Қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы

Жоспар
Кіріспе

1 Қазақтардың қоныстануы мен жалпы саны
2 Сұлтандардың айрықша артықшылық жағдайы

XVIII-XX ғасырлардың бас кезінде қазақтардың арасында жүзге және ру-тайпаларға бөліну одан әрі жалғаса берді. Қазақ халқы үш жүзден тұрды. Олар - Кіші жүз, Орта жүз және Ұлы жүз. Әр жүз бірнеше руға бөлінді, ал рулар өз кезегінде қыруар көп рулық аталықтарды біріктірді. Мұның өзі ру халқы санының өсе түсуіне байланысты болды. Қазақтардың көшпелі өмір салтының өзі де осыны қажет етті. Әр жүздің айқын белгіленген өз аумағы болды. Мәселен, Ұлы жүз қазақтары ежелгі дәстүр бойынша Қазақстанның Оңтүстік-шығыс және Оңтүстік аймақтарын мекендеді. Орта жүздің үлесін Орталық, Солтүстік және Солтүстік-шығыс Қазақстанның өңірлерін құрады. Ал Кіші жүз бүкіл Батыс Қазақстан аумағында көшіп-қонып жүрді.
Діни конфессия, мәдени-тұрмыстық қатынастар жағынан қазақтарда айта қаларлық аймақтық айырмашылықтар да, тілдік диалектілер де болған жоқ. XVIII ғасырдың аяқ кезінде қазақ халқының жалпы саны шамамен 2,5 миллион адамға жуық болған. 1897 жылы Ресей империясында Жалпыға бірдей алғашқы халық санағы жүргізілді. Оның деректеріне қарағанда, сол кезде Қазақстанда тұратын қазақтардың саны 3,4 миллион адамға жуықтаған. Дала халқының түгелдей дерлік басым көпшілігі ауылдық жерлерде тұрды. Қалаларда тұратын қазақтардың саны небары 1,1 пайыздан асқан жоқ. Жаңа заманда қазақтардың едәуір бөлігі Қытайдың, Ресейдің, Монғолияның, Ауғанстанның және Орта Азия мемлекеттерінің аумақтарында тұрып жатты.
Хандар Қазақстанның аумағын Шыңғысхан бастаған монғолдар қолы жаулап алғаннан кейін хан тағына Шыңғысханның ұрпақтары болып табылатын төре тұқымынан таралғандар ғана отыра алатын еді. Сөйтіп Шыңғысхан ұрпақтары Қазақстанды 600 жыл бойы билеп-төстеп келді. Қазақ қоғамының ең жоғары билеушісі үлкен ханмен қатар әр жүздің өз ханы болды, кейде бір жүздің өзін екі немесе одан да көп билеуші басқарды. Атап айтқанда, патша үкіметі әр жүздің өзінде бірнеше билеуші болғанын қалады. Соның өзінде ең осал билеушіге әдейі қолдау көрсетумен келді. Ондағы көздеген қитұрқы мақсаты оларды ел басқара алмайды деп көшпелі жұрттың көз алдында масқара ету болатын.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Қазақ қоғамының этноәлеуметтік құрылымы
Қазақтардың қоныстануы мен жалпы саны
XVIII-XX ғасырлардың бас кезінде қазақтардың арасында жүзге және ру-
тайпаларға бөліну одан әрі жалғаса берді. Қазақ халқы үш жүзден тұрды. Олар
- Кіші жүз, Орта жүз және Ұлы жүз. Әр жүз бірнеше руға бөлінді, ал рулар өз
кезегінде қыруар көп рулық аталықтарды біріктірді. Мұның өзі ру халқы
санының өсе түсуіне байланысты болды. Қазақтардың көшпелі өмір салтының өзі
де осыны қажет етті. Әр жүздің айқын белгіленген өз аумағы болды. Мәселен,
Ұлы жүз қазақтары ежелгі дәстүр бойынша Қазақстанның Оңтүстік-шығыс және
Оңтүстік аймақтарын мекендеді. Орта жүздің үлесін Орталық, Солтүстік және
Солтүстік-шығыс Қазақстанның өңірлерін құрады. Ал Кіші жүз бүкіл Батыс
Қазақстан аумағында көшіп-қонып жүрді.
Діни конфессия, мәдени-тұрмыстық қатынастар жағынан қазақтарда айта
қаларлық аймақтық айырмашылықтар да, тілдік диалектілер де болған жоқ.
XVIII ғасырдың аяқ кезінде қазақ халқының жалпы саны шамамен 2,5 миллион
адамға жуық болған. 1897 жылы Ресей империясында Жалпыға бірдей алғашқы
халық санағы жүргізілді. Оның деректеріне қарағанда, сол кезде Қазақстанда
тұратын қазақтардың саны 3,4 миллион адамға жуықтаған. Дала халқының
түгелдей дерлік басым көпшілігі ауылдық жерлерде тұрды. Қалаларда тұратын
қазақтардың саны небары 1,1 пайыздан асқан жоқ. Жаңа заманда қазақтардың
едәуір бөлігі Қытайдың, Ресейдің, Монғолияның, Ауғанстанның және Орта Азия
мемлекеттерінің аумақтарында тұрып жатты.
Хандар Қазақстанның аумағын Шыңғысхан бастаған монғолдар қолы жаулап
алғаннан кейін хан тағына Шыңғысханның ұрпақтары болып табылатын төре
тұқымынан таралғандар ғана отыра алатын еді. Сөйтіп
Шыңғысхан ұрпақтары Қазақстанды 600 жыл бойы билеп-төстеп келді. Қазақ
қоғамының ең жоғары билеушісі үлкен ханмен қатар әр жүздің өз ханы болды,
кейде бір жүздің өзін екі немесе одан да көп билеуші басқарды. Атап
айтқанда, патша үкіметі әр жүздің өзінде бірнеше билеуші болғанын қалады.
Соның өзінде ең осал билеушіге әдейі қолдау көрсетумен келді. Ондағы
көздеген қитұрқы мақсаты оларды ел басқара алмайды деп көшпелі жұрттың көз
алдында масқара ету болатын.
Хан тағына отыратын адамды сұлтандар қатарынан сайлаудың өзіндік ерекше
тәртібі болды. Ол үшін құрылтай жиналысы шақырылатын. Оған сұлтандар ,
билер, батырлар және рубасылары жиналатын. Хан сайланатын сұлтанды ақ
киізге отырғызып, жоғары көтеру арқылы ұлықтайтын. Ұлықтау рәсімін халықтың
ең таңдаулы деген беделді өкілдері жүзеге асыратын. Олар ақ киізге
отырғызылған ханды бүкіл жиналған халықты аралатып, жоғары көтерген бойы
алып өтетін. Содан соң ұлықтау рәсімі аяқталған бойда әлгі ақ киіз ту-
талақай тілгіленіп, құрылтайға қатысқан жұртқа ұсақ кесінділер түрінде,
қасиетті естелік тәбәрік ретінде үлестіріліп жіберілетін. Олар сонымен
қатар ханның меншігіндеп бүкіл малды ханталапай етіп бөліп әкететін. Бүл
әдеттің мәнісі хан бұдан былай халықтың есебінен күн көреді дегенді
білдіретін. Хан халық алдында елді дұрыс басқаруға, шиеленісті айтыс-
тартысқа толы алтыбақан алауыздыққа жол бермеуге, әділет пен адалдықтың
салтанат құратынына ант беретін болған.
Хан билігі Кіші жүз бен Орта жүзде 1822—1824 жылдарға дейін жүргізіліп
келді. Астрахан губерниясындағы Ішкі Ордада хан билігі 1845 жылы ғана
жойылды.Ұлт-азаттық көтерілістері болған жылдарда қазақтар тарапынан хан
билігін қайта орнатуды көксеген әрекеттер болып жатты.
Қалыптасқан дәстүр бойынша, қазақ хандары Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет
Йасауи мешітінің кесенесіне жерленетін. XVIII ғасырдағы ең айбынды хандар:
Тәукехан, Абылай хан және Әбілқайыр хан, ал XIX ғасырдағы ең күшті хан —
Кенесары Қасымулы болды.
Сұлтандар Шыңғысханның бүкіл ұрпақтары сұлтандар деп аталды. Олар қожалар
сияқты ақсүйектер қатарына қосылды. Халық арасында оларды төрелер деп
атады. Төрелер жеке әлеуметтік артықшылықты топты құрады. Олардың текті
тұқымнан шыққанын қазақтармен көршілес жартылай көшпелі және отырықшы диқан
халықтар да мойындады. Мәселен, XVIII ғасырдың бүкіл барысында
Қазақстандағы осы топтан шыққан өкілдерді Башкұртстанда және Орта Азия
мемлекеттеріндеп хан тағына отыруға арнайы шақырулар жиі-жиі болып тұрды.
Сұлтандардың айрықша артықшылық жағдайы қазақтардың дәстүрлі әдет заңында
нақты кәрініс тапты. Сұлтандардың ісін билер соты қарай алмайтын. Олардың
ісі тек хан сотында ғана қарала алатын. Сұлтандарға олардың денесіне зақым
келтіретін жаза қолдануға тыйым салынатын. Сұлтанға тіл тигізіп,
масқаралағандар айып төлеуге міндетті болған. Ал оны өлтіріп қойған адам
әдеттік заңның талабы бойынша құн төлейтін. Ол құнның мөлшері қатардағы
жеті қарапайым көшпелілердің құнына тең болатын. Олар өздерінің қыздарын
әдетте тек сұлтандар мен қожаларға ғана ұзататын. Қара сүйектен қыз алып
некеге тұрғандар қарамандар деп аталатын. Сұлтандар жеке-жеке ауыл болып,
көшіп-қонып жүретін. Бұл әлеуметтік топтың белгілі өкілдері Сұлтанбет төре,
Орыс Сұлтанбетұлы, Шоқан Уәлиханов, Ғұбайдулла Уәлиұлы, Қасым Абылайұлы,
Саржан Қасымұлы және басқалары болды.Кіші жүз бен Орта жүзде хан билігі
жойылғаннан кейін сұлтандардың айрықша артықшылық құқықтары бірте-бірте
жойыла бастады. Олардың сословиелік айрықша артықшылығына берілген алғашқы
қатты соққы патша үкіметінің 1867-1868 жылдарда қабылдаған
әкімшілік реформалары болды. Сол кезден бастап сұлтандар
өздерінің құқықтары жағынан қатардағы қарапайым қазақтармен теңестірілді.
Қожалар Қарастырылып отырған кезде дін өкілдері — қожалардың жағдайы
нығая түсті. Қазақ қоғамында олар таңдаулы топ — ақсүйектер саналды. Олар
қазақтардың дәстүрлі рулық-тайпалық құрылымына кірген жоқ, өздерінің арғы
аталарын Мұхаммед пайғамбардың туыстарынан тараған деп есептеді. Қожалар
көшпелі қо- ғамның рухани өмірінде өте үлкен рөл атқарды. Олар ислам дінін
насихаттады, оның негізгі қағидаларын уағыздап түсіндірді. Қожалар
ағартушылық қызмет те атқарды. Іс жүзінде барлық салттық жоралар —
балаларды сүндетке отырғызу, неке қию, үйлену, қайтыс болған адамдарды
жерлеу, аруақтарға арнап ас беру міндетті түрде солардың қатысуымен
өткізілді. Қазақтар қожаларды әдетте Қазақстанның оңтүстігінен және Орта
Азия қалаларынан шақыртатын. Көшпелі және жартылай көшпелі өмір салты
жағдайында қазақтардың әрбір руында қожалардың 2—3 отбасы болатын. Олар
хандардың, сұлтандардың және ықпалды билердің ауылдарында өздерінің жеке
шаруашылығымен айналысып, емін-еркін жүріп жатты. Өте сирек жағдайда өз
алдына жеке ауыл болып отырды. Қожалар бірте-бірте қазақ халқының өмір
салтын қабылдай берді.
Олар қазақтардың генетикалық шығу тегін, тұрмыс-тіршілігін, материалдық
және рухани мәдениетін өте жақсы білді. Қожалар қатардағы қарапайым
қазақтарға қыз бермейтін, некесін қидырмайтын десе де болатын.
Патша үкіметі олардың Қазақстан аумағында емін-еркін көшіп-қонып жүруіне
шек қою саясатын қолданды. Отаршыл әкімшілік оларды мұсылман елдерінің,
соның ішінде, әсіресе Түркияның саясатын жүргізушілер деп ойлады. Ресей
ислам дінін таратуда XVIII ғасырдың аяқ кезінен бастап қожаларға қарсы
қысым жасап, Еділ татарларына едәуір қолдау көрсетуге көшті. Қожалар алым-
салық төлеудің барлық түрінен босатылған болатын. Дәстүрлі билер соты
оларға тән жазасын қолдануға рүқсат етпейтін. Қожалар қазақ халқының рухани
мәдениетін дамытуда елеулі рөл атқарды. Мәселен, Күдері қожа айтыстарға
түсіп, халық арасында кеңінен танылды. Белгілі ағартушы-ғалымдардың бірі —
қожадан шыққан Мұхамед Салық Бабажанұлы.
Құрамалар Дәстүрлі қазақ қоғамының құрамында халықтың әр түрлі этностық
және субэтностық топтары да болды. Солардың бір тобы Құрамалар деп аталды.
Өйткені ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.