Қазақ АКСР Халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақстанды зерттеу қоғамы: құрылуы мен қызметінің тарихы (1920-1936 жж.)
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚОҒАМДЫҚ НЕГІЗДЕ ҚҰРЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАР
1.1 Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының құрылуы және оның қызметінің басты бағыттарының нықталуы...
1.2 Қазақстанды зерттеу қоғамының ғылыми . ағартушылық іс.әрекетінің нәтижелері
2 ҚАЗАҚСТАНДЫ ЗЕРТТЕУ ҚОҒАМЫ БӨЛІМШЕЛЕРІНІҢ
ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАРИХЫ
2.1 Жергілікті жерлердегі бөлімшелердің құрылуы мен
олардың қызметінің бағыттары
2.2 Қазақ мәдениетін көркейтушілердің «Талап» қоғамы...
3 ҚАЗАҚСТАНДЫ ЗЕРТТЕУ ҚОҒАМЫНЫҢ БҰҚАРАЛЫҚ
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ШАРАЛАРЫ
3.1 Қазақстанды зерттеу қоғамының кітапхана және
өлкетану ісін ұйымдастырудағы қызметі
3.2 Қазақстанды зерттеу қоғамының мұражай ісін одан әрі
жандандыруға бағытталған әрекеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМШАЛАР...
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚОҒАМДЫҚ НЕГІЗДЕ ҚҰРЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАР
1.1 Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының құрылуы және оның қызметінің басты бағыттарының нықталуы...
1.2 Қазақстанды зерттеу қоғамының ғылыми . ағартушылық іс.әрекетінің нәтижелері
2 ҚАЗАҚСТАНДЫ ЗЕРТТЕУ ҚОҒАМЫ БӨЛІМШЕЛЕРІНІҢ
ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАРИХЫ
2.1 Жергілікті жерлердегі бөлімшелердің құрылуы мен
олардың қызметінің бағыттары
2.2 Қазақ мәдениетін көркейтушілердің «Талап» қоғамы...
3 ҚАЗАҚСТАНДЫ ЗЕРТТЕУ ҚОҒАМЫНЫҢ БҰҚАРАЛЫҚ
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ШАРАЛАРЫ
3.1 Қазақстанды зерттеу қоғамының кітапхана және
өлкетану ісін ұйымдастырудағы қызметі
3.2 Қазақстанды зерттеу қоғамының мұражай ісін одан әрі
жандандыруға бағытталған әрекеттері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
ҚОСЫМШАЛАР...
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғалы Отан тарихының түрлі салалары бойынша ғылыми зерттеулердің қарқынды түрде жүргізіліп жатқандығы баршамызға аян. Соған қарамастан әлі де болса өз кезегін күтіп, ғылыми-зерттеу нысанасына айналмаған тақырыптар да бар. Соның бірі “Қазақстанды зерттеу қоғамының” тарихы.
Кеңестік кезеңдегі тарихи оқиғалардың өрбу барысына көз жүгіртер болсақ, оның бастапқы кезеңінің күрделі, әрі қарама-қайшылықта толы болғандығын байқаймыз. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы азамат соғысынан кейінгі тарих ғылымының даму мәселесі аса күрделі таптық және идеялық күрестермен ұштастырылған еді.
Қазақстандағы тарихи зерттеулерді 30-шы жылдардың ортасына дейін бірнеше мекемелер мен қоғамдық ұйымдар: Қазақтың маркстік-лениндік ғылыми зерттеу институты (КНИИМЛ), Қазақтың ұлттық мәдениетінің ғылыми зерттеу институты (КНИИНК), Қазақстанды зерттеу қоғамы (ОИК) жүргізді. Сонымен қатар тарих саласында ғылыми-зерттеулерді азды-көпті болса да Қазақстанның орталық мемлекеттік мұражайы, Орталық мұрағат басқармасы және “Қазақ АКСР-ның 10 жылдығы” атындағы мемлекеттік көпшілік кітапханасы атқарған болатын.
20-шы жылдардың басындағы кеңестік жаңа интеллигенцияның ғылыми зерттеулер төңірегіндегі айтыс-тартыстары қызу идеологиялық мазмұнға ие болды. Шығыс халықтарының соның ішінде қазақтардың рухани жаңғыруы мәселесіне қатысты айтыс-тартыстар әр түрлі деңгейде, тіпті ең бір “тыныш” делінген мәдениет саласында, мысалы халық ән-күйіне де қатысты жүргізілді.
Кеңестік кезеңдегі тарихи оқиғалардың өрбу барысына көз жүгіртер болсақ, оның бастапқы кезеңінің күрделі, әрі қарама-қайшылықта толы болғандығын байқаймыз. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы азамат соғысынан кейінгі тарих ғылымының даму мәселесі аса күрделі таптық және идеялық күрестермен ұштастырылған еді.
Қазақстандағы тарихи зерттеулерді 30-шы жылдардың ортасына дейін бірнеше мекемелер мен қоғамдық ұйымдар: Қазақтың маркстік-лениндік ғылыми зерттеу институты (КНИИМЛ), Қазақтың ұлттық мәдениетінің ғылыми зерттеу институты (КНИИНК), Қазақстанды зерттеу қоғамы (ОИК) жүргізді. Сонымен қатар тарих саласында ғылыми-зерттеулерді азды-көпті болса да Қазақстанның орталық мемлекеттік мұражайы, Орталық мұрағат басқармасы және “Қазақ АКСР-ның 10 жылдығы” атындағы мемлекеттік көпшілік кітапханасы атқарған болатын.
20-шы жылдардың басындағы кеңестік жаңа интеллигенцияның ғылыми зерттеулер төңірегіндегі айтыс-тартыстары қызу идеологиялық мазмұнға ие болды. Шығыс халықтарының соның ішінде қазақтардың рухани жаңғыруы мәселесіне қатысты айтыс-тартыстар әр түрлі деңгейде, тіпті ең бір “тыныш” делінген мәдениет саласында, мысалы халық ән-күйіне де қатысты жүргізілді.
1 Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мұрағаты (бұдан былай ҚРОММ), 693-қ., 1-т., 4-іс, 1-3-пп.
2 Бердяев Н.А. Судьба России. – М.: МГУ, 1990. – 240 с.
3 Дулатов М. Ахмет Байтурсунович Байтурсунов // Труды общества изучения Казахстана. – Оренбург, 1923. – Вып.3. – 213 с.
4 Бартольд В.В. Ближайшие задачи изучения Туркестана // Наука и просвещение, 1922. – № 2.
5 Иванов П.П. Сайрам. Историко-археологический очерк // Сборник Туркестанского восточного института в честь проф. Э.А. Шмидта. – Ташкент, 1923.
6 Массон М.Е. Старый Сайрам // Известия Средазкомстариса, 1928. – № 3.
7 Грязнов М.П. Погребения бронзовой эпохи в Западном Казахстане // Казаки. – Ленинград, 1927. – Вып. 2.
8 Граков Б.Н. Работы в районе проектируемых южно-уральских гидроэлектростанций // Известия ГАИМК, 1933. – Вып. 110.
9 Жданов Б.Н. Отчеты о раскопках близ курорта Боровое в 1929-1930 гг. // Архив ИИМК. – 1930. – Дело № 1930. В кн.: Историческая наука советского Казахстана. – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – 272 с.
10 Черников С.С. Древнее горное дело в районе г. Степняк // Известия АН КазССР. – Сер. археол. – 1948. –Вып.1.
11 Герасимов Б. Двадцатилетие Семипалатинского отдела Русского географического общества (1902-1927). – Кзыл-Орда, 1927.
12 Бисенов Х.И. Из истории развития науки в Советском Казахстане (начало 20-х годов) // Известия АН КазССР. Сер. истории, археологии и этнографии, 1961. – Вып. 3. – С.44-54.
13 Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. – Алма-Ата, 1966. –С.283-304.
14 Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане. – Алма-Ата, 1982. –226 с.
15 Диваев А. Этнографические материалы по казах-киргизам Туркестана: Опись этнографических материалов, собранных в Семиреченской области // Наука и просвещение, 1922. – № 1.
16 Затаевич А. 1000 песен киргизского народа: Напевы и мелодии. –Оренбург, 1925.
17 Асфендиаров С.Д. О казахском эпосе // Труды Казахского научно-исследовательского института национальной культуры. – Алма-Ата, 1935. –т.1.
18 Тынышпаев М. История казахского народа. /Составители и авторы предисловия проф. Такенов А.С. и Байгалиев Б. –Алма-Ата, “Қазақ университеті”, 1993. –224 с.
19 Чулошников В.П. Вопрос о происхождении киргиз-казахской народности дальнейшего его освещения // Труды Общества изучения Киргизского края, 1924. –Вып. 5.
20 Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. – Ленинград, 1930.
21 Бернштам А.Н. Наследственность и выборность у древних народов Центральной Азии // Проблемы истории докапиталистического общества, 1935. – № 7-8. – С.160-174.
22 Тогжанов Г.О. О казахском феодализма // Революционный Восток, 1933. – Вып.6. –С.120-138.
23 Маргулан А.Х. Найманы // Казаки. – Вып.15. – С.329-334.
24 Джангильдин А. Советская власть в КССР // Советская степь, 4 октября.
25 Джандосов У. Новый этап в развитии национального вопроса // Советская степь, 1928, 29 мая.
26 Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. - Қызылорда, 1927.
27 Рыскулов Т. Соб. соч. в 3-х т. – Т.2. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 384 с.
28 Исаев У. Октябрская революция и строительство социализма.
29 Асылбеков А. За советизацию аула. –Алма-Ата, 1930.
30 Жургенов Т.К. К задачам нового педвуза КССР: Коренизовать мировую культуру // Советская степь, 1926. – 7 сентября.
31 Кабулов И. За решительное развертывание культурного строительства // Большевик Казахстана, 1933. – № 8-9.
32 Алексеев Г.Д., Желтова Г.И. Становление и развитие советской системы научно-исторических учреждений (20-30-е годы). – Ташкент, 1977.
33 Лунин Б.В. Из опыта историко-краеведческой работы в Средней Азии и Казахстана (20-30-е годы) // История СССР, 1968. –№ 5. – С.190-191.
34 Асаинов М.А. История изучения Казахстана в первой половине ХІХ в. Автореф... к.и.н. – Ташкент, 1955. –25 с.
35 Валиханов Э.Ж. Деятельность русского географического общества по изучении экономики и общественного положение казахского народа на рубеже ХІХ-ХХ вв. Автореф... к.и.н. – Алма-Ата, 1990.
2 Бердяев Н.А. Судьба России. – М.: МГУ, 1990. – 240 с.
3 Дулатов М. Ахмет Байтурсунович Байтурсунов // Труды общества изучения Казахстана. – Оренбург, 1923. – Вып.3. – 213 с.
4 Бартольд В.В. Ближайшие задачи изучения Туркестана // Наука и просвещение, 1922. – № 2.
5 Иванов П.П. Сайрам. Историко-археологический очерк // Сборник Туркестанского восточного института в честь проф. Э.А. Шмидта. – Ташкент, 1923.
6 Массон М.Е. Старый Сайрам // Известия Средазкомстариса, 1928. – № 3.
7 Грязнов М.П. Погребения бронзовой эпохи в Западном Казахстане // Казаки. – Ленинград, 1927. – Вып. 2.
8 Граков Б.Н. Работы в районе проектируемых южно-уральских гидроэлектростанций // Известия ГАИМК, 1933. – Вып. 110.
9 Жданов Б.Н. Отчеты о раскопках близ курорта Боровое в 1929-1930 гг. // Архив ИИМК. – 1930. – Дело № 1930. В кн.: Историческая наука советского Казахстана. – Алма-Ата: Ғылым, 1990. – 272 с.
10 Черников С.С. Древнее горное дело в районе г. Степняк // Известия АН КазССР. – Сер. археол. – 1948. –Вып.1.
11 Герасимов Б. Двадцатилетие Семипалатинского отдела Русского географического общества (1902-1927). – Кзыл-Орда, 1927.
12 Бисенов Х.И. Из истории развития науки в Советском Казахстане (начало 20-х годов) // Известия АН КазССР. Сер. истории, археологии и этнографии, 1961. – Вып. 3. – С.44-54.
13 Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа в СССР. – Алма-Ата, 1966. –С.283-304.
14 Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане. – Алма-Ата, 1982. –226 с.
15 Диваев А. Этнографические материалы по казах-киргизам Туркестана: Опись этнографических материалов, собранных в Семиреченской области // Наука и просвещение, 1922. – № 1.
16 Затаевич А. 1000 песен киргизского народа: Напевы и мелодии. –Оренбург, 1925.
17 Асфендиаров С.Д. О казахском эпосе // Труды Казахского научно-исследовательского института национальной культуры. – Алма-Ата, 1935. –т.1.
18 Тынышпаев М. История казахского народа. /Составители и авторы предисловия проф. Такенов А.С. и Байгалиев Б. –Алма-Ата, “Қазақ университеті”, 1993. –224 с.
19 Чулошников В.П. Вопрос о происхождении киргиз-казахской народности дальнейшего его освещения // Труды Общества изучения Киргизского края, 1924. –Вып. 5.
20 Грумм-Гржимайло Г.Е. Западная Монголия и Урянхайский край. – Ленинград, 1930.
21 Бернштам А.Н. Наследственность и выборность у древних народов Центральной Азии // Проблемы истории докапиталистического общества, 1935. – № 7-8. – С.160-174.
22 Тогжанов Г.О. О казахском феодализма // Революционный Восток, 1933. – Вып.6. –С.120-138.
23 Маргулан А.Х. Найманы // Казаки. – Вып.15. – С.329-334.
24 Джангильдин А. Советская власть в КССР // Советская степь, 4 октября.
25 Джандосов У. Новый этап в развитии национального вопроса // Советская степь, 1928, 29 мая.
26 Сейфуллин С. Тар жол, тайғақ кешу. - Қызылорда, 1927.
27 Рыскулов Т. Соб. соч. в 3-х т. – Т.2. – Алматы: Қазақстан, 1997. – 384 с.
28 Исаев У. Октябрская революция и строительство социализма.
29 Асылбеков А. За советизацию аула. –Алма-Ата, 1930.
30 Жургенов Т.К. К задачам нового педвуза КССР: Коренизовать мировую культуру // Советская степь, 1926. – 7 сентября.
31 Кабулов И. За решительное развертывание культурного строительства // Большевик Казахстана, 1933. – № 8-9.
32 Алексеев Г.Д., Желтова Г.И. Становление и развитие советской системы научно-исторических учреждений (20-30-е годы). – Ташкент, 1977.
33 Лунин Б.В. Из опыта историко-краеведческой работы в Средней Азии и Казахстана (20-30-е годы) // История СССР, 1968. –№ 5. – С.190-191.
34 Асаинов М.А. История изучения Казахстана в первой половине ХІХ в. Автореф... к.и.н. – Ташкент, 1955. –25 с.
35 Валиханов Э.Ж. Деятельность русского географического общества по изучении экономики и общественного положение казахского народа на рубеже ХІХ-ХХ вв. Автореф... к.и.н. – Алма-Ата, 1990.
Қазақ АКСР Халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақстанды зерттеу қоғамы:
құрылуы мен қызметінің тарихы (1920-1936 жж.)
МАЗМҰНЫ
Қысқартылған сӨздер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 3
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚОҒАМДЫҚ НЕГІЗДЕ ҚҰРЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАР
Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының құрылуы және оның қызметінің
басты бағыттарының нықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанды зерттеу қоғамының ғылыми - ағартушылық іс-әрекетінің14
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
ҚАЗАҚСТАНДЫ ЗЕРТТЕУ ҚОҒАМЫ БӨЛІМШЕЛЕРІНІҢ
ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАРИХЫ
Жергілікті жерлердегі бөлімшелердің құрылуы мен
олардың қызметінің бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
Қазақ мәдениетін көркейтушілердің Талап қоғамы ... ... ... ... . 62
ҚАЗАҚСТАНДЫ ЗЕРТТЕУ ҚОҒАМЫНЫҢ БҰҚАРАЛЫҚ
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ШАРАЛАРЫ
3.1 Қазақстанды зерттеу қоғамының кітапхана және
өлкетану ісін ұйымдастырудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
3.2 Қазақстанды зерттеу қоғамының мұражай ісін одан әрі
жандандыруға бағытталған әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қысқартылған сӨздер:
АКСР –Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
БЛКЖО – Бүкілодақтық Лениншіл Коммунистік Жастар Одағы
БОАК –Бүкілресейлік Орталық Атқару комитеті
Госплан – Государственный план
Испарт – история партии
ҚазМу –Қазақ Мемлекеттік университеті
Казпедвуз – Казахский педогагически вышее учебное заведения
КИНО – Казахский институт народного образовния
Кирвоенком –Киргизский военный комитет
КНИИМЛ –Казахский национальный институт исследовании марксизма-
ленинизма
КСРО –Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚазПҚЖ – Қазақстан пролетарлық жазушылары қауымдастығы
ҚЖХК –Қазақтың Жер Халық комитеті
ҚКСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚР –Қазақстан Республикасы
ҚРОММ – Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты
ҚР ПМ – Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты
Қырревком –Қырғыз революциялық комитеті
Местком –местный комитет
ОАК – Орталық Атқару комитеті
ОИК –Общества исследовании Казахстана
ОраазКТЕСҚКҚ –Ортаазиялық көне тариха ескерткіштерді сақтау мен
қалпына келтіру комитеті
Оргбюро – Организационная бюро
ПИНО – Практический институт народного рбразования
РГО –Российское Географическое Общество
РК(б)П – Ресей Коммунистік (большевиктік) партиясы
РКФСР – Ресей Кеңестің Федерациялық Социалистік Республикасы
САГУ –Среднеазиатский государственный университет
ХАК – Халық Ағарту комитеті
Халком –Халық комитеті
ХКК– Халық Кеңесінің комитеті
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
алғалы Отан тарихының түрлі салалары бойынша ғылыми зерттеулердің қарқынды
түрде жүргізіліп жатқандығы баршамызға аян. Соған қарамастан әлі де болса
өз кезегін күтіп, ғылыми-зерттеу нысанасына айналмаған тақырыптар да бар.
Соның бірі “Қазақстанды зерттеу қоғамының” тарихы.
Кеңестік кезеңдегі тарихи оқиғалардың өрбу барысына көз жүгіртер
болсақ, оның бастапқы кезеңінің күрделі, әрі қарама-қайшылықта толы
болғандығын байқаймыз. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы азамат соғысынан
кейінгі тарих ғылымының даму мәселесі аса күрделі таптық және идеялық
күрестермен ұштастырылған еді.
Қазақстандағы тарихи зерттеулерді 30-шы жылдардың ортасына дейін
бірнеше мекемелер мен қоғамдық ұйымдар: Қазақтың маркстік-лениндік ғылыми
зерттеу институты (КНИИМЛ), Қазақтың ұлттық мәдениетінің ғылыми зерттеу
институты (КНИИНК), Қазақстанды зерттеу қоғамы (ОИК) жүргізді. Сонымен
қатар тарих саласында ғылыми-зерттеулерді азды-көпті болса да Қазақстанның
орталық мемлекеттік мұражайы, Орталық мұрағат басқармасы және “Қазақ АКСР-
ның 10 жылдығы” атындағы мемлекеттік көпшілік кітапханасы атқарған болатын.
20-шы жылдардың басындағы кеңестік жаңа интеллигенцияның ғылыми
зерттеулер төңірегіндегі айтыс-тартыстары қызу идеологиялық мазмұнға ие
болды. Шығыс халықтарының соның ішінде қазақтардың рухани жаңғыруы
мәселесіне қатысты айтыс-тартыстар әр түрлі деңгейде, тіпті ең бір “тыныш”
делінген мәдениет саласында, мысалы халық ән-күйіне де қатысты жүргізілді.
Қазақстанды зерттеу қоғамының отырыстарында тұрақты түрде халық ағарту
ісінің, денсаулық сақтау, кәсіби өнер, әдебиет, ғылымның жағдайы мен
болашағы жайында баяндамалар тыңдалып, өте қызу талқылаулар мен айтыстарға
айналатын. Мысалы, Қазақстанды зерттеу отырысының бірінде қазақтың ән-күй
өнерінің даму жолдары туралы баяндама тыңдалғанда, оған қатысты екі жақты
көзқарастың бар екендігі көрініс берді. Өнертанушы И.П. Словохотовтың айтуы
бойынша: “Прививка европейской культуры казахскому народу должна повести в
ближайшем будущем к вытеснению родных мотивов из сердец казахов...” –
делінсе, оған қарсы И.П. Третьяков мынаны айтты: “...необходимо дать
казахским детям европейское музыкальное образование с тем, чтобы в будущем
на основе народного музыкального творчества строить свое художественное
творчество. Только тогда возможно ожидать появления казахских симфоний и
опер, и в казахском народе может появиться свой Глинка, который поведет
казахскую музыку по новому национальному руслу, приобщив казахское
искусство к общей сокровищнице музыкального творчества народных гениев”
[1].
Міне, жоғарыда айтылған пікірлерге жүгіне отырып, қоғамдық өмірдің
барлық саласында 20-шы жылдардың басында қалыптасу кезеңінің еркін түрде
өткір қайшылықтармен өрбігенін көреміз. Тоталитарлық жүйенің қанды
шеңгеліне жол ашқан 30-шы жылдарға қарағанда, 20-шы жылдардың басын
еркіндік, кең-тыныстау жылдары деуге де болады. Дәл осы жылдары “Алаштың”
көшбасшыларына кешірім жасалған еді. “Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу”
қоғамының жұмысы да (Орынбордағы), “Қырғыз мәдениетін көркейтушілердің
“Талап” қоғамының (Ташкенттегі) ғылыми-мәдени қызметінің жандануы да осы
кезеңге дәл келеді.
Ал, осыдан кейінгі 30-шы жылдардағы Қазақстанның тарих ғылымы жайында
ой толғасақ, анығына көз жеткізуде қиындық тудыратын нәрселер жетістігіміз
көп пе, жоғалтқанымыз көп пе және тарихтың таласты мәселелерінде,
шығармашылық немесе келісімпаздықтың, күрес немесе ауытқушылықтың қай
жағына шыққанын дөп басып айту қиын. Бір жағынан алғанда, осы кезеңде жаңа
ғылыми мекемелердің құрылуы, қалыптасуы жүріп жатса, екінші жағынан
өлкетану ісіне ешбір себепсіз тосқауыл қойылып, өзінің бар мүмкіндігін
тауысып болмаған, толыққанды жұмыс істеп жатқан Қазақстанды зерттеу қоғамы
жойылды, өлкенің өткен тарихын жан-жақты зерттеуге ұрандаумен қатар, дәл
осы кезде ғалымдарды және олармен қызметтес болған мемлекет немесе партия
қайраткерлерін жаппай қырып-жою басталады. Аса зор қиындықтармен және
аздаған тиражбен, ғылыми тұрғыдан шалалау болса да, аса құнды мәліметтер
мен байқауларға толы еңбектер басылып шықты, бұған керісінше көпшілік қауым
жиырма жылдан астам уақытқа, кітапханалар мен сауда сөрелерінен “халық
жаулары” дегендердің шығармалары алынып тасталынуы себепті олармен танысу
құқығынан айырылды.
ХХ ғасырдың бастапқы кезін қоғамдық санада ұлт-азаттық идеяларының
күшейіп, ұлттық рухтың оянуына түрткі болған кезең деп айтуға болады. Бұған
ұйытқы болған ұлттық мәдениеттің жанашырлары – қазақ зиялылары еді. Ұлттың
жаршысы болған қазақ баспасөзін ашудан бастаған олар, азаттық идеяларын
жалпыұлттық санаға айналдыру жолында қызмет етті. Кейін кеңес өкіметі
орнаған соң, ұлттық интеллигенцияның мәдениет саласындағы қызметін-азаттық
жолындағы күрестің ерекше түрі деп түсінген дұрыс. Мұндағы айтпақ ойымыз,
қоғамда объективтік-тарихи жағдай қалыптасқан кезеңде ұлттың зиялы
қауымының қоғамдық сананы қалыптастыруы арқылы өмірді белгілі бір арнаға
бағыттауға мүмкіндігі болатындығы, қазақ елінде қалыптасқан мұндай жағдайды
Ресей империясында жүзеге асырылған қазан революциясы басқа арнаға бұрып,
өз ықпалына бағындырып алды.
Бұл жерде орыс интеллигенциясының арасында, өз мүдделеріне қабысып
жатқан социалистік идеологияға берілгендік басым болса, қазан төңкерісіне
дейінгі қазақ зиялы қауымы демократиялық құндылықтарға жақын болғандығын
айтуымыз керек.
Жалпы ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында орыс интеллигенциясының идеологиясы
мен саяси психологиясында ұлттық идеология басымдылықта болмады. Орыс
философы Н.А. Бердяев бұл туралы мынаны айтады: “Дәстүрлі интеллигентік
санада қайырымдылық, әділеттілік, халықтың қамы, халықтар туыстығы сияқты
құндылықтар болды, бірақ әлемдік құндылықтар дәрежесінде ерекше орын алатын
ұлттық құндылықтар болмады” [2].
Бұл берілген сипаттаманың қазақ интеллигенциясына ешбір қатысы болмады.
Отарлық-империялық езгіде болған елдің интеллигенциясы ретінде оның
идеологиясының басты бағыты – ұлт-азаттық мағынада болуы заңды құбылыс еді.
Оны ұлт зиялылары жақсы түсінді. Осыған байланысты, Міржақып Дулатовтың
1923 жылы Ахмет Байтұрсыновтың 50-жылдығына арнап жазған мақаласында ұлт
ұстазының жазған мына бір ойы келтірілген: “Если пришлый элемент окажется в
культурном отношении сильнее коренного населения, то со временем последнее
должно быть поглощено первым. И наборот, если оба окажутся в равной мере
культурными, тогда только они могут развиватся самостоятельно, существовать
на одинаковых правах и сохранить национальный облик свои... Поэтому перед
нами во всем своем величин выростает вопрос о самостоятельном существовании
киргизского народа. Для того, чтобы сохранить свою самостоятельность, нам
необходимо всеми силами и средствами стремится к просвящению и общей
культуре; для этого мы обязаны первым долгом заняться развитием литературы
на родном языке. Никогда не нужно забывать, что на самостоятельную жизнь
вправе претендовать только тот народ, который говорит на своем языке и
имеет свою литературу” [3].
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы тарихи оқиғалардың мың құбылған
заманында “Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу” қоғамы төңірегіне топтасқан
ғылыми-мәдени топтың, қазақ зиялыларының қызметі мен осы қоғамның тарихына
толғамды зерттеу жүргізіп, оны өркениеттілік негізде бағалау қазіргі
кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Бұл мәселені жан–жақты, әрі терең қарастыру еліміздің мәдениет тарихын
зерттеуге қосылған белгілі деңгейдегі үлес болар еді. Сондықтан біздің
жұмысыздың негізгі зерттеу нысанасына кейіннен “Қазақстанды зерттеу қоғамы”
деп аталған қоғамдық бірлестіктің құрылуы мен қызметінің тарихы тұтас бір
мәселе әрі – ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарында Республикада жүзеге асырылған
кең көлемдегі мәдени құрылыстың құрамдас бөлігі ретінде қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қырғыз (қазақ) өлкесін
зерттеу қоғамының құрылуы мен қызметінің тарихын тың деректік материалдар
негізінде, жаңа пайымдаулар тұрғысынан талдау жасай отырып, оның Кеңестік
кезеңдегі Қазақстандағы ғылыми зерттеулерге бастама болған маңызын ашып
көрсету – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған орай
зерттеу жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылып отыр:
- Қазақстандағы азамат соғысы аяқталғаннан кейінгі мұрағат ісінің,
Академиялық орталықтың қызметін жолға қоюға қатысты қабылданған шараларды
анықтау;
- Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының Орынборда құрылуы мен оның
қызметі, жарғысына байланысты қолға алған істері мен оның жүзеге асуының
барысын талдау;
- Қазақстанды зерттеу қоғамының жергілікті бөлімшелерінің құрылуын және
олардың ғылыми-зерттеу, ұйымдастырушылық қызметінің бағыттарын көрсету;
- Ташкенттегі “Қырғыз (қазақ) мәдениетін көркейтушілердің Талап
қоғамының” құрылу тарихы мен қызметін зерттеу және оның құрамындағы болған
қазақ зиялыларының шығармашылық мұрасын пайымдау;
- Қазақстанды зерттеу қоғамының елдегі өлкетану, мұражай және кітапхана
ісін жандандыру барысындағы іс-әрекеттеріне талдау жасау;
- Қазақстанды зерттеу қоғамының қазақ ғылымы мен ағарту ісіне қосқан
үлесін бағалау және оның қазіргі кездегі Қазақстан ғылымымен сабақтастылығы
жөнінде ой қорыту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанды зерттеу қоғамының құрылуы мен
қызметінің тарихына қатысты тікелей, арнайы зерттеулер жүргізілмегенімен,
оның қызметіне байланысты мәліметтер мен зерттеулер 1920 жылдардан бастап
қазіргі кезге дейінгі жарық көрген еңбектерде көрініс тапқан. Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарындағы мемлекеттік маңызды мәселелердің бірі
сәулет пен өнер туындыларын, тарихи ескерткіштерді зерттеу мен сақтау
болды. 1918 жылы РКФСР Халық комиссариаты елдегі бүкіл материалдық және
рухани жәдігерлерді тізімдеу жайында декрет қабылдады, ал 1919 жылы көне
ескерткіштерді зерттеу, есепке алу және қалпына келтіру міндеті жүктелген
Материалдық мәдениет тарихының мемлекеттік академиясы (ГАИМК) құрылды. 1920
ж. Ташкентте Түркістан (кейіннен Орта Азиялық (Среднеазиатский) деп
аталған) мұражайлар ісі мен көне ескерткіштерді, өнерді және табиғатты
қорғау (Туркомстарис - Средазкомстарис) комитеті құрылды. Осы кезеңнен
бастап Қазақстанның тарихи зерттеу нысанасына айналған әр түрлі елді
мекендеріндегі археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері белгілі ғалымдар
В.В. Бартольдтің [4], П.П. Ивановтың [5] және М.Е. Массонның [6]
еңбектерінде кең түрде баяндалды. Бұл ғалымдардың еңбектерінде
жәдігерлердің түгелдей сипаттамасы беріліп, олар жайында бар мәлімет
толықтай жинастырылды.
М.П. Грязнова [7] мен Б.Н. Граковтың [8] жүргізген ғылыми зерттеулері
жәдігерлерді зерттеудің жаңа жүйесінің қалыптасуында үлкен маңызға ие
болды. Олардың 1926-1928 жылдары Батыс Қазақстанда жүргізген зерттеулері
Қазақстан территориясындағы қола дәуірінің жоғары дамыған мәдени
орталықтарының орнын ашуға мүмкіндік берді.
Б.Н. Жданов пен [9] С.С. Черниковтың [10] ізденістері де нәтижелі
болды. Бұл еңбектердің негізгі бағыттарын жоғарыда аталған ғылыми-зерттеу
мекемелері айқындады.
Кеңестік кезеңдегі жас қазақ этнографиясының бастаулары революцияға
дейінгі шығыстанудан нәр алып 20 жылдардың басында қалыптасу кезеңіне аяқ
басып, мынадай ғылыми бірлестіктерге арқа сүйеді: Республиканың Халық
ағарту комиссариаты жанындағы академиялық орталық, Ресейдің тайпалық
құрамын зерттеу комиссиясының Сібір бөлімшесі (КИПС), КСРО Шығыс
халықтарының ұлттық және этникалық мәдениетін ғылыми-зерттеу институты,
Орыс географиялық қоғамының – Орынбордағы, Омбыдағы, Семейдегі, Ташкенттегі
бөлімшелеріне. Бұл мәселе Б. Герасимовтың [11], Х.И. Бисенов [12], Э.А.
Масанов [13], С.Ш. Ахметовалардың [14] ғылыми-зерттеу еңбектерінде жан-
жақты қарастырылған. Олар Қазақстанды зерттеу қоғамының өлшеусіз еңбек
сіңіргенін айта келе, оның 1920 жылы құрылуына белсенді түрде атсалысқандар
белгілі өлкетанушы ғалымдар Ә. Диваев, П.А. Гра, А.Л. Мелков, И.В. Мелкова,
С.М. Петров, А.А. Четыркина, А.П. Чулошников, Н.А. Чулошникова және
басқалар деп атап көрсетеді.
Қазақтардың рухани мәдениетін зерттеу – ғылыми ірі бағытының қалыптасуы
мен дамуы көрнекті ғалым Әбубәкір Диваев есімімен тығыз байланысты. Ол ең
алғашқылардың бірі болып нақты этнографиялық мәліметтер негізінде халықтық
білімнің этникалық ерекшелігі мен құрылымына сипаттама берді [15].
Қазақстанды зерттеу қоғамының қолдауына ие болған жұмыстардың бірі
ретінде белгілі өнертанушы және сазгер А. Затаевичтің еңбегін атап өтуіміз
керек [16]. Ол өзінің еңбегінде қазақ халқының 1000-нан астам ән-күйлері
мен әуендерін жинақтап, оған ғылыми түсініктеме берді. С.Д. Асфендияров
[17], М. Тынышпаев [18], А.П. Чулошников [19], Г.Е. Грум-Гржимайло [20],
А.Н. Бернштам [21], Ғ.О. Тоғжанов [22], Ә.Х. Марғұлан [23] және тағы
басқалардың зерттеулерінде этногенез және этникалық тарих, қазақ этносының
ру-тайпалық құрылымы, көшпенділердегі қоғамдық-саяси қатынастар және т.б.
мәселелер көтеріліп жан-жақты талдауға алынды.
Ә. Жангелдин [24], О. Жандосов [25], С. Сейфуллин [26], Т. Рысқұлов
[27], О. Исаев [28], А. Асылбеков [29] еңбектерінде кеңестік кезеңдегі
саяси-экономикалық өмірдің сан қырлы салалары жайында құнды мәліметтер
келтірілген.
1926 жылы құрылған алғашқы қазақстандық жоғарғы оқу орны – Қазпедвуздың
директоры (САГУ-дың студенті) Т.К. Жүргенов өзінің мақалаларында
Қазақстанда жоғарғы оқу орындарын ашу туралы нақты ұсыныстар жасады. Ол ең
алдымен Алматыда Қазақтың мемлекеттік университетін ашуды қажет деп санады.
Өзінің көзқарасының дұрыстығына нақты мысалдар ретінде Ресей ғылым
Академиясының және М.В. Ломоносов атындағы Москва университетінің кейбір
факультеттерінде алғашқы жылдары бір студенттен болғандығы жайында тарихи
мәліметтер келтірді [30].
20-жылдардың ортасына таманғы осы тектес зерттеулерден І. Қабыловтың
еңбегін ерекше атауға болады. Автор республикадағы халыққа білім беру ісін
терең бақылауы барысында ондағы кемшіліктерді шынайы түрде көрсете білді
[31]. Сонымен қатар Қазақстан мәдениеті мен ғылымның аса өзекті мәселелері
де оның ғылыми мақалаларына арқау болды. Оның жарияланымдарында көтерілген
мәселелердің ауқымы кең болды – ағарту саласының материалдық-техникалық
базасын жасау, мектептер салу, театрды дамыту, баспасөз, кітап шығару ісі.
Сонымен қатар І. Қабылов Қазақстанның “ескі интеллигенциясын” қазақ
мәдениеті мен ғылымын дамытуға тарту қажеттігін баса айтты.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы ғылыми мекемелердің қалыптасуы
әсіресе, 20-30-жылдардағы ғылыми-тарихи орталықтардың құрылу тарихы
жөнінде, Г.Д. Алексеев, Г.И. Желтова еңбектерінде баяндалса [32], Орта Азия
мен Қазақстандағы осы жылдардағы тарихи-өлкетанудың тәжірибесі жөніндегі
мәліметтер Б.В. Луниннің еңбегінде берілген [33]. Бұл еңбекте революцияға
дейінгі ғылыми-зерттеу мекемелерінің ізденістерінен бастап кеңестік
кезеңдегі жаңа мекемелердің құрылуы мен олардың ғылыми-зерттеу бағыттарына
талдау жасалған. Соның ішінде Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының
қызметінің жемісті болғандығы айтылады.
Қазақстан ғылымының дамуында революцияға дейінгі ғылыми зерттеу
мекемелері мен қоғамдардың үлкен маңызы бар екендігі жайында М.А. Асаинов
[34], Е.Ж. Уәлиханов [35], Ә. Пірманов, А. Қапаева [36] еңбектерінде
көрсетілген.
А.В. Миронов [37], Д. Святский [38], Л.В. Иванова [39], К. Әуезова
[40], Ғ. Сапарғалиев [41], А.К. Капышев [42], А.И. Сембаев [43] және т.б.
зерттеулерінде кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі мәдениет пен ғылым
саласындағы өзгерістер, кадр мәселесі, мекемелер құрылуының тарихы әр түрлі
деңгейде зерттеу нысанасына алынған.
Қазақстанды зерттеу қоғамының қызметі жайындағы мәліметтер Х.И.
Бисеновтың, Р.Б. Сүлейменовтың [44], Н. Әлімбаев [45], М.Х. Асылбеков, А.Б.
Галиев [46], З.О. Дүкенбаева [47], В.К. Кайрханова [48], Қ.Ә. Ахметов [49],
А.С. Мұсағалиева [50] зерттеулерінде берілген.
Ғылыми-зерттеу орталықтары мен маман-тарихшылардың қалыптасуы мәселесі
– І.М. Қозыбаев [51], Б.А. Төлепбаев, В.К. Янулов [52] еңбектерінде жан-
жағынан қарастырылған, ал біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ зиялылары
туралы мол мағұлматтарды К. Нұрпейіс [53], Х. Абжанов [54], М.
Қойгелдиевтің [55] ғылыми іргелі еңбектерінен алуға болады.
Қарастырылып отырған кезеңдегі Қазақстандағы өлкетану ісі, мұражай
қызметі және әр түрлі қоғамдық ұйымдардың, соның ішінде Қырғыз өлкесін
зерттеу қоғамының тарихы С. Ахметованың еңбегінде біршама құнды мәліметтер
негізінде қарастырылып, талданған. Соған қарамастан, Қырғыз (қазақ) өлкесін
зерттеу қоғамына қатысты көптеген мәліметтер назардан тыс қалған және оның
қызметіне жасалған талдау жүйеленбеген. Бірақта бұл еңбек біздің қарастырып
отырған тақырыбымызға қатысты мол мағұлмат береді [56].
Мемлекеттік бағдарлама бойынша мұрағат қорларында деректермен жұмыс
жасаған Д. Қамзабекұлының кітабында Қазақстанды зерттеу қоғамы қатарында
және Ташкентте құрылған Қазақ мәдениетін көркейтушілердің “Талап” қоғамы
мүшелері жайында, қоғамның қызметі мен шығармашылық ғылыми мұралары жайында
құнды мәліметтер келтірілген [57]. Жоғарыда сөз болған тарихнамалық шолу
Қазақстанды зерттеу қоғамының тарихын жеке ғылыми тақырып ретінде қарастыру
қажет екендігін көрсетеді.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері мен территориялық қамту аймағы.
Қаралып отырған тақырыбына сәйкес оның қамтылу аймағы мен уақыты анықталды.
Түркістан АКСР және Қырғыз (Қазақ) АКСР территориясындағы Қазақстанды
зерттеу қоғамының қызметі, оның құрылған 1920 жылдардан бастап, ол
таратылған 30-шы жылдардың екінші жартысына дейінгі кезең қамтылды.
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚОҒАМДЫҚ НЕГІЗДЕ ҚҰРЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАР
1.1 Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының құрылуы және оның
қызметінің басты бағыттарын анықтау
Патшалық Ресейдің отарлық билігі кезінде Қазақстанда ғылыми мекемелер
жоқтың қасы болды десек шындықтан адаспаймыз. Ресей географиялық қоғамының
бір-екі бөлімшелерінен басқа, статистикалық комитет және жекелеген ғылыми
қоғамдармен қатар 1907 жылы құрылған Ақтөбе облысындағы Темір тәжірибе
алаңы, 1912 жылы құрылған Қостанай облысындағы Львов тәжірибе алаңы, 1913
жылы ашылған Красноводская тәжірибе станциясы және 1914 жылдан бастап
жұмыс істей бастаған Семей тәжірибе станциясы сияқты төрт ауылшаруашылық
тәжірибе мекемелері болды. Сонымен қатар, Орыс географиялық қоғамының
бөлімшелері Орынбор, Семейде құрылса, ал Верныйда “Түркістан археология
әуесқойларының үйірмесі” мен басқа да ерікті қоғамдар мен үйірмелердің
болғандығын айта аламыз. Бұл үйірмелер мен бөлімшелер және тәжірибе
мекемелерінен басқа Қазақстанның территориясында жекелеген ғалымдар
ұйымдастырған маршруттық экспедициялар (геология бойынша құнды мәліметтер
жинаған П.П. Семенов Тянь-Шанский, Р. Рычков және т.б., биологиядан С.С.
Неуструев, Б.А. Федченко, И.М. Крашенинников, П.А. Северцов т.б.)
зерттеулер жүргізді.
Орыс ғалымдары қазақ халқының тілін, тарихы мен этнографиясын зерттеп,
біраз құнды еңбектер жариялады. Олардың қатарынан В.В. Татищевті, П.П.
Рычковты, П.С. Палласты, А.И. Левшинді, В.В. Вельяминов-Зерновты, В.И.
Дальді, П.П. Семенов-Тянь-Шанскийді, Г.Н. Потанинді, А.Е. Алекторовты, К.
Ильминскийді және т.б. атар едік. Мәселен, В.В. Вельяминов-Зерновтың
“Исследование о Касимовских царях и царевичях” (үш томдық), К.
Ильминскийдің “Материалы к изучению киргизского языка”, В. Катаринскийдің
“Грамматика казак-киргизского языка” деген кітаптары құнды еңбектер болып
табылады.
Белгілі шығыстанушы В.В. Радлов, тарихшылар В.В. Бартольд, А.Н.
Левшин, этнограф және фольклоршы, әрі этнограф Ә. Диваев қазақ халқының
тұрмысын және мәдениетін, тарихын зерттеуге аса зор үлестерін қосты.
Шығыстанушылар мен географтар ортасындағы аса құрметті орынды алғашқы
қазақ ағартушы-ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов алады [12, 42-б.].
Орыс географиялық қоғамының мүшелері (А.Н. Седельников, Е.П. Михаэлис,
А.Н. Белослюдов, Б. Дауылбаев және басқалар) қазақ халқының тарихына,
мәдениеті мен дәстүріне арнап ондаған кітаптар, мақалалар жинақтарын
шығарды, өлке тарихына арнап мұражайлар мен кітапханалар ашты. Алайда осы
аталған жетістіктерге қарамастан революцияға дейінгі кезеңде Қазақстанның
табиғи байлығы мен тарихын зерттеудегі ізденістер көбінесе өлкені отарлау
мақсатына қатысты ғана жүргізілді. Ал кейбір зерттеулер тым таяз және
мардымсыз болды. Мысалы, сол кезде құрастырылған географиялық карта
Қазақстан территориясының 6,4 пайызын ғана қамтыған.
“Бұрын революцияға дейін аса беделді ғалым Семенов Тянь-Шанскийдің өзі
Қазақстан өлкесін “тек тұзға ғана бай” дегендігін академик Қ.И. Сәтбаев
КОКП-тың ХХІ съезінде айта келе, алғашқы, революцияға дейінгі “Ресейдің
кен орындары” курсын дайындаған профессор Богданович “Қазақстанда темір
рудасының болу мүмкіндігін жоққа шығарды” , – деген еді [12, 42-б.].
Кеңестік кезеңдегі Қазақстанда ғылыми зерттеулерді білімнің әр
саласына маманданған ғалымдар, ғылыми мекемелер, зертханалар, ғылыми
кітапханалар мүлдем болмауынан басынан бастауға тура келді. Социалистік
құрылысты дамыту үшін, кеңес өкіметінің алға қойған басты мақсаттарының
бірі, республиканың табиғат байлығы мен өндіргіш күштерін асқан
жауапкершілікпен зерттеуді қолға алу болды.
Ғылымды халыққа қызмет көрсету қажеттілігіне пайдалануға байланысты
ескі заман зиялылары мен ғалымдарын Кеңес өкіметі жағына тарту шаралары
жүргізілді. Сондықтан Кеңес өкіметі халық арасында зор беделі болған Алаш
қайраткерлеріне кешірім жасауды жөн деп тапқан болатын. Бүкілресейлік
Орталық Атқару Комитеті (БОАК) Лениннің тікелей нұсқауымен оларды
қудаламау турасында мынадай шешім қабылдап, онда: “На оснавании
постановления Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета от 4
апреля 1919 года ВЦИК предлагает Киргизскому и Сибирскому революционным
комитетам и Челябинскому губисполкому широко оповестить население о
вышеупомянутом Постановлении ВЦИК и разъяснить, что Президиум ВЦИК находит
своевременным допустить бывших членов правительства “Алаш-Орда” к
советской работе и категорически запрещает преследование за прошлую их
деятельность”, – деп келтірілді (61(. Бірақ, бұл шешімін Кеңес өкіметі
кейін өзі аяқ асты еткені белгілі.
1920 жылы Қазақстан Автономиялық Кеңестік Социалистік республика болып
құрылып, РКФСР-дың құрамына енді. Сөйтіп, қазақ елі ендігі жерде
большевиктік, тоталитарлық жүйенің жетегіне кетті.
Қалыптасқан жаңа саяси жағдайда қазақ интеллигенциясы жаңа өмірге
бейімделіп, қоғамның рухани өміріне араласып, ат салыса бастады. Осы
мәселе бойынша тың ойын белгілі ғалым-тарихшы, профессор К. Нұрпейіс:
“Олар (яғни ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдері – автор) жаңа
жағдайда күрес тактикасын өзгертіп, сталиншіл мемлекеттік және саяси
жүйеге қарсылықтың басқа жолдарын, басқа түрлерін таңдап алуды жөн деп
тапты. Олардың пайымдауынша, енді күрес аренасы рухани салаға ауысуы қажет
еді. Сондықтан да ұлттық-демократиялық интеллигенция көсемдері өз
өкілдерін мемлекеттік басқару жүйесіне енгізу және сол арқылы халыққа
идеялық ықпал жасау құралдары ретінде оқу-ағарту, мерзімді баспасөз,
ғылыми орталықтар, әр түрлі салалардағы ауқымды шараларын ойластырып,
оларды белгілі дәрежеде жүзеге асырды”, – деп білдірген еді (62(.
XX ғасыр басында Қазақстандағы зиялылардың саны тым аз болды. Мәселен,
1913-1915 жылдары бар-жоғы 240 дәрігер мен 3300 мұғалім ғана болған.
Сондай-ақ 1909-1914 жылдары Қазақстанда 586 ауыл шаруашылық мамандары,
олардың ішіндегі жоғарғы деңгейдегі қызметкерлері - 200 адам болса,
қалғандары орта және төменгі білімдегілер еді [63]. Бір агрономға егістік
алаңдарының 60-80 мың га, ал бір мал дәрігеріне - 300-ден 900 мың бас мал
келген [64]. “Міне, осындай жағдайда, – деп жазады тарихшы М.Қ. Қойгелдиев
– қоғамдық күреске қазақ қоғамы үшін мүлдем жаңа саяси-әлеуметтік күш –
ұлттық интеллигенция араласа бастады. Негізінен метрополия оқу орындарында
білім алып, отаршыл мемлекеттік басқару аппаратындағы қызметке және қазақ
арасында орыс мәдениетін егіп, тарату үшін даярланған зиялылар мұның бәрін
жиып қойып, ұлттық тәуелсіздік пен ұлттық мәдениеттің өсіп-өркендеуіне,
ұлт өмірін қайта құру мақсатына қызмет ете бастайды” [65].
Қазақстанның бүкіл территориясын қамтыған азамат соғысы үш жылға
созылды және елдің экономикасының құлдырауы, егіннің шықпай қалуы мен 1921
жылғы жұт ашаршылыққа алып келді. 1921-1922 жылдардағы ашаршылықтан
Қазақстан экономикасы біршама тоқырауға ұшырады. Әсіресе Орталық, Батыс
облыстар, атап айтқанда Орынбор, Ақтөбе, Орал, Қостанай, Бөкей
губерниялары, Адай уезіндері ашаршылық тырнағына ілініп, осының салдарынан
мыңдаған адамдар аш-жалаңаш қалды. Ашаршылықтың шығу себебі біріншіден,
азамат соғысы кезінде халық шаруашылығының күйзелуінен, екіншіден, егіс
пен мал шаруашылығының кері кетуінен деп түсіндірілді. Шындығында да
азамат соғысы қазақ шаруашылығына көп зиянын тигізді. Мыңдаған гектар
жерлерге егін себілмеді. Халық астық алу үшін малдарын айырбастауға мәжбүр
болды немесе сойып сатты. Бұл мал басының азаюуына алып келді. Оның үстіне
1921 жылғы аптап ыстықтан малға азық боларлық шөп күйіп кетті. Бұның бәрі
ғылыми саланың дамуына кері әсерін тигізді. Соған қарамастан Кеңес өкіметі
ғылымды дамытуға көп күш салды.
1920 жылдың 7 қыркүйегінде В.П. Добров, Д.Н. Кашкаров және Н.Л.
Корженевскийлер ботаникалық, зоологиялық және жалпы географиялық
зерттеулер жүргізу үшін Мойынқұм шөлін кесіп өтіп, Бетпақдалада
ботаникалық зерттеу және Шымкент уезінде географиялық барлау жұмыстарын
қолға алды. Қазақстанда жылдар бойы орталықтан жабдықталған бірнеше
экспедициялар жұмыс істеді. 1920 жылдан бастап академик И.М. Губкин Орал-
Ембі мұнайлы аудандарын зерттесе, ал Қарағанды көмір бассейініндегі көмір
қорының мөлшерін анықтауда А.А. Гапеев бастаған экспедиция жұмыс жүргізді
[12, 43-б.].
Жетісудағы жер-су реформасы мен Орта Азиямен ұлттық-территориялық
бөліну Жоғарғы Геодезиялық басқармасының жасаған картасы, Орталық Санақ
басқармасының 1920 жылғы Бүкілресейлік ауыл шаруашылық мен 1923 жылы
қалалық санақтарынсыз мүмкін болмас еді. 1920 жылдың жазында В.И. Ленин
шекаралық бөлінуге дайындық алдында ғалымдардан мынаны талап етті: 1)
Түркістанның – Өзбекстан, Қырғыстан мен Түркменияға бөлінген картасын
(этнографиялық және басқа) құрастыруды тапсыру; 2) Осы үш бөліктің қосылуы
мен бөлінуінің жағдайын неғұрлым тәптіштеп, әр деталін анықтау [12, 44-
б.]. Осы мақсатпен Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстанның шекарасын дұрыс
анықтау үшін Ә. Диваев басшылық еткен экспедиция құрылып, аталған
республикалардың территорияларындағы тұрғындардың этникалық құрамын
айқындауда зор жұмыстар атқарды.
Ал Қазақстандағы ғылыми мекемелердің жұмысына тоқталайық. Қазан
революциясына дейін ұлан ғайыр Орта Азия мен Қазақстан территориясында
бірде – бір жоғарғы оқу орны болмады және патшалық Ресей оқу орындарында
қоғамдық ғылымдар саласы бойынша білім алған жергілікті ұлт өкілдері өте
аз еді. Сол сияқты Түркістан өлкесі мен Хиуа хандығында және Бұхар
әмірлігінде жүйелі түрде мемлекеттен қолдау тапқан әрі арнайы
мамандандырылған бірде-бір тарихи-өлкетану мен ғылыми-зерттеу мекемелері
болмады.
Революцияның алғашқы жылдарында ғылыми мекемелерінің құрылуы аса ауыр
жағдайда жүрді. Өйткені революциядан кейін қираған халық шаруашылығын,
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қалпына келтіру, материалдық және
рухани құндылықтарын зерттеуді қолға алу аса өзекті мәселелердің бірі
болды. Қазақстан ғылымының қалыптасуына үлкен әсер еткен ұйым “Қазақстанды
зерттеудің ерікті қоғамы” болды [66]. Бұл ұйымды құрудың өзі аса үлкен
қиындықтармен жүрді. Қазақстанның тарихын, этнографиясы мен ілім зерттеу
революцияға дейін де қолға алынып, осы салалар бойынша іргелі ғылыми
еңбектер жазылғаны белгілі.
Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы өлкелік зерттеу жұмысының
жандануына алып келді. Мәселен, 1917-1927 жылдар аралығында өлкелік
ұйымдар 10 есе өсті [67, 39-б.].
Қазақстанның табиғаты мен тарихын зерттеумен ерікті ғылыми қоғамдар
айналысты. Олардың қатарына Орыс географиялық қоғамының Орынбор, Омбы,
Семей, Верный, Ташкенттегі бөлімдері мен бөлімшелері, Ташкент қаласындағы
Түркістанның археология әуесқойлары үйірмесі және басқа да бірқатар
ұйымдарды атауымызға болады. Сондай-ақ, кең байтақ Қазақстан территориясы
Ресей Ғылым Академиясының географиялық қоғамы және патша өкіметінің
әртүрлі мекемелері, соның ішінде Әскери министрліктің жасақтаған
экспедицияларының нысанасына да айналды [68].
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Қазақстандағы алғашқы ғылыми-зерттеу
мекемесін құру туралы шараны қолға алған Қырғыз әскери комиссариатының
(Кирвоенкоматтың) штабы болды. Өлкедегі азамат соғысының оты өршіп
тұрғанына қарамастан 1919 жылдың желтоқсанында штаб бастығы А.Н.
Турскийдің ұсынысымен және қолдауымен тарихи-статистикалық бөлім құрылып,
бар-жоғы жарты жыл ғана жұмыс істеді. Аз мерзімнің ішінде бөлім аса
маңызды, үлкен жұмыстарды тындырды. 1920 жылы наурыз айында тарихи-
статистикалық бөлім өлкенің тұрғындарына қазақ халқының тарихы туралы
материалдарды іздестіріп, оны бөлімге жіберу жайында үндеу таратты.
Негізінде бұл бөлімде тарих, этнография және табиғи-географиялық секциялар
жұмыс жасады.
Тарихи-статистикалық бөлімі кейіннен Қырревкомның халық ағарту
бөлімінің Ғылыми комиссиясы болып құрылса, біршама уақыттан соң Халық
ағарту комиссариатының Ғылыми бөліміне, соңынан оқу-ағарту Халқкомының
Академиялық орталығы ретінде қайта құрылды. Осы Академиялық орталықтан
жеке бөлімше ретінде “Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамы” бөлініп шықты [56, 68-
б.].
Тарихи-статистикалық бөлімінің жұмысына сол кездегі белгілі
Орынбордағы өлкетанушы ғалым А.П. Чулошников, филолог және этнограф А.А.
Четыркина, заңгер Е.А. Яковлева, статист К.П. Шагаевтар тартылды. 1920
жылдың қазан айында Қазақ АКСР мен Халық ағарту комиссариаты құрылып,
ғылымға, әдебиет пен өнерге, мұражай мен мұрағатқа қатысты мәселелерді осы
комиссариаттың ішінде құрылған Ғылыми бөлім басшылыққа алды. Оның
қызметіне орыс зиялыларымен қатар, қазақтың білімпаз ғалымдары, саяси
қайраткерлер, өлкетанушылар мен қатардағы қызметкерлер жан-тәнімен,
қоғамдық негізде ешбір ақысыз, өздерінің негізгі жұмыстарынан уақыт тауып,
сауатсыздықты жою, ел ішіндегі материалдық және рухани құндылықтары бар
заттар мен мәліметтерді жинау, мақалалар жазу, оқулықтар шығару ісіне
белсенді түрде араласты.
Өйтпеске амал қайда, оқу-ағарту саласындағы қиындықтар туралы А.
Байтұрсынов: “... көптеген мектептер үймен қамтамасыз етілмеген, ал
қамтамасыз етілгендердің өзінің көптеген жетіспеушіліктері бар, мысалы,
үйге байланысты, жылу жүйесі, оқулықтардың жетіспеушілігі т.б. Жақсы мектеп
үйлері барлық жерлерде әскери мекемелерге берілген, босатылғандарының
өздері қолдануға келмейтін жағдайда. Мектеп қызметкерлерінің жағдайы төмен,
жалақының өзін мұғалімдер мерзімімен ала алмайды. Мұғалімдердің материалдық
жағдайының болмауынан мектептер жабылуда” – деп көрсеткен еді [3, 7-б.].
“Қазақстанды зерттеу қоғамы” оқу-ағарту саласындағы олқылықтарды жою
үшін оқу-ағарту Халықкомымен тығыз байланыс орнатты. Қоғам өз алдына
Қазақстан мен оған шекаралас аймақтарды тарихи-археологиялық, табиғи-
географиялық, этнографиялық, экономикалық және басқа да жағынан жан-жақты
зерттеуді міндет етіп қойған еді.
Тарихи-статистикалық бөлім халықтан жинақталған материалдар мен қолда
бар тарихи деген деректердің негізінде 4 бөлімнен тұратын қазақ өлкесі
туралы тарихи-географиялық очеркі шығаруды жоспарлады. Онда қырғыз (қазақ
– С.А.) өлкесі мен оның халқы туралы қысқаша тарихи шолу, қырғыз даласының
қысқаша географиялық очеркі, қырғыз өлкесін автономияландырудың тарихы,
қырғыз халқының наным-сенімі, өнер тарихына көбірек тоқталу мәселесі
қаралды [69].
Халық ағарту саласына қазақ зиялыларын тарту Кеңес өкіметінің екпінді
мәселелерінің біріне айналды. Осы жылы (1920 ж. – С.А.) Халық ағарту
қызметкерлерінің съезі өткізіліп, Ахмет Байтұрсынов ағарту саласының нақты
міндеттерін атап, оны іске асыру тетіктерін нақтылап берді. А. Байтұрсынов
алдымен мұғалім мамандарын даярлау қажеттігін баса көрсетіп, оның екі
жолын көрсетіп берді. Бірі қысқа курстар арқылы ауыл мұғалімдерін дайындау
болса, ал екіншісі педагогикалық арнаулы оқу орындарын ашып, ондағы оқу
жүйесін күшейту болды. Сондай-ақ сауатты қазақ азаматтарын ағарту жұмысына
тартып, қазақ тілінде оқулықтар құрастыру мәселесін де көтерді.
Съезде 1921 жылы республика бойынша 52 қысқа мерзімді мұғалімдер
дайындайтын курстар ашуды бюджет тарапынан белгілеу турасында шешім
қаралды. Бұл кезде Қазақстанда 14 педтехникум, 6 ауыл шаруашылық
техникумы, 2 орман шаруашылығы техникумы, 1 ветзоотехникум (Орынборда), 1
медтехникум (Орынборда), 1 өнеркәсіп-экономикалық техникумы (Семейде),
сондай-ақ, жоғарғы оқу орындарынан Қызылорда қаласында Қазақтың халыққа
білім беру институты (сол кездерде КИНО (Казахский институт народного
образования), Орынбор қаласында Халыққа білім берудегі практикалық
институты (ПИНО (Практический институт народного образования), Алматы
қаласында Халық ағарту институты (Инпрос), Ташкент қаласында Пединститут
бар еді [70].
Ахмет Байтұрсынов баяндамасында ағарту саласындағы кездескен
қиындықтар мен кемшіліктер жөніне де тоқталып өтті. Мәселен, көптеген
мектептер үймен қамтамасыз етілмегендігін, ал қамтамасыз етілгендердің
өздерінің жылу жүйесінің жоқтығын, оқушыларға арналған оқулықтардың
жетіспеушілігін, кейбір жақсы мектеп үйлері әскери мекемелерге
берілгендігін, ал босатылғандарының өздері қолдануға келмейтіндігін,
мектеп қызметкерлерінің жағдайының төмендігі және олардың ешқандай
материалдық жағынан қамтамасыз етпегендігін баса айтты. Сондай-ақ,
мұғалімдерге төленетін жалақының аздығы мен сол жалақыны мерзімімен ала
алмайтындығы, міне осыдай материалдық жағдайының болмауынан мектептердің
жабыла бастағандығын атап көрсетті [71].
1920 жылдың 19 қарашасында Қазақ Партиялық Бюросының Президиумы
мәжілісінде Халық Комиссариатының Коллегиялары бекітіліп, оның құрамына А.
Байтұрсынов пен Ж. Аймауатыов сайланды. Осы жылдың 5 қарашасында болған
Бюро мәжілісінде ағарту қызметіне Б. Сәрсенов пен Өлкелік Коммолдан
Төлеповты тарту туралы қаулы қабылданды [72]. Халық Ағарту комиссариатының
қызметіне ұлт зиялыларын тарту жалғаса берді. Мәселен, 1922 жылдың 14
қыркүйектегі Комиссариат Коллегиясының мәжілісінде қабылданған қаулысы
бойынша Халық Ағарту Комиссариатының қызметіне Ырғыздан Т. Шонанов,
Қостанайдан Е. Омаров, Ойылдан Байсауов және тағы облыстардан қазақ
зиялылары тартылды. Мәселен, Е. Омарұлы, Т. Шонанұлы т.б. қайраткерлерге
комиссариаттың секторларын басқаруды тапсырған [73]. Кейінгі жылдарда да
қазақ зиялыларын қызметке шақыру жалғаса берді.
Ахмет Байтұрсынов 1921 жылы құрылған Академиялық орталықтың жанынан
халық поэзиясының, музыкасының үлгілерін және этнографиялық мәліметтерді
жинау жөнінде арнаулы комиссия құрады. Бұл комиссияны құруда Қазақстанды
зерттеу қоғамы да үлкен үлес қосты. Осы аталған істерге сол кездегі
республикадағы белгілі тарихшылар, музыка мен фольклордың білгірлері – Ә.
Диваев, А.П. Чулошников, А.В. Затаевич, А.Д. Кастальский, Н.Н. Миронов,
А.Л. Мелков, Н.В. Мелкова, А.А. Четыркина сияқты т.б. оқыған зиялы қауым
тартылды [74]. Бұл комиссия жұмысымен қатар испарттар (партия тарихы) мен
20-жылдары ірі қалаларда, облыстар мен ұлттық республикаларда құрылған
жергілікті испарт бюролары (партия тарихы бюролары) Коммунистік партия мен
Қазан революциясы тарихын жинастыру және осы тақырыптағы ғылыми зерттеу
мен материалдарды басып шығарумен айналысты. Бұл негізінде партияның
қоғамдық ғылымдарды саясатқа, идеологияға тәуелді қылудың бірден-бір жолы
еді. Сөйтіп, Қазақстандағы қоғамдық ғылымдар саласындағы ең бірінші ғылыми
мекеме испарт болды. Соның негізінде марксизм-ленинизм институты құрылды,
кейіннен ол Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитеті жанындағы
Партия тарихы деп аталатын болды.
Большевиктер партиясының тарихы тәжірибесін жинақтап, оның тарихын
оқып үйренуді бірінші жолға қою идеясын 1918 жылы Ленин көтеріп, бұл іске
В.В. Адоратский, М.Н. Покровский және т.б. тарихшылар мен партия
қайраткерлерін тартқан. Сөйтіп, 1920 жылдың күзінде РКП(б) Орталық
Комитетінің Саяси бюросы “Ұлы Қазан және Ресей коммунистік партиясының”
тарихы бойынша материалдар жинау және зерттеу жөнінде арнаулы комиссия
құрады [75].
1921 жылдың маусымында испарттың комиссиясын құру мәселесі РК(б)П
Қыробкомның президиумында қаралды. 1921 жылдың желтоқсанынан испарт РКП(б)
Орталық Комитетінің құрылымына бөлім ретінде кіретін болды. Партия
осылайша өзі құрған тарихи-партиялық ғылымды бәрінен жоғары қоюға тырысты.
Партияның ХІІ съезінде тарихи-партиялық ғылымның “еңбекшілерге коммунистік
тәрбие берудегі” зор маңызын атап көрсеткен [67, 124-б.].
1922 жылдың 20 қарашасында испарттың жауапты хатшысы болып П.С.
Мамыкин сайланса, ал бір айдан кейін Қыробком испарттың бюросын бекітті.
Негізінде испарт бюросының бірнеше рет өзгеріске ұшырап 1923 жылдың
желтоқсанында, 1924 жылдың сәуірі мен қарашасында бектілген. Испарт
бюросының құрамында А.Әйтиев, Н. Нұрмақов, С. Мендешев, С. Сейфллин, О.
Жандосов, А. Розыбақиев, А. Оразбаева және тағы басқа коммунистер болған.
Испарттың бөлімдері 1921-1923 жылдары бүкіл ел көлемінде барлық
республика, облыстарда құрылды. Мәселен, Семейдегі испарт 1921 жылдың 24
қарашасында құрылса, Ақмолада 1922 жылдың наурызында, Оралда қыркүйегінде,
ал Қостанайда желтоқсанда құрылған. Міне, сөйтіп, басқа қоғамдық
ғылымдарға идеялық бағыт-бағдар жағынан үлгі болатын тарихи-партиялық
ғылым пайда болды. Осы кезеңнің зерттеушісі, профессор І.М. Қозыбаев:
“Партияның тарихи бөлімі – Испарт партия тарихын көп жылдар бойы біржақты
тек жақсы жағынан қарастырып келді. Деректерді жинауда және жариялаудағы
орын алған сыңаржақтылық, оның тарихи білімді догмаға айналдыруға қосқан
“үлесі” туралы айтылмады”, – деп жазған болатын [76, 23-24-бб.]. Бұл
пікірмен келісуге әбден болады. Себебі, кейінгі жылдардағы тарихи еңбектер
тек қоғамдық ғылымдардың ғана емес, жалпы ғылыми ой-пікірге, оның
өкілдеріне “партиялық бағыт-бағдардың” қаншалықты зиян, қайғы-қасірет
әкелгені туралы деректерге толы.
Испарттың Қазақстандағы жұмысының ерекшелігі мынадан көрініс берді:
Испарттар өлкеде партиялық комитеттің бөлімшесі ретінде құрылды.
Қазақстандық испарт өзінің баспасөз органына ие болмады, жергілікті тілді
білетін партия қызметкерлері, кадрлар жетіспеді, зерттеу тақырыптары
республикаға қатыссыз, мағынасы таяз болды. Ал жарияланымдарда маркстік-
лениндік шығармалардың аудармалары басым болды. Соған қарамастан өте сирек
болса да, өлкеге қатысты зерттеулердің бірен-саранын кездестіруге болады
(“Красная летопись Туркестана”, “Революция в Средней Азии”, “Кызыл-Шарк”
және басқа журналдар мен “Очерки истории казахстанской партиной
организации” деген жинақтық еңбек пен т.б.). Ленин шығармаларын М.
Жолдыбаев, Ж. Арыстанов, А. Лекров, С. Есова, Ғ. Мұратбаев, С. Мұқанов, М.
Дәулетқалиев, Е. Алдоңғаровтар қазақшаға аударды.
Испарт қызметкерлері халық арасында сауалнама жүргізу, баспасөз арқылы
және еске түсіру кештерін өткізу арқылы тарихи оқиғаларға байланысты
материалдар мен естеліктер жинастырды. Мәселен, 1924 жылы испарт РК(б)П
мен Қазан революциясының тарихына арнап матреиалдар жинастыруды өтінген
қазақ және орыс тілдерінде жазылған арнайы 500 данадан тұратын өтініш
қағаздар (листовка) таратты. Онда: “Пишите и присылайте в Бюро Испарта
свои воспоминания! Помните, товарищи, что время идет, часто весьма важные
факты теряются во времени, забываются и совершенно исчезают.
Торопитесь, товарищи, выполнить еще один великий долг перед
революцией!
Этим вы дадите возможность создать для будущего молодого поколения
Пролетарскую Историю взамен истории старого буржуазного прошлого”, – деп
келтірілді. Осындай өтініштерден кейін 1927 жылы Ұлы Қазан төңкерісінің 10
жылдығына орай Семей, Жетісу, Ақмола, Ақтөбе, Сырдария, Орал, Орынбор
облыстарынан 127 адамның естеліктері келіп түсті. Бұл естеліктер Қазақстан
тарихының шындық беттерін ашуға септігін тигізді. Жинақталған естеліктер
испарттың мұрағатының қорына өткізілді [67, 35-36-бб.].
20-шы жылдары испарттың бюросының құрамында Ә. Әйтиев, Н. Нұрмақов, С.
Мендешев, С. Сейфуллин, О. Жандосов, А. Розыбақиев, А. Оразбаева жіне
басқа көптеген коммунистер болды.
1920-жылдардың бірінші жартысындағы өлкенің ғылыми өмірінде басты роль
атқарған ерікті ғылыми қоғамдар еді. Бұл заңды нәрсе, өйткені арнайы
мемлекеттік ғылыми мекемелер жоқ болатын, республиканың оны құруға және
қажетті мамандармен қамтамасыз етуге мүмкіндігі жоқ еді.
Қазақстандағы Қазан революциясынан кейінгі құрылған ерікті қоғамдардың
бірі – ғылыми бөлімнен өзіндік жеке құрылым ретінде бөлініп шыққан “Қырғыз
өлкесін зерттеу қоғамы” болды. Оны құруға белсенділік танытқандар: тарихшы-
өлкетанушы А.П. Чулошников, Орынбор өлкесінің байырғы зерттеушісі, бұрынғы
Орынбор мұрағаты комиссиясының құрметті мүшесі А.П. Гра, тарихшы-этнограф
Ә.Ә. Диваев, С.М. Петров, А.Л. Мелков, И.В. Мелкова, А.А. Четыркина, И.М.
Расторгуев, Н.А. Чулошникова, топырақтанушы-биологтар Л.П. Лошкарев, М.И.
Рожанец, К.К. Саковский, В.Е. Тележников және басқалар. Құрылтайшы
мүшелерінің қатарында ҚазОАК (КазЦИК) төрағасы С. Меңдешев, Қазақ әскери
комитеті (Казвоенком) штабының бастығы А.Н. Турский де бар еді [77].
Орынбор мұражайының бөлімінде 1920 жылдың 15 қазанында 38 құрылтайшы
мүшелері қатысқан қоғамның құрылтай жиналысы өтті. Жаңа қоғамның
міндеттері туралы баяндаманы А.П. Чулошников жасады. Құрылтай жиналысы
жарғы (устав) мен қоғамның басқарма құрамын бекітті. Басқарма төрағалығына
А.П. Чулошников, орынбасарлығына А.П. Гра, хатшылығына И.М. Расторгуев,
ал кітапханашы болып А.П. Лошкарев сайланды. Мүшелікке кандидат ретінде
А.Л. Романов, А.А. Четыркина, С.М. Петров және Л.Л. Курашкевич қабылданды.
Қабылданған жарғысы бойынша қоғамның басқармасы бір жылға сайланды.
Негізінде қоғамның құрылған күні оқу-ағарту Халықкомының ғылыми
комиссиясының отырысындағы хаттамасында көрсеткен 15 қазан күні
болғанымен, оның нақты түрде тіркелу мерзімі 1 қараша болды. Жарғының 1-ші
бабы бойынша “Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамы Орынбор ғылыми мұрағат
комиссиясының және Орыс географиялық қоғамы Орынбор бөлімшесінің тікелей
мұрагері болып табылады” делініп, қоғамды ұйымдастырушылардың елдегі
ғылыми қауым арасында беделге ие болудың бір жолы деп қарастырса, екінші
жағынан қалыптасқан ғылыми дәстүрді ары жалғастыратындарын білдірді [78].
Ал жарғының екінші бабында ғылыми мекеме ретінде қоғамның басты
мақсаты Қазақстанды тарихи-археологиялық, табиғи-географиялық,
этнографиялық, экономикалық және басқа да жақтарынан жан-жақты зерттеуге
алатыны айтылды [78, 1-п.]. Осы мақсатқа сай қоғамның жарғысында мынадай
міндеттерді жүзеге асыру қажеттігі көрсетілді:
а) Қырғыз республикасы мен маңындағы облыстарға қатысты
жергілікті мұрағаттарда, кітапханаларда және жеке адамдардың қолында
жинақталған мәліметтер мен материалдарды анықтап табу, жүйеге келтіру,
олардың ғылыми құндылығын айқындау;
б) Жергілікті жерлерде 2 бапта көрсетілген салаларға сәйкес
ғылыми зерттеулер жүргізу үшін экспедициялар жабдықтау;
в) Өлкеге зерттеу жүргізу мақсатымен келгендер мен жеке
зерттеуші ғалымдарға көмек көрсету, өзінің білімімен қоғамға пайдалы
адамдарды зерттеу жұмысына тарту, сонымен қатар басқа да ғылыми
қоғамдармен байланыс орнату;
г) Қоғамның негізгі айналысатын қызметіне сәйкес ғылыми
материалдарды, кітаптарды қолжазбаларды, актілерді, карталарды, мерзімдік
және уақытша баспасөздерді, қолөнер туындыларын және т.б. жинастыру мен
сақтау. Сонымен қатар өлкелік мұражай құруға жан-жақты көмек көрсету [79].
Жоғарыда қоғамның негізгі тарихи-археологиялық, табиғи-географиялық
және этнографиялық сияқты үш бөлімі көрсетіліп, олардың қызметі барысында
секцияларға бөлінетіндігі мен жаңа бөлімдердің құрылу мүмкіндігі де
айтылды. [80]. Тарихи-археологиялық бөлімге 24 адам, оның ішінде қазақ
зиялыларынан Ә. Бөкейханов, Б. Қаратаевтар мүше болса, этнографиялық
бөлімге 30 адам, ал географиялық бөлімге 17 адам мүше тіркелген.
Этнография бөлімінің құрамында М.Г. Сириус, Ф.К. Кәрімов, М.М. Левашев,
О.М. Смирнова, П.П. Кротов, ал географиялық бөлімде А.А. Әбдірашитов, С.М.
Петров, А.Ф. Романов және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
құрылуы мен қызметінің тарихы (1920-1936 жж.)
МАЗМҰНЫ
Қысқартылған сӨздер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 3
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚОҒАМДЫҚ НЕГІЗДЕ ҚҰРЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАР
Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының құрылуы және оның қызметінің
басты бағыттарының нықталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанды зерттеу қоғамының ғылыми - ағартушылық іс-әрекетінің14
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
ҚАЗАҚСТАНДЫ ЗЕРТТЕУ ҚОҒАМЫ БӨЛІМШЕЛЕРІНІҢ
ҚҰРЫЛУЫ МЕН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТАРИХЫ
Жергілікті жерлердегі бөлімшелердің құрылуы мен
олардың қызметінің бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 46
Қазақ мәдениетін көркейтушілердің Талап қоғамы ... ... ... ... . 62
ҚАЗАҚСТАНДЫ ЗЕРТТЕУ ҚОҒАМЫНЫҢ БҰҚАРАЛЫҚ
ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ ШАРАЛАРЫ
3.1 Қазақстанды зерттеу қоғамының кітапхана және
өлкетану ісін ұйымдастырудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
3.2 Қазақстанды зерттеу қоғамының мұражай ісін одан әрі
жандандыруға бағытталған әрекеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қысқартылған сӨздер:
АКСР –Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы
БЛКЖО – Бүкілодақтық Лениншіл Коммунистік Жастар Одағы
БОАК –Бүкілресейлік Орталық Атқару комитеті
Госплан – Государственный план
Испарт – история партии
ҚазМу –Қазақ Мемлекеттік университеті
Казпедвуз – Казахский педогагически вышее учебное заведения
КИНО – Казахский институт народного образовния
Кирвоенком –Киргизский военный комитет
КНИИМЛ –Казахский национальный институт исследовании марксизма-
ленинизма
КСРО –Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ҚазПҚЖ – Қазақстан пролетарлық жазушылары қауымдастығы
ҚЖХК –Қазақтың Жер Халық комитеті
ҚКСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
ҚР –Қазақстан Республикасы
ҚРОММ – Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік мұрағаты
ҚР ПМ – Қазақстан Республикасы Президентінің мұрағаты
Қырревком –Қырғыз революциялық комитеті
Местком –местный комитет
ОАК – Орталық Атқару комитеті
ОИК –Общества исследовании Казахстана
ОраазКТЕСҚКҚ –Ортаазиялық көне тариха ескерткіштерді сақтау мен
қалпына келтіру комитеті
Оргбюро – Организационная бюро
ПИНО – Практический институт народного рбразования
РГО –Российское Географическое Общество
РК(б)П – Ресей Коммунистік (большевиктік) партиясы
РКФСР – Ресей Кеңестің Федерациялық Социалистік Республикасы
САГУ –Среднеазиатский государственный университет
ХАК – Халық Ағарту комитеті
Халком –Халық комитеті
ХКК– Халық Кеңесінің комитеті
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік
алғалы Отан тарихының түрлі салалары бойынша ғылыми зерттеулердің қарқынды
түрде жүргізіліп жатқандығы баршамызға аян. Соған қарамастан әлі де болса
өз кезегін күтіп, ғылыми-зерттеу нысанасына айналмаған тақырыптар да бар.
Соның бірі “Қазақстанды зерттеу қоғамының” тарихы.
Кеңестік кезеңдегі тарихи оқиғалардың өрбу барысына көз жүгіртер
болсақ, оның бастапқы кезеңінің күрделі, әрі қарама-қайшылықта толы
болғандығын байқаймыз. ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарындағы азамат соғысынан
кейінгі тарих ғылымының даму мәселесі аса күрделі таптық және идеялық
күрестермен ұштастырылған еді.
Қазақстандағы тарихи зерттеулерді 30-шы жылдардың ортасына дейін
бірнеше мекемелер мен қоғамдық ұйымдар: Қазақтың маркстік-лениндік ғылыми
зерттеу институты (КНИИМЛ), Қазақтың ұлттық мәдениетінің ғылыми зерттеу
институты (КНИИНК), Қазақстанды зерттеу қоғамы (ОИК) жүргізді. Сонымен
қатар тарих саласында ғылыми-зерттеулерді азды-көпті болса да Қазақстанның
орталық мемлекеттік мұражайы, Орталық мұрағат басқармасы және “Қазақ АКСР-
ның 10 жылдығы” атындағы мемлекеттік көпшілік кітапханасы атқарған болатын.
20-шы жылдардың басындағы кеңестік жаңа интеллигенцияның ғылыми
зерттеулер төңірегіндегі айтыс-тартыстары қызу идеологиялық мазмұнға ие
болды. Шығыс халықтарының соның ішінде қазақтардың рухани жаңғыруы
мәселесіне қатысты айтыс-тартыстар әр түрлі деңгейде, тіпті ең бір “тыныш”
делінген мәдениет саласында, мысалы халық ән-күйіне де қатысты жүргізілді.
Қазақстанды зерттеу қоғамының отырыстарында тұрақты түрде халық ағарту
ісінің, денсаулық сақтау, кәсіби өнер, әдебиет, ғылымның жағдайы мен
болашағы жайында баяндамалар тыңдалып, өте қызу талқылаулар мен айтыстарға
айналатын. Мысалы, Қазақстанды зерттеу отырысының бірінде қазақтың ән-күй
өнерінің даму жолдары туралы баяндама тыңдалғанда, оған қатысты екі жақты
көзқарастың бар екендігі көрініс берді. Өнертанушы И.П. Словохотовтың айтуы
бойынша: “Прививка европейской культуры казахскому народу должна повести в
ближайшем будущем к вытеснению родных мотивов из сердец казахов...” –
делінсе, оған қарсы И.П. Третьяков мынаны айтты: “...необходимо дать
казахским детям европейское музыкальное образование с тем, чтобы в будущем
на основе народного музыкального творчества строить свое художественное
творчество. Только тогда возможно ожидать появления казахских симфоний и
опер, и в казахском народе может появиться свой Глинка, который поведет
казахскую музыку по новому национальному руслу, приобщив казахское
искусство к общей сокровищнице музыкального творчества народных гениев”
[1].
Міне, жоғарыда айтылған пікірлерге жүгіне отырып, қоғамдық өмірдің
барлық саласында 20-шы жылдардың басында қалыптасу кезеңінің еркін түрде
өткір қайшылықтармен өрбігенін көреміз. Тоталитарлық жүйенің қанды
шеңгеліне жол ашқан 30-шы жылдарға қарағанда, 20-шы жылдардың басын
еркіндік, кең-тыныстау жылдары деуге де болады. Дәл осы жылдары “Алаштың”
көшбасшыларына кешірім жасалған еді. “Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу”
қоғамының жұмысы да (Орынбордағы), “Қырғыз мәдениетін көркейтушілердің
“Талап” қоғамының (Ташкенттегі) ғылыми-мәдени қызметінің жандануы да осы
кезеңге дәл келеді.
Ал, осыдан кейінгі 30-шы жылдардағы Қазақстанның тарих ғылымы жайында
ой толғасақ, анығына көз жеткізуде қиындық тудыратын нәрселер жетістігіміз
көп пе, жоғалтқанымыз көп пе және тарихтың таласты мәселелерінде,
шығармашылық немесе келісімпаздықтың, күрес немесе ауытқушылықтың қай
жағына шыққанын дөп басып айту қиын. Бір жағынан алғанда, осы кезеңде жаңа
ғылыми мекемелердің құрылуы, қалыптасуы жүріп жатса, екінші жағынан
өлкетану ісіне ешбір себепсіз тосқауыл қойылып, өзінің бар мүмкіндігін
тауысып болмаған, толыққанды жұмыс істеп жатқан Қазақстанды зерттеу қоғамы
жойылды, өлкенің өткен тарихын жан-жақты зерттеуге ұрандаумен қатар, дәл
осы кезде ғалымдарды және олармен қызметтес болған мемлекет немесе партия
қайраткерлерін жаппай қырып-жою басталады. Аса зор қиындықтармен және
аздаған тиражбен, ғылыми тұрғыдан шалалау болса да, аса құнды мәліметтер
мен байқауларға толы еңбектер басылып шықты, бұған керісінше көпшілік қауым
жиырма жылдан астам уақытқа, кітапханалар мен сауда сөрелерінен “халық
жаулары” дегендердің шығармалары алынып тасталынуы себепті олармен танысу
құқығынан айырылды.
ХХ ғасырдың бастапқы кезін қоғамдық санада ұлт-азаттық идеяларының
күшейіп, ұлттық рухтың оянуына түрткі болған кезең деп айтуға болады. Бұған
ұйытқы болған ұлттық мәдениеттің жанашырлары – қазақ зиялылары еді. Ұлттың
жаршысы болған қазақ баспасөзін ашудан бастаған олар, азаттық идеяларын
жалпыұлттық санаға айналдыру жолында қызмет етті. Кейін кеңес өкіметі
орнаған соң, ұлттық интеллигенцияның мәдениет саласындағы қызметін-азаттық
жолындағы күрестің ерекше түрі деп түсінген дұрыс. Мұндағы айтпақ ойымыз,
қоғамда объективтік-тарихи жағдай қалыптасқан кезеңде ұлттың зиялы
қауымының қоғамдық сананы қалыптастыруы арқылы өмірді белгілі бір арнаға
бағыттауға мүмкіндігі болатындығы, қазақ елінде қалыптасқан мұндай жағдайды
Ресей империясында жүзеге асырылған қазан революциясы басқа арнаға бұрып,
өз ықпалына бағындырып алды.
Бұл жерде орыс интеллигенциясының арасында, өз мүдделеріне қабысып
жатқан социалистік идеологияға берілгендік басым болса, қазан төңкерісіне
дейінгі қазақ зиялы қауымы демократиялық құндылықтарға жақын болғандығын
айтуымыз керек.
Жалпы ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында орыс интеллигенциясының идеологиясы
мен саяси психологиясында ұлттық идеология басымдылықта болмады. Орыс
философы Н.А. Бердяев бұл туралы мынаны айтады: “Дәстүрлі интеллигентік
санада қайырымдылық, әділеттілік, халықтың қамы, халықтар туыстығы сияқты
құндылықтар болды, бірақ әлемдік құндылықтар дәрежесінде ерекше орын алатын
ұлттық құндылықтар болмады” [2].
Бұл берілген сипаттаманың қазақ интеллигенциясына ешбір қатысы болмады.
Отарлық-империялық езгіде болған елдің интеллигенциясы ретінде оның
идеологиясының басты бағыты – ұлт-азаттық мағынада болуы заңды құбылыс еді.
Оны ұлт зиялылары жақсы түсінді. Осыған байланысты, Міржақып Дулатовтың
1923 жылы Ахмет Байтұрсыновтың 50-жылдығына арнап жазған мақаласында ұлт
ұстазының жазған мына бір ойы келтірілген: “Если пришлый элемент окажется в
культурном отношении сильнее коренного населения, то со временем последнее
должно быть поглощено первым. И наборот, если оба окажутся в равной мере
культурными, тогда только они могут развиватся самостоятельно, существовать
на одинаковых правах и сохранить национальный облик свои... Поэтому перед
нами во всем своем величин выростает вопрос о самостоятельном существовании
киргизского народа. Для того, чтобы сохранить свою самостоятельность, нам
необходимо всеми силами и средствами стремится к просвящению и общей
культуре; для этого мы обязаны первым долгом заняться развитием литературы
на родном языке. Никогда не нужно забывать, что на самостоятельную жизнь
вправе претендовать только тот народ, который говорит на своем языке и
имеет свою литературу” [3].
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы тарихи оқиғалардың мың құбылған
заманында “Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу” қоғамы төңірегіне топтасқан
ғылыми-мәдени топтың, қазақ зиялыларының қызметі мен осы қоғамның тарихына
толғамды зерттеу жүргізіп, оны өркениеттілік негізде бағалау қазіргі
кезеңнің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Бұл мәселені жан–жақты, әрі терең қарастыру еліміздің мәдениет тарихын
зерттеуге қосылған белгілі деңгейдегі үлес болар еді. Сондықтан біздің
жұмысыздың негізгі зерттеу нысанасына кейіннен “Қазақстанды зерттеу қоғамы”
деп аталған қоғамдық бірлестіктің құрылуы мен қызметінің тарихы тұтас бір
мәселе әрі – ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдарында Республикада жүзеге асырылған
кең көлемдегі мәдени құрылыстың құрамдас бөлігі ретінде қарастырылған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қырғыз (қазақ) өлкесін
зерттеу қоғамының құрылуы мен қызметінің тарихын тың деректік материалдар
негізінде, жаңа пайымдаулар тұрғысынан талдау жасай отырып, оның Кеңестік
кезеңдегі Қазақстандағы ғылыми зерттеулерге бастама болған маңызын ашып
көрсету – зерттеу жұмысының басты мақсаты болып табылады. Осыған орай
зерттеу жұмысының алдына мынадай нақтылы міндеттер қойылып отыр:
- Қазақстандағы азамат соғысы аяқталғаннан кейінгі мұрағат ісінің,
Академиялық орталықтың қызметін жолға қоюға қатысты қабылданған шараларды
анықтау;
- Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының Орынборда құрылуы мен оның
қызметі, жарғысына байланысты қолға алған істері мен оның жүзеге асуының
барысын талдау;
- Қазақстанды зерттеу қоғамының жергілікті бөлімшелерінің құрылуын және
олардың ғылыми-зерттеу, ұйымдастырушылық қызметінің бағыттарын көрсету;
- Ташкенттегі “Қырғыз (қазақ) мәдениетін көркейтушілердің Талап
қоғамының” құрылу тарихы мен қызметін зерттеу және оның құрамындағы болған
қазақ зиялыларының шығармашылық мұрасын пайымдау;
- Қазақстанды зерттеу қоғамының елдегі өлкетану, мұражай және кітапхана
ісін жандандыру барысындағы іс-әрекеттеріне талдау жасау;
- Қазақстанды зерттеу қоғамының қазақ ғылымы мен ағарту ісіне қосқан
үлесін бағалау және оның қазіргі кездегі Қазақстан ғылымымен сабақтастылығы
жөнінде ой қорыту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстанды зерттеу қоғамының құрылуы мен
қызметінің тарихына қатысты тікелей, арнайы зерттеулер жүргізілмегенімен,
оның қызметіне байланысты мәліметтер мен зерттеулер 1920 жылдардан бастап
қазіргі кезге дейінгі жарық көрген еңбектерде көрініс тапқан. Кеңес
өкіметінің алғашқы жылдарындағы мемлекеттік маңызды мәселелердің бірі
сәулет пен өнер туындыларын, тарихи ескерткіштерді зерттеу мен сақтау
болды. 1918 жылы РКФСР Халық комиссариаты елдегі бүкіл материалдық және
рухани жәдігерлерді тізімдеу жайында декрет қабылдады, ал 1919 жылы көне
ескерткіштерді зерттеу, есепке алу және қалпына келтіру міндеті жүктелген
Материалдық мәдениет тарихының мемлекеттік академиясы (ГАИМК) құрылды. 1920
ж. Ташкентте Түркістан (кейіннен Орта Азиялық (Среднеазиатский) деп
аталған) мұражайлар ісі мен көне ескерткіштерді, өнерді және табиғатты
қорғау (Туркомстарис - Средазкомстарис) комитеті құрылды. Осы кезеңнен
бастап Қазақстанның тарихи зерттеу нысанасына айналған әр түрлі елді
мекендеріндегі археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері белгілі ғалымдар
В.В. Бартольдтің [4], П.П. Ивановтың [5] және М.Е. Массонның [6]
еңбектерінде кең түрде баяндалды. Бұл ғалымдардың еңбектерінде
жәдігерлердің түгелдей сипаттамасы беріліп, олар жайында бар мәлімет
толықтай жинастырылды.
М.П. Грязнова [7] мен Б.Н. Граковтың [8] жүргізген ғылыми зерттеулері
жәдігерлерді зерттеудің жаңа жүйесінің қалыптасуында үлкен маңызға ие
болды. Олардың 1926-1928 жылдары Батыс Қазақстанда жүргізген зерттеулері
Қазақстан территориясындағы қола дәуірінің жоғары дамыған мәдени
орталықтарының орнын ашуға мүмкіндік берді.
Б.Н. Жданов пен [9] С.С. Черниковтың [10] ізденістері де нәтижелі
болды. Бұл еңбектердің негізгі бағыттарын жоғарыда аталған ғылыми-зерттеу
мекемелері айқындады.
Кеңестік кезеңдегі жас қазақ этнографиясының бастаулары революцияға
дейінгі шығыстанудан нәр алып 20 жылдардың басында қалыптасу кезеңіне аяқ
басып, мынадай ғылыми бірлестіктерге арқа сүйеді: Республиканың Халық
ағарту комиссариаты жанындағы академиялық орталық, Ресейдің тайпалық
құрамын зерттеу комиссиясының Сібір бөлімшесі (КИПС), КСРО Шығыс
халықтарының ұлттық және этникалық мәдениетін ғылыми-зерттеу институты,
Орыс географиялық қоғамының – Орынбордағы, Омбыдағы, Семейдегі, Ташкенттегі
бөлімшелеріне. Бұл мәселе Б. Герасимовтың [11], Х.И. Бисенов [12], Э.А.
Масанов [13], С.Ш. Ахметовалардың [14] ғылыми-зерттеу еңбектерінде жан-
жақты қарастырылған. Олар Қазақстанды зерттеу қоғамының өлшеусіз еңбек
сіңіргенін айта келе, оның 1920 жылы құрылуына белсенді түрде атсалысқандар
белгілі өлкетанушы ғалымдар Ә. Диваев, П.А. Гра, А.Л. Мелков, И.В. Мелкова,
С.М. Петров, А.А. Четыркина, А.П. Чулошников, Н.А. Чулошникова және
басқалар деп атап көрсетеді.
Қазақтардың рухани мәдениетін зерттеу – ғылыми ірі бағытының қалыптасуы
мен дамуы көрнекті ғалым Әбубәкір Диваев есімімен тығыз байланысты. Ол ең
алғашқылардың бірі болып нақты этнографиялық мәліметтер негізінде халықтық
білімнің этникалық ерекшелігі мен құрылымына сипаттама берді [15].
Қазақстанды зерттеу қоғамының қолдауына ие болған жұмыстардың бірі
ретінде белгілі өнертанушы және сазгер А. Затаевичтің еңбегін атап өтуіміз
керек [16]. Ол өзінің еңбегінде қазақ халқының 1000-нан астам ән-күйлері
мен әуендерін жинақтап, оған ғылыми түсініктеме берді. С.Д. Асфендияров
[17], М. Тынышпаев [18], А.П. Чулошников [19], Г.Е. Грум-Гржимайло [20],
А.Н. Бернштам [21], Ғ.О. Тоғжанов [22], Ә.Х. Марғұлан [23] және тағы
басқалардың зерттеулерінде этногенез және этникалық тарих, қазақ этносының
ру-тайпалық құрылымы, көшпенділердегі қоғамдық-саяси қатынастар және т.б.
мәселелер көтеріліп жан-жақты талдауға алынды.
Ә. Жангелдин [24], О. Жандосов [25], С. Сейфуллин [26], Т. Рысқұлов
[27], О. Исаев [28], А. Асылбеков [29] еңбектерінде кеңестік кезеңдегі
саяси-экономикалық өмірдің сан қырлы салалары жайында құнды мәліметтер
келтірілген.
1926 жылы құрылған алғашқы қазақстандық жоғарғы оқу орны – Қазпедвуздың
директоры (САГУ-дың студенті) Т.К. Жүргенов өзінің мақалаларында
Қазақстанда жоғарғы оқу орындарын ашу туралы нақты ұсыныстар жасады. Ол ең
алдымен Алматыда Қазақтың мемлекеттік университетін ашуды қажет деп санады.
Өзінің көзқарасының дұрыстығына нақты мысалдар ретінде Ресей ғылым
Академиясының және М.В. Ломоносов атындағы Москва университетінің кейбір
факультеттерінде алғашқы жылдары бір студенттен болғандығы жайында тарихи
мәліметтер келтірді [30].
20-жылдардың ортасына таманғы осы тектес зерттеулерден І. Қабыловтың
еңбегін ерекше атауға болады. Автор республикадағы халыққа білім беру ісін
терең бақылауы барысында ондағы кемшіліктерді шынайы түрде көрсете білді
[31]. Сонымен қатар Қазақстан мәдениеті мен ғылымның аса өзекті мәселелері
де оның ғылыми мақалаларына арқау болды. Оның жарияланымдарында көтерілген
мәселелердің ауқымы кең болды – ағарту саласының материалдық-техникалық
базасын жасау, мектептер салу, театрды дамыту, баспасөз, кітап шығару ісі.
Сонымен қатар І. Қабылов Қазақстанның “ескі интеллигенциясын” қазақ
мәдениеті мен ғылымын дамытуға тарту қажеттігін баса айтты.
Кеңестік кезеңдегі Қазақстандағы ғылыми мекемелердің қалыптасуы
әсіресе, 20-30-жылдардағы ғылыми-тарихи орталықтардың құрылу тарихы
жөнінде, Г.Д. Алексеев, Г.И. Желтова еңбектерінде баяндалса [32], Орта Азия
мен Қазақстандағы осы жылдардағы тарихи-өлкетанудың тәжірибесі жөніндегі
мәліметтер Б.В. Луниннің еңбегінде берілген [33]. Бұл еңбекте революцияға
дейінгі ғылыми-зерттеу мекемелерінің ізденістерінен бастап кеңестік
кезеңдегі жаңа мекемелердің құрылуы мен олардың ғылыми-зерттеу бағыттарына
талдау жасалған. Соның ішінде Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының
қызметінің жемісті болғандығы айтылады.
Қазақстан ғылымының дамуында революцияға дейінгі ғылыми зерттеу
мекемелері мен қоғамдардың үлкен маңызы бар екендігі жайында М.А. Асаинов
[34], Е.Ж. Уәлиханов [35], Ә. Пірманов, А. Қапаева [36] еңбектерінде
көрсетілген.
А.В. Миронов [37], Д. Святский [38], Л.В. Иванова [39], К. Әуезова
[40], Ғ. Сапарғалиев [41], А.К. Капышев [42], А.И. Сембаев [43] және т.б.
зерттеулерінде кеңес өкіметі орнағаннан кейінгі мәдениет пен ғылым
саласындағы өзгерістер, кадр мәселесі, мекемелер құрылуының тарихы әр түрлі
деңгейде зерттеу нысанасына алынған.
Қазақстанды зерттеу қоғамының қызметі жайындағы мәліметтер Х.И.
Бисеновтың, Р.Б. Сүлейменовтың [44], Н. Әлімбаев [45], М.Х. Асылбеков, А.Б.
Галиев [46], З.О. Дүкенбаева [47], В.К. Кайрханова [48], Қ.Ә. Ахметов [49],
А.С. Мұсағалиева [50] зерттеулерінде берілген.
Ғылыми-зерттеу орталықтары мен маман-тарихшылардың қалыптасуы мәселесі
– І.М. Қозыбаев [51], Б.А. Төлепбаев, В.К. Янулов [52] еңбектерінде жан-
жағынан қарастырылған, ал біз қарастырып отырған кезеңдегі қазақ зиялылары
туралы мол мағұлматтарды К. Нұрпейіс [53], Х. Абжанов [54], М.
Қойгелдиевтің [55] ғылыми іргелі еңбектерінен алуға болады.
Қарастырылып отырған кезеңдегі Қазақстандағы өлкетану ісі, мұражай
қызметі және әр түрлі қоғамдық ұйымдардың, соның ішінде Қырғыз өлкесін
зерттеу қоғамының тарихы С. Ахметованың еңбегінде біршама құнды мәліметтер
негізінде қарастырылып, талданған. Соған қарамастан, Қырғыз (қазақ) өлкесін
зерттеу қоғамына қатысты көптеген мәліметтер назардан тыс қалған және оның
қызметіне жасалған талдау жүйеленбеген. Бірақта бұл еңбек біздің қарастырып
отырған тақырыбымызға қатысты мол мағұлмат береді [56].
Мемлекеттік бағдарлама бойынша мұрағат қорларында деректермен жұмыс
жасаған Д. Қамзабекұлының кітабында Қазақстанды зерттеу қоғамы қатарында
және Ташкентте құрылған Қазақ мәдениетін көркейтушілердің “Талап” қоғамы
мүшелері жайында, қоғамның қызметі мен шығармашылық ғылыми мұралары жайында
құнды мәліметтер келтірілген [57]. Жоғарыда сөз болған тарихнамалық шолу
Қазақстанды зерттеу қоғамының тарихын жеке ғылыми тақырып ретінде қарастыру
қажет екендігін көрсетеді.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері мен территориялық қамту аймағы.
Қаралып отырған тақырыбына сәйкес оның қамтылу аймағы мен уақыты анықталды.
Түркістан АКСР және Қырғыз (Қазақ) АКСР территориясындағы Қазақстанды
зерттеу қоғамының қызметі, оның құрылған 1920 жылдардан бастап, ол
таратылған 30-шы жылдардың екінші жартысына дейінгі кезең қамтылды.
1 ҚАЗАҚСТАНДА ҚОҒАМДЫҚ НЕГІЗДЕ ҚҰРЫЛҒАН ҒЫЛЫМИ ҰЙЫМДАР
1.1 Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының құрылуы және оның
қызметінің басты бағыттарын анықтау
Патшалық Ресейдің отарлық билігі кезінде Қазақстанда ғылыми мекемелер
жоқтың қасы болды десек шындықтан адаспаймыз. Ресей географиялық қоғамының
бір-екі бөлімшелерінен басқа, статистикалық комитет және жекелеген ғылыми
қоғамдармен қатар 1907 жылы құрылған Ақтөбе облысындағы Темір тәжірибе
алаңы, 1912 жылы құрылған Қостанай облысындағы Львов тәжірибе алаңы, 1913
жылы ашылған Красноводская тәжірибе станциясы және 1914 жылдан бастап
жұмыс істей бастаған Семей тәжірибе станциясы сияқты төрт ауылшаруашылық
тәжірибе мекемелері болды. Сонымен қатар, Орыс географиялық қоғамының
бөлімшелері Орынбор, Семейде құрылса, ал Верныйда “Түркістан археология
әуесқойларының үйірмесі” мен басқа да ерікті қоғамдар мен үйірмелердің
болғандығын айта аламыз. Бұл үйірмелер мен бөлімшелер және тәжірибе
мекемелерінен басқа Қазақстанның территориясында жекелеген ғалымдар
ұйымдастырған маршруттық экспедициялар (геология бойынша құнды мәліметтер
жинаған П.П. Семенов Тянь-Шанский, Р. Рычков және т.б., биологиядан С.С.
Неуструев, Б.А. Федченко, И.М. Крашенинников, П.А. Северцов т.б.)
зерттеулер жүргізді.
Орыс ғалымдары қазақ халқының тілін, тарихы мен этнографиясын зерттеп,
біраз құнды еңбектер жариялады. Олардың қатарынан В.В. Татищевті, П.П.
Рычковты, П.С. Палласты, А.И. Левшинді, В.В. Вельяминов-Зерновты, В.И.
Дальді, П.П. Семенов-Тянь-Шанскийді, Г.Н. Потанинді, А.Е. Алекторовты, К.
Ильминскийді және т.б. атар едік. Мәселен, В.В. Вельяминов-Зерновтың
“Исследование о Касимовских царях и царевичях” (үш томдық), К.
Ильминскийдің “Материалы к изучению киргизского языка”, В. Катаринскийдің
“Грамматика казак-киргизского языка” деген кітаптары құнды еңбектер болып
табылады.
Белгілі шығыстанушы В.В. Радлов, тарихшылар В.В. Бартольд, А.Н.
Левшин, этнограф және фольклоршы, әрі этнограф Ә. Диваев қазақ халқының
тұрмысын және мәдениетін, тарихын зерттеуге аса зор үлестерін қосты.
Шығыстанушылар мен географтар ортасындағы аса құрметті орынды алғашқы
қазақ ағартушы-ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов алады [12, 42-б.].
Орыс географиялық қоғамының мүшелері (А.Н. Седельников, Е.П. Михаэлис,
А.Н. Белослюдов, Б. Дауылбаев және басқалар) қазақ халқының тарихына,
мәдениеті мен дәстүріне арнап ондаған кітаптар, мақалалар жинақтарын
шығарды, өлке тарихына арнап мұражайлар мен кітапханалар ашты. Алайда осы
аталған жетістіктерге қарамастан революцияға дейінгі кезеңде Қазақстанның
табиғи байлығы мен тарихын зерттеудегі ізденістер көбінесе өлкені отарлау
мақсатына қатысты ғана жүргізілді. Ал кейбір зерттеулер тым таяз және
мардымсыз болды. Мысалы, сол кезде құрастырылған географиялық карта
Қазақстан территориясының 6,4 пайызын ғана қамтыған.
“Бұрын революцияға дейін аса беделді ғалым Семенов Тянь-Шанскийдің өзі
Қазақстан өлкесін “тек тұзға ғана бай” дегендігін академик Қ.И. Сәтбаев
КОКП-тың ХХІ съезінде айта келе, алғашқы, революцияға дейінгі “Ресейдің
кен орындары” курсын дайындаған профессор Богданович “Қазақстанда темір
рудасының болу мүмкіндігін жоққа шығарды” , – деген еді [12, 42-б.].
Кеңестік кезеңдегі Қазақстанда ғылыми зерттеулерді білімнің әр
саласына маманданған ғалымдар, ғылыми мекемелер, зертханалар, ғылыми
кітапханалар мүлдем болмауынан басынан бастауға тура келді. Социалистік
құрылысты дамыту үшін, кеңес өкіметінің алға қойған басты мақсаттарының
бірі, республиканың табиғат байлығы мен өндіргіш күштерін асқан
жауапкершілікпен зерттеуді қолға алу болды.
Ғылымды халыққа қызмет көрсету қажеттілігіне пайдалануға байланысты
ескі заман зиялылары мен ғалымдарын Кеңес өкіметі жағына тарту шаралары
жүргізілді. Сондықтан Кеңес өкіметі халық арасында зор беделі болған Алаш
қайраткерлеріне кешірім жасауды жөн деп тапқан болатын. Бүкілресейлік
Орталық Атқару Комитеті (БОАК) Лениннің тікелей нұсқауымен оларды
қудаламау турасында мынадай шешім қабылдап, онда: “На оснавании
постановления Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета от 4
апреля 1919 года ВЦИК предлагает Киргизскому и Сибирскому революционным
комитетам и Челябинскому губисполкому широко оповестить население о
вышеупомянутом Постановлении ВЦИК и разъяснить, что Президиум ВЦИК находит
своевременным допустить бывших членов правительства “Алаш-Орда” к
советской работе и категорически запрещает преследование за прошлую их
деятельность”, – деп келтірілді (61(. Бірақ, бұл шешімін Кеңес өкіметі
кейін өзі аяқ асты еткені белгілі.
1920 жылы Қазақстан Автономиялық Кеңестік Социалистік республика болып
құрылып, РКФСР-дың құрамына енді. Сөйтіп, қазақ елі ендігі жерде
большевиктік, тоталитарлық жүйенің жетегіне кетті.
Қалыптасқан жаңа саяси жағдайда қазақ интеллигенциясы жаңа өмірге
бейімделіп, қоғамның рухани өміріне араласып, ат салыса бастады. Осы
мәселе бойынша тың ойын белгілі ғалым-тарихшы, профессор К. Нұрпейіс:
“Олар (яғни ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдері – автор) жаңа
жағдайда күрес тактикасын өзгертіп, сталиншіл мемлекеттік және саяси
жүйеге қарсылықтың басқа жолдарын, басқа түрлерін таңдап алуды жөн деп
тапты. Олардың пайымдауынша, енді күрес аренасы рухани салаға ауысуы қажет
еді. Сондықтан да ұлттық-демократиялық интеллигенция көсемдері өз
өкілдерін мемлекеттік басқару жүйесіне енгізу және сол арқылы халыққа
идеялық ықпал жасау құралдары ретінде оқу-ағарту, мерзімді баспасөз,
ғылыми орталықтар, әр түрлі салалардағы ауқымды шараларын ойластырып,
оларды белгілі дәрежеде жүзеге асырды”, – деп білдірген еді (62(.
XX ғасыр басында Қазақстандағы зиялылардың саны тым аз болды. Мәселен,
1913-1915 жылдары бар-жоғы 240 дәрігер мен 3300 мұғалім ғана болған.
Сондай-ақ 1909-1914 жылдары Қазақстанда 586 ауыл шаруашылық мамандары,
олардың ішіндегі жоғарғы деңгейдегі қызметкерлері - 200 адам болса,
қалғандары орта және төменгі білімдегілер еді [63]. Бір агрономға егістік
алаңдарының 60-80 мың га, ал бір мал дәрігеріне - 300-ден 900 мың бас мал
келген [64]. “Міне, осындай жағдайда, – деп жазады тарихшы М.Қ. Қойгелдиев
– қоғамдық күреске қазақ қоғамы үшін мүлдем жаңа саяси-әлеуметтік күш –
ұлттық интеллигенция араласа бастады. Негізінен метрополия оқу орындарында
білім алып, отаршыл мемлекеттік басқару аппаратындағы қызметке және қазақ
арасында орыс мәдениетін егіп, тарату үшін даярланған зиялылар мұның бәрін
жиып қойып, ұлттық тәуелсіздік пен ұлттық мәдениеттің өсіп-өркендеуіне,
ұлт өмірін қайта құру мақсатына қызмет ете бастайды” [65].
Қазақстанның бүкіл территориясын қамтыған азамат соғысы үш жылға
созылды және елдің экономикасының құлдырауы, егіннің шықпай қалуы мен 1921
жылғы жұт ашаршылыққа алып келді. 1921-1922 жылдардағы ашаршылықтан
Қазақстан экономикасы біршама тоқырауға ұшырады. Әсіресе Орталық, Батыс
облыстар, атап айтқанда Орынбор, Ақтөбе, Орал, Қостанай, Бөкей
губерниялары, Адай уезіндері ашаршылық тырнағына ілініп, осының салдарынан
мыңдаған адамдар аш-жалаңаш қалды. Ашаршылықтың шығу себебі біріншіден,
азамат соғысы кезінде халық шаруашылығының күйзелуінен, екіншіден, егіс
пен мал шаруашылығының кері кетуінен деп түсіндірілді. Шындығында да
азамат соғысы қазақ шаруашылығына көп зиянын тигізді. Мыңдаған гектар
жерлерге егін себілмеді. Халық астық алу үшін малдарын айырбастауға мәжбүр
болды немесе сойып сатты. Бұл мал басының азаюуына алып келді. Оның үстіне
1921 жылғы аптап ыстықтан малға азық боларлық шөп күйіп кетті. Бұның бәрі
ғылыми саланың дамуына кері әсерін тигізді. Соған қарамастан Кеңес өкіметі
ғылымды дамытуға көп күш салды.
1920 жылдың 7 қыркүйегінде В.П. Добров, Д.Н. Кашкаров және Н.Л.
Корженевскийлер ботаникалық, зоологиялық және жалпы географиялық
зерттеулер жүргізу үшін Мойынқұм шөлін кесіп өтіп, Бетпақдалада
ботаникалық зерттеу және Шымкент уезінде географиялық барлау жұмыстарын
қолға алды. Қазақстанда жылдар бойы орталықтан жабдықталған бірнеше
экспедициялар жұмыс істеді. 1920 жылдан бастап академик И.М. Губкин Орал-
Ембі мұнайлы аудандарын зерттесе, ал Қарағанды көмір бассейініндегі көмір
қорының мөлшерін анықтауда А.А. Гапеев бастаған экспедиция жұмыс жүргізді
[12, 43-б.].
Жетісудағы жер-су реформасы мен Орта Азиямен ұлттық-территориялық
бөліну Жоғарғы Геодезиялық басқармасының жасаған картасы, Орталық Санақ
басқармасының 1920 жылғы Бүкілресейлік ауыл шаруашылық мен 1923 жылы
қалалық санақтарынсыз мүмкін болмас еді. 1920 жылдың жазында В.И. Ленин
шекаралық бөлінуге дайындық алдында ғалымдардан мынаны талап етті: 1)
Түркістанның – Өзбекстан, Қырғыстан мен Түркменияға бөлінген картасын
(этнографиялық және басқа) құрастыруды тапсыру; 2) Осы үш бөліктің қосылуы
мен бөлінуінің жағдайын неғұрлым тәптіштеп, әр деталін анықтау [12, 44-
б.]. Осы мақсатпен Қазақстан, Өзбекстан және Қырғызстанның шекарасын дұрыс
анықтау үшін Ә. Диваев басшылық еткен экспедиция құрылып, аталған
республикалардың территорияларындағы тұрғындардың этникалық құрамын
айқындауда зор жұмыстар атқарды.
Ал Қазақстандағы ғылыми мекемелердің жұмысына тоқталайық. Қазан
революциясына дейін ұлан ғайыр Орта Азия мен Қазақстан территориясында
бірде – бір жоғарғы оқу орны болмады және патшалық Ресей оқу орындарында
қоғамдық ғылымдар саласы бойынша білім алған жергілікті ұлт өкілдері өте
аз еді. Сол сияқты Түркістан өлкесі мен Хиуа хандығында және Бұхар
әмірлігінде жүйелі түрде мемлекеттен қолдау тапқан әрі арнайы
мамандандырылған бірде-бір тарихи-өлкетану мен ғылыми-зерттеу мекемелері
болмады.
Революцияның алғашқы жылдарында ғылыми мекемелерінің құрылуы аса ауыр
жағдайда жүрді. Өйткені революциядан кейін қираған халық шаруашылығын,
елдің әлеуметтік-экономикалық дамуын қалпына келтіру, материалдық және
рухани құндылықтарын зерттеуді қолға алу аса өзекті мәселелердің бірі
болды. Қазақстан ғылымының қалыптасуына үлкен әсер еткен ұйым “Қазақстанды
зерттеудің ерікті қоғамы” болды [66]. Бұл ұйымды құрудың өзі аса үлкен
қиындықтармен жүрді. Қазақстанның тарихын, этнографиясы мен ілім зерттеу
революцияға дейін де қолға алынып, осы салалар бойынша іргелі ғылыми
еңбектер жазылғаны белгілі.
Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы өлкелік зерттеу жұмысының
жандануына алып келді. Мәселен, 1917-1927 жылдар аралығында өлкелік
ұйымдар 10 есе өсті [67, 39-б.].
Қазақстанның табиғаты мен тарихын зерттеумен ерікті ғылыми қоғамдар
айналысты. Олардың қатарына Орыс географиялық қоғамының Орынбор, Омбы,
Семей, Верный, Ташкенттегі бөлімдері мен бөлімшелері, Ташкент қаласындағы
Түркістанның археология әуесқойлары үйірмесі және басқа да бірқатар
ұйымдарды атауымызға болады. Сондай-ақ, кең байтақ Қазақстан территориясы
Ресей Ғылым Академиясының географиялық қоғамы және патша өкіметінің
әртүрлі мекемелері, соның ішінде Әскери министрліктің жасақтаған
экспедицияларының нысанасына да айналды [68].
Кеңес өкіметі орнағаннан кейін Қазақстандағы алғашқы ғылыми-зерттеу
мекемесін құру туралы шараны қолға алған Қырғыз әскери комиссариатының
(Кирвоенкоматтың) штабы болды. Өлкедегі азамат соғысының оты өршіп
тұрғанына қарамастан 1919 жылдың желтоқсанында штаб бастығы А.Н.
Турскийдің ұсынысымен және қолдауымен тарихи-статистикалық бөлім құрылып,
бар-жоғы жарты жыл ғана жұмыс істеді. Аз мерзімнің ішінде бөлім аса
маңызды, үлкен жұмыстарды тындырды. 1920 жылы наурыз айында тарихи-
статистикалық бөлім өлкенің тұрғындарына қазақ халқының тарихы туралы
материалдарды іздестіріп, оны бөлімге жіберу жайында үндеу таратты.
Негізінде бұл бөлімде тарих, этнография және табиғи-географиялық секциялар
жұмыс жасады.
Тарихи-статистикалық бөлімі кейіннен Қырревкомның халық ағарту
бөлімінің Ғылыми комиссиясы болып құрылса, біршама уақыттан соң Халық
ағарту комиссариатының Ғылыми бөліміне, соңынан оқу-ағарту Халқкомының
Академиялық орталығы ретінде қайта құрылды. Осы Академиялық орталықтан
жеке бөлімше ретінде “Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамы” бөлініп шықты [56, 68-
б.].
Тарихи-статистикалық бөлімінің жұмысына сол кездегі белгілі
Орынбордағы өлкетанушы ғалым А.П. Чулошников, филолог және этнограф А.А.
Четыркина, заңгер Е.А. Яковлева, статист К.П. Шагаевтар тартылды. 1920
жылдың қазан айында Қазақ АКСР мен Халық ағарту комиссариаты құрылып,
ғылымға, әдебиет пен өнерге, мұражай мен мұрағатқа қатысты мәселелерді осы
комиссариаттың ішінде құрылған Ғылыми бөлім басшылыққа алды. Оның
қызметіне орыс зиялыларымен қатар, қазақтың білімпаз ғалымдары, саяси
қайраткерлер, өлкетанушылар мен қатардағы қызметкерлер жан-тәнімен,
қоғамдық негізде ешбір ақысыз, өздерінің негізгі жұмыстарынан уақыт тауып,
сауатсыздықты жою, ел ішіндегі материалдық және рухани құндылықтары бар
заттар мен мәліметтерді жинау, мақалалар жазу, оқулықтар шығару ісіне
белсенді түрде араласты.
Өйтпеске амал қайда, оқу-ағарту саласындағы қиындықтар туралы А.
Байтұрсынов: “... көптеген мектептер үймен қамтамасыз етілмеген, ал
қамтамасыз етілгендердің өзінің көптеген жетіспеушіліктері бар, мысалы,
үйге байланысты, жылу жүйесі, оқулықтардың жетіспеушілігі т.б. Жақсы мектеп
үйлері барлық жерлерде әскери мекемелерге берілген, босатылғандарының
өздері қолдануға келмейтін жағдайда. Мектеп қызметкерлерінің жағдайы төмен,
жалақының өзін мұғалімдер мерзімімен ала алмайды. Мұғалімдердің материалдық
жағдайының болмауынан мектептер жабылуда” – деп көрсеткен еді [3, 7-б.].
“Қазақстанды зерттеу қоғамы” оқу-ағарту саласындағы олқылықтарды жою
үшін оқу-ағарту Халықкомымен тығыз байланыс орнатты. Қоғам өз алдына
Қазақстан мен оған шекаралас аймақтарды тарихи-археологиялық, табиғи-
географиялық, этнографиялық, экономикалық және басқа да жағынан жан-жақты
зерттеуді міндет етіп қойған еді.
Тарихи-статистикалық бөлім халықтан жинақталған материалдар мен қолда
бар тарихи деген деректердің негізінде 4 бөлімнен тұратын қазақ өлкесі
туралы тарихи-географиялық очеркі шығаруды жоспарлады. Онда қырғыз (қазақ
– С.А.) өлкесі мен оның халқы туралы қысқаша тарихи шолу, қырғыз даласының
қысқаша географиялық очеркі, қырғыз өлкесін автономияландырудың тарихы,
қырғыз халқының наным-сенімі, өнер тарихына көбірек тоқталу мәселесі
қаралды [69].
Халық ағарту саласына қазақ зиялыларын тарту Кеңес өкіметінің екпінді
мәселелерінің біріне айналды. Осы жылы (1920 ж. – С.А.) Халық ағарту
қызметкерлерінің съезі өткізіліп, Ахмет Байтұрсынов ағарту саласының нақты
міндеттерін атап, оны іске асыру тетіктерін нақтылап берді. А. Байтұрсынов
алдымен мұғалім мамандарын даярлау қажеттігін баса көрсетіп, оның екі
жолын көрсетіп берді. Бірі қысқа курстар арқылы ауыл мұғалімдерін дайындау
болса, ал екіншісі педагогикалық арнаулы оқу орындарын ашып, ондағы оқу
жүйесін күшейту болды. Сондай-ақ сауатты қазақ азаматтарын ағарту жұмысына
тартып, қазақ тілінде оқулықтар құрастыру мәселесін де көтерді.
Съезде 1921 жылы республика бойынша 52 қысқа мерзімді мұғалімдер
дайындайтын курстар ашуды бюджет тарапынан белгілеу турасында шешім
қаралды. Бұл кезде Қазақстанда 14 педтехникум, 6 ауыл шаруашылық
техникумы, 2 орман шаруашылығы техникумы, 1 ветзоотехникум (Орынборда), 1
медтехникум (Орынборда), 1 өнеркәсіп-экономикалық техникумы (Семейде),
сондай-ақ, жоғарғы оқу орындарынан Қызылорда қаласында Қазақтың халыққа
білім беру институты (сол кездерде КИНО (Казахский институт народного
образования), Орынбор қаласында Халыққа білім берудегі практикалық
институты (ПИНО (Практический институт народного образования), Алматы
қаласында Халық ағарту институты (Инпрос), Ташкент қаласында Пединститут
бар еді [70].
Ахмет Байтұрсынов баяндамасында ағарту саласындағы кездескен
қиындықтар мен кемшіліктер жөніне де тоқталып өтті. Мәселен, көптеген
мектептер үймен қамтамасыз етілмегендігін, ал қамтамасыз етілгендердің
өздерінің жылу жүйесінің жоқтығын, оқушыларға арналған оқулықтардың
жетіспеушілігін, кейбір жақсы мектеп үйлері әскери мекемелерге
берілгендігін, ал босатылғандарының өздері қолдануға келмейтіндігін,
мектеп қызметкерлерінің жағдайының төмендігі және олардың ешқандай
материалдық жағынан қамтамасыз етпегендігін баса айтты. Сондай-ақ,
мұғалімдерге төленетін жалақының аздығы мен сол жалақыны мерзімімен ала
алмайтындығы, міне осыдай материалдық жағдайының болмауынан мектептердің
жабыла бастағандығын атап көрсетті [71].
1920 жылдың 19 қарашасында Қазақ Партиялық Бюросының Президиумы
мәжілісінде Халық Комиссариатының Коллегиялары бекітіліп, оның құрамына А.
Байтұрсынов пен Ж. Аймауатыов сайланды. Осы жылдың 5 қарашасында болған
Бюро мәжілісінде ағарту қызметіне Б. Сәрсенов пен Өлкелік Коммолдан
Төлеповты тарту туралы қаулы қабылданды [72]. Халық Ағарту комиссариатының
қызметіне ұлт зиялыларын тарту жалғаса берді. Мәселен, 1922 жылдың 14
қыркүйектегі Комиссариат Коллегиясының мәжілісінде қабылданған қаулысы
бойынша Халық Ағарту Комиссариатының қызметіне Ырғыздан Т. Шонанов,
Қостанайдан Е. Омаров, Ойылдан Байсауов және тағы облыстардан қазақ
зиялылары тартылды. Мәселен, Е. Омарұлы, Т. Шонанұлы т.б. қайраткерлерге
комиссариаттың секторларын басқаруды тапсырған [73]. Кейінгі жылдарда да
қазақ зиялыларын қызметке шақыру жалғаса берді.
Ахмет Байтұрсынов 1921 жылы құрылған Академиялық орталықтың жанынан
халық поэзиясының, музыкасының үлгілерін және этнографиялық мәліметтерді
жинау жөнінде арнаулы комиссия құрады. Бұл комиссияны құруда Қазақстанды
зерттеу қоғамы да үлкен үлес қосты. Осы аталған істерге сол кездегі
республикадағы белгілі тарихшылар, музыка мен фольклордың білгірлері – Ә.
Диваев, А.П. Чулошников, А.В. Затаевич, А.Д. Кастальский, Н.Н. Миронов,
А.Л. Мелков, Н.В. Мелкова, А.А. Четыркина сияқты т.б. оқыған зиялы қауым
тартылды [74]. Бұл комиссия жұмысымен қатар испарттар (партия тарихы) мен
20-жылдары ірі қалаларда, облыстар мен ұлттық республикаларда құрылған
жергілікті испарт бюролары (партия тарихы бюролары) Коммунистік партия мен
Қазан революциясы тарихын жинастыру және осы тақырыптағы ғылыми зерттеу
мен материалдарды басып шығарумен айналысты. Бұл негізінде партияның
қоғамдық ғылымдарды саясатқа, идеологияға тәуелді қылудың бірден-бір жолы
еді. Сөйтіп, Қазақстандағы қоғамдық ғылымдар саласындағы ең бірінші ғылыми
мекеме испарт болды. Соның негізінде марксизм-ленинизм институты құрылды,
кейіннен ол Қазақстан Коммунистік Партиясы Орталық Комитеті жанындағы
Партия тарихы деп аталатын болды.
Большевиктер партиясының тарихы тәжірибесін жинақтап, оның тарихын
оқып үйренуді бірінші жолға қою идеясын 1918 жылы Ленин көтеріп, бұл іске
В.В. Адоратский, М.Н. Покровский және т.б. тарихшылар мен партия
қайраткерлерін тартқан. Сөйтіп, 1920 жылдың күзінде РКП(б) Орталық
Комитетінің Саяси бюросы “Ұлы Қазан және Ресей коммунистік партиясының”
тарихы бойынша материалдар жинау және зерттеу жөнінде арнаулы комиссия
құрады [75].
1921 жылдың маусымында испарттың комиссиясын құру мәселесі РК(б)П
Қыробкомның президиумында қаралды. 1921 жылдың желтоқсанынан испарт РКП(б)
Орталық Комитетінің құрылымына бөлім ретінде кіретін болды. Партия
осылайша өзі құрған тарихи-партиялық ғылымды бәрінен жоғары қоюға тырысты.
Партияның ХІІ съезінде тарихи-партиялық ғылымның “еңбекшілерге коммунистік
тәрбие берудегі” зор маңызын атап көрсеткен [67, 124-б.].
1922 жылдың 20 қарашасында испарттың жауапты хатшысы болып П.С.
Мамыкин сайланса, ал бір айдан кейін Қыробком испарттың бюросын бекітті.
Негізінде испарт бюросының бірнеше рет өзгеріске ұшырап 1923 жылдың
желтоқсанында, 1924 жылдың сәуірі мен қарашасында бектілген. Испарт
бюросының құрамында А.Әйтиев, Н. Нұрмақов, С. Мендешев, С. Сейфллин, О.
Жандосов, А. Розыбақиев, А. Оразбаева және тағы басқа коммунистер болған.
Испарттың бөлімдері 1921-1923 жылдары бүкіл ел көлемінде барлық
республика, облыстарда құрылды. Мәселен, Семейдегі испарт 1921 жылдың 24
қарашасында құрылса, Ақмолада 1922 жылдың наурызында, Оралда қыркүйегінде,
ал Қостанайда желтоқсанда құрылған. Міне, сөйтіп, басқа қоғамдық
ғылымдарға идеялық бағыт-бағдар жағынан үлгі болатын тарихи-партиялық
ғылым пайда болды. Осы кезеңнің зерттеушісі, профессор І.М. Қозыбаев:
“Партияның тарихи бөлімі – Испарт партия тарихын көп жылдар бойы біржақты
тек жақсы жағынан қарастырып келді. Деректерді жинауда және жариялаудағы
орын алған сыңаржақтылық, оның тарихи білімді догмаға айналдыруға қосқан
“үлесі” туралы айтылмады”, – деп жазған болатын [76, 23-24-бб.]. Бұл
пікірмен келісуге әбден болады. Себебі, кейінгі жылдардағы тарихи еңбектер
тек қоғамдық ғылымдардың ғана емес, жалпы ғылыми ой-пікірге, оның
өкілдеріне “партиялық бағыт-бағдардың” қаншалықты зиян, қайғы-қасірет
әкелгені туралы деректерге толы.
Испарттың Қазақстандағы жұмысының ерекшелігі мынадан көрініс берді:
Испарттар өлкеде партиялық комитеттің бөлімшесі ретінде құрылды.
Қазақстандық испарт өзінің баспасөз органына ие болмады, жергілікті тілді
білетін партия қызметкерлері, кадрлар жетіспеді, зерттеу тақырыптары
республикаға қатыссыз, мағынасы таяз болды. Ал жарияланымдарда маркстік-
лениндік шығармалардың аудармалары басым болды. Соған қарамастан өте сирек
болса да, өлкеге қатысты зерттеулердің бірен-саранын кездестіруге болады
(“Красная летопись Туркестана”, “Революция в Средней Азии”, “Кызыл-Шарк”
және басқа журналдар мен “Очерки истории казахстанской партиной
организации” деген жинақтық еңбек пен т.б.). Ленин шығармаларын М.
Жолдыбаев, Ж. Арыстанов, А. Лекров, С. Есова, Ғ. Мұратбаев, С. Мұқанов, М.
Дәулетқалиев, Е. Алдоңғаровтар қазақшаға аударды.
Испарт қызметкерлері халық арасында сауалнама жүргізу, баспасөз арқылы
және еске түсіру кештерін өткізу арқылы тарихи оқиғаларға байланысты
материалдар мен естеліктер жинастырды. Мәселен, 1924 жылы испарт РК(б)П
мен Қазан революциясының тарихына арнап матреиалдар жинастыруды өтінген
қазақ және орыс тілдерінде жазылған арнайы 500 данадан тұратын өтініш
қағаздар (листовка) таратты. Онда: “Пишите и присылайте в Бюро Испарта
свои воспоминания! Помните, товарищи, что время идет, часто весьма важные
факты теряются во времени, забываются и совершенно исчезают.
Торопитесь, товарищи, выполнить еще один великий долг перед
революцией!
Этим вы дадите возможность создать для будущего молодого поколения
Пролетарскую Историю взамен истории старого буржуазного прошлого”, – деп
келтірілді. Осындай өтініштерден кейін 1927 жылы Ұлы Қазан төңкерісінің 10
жылдығына орай Семей, Жетісу, Ақмола, Ақтөбе, Сырдария, Орал, Орынбор
облыстарынан 127 адамның естеліктері келіп түсті. Бұл естеліктер Қазақстан
тарихының шындық беттерін ашуға септігін тигізді. Жинақталған естеліктер
испарттың мұрағатының қорына өткізілді [67, 35-36-бб.].
20-шы жылдары испарттың бюросының құрамында Ә. Әйтиев, Н. Нұрмақов, С.
Мендешев, С. Сейфуллин, О. Жандосов, А. Розыбақиев, А. Оразбаева жіне
басқа көптеген коммунистер болды.
1920-жылдардың бірінші жартысындағы өлкенің ғылыми өмірінде басты роль
атқарған ерікті ғылыми қоғамдар еді. Бұл заңды нәрсе, өйткені арнайы
мемлекеттік ғылыми мекемелер жоқ болатын, республиканың оны құруға және
қажетті мамандармен қамтамасыз етуге мүмкіндігі жоқ еді.
Қазақстандағы Қазан революциясынан кейінгі құрылған ерікті қоғамдардың
бірі – ғылыми бөлімнен өзіндік жеке құрылым ретінде бөлініп шыққан “Қырғыз
өлкесін зерттеу қоғамы” болды. Оны құруға белсенділік танытқандар: тарихшы-
өлкетанушы А.П. Чулошников, Орынбор өлкесінің байырғы зерттеушісі, бұрынғы
Орынбор мұрағаты комиссиясының құрметті мүшесі А.П. Гра, тарихшы-этнограф
Ә.Ә. Диваев, С.М. Петров, А.Л. Мелков, И.В. Мелкова, А.А. Четыркина, И.М.
Расторгуев, Н.А. Чулошникова, топырақтанушы-биологтар Л.П. Лошкарев, М.И.
Рожанец, К.К. Саковский, В.Е. Тележников және басқалар. Құрылтайшы
мүшелерінің қатарында ҚазОАК (КазЦИК) төрағасы С. Меңдешев, Қазақ әскери
комитеті (Казвоенком) штабының бастығы А.Н. Турский де бар еді [77].
Орынбор мұражайының бөлімінде 1920 жылдың 15 қазанында 38 құрылтайшы
мүшелері қатысқан қоғамның құрылтай жиналысы өтті. Жаңа қоғамның
міндеттері туралы баяндаманы А.П. Чулошников жасады. Құрылтай жиналысы
жарғы (устав) мен қоғамның басқарма құрамын бекітті. Басқарма төрағалығына
А.П. Чулошников, орынбасарлығына А.П. Гра, хатшылығына И.М. Расторгуев,
ал кітапханашы болып А.П. Лошкарев сайланды. Мүшелікке кандидат ретінде
А.Л. Романов, А.А. Четыркина, С.М. Петров және Л.Л. Курашкевич қабылданды.
Қабылданған жарғысы бойынша қоғамның басқармасы бір жылға сайланды.
Негізінде қоғамның құрылған күні оқу-ағарту Халықкомының ғылыми
комиссиясының отырысындағы хаттамасында көрсеткен 15 қазан күні
болғанымен, оның нақты түрде тіркелу мерзімі 1 қараша болды. Жарғының 1-ші
бабы бойынша “Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамы Орынбор ғылыми мұрағат
комиссиясының және Орыс географиялық қоғамы Орынбор бөлімшесінің тікелей
мұрагері болып табылады” делініп, қоғамды ұйымдастырушылардың елдегі
ғылыми қауым арасында беделге ие болудың бір жолы деп қарастырса, екінші
жағынан қалыптасқан ғылыми дәстүрді ары жалғастыратындарын білдірді [78].
Ал жарғының екінші бабында ғылыми мекеме ретінде қоғамның басты
мақсаты Қазақстанды тарихи-археологиялық, табиғи-географиялық,
этнографиялық, экономикалық және басқа да жақтарынан жан-жақты зерттеуге
алатыны айтылды [78, 1-п.]. Осы мақсатқа сай қоғамның жарғысында мынадай
міндеттерді жүзеге асыру қажеттігі көрсетілді:
а) Қырғыз республикасы мен маңындағы облыстарға қатысты
жергілікті мұрағаттарда, кітапханаларда және жеке адамдардың қолында
жинақталған мәліметтер мен материалдарды анықтап табу, жүйеге келтіру,
олардың ғылыми құндылығын айқындау;
б) Жергілікті жерлерде 2 бапта көрсетілген салаларға сәйкес
ғылыми зерттеулер жүргізу үшін экспедициялар жабдықтау;
в) Өлкеге зерттеу жүргізу мақсатымен келгендер мен жеке
зерттеуші ғалымдарға көмек көрсету, өзінің білімімен қоғамға пайдалы
адамдарды зерттеу жұмысына тарту, сонымен қатар басқа да ғылыми
қоғамдармен байланыс орнату;
г) Қоғамның негізгі айналысатын қызметіне сәйкес ғылыми
материалдарды, кітаптарды қолжазбаларды, актілерді, карталарды, мерзімдік
және уақытша баспасөздерді, қолөнер туындыларын және т.б. жинастыру мен
сақтау. Сонымен қатар өлкелік мұражай құруға жан-жақты көмек көрсету [79].
Жоғарыда қоғамның негізгі тарихи-археологиялық, табиғи-географиялық
және этнографиялық сияқты үш бөлімі көрсетіліп, олардың қызметі барысында
секцияларға бөлінетіндігі мен жаңа бөлімдердің құрылу мүмкіндігі де
айтылды. [80]. Тарихи-археологиялық бөлімге 24 адам, оның ішінде қазақ
зиялыларынан Ә. Бөкейханов, Б. Қаратаевтар мүше болса, этнографиялық
бөлімге 30 адам, ал географиялық бөлімге 17 адам мүше тіркелген.
Этнография бөлімінің құрамында М.Г. Сириус, Ф.К. Кәрімов, М.М. Левашев,
О.М. Смирнова, П.П. Кротов, ал географиялық бөлімде А.А. Әбдірашитов, С.М.
Петров, А.Ф. Романов және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz