруге болады, бipi әдеби тілде
көрініс, яғни байхуа әдеби тілі пайда болуы және дамуы.
Екіншісі аузекі тілде коиуи, яғни guanyu диалектілік ауданына eнyi.
Деректерге сүйенсек қытайда алғашкы Чинг дәуірінде Yaye han дәуірінде tong
уи т.б. Олар қaзіpгi таңда біріккен әдеби тіл, бipaқ көне дәуірі қоғамында
әдеби тілді меңгергендер тез аз санды білім алған адамдар ғана. Әдеби тіл
ауыздан-ауызға таралып, ауызекі тілден оңай үзіліп қалатын тіл, яғни
веньянь. Венъянь - нің ең алғашқы ауызекі тіл негізінде қалыптасқан, кейін
ауызекі -тіллден алшақтады. Осылайша tang cong дәyipi жеткенде ,халықтың
ауызекі тілінде тағы да 6ip жаңа әдеби тіл қалыптасты. Ол - байхуа. Байхуа
о бастан ауызекі тілмен тығыз байланысты. Cong yuan дәуірінен кейін байхуа
тілінде жазылған әдеби шығамалар көптеп пайда болды. Олар әр жердің
жергілікті түсін бейнелейді, 6ipaқ негізінен қолданылатын диалекттердің
барлығы - солтүстік диалект. Олар солтүстік тілі жоқ аудандарда таралып,
солтүстік диалектісін насихаттауды жеделдетті. Көптеген солтүстік тілсіз
аудандардағы адамдар да байхуа тілінде оқып, жаза алатын болды. Осылайша
байхуа белгілі 6ip дәрежеде жалпыхалықтық сипатқа ие болды. Байхуа қaзіpгi
қытай тілі. Хан ұлтының ортақ тіліндегі әдеби стильдің келіп шығуы. Байхуа
әдебиетінің таралуымен бipгe, пекин тілінің негізінде қалыптасқан guanhuaда
тарала бастады. Байхуа әр шендегі мәнсаптылардың қарым- қатынас тілі ғана
болып қоймай, сонымен бipгe бірітіндеп әр 6ip жергілікті аудандар
арасындағы ортақ қарым-қатынас құралына айналды. Yuan дәуірінің соңы мен
ming дәуірінің басындағы futongshi және lao - da eкeyi кәрістердің
қытай тілін үйренуде қолданылатын кітабы. Бұл кітаптар пекин ауызекі
тілінде жазылған, және үкімет бұларды сол кездің ауызекі қытай тілінің
уәкілі деп есептеді. Qing патшалығы кезінде Fujiang,Guangdong т.б. жерлерде
дыбыс дурыстау орталығы құрылып, ортақ тіл үйретілді. Әpi ортақ тілінде
сөйлей алмайтындар би, төре бола алмайды деп жазды. Осылайша пекин тілі
негізіндегі солтүстік ортақ тіл қазіргі заман хан ұлтының ортақ тшілінде
ауызекі стилінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz