Мінездегі типтілік пен индивидуалды ерекшелігін зерттеу
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1 Мінез жөнінде түсінік ... ... ... 5
1.2 Мінездің акцентуациялануы. Мінез акцентуациясының шетелдік
психологтерінің еңбектерінде талқылануы ... ... 7
1.3 А.Ф.Лазурский еңбегіндегі мінез психологиясы14
ІІ Индивидуалды құрылымдағы мінездің орны жайлы сипаттама
2.1 Мінез . адам сыны ... ... ... ... ..16
2.2 Характералогия ғылымы ... ... ..20
2.3 Мінез бітістері ... ... ... ... ... ... 21
2.4 Темперамент . мінез дамуының негізі ... ... ...22
2.5 Мінездің түрлері мен типтері ... ... ... ... ... ...26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... 35
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1.1 Мінез жөнінде түсінік ... ... ... 5
1.2 Мінездің акцентуациялануы. Мінез акцентуациясының шетелдік
психологтерінің еңбектерінде талқылануы ... ... 7
1.3 А.Ф.Лазурский еңбегіндегі мінез психологиясы14
ІІ Индивидуалды құрылымдағы мінездің орны жайлы сипаттама
2.1 Мінез . адам сыны ... ... ... ... ..16
2.2 Характералогия ғылымы ... ... ..20
2.3 Мінез бітістері ... ... ... ... ... ... 21
2.4 Темперамент . мінез дамуының негізі ... ... ...22
2.5 Мінездің түрлері мен типтері ... ... ... ... ... ...26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... 35
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда әр түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым-қатынасының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері де болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр болуының кезінде адамды менсінбеу, тәкәппарсыну сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай, оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі, түрлі өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке адамның қасиеттері болып табылғанмен кез келгені мінездің бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының тарихы бейнеленеді. Мінез — кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқлыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы оның негізгі сапалары болып есептелінеді.
Мінез -саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қа¬баттас дарыған, адамның табиғи қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-бағдар ерекшеліктерінің психоло¬гия¬лық жиынтығы.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері де болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр болуының кезінде адамды менсінбеу, тәкәппарсыну сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай, оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі, түрлі өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке адамның қасиеттері болып табылғанмен кез келгені мінездің бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының тарихы бейнеленеді. Мінез — кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқлыптылығы, толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы оның негізгі сапалары болып есептелінеді.
Мінез -саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қа¬баттас дарыған, адамның табиғи қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-бағдар ерекшеліктерінің психоло¬гия¬лық жиынтығы.
1. Тәжібаев.Т. Жалпы психология. - А.1999.
2. Қ.Жарықбаев оқулық «Жантану негіздері». - А.2001.
3. Қарым қатынас психологиясы. - А.2003.
4. Қ.Жарықбаев оқулық «Жантану негіздері» Алматы 2002ж.
5. Қалиев С, Қ. Жарықбаев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Сана, 1995
6. Қоянбаев Р. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991.
7. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы, Білім, 1994.
8. Б.А.Оспанова, А.А.Жумадуллаева, Ж.И.Пахрутдинова – Психологиялық
тәжірибелік зерттеулер.
9. С.Бабаев «Жантану негіздері» Алматы, 2003
10. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М., 2001
11. Бала мінезінің қалыптасуы.-Ұлағат, 2001
12. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын
басқарған экономика ғылымдарының докторы, профессор Е. Арын –
Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006. - 482 б.
13. Либин А.В. Дифференциальная психология. - М.: Смысл, 1999. -534 с.
14. Кречмер Э. Строение тела и характер //Психология индивидуальных
различий. Тексты. - М., 1982. - С. 219-247.
15. Шелдон У. Анализ конституциональных различий по биографическим
данным //Психология индивидуальных различий. Тексты. - М., 1982. - С.
252-261.
16. Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология: Учебное пособие
/С.К. Нартова-Бочавер. - М.: Флинта, Московский психолого – социальный
институт, 2006. - 280 с.
17. Ильин Е. П. Психология индивидуальных различий / Е.П. Ильин. – СПб.:
Питер, 2004. – 701 с.
18. Бап – баба С.Б.. Жантану негіздері: Алматы, Заң әдебиеті, 2003.- 306 б.
19. Жарықбаев Қ. Жалпы психология.- Алматы, 2004.- 377 б.
20. Жарықбаев Қ. Жантануға кіріспе, Алматы, 2004
21. Немов Р.С. Психология. – М., 2001
22. Богословский В.В. және т.б Психология. Алматы «Мектеп».1980
23. Жұмасова К.С. Психология. Астана-2006,289б.
24. Намазбаева Ж.И. Психология .Алматы: 2005, 293б.
25. Маклаков А.Г. Общая психология М.,2006г.580с.
26. Тәжібаев Т.
27. Богословский В.В. және т.б Психология. Алматы, «Мектеп», 1980, -350б.
28. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения:
в 2-х т. Т.1/Под ред. А.В.Петровского – М., Педагогика, 1979г.,-222с.
29. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы 2005ж., -415б.
30. Аймауытов Ж. Псиқология. Алматы, «Рауан», 1995, - 303б.
31. Намазбаева Ж.И. Психология Алматы: 2005, -293б.
32. Психология Адамзат ақыл-ойының қазынасы, Алматы, «Таймас» баспа үйі,
2005
2. Қ.Жарықбаев оқулық «Жантану негіздері». - А.2001.
3. Қарым қатынас психологиясы. - А.2003.
4. Қ.Жарықбаев оқулық «Жантану негіздері» Алматы 2002ж.
5. Қалиев С, Қ. Жарықбаев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. - Алматы: Сана, 1995
6. Қоянбаев Р. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1991.
7. Нысанбаев Ә., Әбжанов Т. Ой. Ақыл. Адамгершілік. Алматы, Білім, 1994.
8. Б.А.Оспанова, А.А.Жумадуллаева, Ж.И.Пахрутдинова – Психологиялық
тәжірибелік зерттеулер.
9. С.Бабаев «Жантану негіздері» Алматы, 2003
10. Абрамова Г.С. Практическая психология. - М., 2001
11. Бала мінезінің қалыптасуы.-Ұлағат, 2001
12. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика / О 74 Жалпы редакциясын
басқарған экономика ғылымдарының докторы, профессор Е. Арын –
Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ. 2006. - 482 б.
13. Либин А.В. Дифференциальная психология. - М.: Смысл, 1999. -534 с.
14. Кречмер Э. Строение тела и характер //Психология индивидуальных
различий. Тексты. - М., 1982. - С. 219-247.
15. Шелдон У. Анализ конституциональных различий по биографическим
данным //Психология индивидуальных различий. Тексты. - М., 1982. - С.
252-261.
16. Нартова-Бочавер С.К. Дифференциальная психология: Учебное пособие
/С.К. Нартова-Бочавер. - М.: Флинта, Московский психолого – социальный
институт, 2006. - 280 с.
17. Ильин Е. П. Психология индивидуальных различий / Е.П. Ильин. – СПб.:
Питер, 2004. – 701 с.
18. Бап – баба С.Б.. Жантану негіздері: Алматы, Заң әдебиеті, 2003.- 306 б.
19. Жарықбаев Қ. Жалпы психология.- Алматы, 2004.- 377 б.
20. Жарықбаев Қ. Жантануға кіріспе, Алматы, 2004
21. Немов Р.С. Психология. – М., 2001
22. Богословский В.В. және т.б Психология. Алматы «Мектеп».1980
23. Жұмасова К.С. Психология. Астана-2006,289б.
24. Намазбаева Ж.И. Психология .Алматы: 2005, 293б.
25. Маклаков А.Г. Общая психология М.,2006г.580с.
26. Тәжібаев Т.
27. Богословский В.В. және т.б Психология. Алматы, «Мектеп», 1980, -350б.
28. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения:
в 2-х т. Т.1/Под ред. А.В.Петровского – М., Педагогика, 1979г.,-222с.
29. Жарықбаев Қ.Б. Психология негіздері. Алматы 2005ж., -415б.
30. Аймауытов Ж. Псиқология. Алматы, «Рауан», 1995, - 303б.
31. Намазбаева Ж.И. Психология Алматы: 2005, -293б.
32. Психология Адамзат ақыл-ойының қазынасы, Алматы, «Таймас» баспа үйі,
2005
М А З М Ұ Н Ы
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1 Мінез жөнінде
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..5
1.2 Мінездің акцентуациялануы. Мінез акцентуациясының шетелдік
психологтерінің еңбектерінде
талқылануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 А.Ф.Лазурский еңбегіндегі мінез
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ Индивидуалды құрылымдағы мінездің орны жайлы сипаттама
2.1 Мінез – адам
сыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...16
2.2 Характералогия
ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...20
2.3 Мінез
бітістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.4 Темперамент – мінез дамуының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.5 Мінездің түрлері мен
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..35
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше
жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша
қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның
үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда әр
түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым-
қатынасының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде
оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері
де болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр болуының кезінде адамды
менсінбеу, тәкәппарсыну сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай,
оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты
қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі,
түрлі өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан
көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке адамның
қасиеттері болып табылғанмен кез келгені мінездің бітістері болып
саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының
тарихы бейнеленеді. Мінез — кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып
жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқлыптылығы,
толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы оның негізгі сапалары болып
есептелінеді.
Мінез -саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыған, адамның
табиғи қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-бағдар ерекшеліктерінің
психологиялық жиынтығы.
Адам құдіреттілігіне ой жете бермейтін, саналылығының, даналығының,
қабілеттілігінің шегі, теңі мен телісі жоқ, киелі де қасиетті, аса күрделі
жаратылыс. Әлемдік кеңістікте жасампаз тіршілік иесі – адамзат,
биоәлеуметтік шеңберде жеке тұлға. Сезімтал, пайымды, болжамды. Амалы мен
тәсілі мың сан. Бүгінгісін ертең қанағат тұтпайтын талғампаз, ізденімпаз,
талапты, қажетін таңдай білетін, жоғын таба, барын жаңарта, жасандыра,
жетілдіре беретін жаһандағы баламасыз, ішкі жан -дүниесінің тылсымды рухани
күші мен сыры әлі түгел ашылып үлгерілмеген жер жүзіндегі кемел кемеңгер.
Адамның дүние-өмір танымдық қуат көзі, нағыз адамдықтың негізі нәзік
болмыс –ақыл, ес, ой – өріс, жад, түйсік және сезім. Мінез-саналы өмір
жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыған, адамның табиғи қалпы, сыр-
сипат, іс-әрекет, бет-бағдар ерекшеліктерінің психологиялық жиынтығы. Ақыл
мен мінез кісіліктің парқын, парасаттылығы мен бітім-келбетін, өмірге
жарасымдылығы мен қабілеттілігін анықтаушы, сондай-ақ бірін-бірі
толықтырушы, жетілдіруші саналық категория.
Мінездің мәні мен мағынасы кең ұғымды. Өмір ағымының барлық кездері мен
кезеңдерінде адамның ой-толғамына, талғам -сезіміне, көңіл- күйіне, қам
-қарекетіне тікелей қатысты және әсерлі, кісілік бейнесінің саралануына
ықпалды. Бар болмысын, сезім серпінін, көзқарасын айна -қатесіз, қаз
қалпында елестетер шарайна.
Ел ішінде айтылатын “етпен бітіп, сүйекпен кетер” туа бітті,
өзгермейтін сіреу мінез болмайды. Сәбилік пен кәмелеттік жас аралығында
отбасының тектілік қасиеттеріне сәйкесті ата-ана үлгісінде, шаңырақтың
мәдени-тұрмыстық, әлеуметтік жағдайларында, өскен ортаның тәлім-тәрбиелік
деңгейінде мінез-құлықтың негізі қаланады. Одан соңғы кезде адамдармен
қарым-қатынастың, қоғамдық ортаның, еңбек жүйесінің, тіршілік талқысының,
ізденіс пен талпыныстың, сәттілік пен ұтылыстың, тағы түрлі факторлардың
әсерімен тұрақты мінез қалыптасады, сол қалыпта адам ғұмырбақи өмір сүреді.
Кейде, әсіресе, жастық шақта үлгі тұтқан абзал азаматтарға еліктеушіліктен
немесе тағдыр тәлкегінен тектілік мінезде жасандылық пайда болады. Бірақ
табиғи бітімге терең сіңбейді. Жасандылықты туғызған жымысқы әрекеттер
өзгерсе, ықпалын жойса жалған перде сыпырылып, мінез әу бастағы қалпына
түседі.
Мінез көп тінді және көріністі. Біздің байқауымызша, жалпы сипаттылығы
бір жүз онға тарта. Адамды әр қырынан танытатын осы көріністер шартты түрде
екі бағытты: ақылмен астарлас келісті және қым-қиғаш қылықты теріскейлі.
Көңіл шалқытар жадыралық, шабыт шақырар жарқындық, парасаттылықты демеу,
игілікті қолдау, қабілеттілікті жебеу, ақиқатты қорғау, ісмерлікті ұштау,
адами ажарды ашу, асаулықты басу мінездің келісті бағыттылығы. Теріскейлігі
тұрлаусыз ауытқымалы, ала көңілді, шиелі, кінәмшіл, ойнақы, қырсыз,
айтақшыл, қыңыр, тағы басқа жағымсыз қылықтылық.
Болмыста қанша мінезділік болса, адамдар да сонша мінезділікті. Бір
кісіде кешенді мінез байқалмайды, екінші біреумен толық мінездестік те
ұшыраспайды. Әркім өзіне тән табиғи қалыптасқан мінезімен ерекшеленіп,
кісілігі танылады. Бір мағыналы мінезі жоқ және мінезсіз сөздері жиі
қолданылады. Сөзді жүйелей және ойната білетін қазақ оларға екі түрлі мән
беріп, ынжық, ез, ырықсыз кісіні мінезі жоқ деп кемітеді. Ашушаң, ызақор,
ұрысқақ пендені мінезсіз деп жақтырмайды. Мінезділікті келістілікке
балайды.
1. Мінез жөнінде түсінік
Мінез - жеке адамның өзіне тән қылық әрекетінде, тіл қатынасында
тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай сипатталмайды,
аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін жеке адам қасиеттері.
Адам мінезін біле отырып, оның алдағы ықтималды әрекеттері мен қылықтарын
күні ілгері барластырумен оларға тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге
болады. Мінезді адамның қандай әрекетке келетінін жаңылмай, дәл айтуға
болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал солардың бәрі де адам
мінезін танытады деу қате. Мінез көрсеткіші - адамның барша жағдайлардағы
мәнді сипаты мен тұрақты сақталатын таңдаулы қасиеттері. Егер адам қандайда
даудамайлы жағдайда дөрекілік көрсетсе, сондай тұрпайылық пен ұстамсыздық
осы адамның төл қасиеті деу жөн емес.
Жайдары мінезді, көңілді адамның өзі кей жағдайда мұңайып, сылбыр халге
түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып, мінез нақты адамның өмір
барысында қалыптасады. тұрмыс жағдайларымен айқындалады. Тұрмыс қалпы әр
адамнын ойлау, сезім, сипатын бірлікті анықтап барады. Мұнда адамның бұл
өмірін жан-жақты қамтыған қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды
келеді. Дегенмен. мінездің нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған
топтарда (отбасы, достары, сынып, спорт командасы, еңбек ұжымы ж.т.б.)
қалыптасады. Осы топтар сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік,
қоғамдық құндылықтарға тәуелді мүшелерінің мінез ерекшеліктері орнығады.
Мінез бітістері, сонымен бірге тұлғаның отбасындағы абройы басқа
мүшелерімен арақатынасына байланысты , аса қажет болса, өзгеріске түседі.
Жоғары денгейлі дамыған топ, ұжым мінездің мәнді де ұнатады, бітістерінің
қалыптасуына оң әсер етеді. Жақсы мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз
дәреже, деңгейін арттыра түседі.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның
өмірлік бағыт-бағдарын құрайды, яғни оның заттай және рухани қажеттеріне,
қызығуларына, наным-сенімдеріне, мұраттарына ж.т.б. негіз болады. Бағыт-
бағдарға сай жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары мен сол жоспарды
іске асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей алады. Мінезге орай
адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген мақсат-мүдделерінің, әрекет
қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық құндылықтар
мен жеке талғамдар арақатынасы шешуші мәнге ие. Әр қоғамның өзіне сай
маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне осы міндеттерді іске асыру
барысында мінез қалыптасады. Кейін солар тұрғысынан тексеріледі,
бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам қасиетінің (төзімділік,
өжеттік т.б.) көрінісі ғана болып қоймастан, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке
болған бағыт-бағдар сипатын айдатады.
Осыдан мінездің тыңғылықтылығы, біргелкілігі адамның өмірлік бағыт-
бағдары негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез қалыптасудағы басты шарт
- өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болмауы не оның
шашыраңқылығы - босбелбеулік, мінезсіздіктің белгісі. Солайда болса, жеке
адам мінезі мен оның бағыт-бағдары екіталай нәрсе.
Алдыңызға ақкөңіл кейіппен келген адамның бірі - ізгі ниетті де, ал
екіншісі - жауыз болуы мүмкін. Жеке адам бағыт-бағдары оның барша әрекет-
қылығына із береді. Әрдайым қылық "осылай болсын" деген ниеттен ғана емес,
адам қатынастарының біртұтас жүйесіне негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да
қасиет басымдау болумен адам мінезіне белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным-сенімдер жүйесі жетекшілік етеді.
Тиянақты көзқарас - наным адамның өз іс-әрекетін ұзақ мерзімді бағыт-
бағдарға сай белгілеп, мақсатқа жетуде жігеріліліктің, орындап жатқан
ісінің дұрыс та маңызды екеніне сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ оның бұл
қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт. Ал қызығулар үстірт, тұрақсыз
болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен тиянақтылығы болмағанынан жеке
адам еліктегіш келеді. Қызығулар ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды.
Мысалы, өнертапқыштар арасында көңілді не мұңды, кішіпейіл не өзімшіл
тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытындағы (досуг) өзі қалап шұғылданған
істерінен де танылуы мүмкін. Мұндай қызуғалар тұлға мінезінің жаңа, ерекше
қырларынан хабардар етеді. Мысалы, ұлы ғалым - химик Ебней Бөкетов қолы
босаса, аудармашылықпен айналысып, орыс, батыс қаламгерлерінің кейбір
әйгілі көркем шығармаларын қазақ оқырманына жеткізген: атақты тіл ғалымы
Әбдуәли Хайдари демалыс уақытында қазақы ер-тұрман, қамшы және т.б.
заттарды оюлап, жолдастарын таң қалдырған; ғұлама-түркітанүшы академик
Рахманқұл Бердібай колы босаса, күйшілік өнермен айналысады. Адамның рухани
немесе заттай қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның тек ой,
сезімдерінің ғана емес, сондай-ақ іс-әрекетінің де бағыт-бағдары
айқындалады. Бұл арада аса маңызды нәрсе – іс-әрекеттің алға қойылған
мақсатқа тікелей сай болғаны, себебі адам не істеп жатқаны немесе не
істейтініне қарай бағаланбайды, әңгіме сол істі қалай орындайтынында.
Осыдан мінез калпы адамның бағыт-бағдары мен іс-әрекет кейпінің бірлігінен
келіп шығады.
Мақсатқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлігі болғанымен, әр адам өз жолын
таңдайды, өзіне қолай, қайталанбас әдіс-тәсілдерді пайдаланады.
Осы дербестіктен адам мінезінің ерекшелігі көрінеді. Белгілі ықпалға ие
мінез бітістері әрекет немесе қылық түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл
тұрғыдан тұлғаның табысқа жету қажеттігін туындатқан ықылас, ниет
көрінісінін деңгейін (табандылық, шешімділік, жүректілік немесе еріксіздік,
қорқақтық, күдікшілдік ж.т.б.) мінез бітісі деп тануға болады. Осыған бай-
ланысты кей адамдар күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді (ынта
білдіру жарысқа түсу, тәуекелге белбайлау ж.т.б.) таңдап алады, ал
екіншілері - сәтсіздіктен қашуды көздейді (жауапкершілік алмайды,
жүрексінеді, ықыласы мардымсыз ж.т.б.).
1.2 Мінездің акцентуациялануы. Мінез акцентуациясының шетелдік
психологтерінің еңбектерінде талқылануы
Мінездің акцентуациялануы - адамның әрекеті мен істерінде көрініс
беретін мінез ерекшеліктеріне қарағанда жиі басымдылық танытатын, күшті
дамыған мінез ерекшеліктері. Мінездің акцентуацияланған типтері — әртүрлі
жағдайлардағы адамның қылығын анықтайтын, мінездердің басқа қасиеттеріне
қарағанда жетекші орын алатын және басқалардың жәрдемімен ерекше дамитын
мінездің типтік қиылысқан көрсеткіші.
Мінез акцентуациясы — психопатиялармен шектесіп, норманың шеткі
варианттарын көрсететін белгілі бір мінез бітістері мен олардың
үйлесімдерінің ерекше көрінісін білдіретін, К. Леонгардпен ұғым.
Акцентуация (Мінезді қараңыз) басқа қасиеттерінен қандай да бір қасиеттің
немесе белгінің бөлініп ерекше дамуы.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік.
Мінез акцентуациясы - мінездің кейбір бітістерінің басқаларға қарағанда
шектен тыс дамып келуі. Бұл түсінікті психологияға К. Леонгард енгізген.
Кез келген адам мазасыздық жағдайын сезінеді. Мазасыздық – бұл реалды
және өткінші қауіптілікті бастан кешіре алу. Егер қауіптілік реалды болса,
мазасыздық күшті жұмылдырып, шоғырландыруға көмектесіп, бейімделуді
орындайды. Егер адам мұндай жағдайда жиі болса, онда психика жұқарады, ал
өнімділік төмендейді. Мазасыздық бұл жерде ішкі тынышсыздыққа, дүрлігуге,
қамдануға, қозғыштыққа өтеді. Сондлықтан да мінез – бұл тұлғаның
фрустрациялық жағдайларға қарсы тұруы, мазасыздықтың шешілуінің
индивидуалды тәсілі. Фруструация – бұл қажеттілікті қанағаттандыру
мүмкіндігінің болмауы.
Бірақ, белгілі болғандай, жағдай қиындығы – бұл субъектілік құбылыс;
сондықтан бір адамға танысу қиын (бұл астеникалық тұлғаларда болады),
басқаларға айырылысу қиын (оларды тұйықталған), біреулерге монотонды еңбек
қиын, басқаларға экстремалды жағдайларда әрекет жасау мүмкіндігі қиын.
Қалған тапсырмалар жеңіл шешіледі және де адамның өмір сүру жолы жалпы
өнімді болып табылады.
Егер мінез өзгеріп, оның қандайда бір сипаты айқын көрінсе, адам аса
сезімтал болуы мүмкін. Бұл жағдай, адамда мінез акцентуациясының бар екенін
көрсетеді. Акцентуация – кейбір мінез сипаттары аса күшейтілген норма
варианттары. Соның салдарынан басқаларға тұрақтылық кезіндегі, психогендік
әсердің негізгі түрі қатынасында таңдамалы осалы табылады (А.Е.Личко).
Айқын акцентуация – “аз қарсыласу орнына” бағытталған фактордың әрекеті
жағдайында тұлғаның дезадаптацияға әкелу мүмкіндігін көрсететін шеткі норма
варианты. Жасырын акцентуация бұл қарапайым норманың көрінуі.
К.Леонгард мінез акцентуациясының классификациясын құрды, оны шеткі
норма варианты деп түсінді. Сондықтан адамнығ күшті жағына қарағанда, оның
жетіспеушілігін тізбелеу әсерін жасау түрін сипаттайды. Осында әдістің
ерекшелігі, бірақ әрине, оған медициналық диагноз қою жеткіліксіз.
К.Леонгард жаңа ұғымды енгізе отырып, 4 мінез акцентуациясын және 6
темперамент акцентуациясын бөліп көрсетті. Бұл акцентуацияларды төменде М
және Т әріптерімен көрсетемін.
Қазір, әсіресе Кеңестік тәсілдер шегінде бұл бөлімдердің тарихи
құндылығы бар, “таңдамалылық” түсінігі тоталды формалды – динамикалық сапа
сияқты темперамент категориясына жатады.
Міне, осы типтер:
1. Демонстративті (истероидты) (М) — бұл тип адамның зейін ортасында
болғысы келгенде көрінеді, бұл кезде ол не істеп, қалай істеп отырғанын
ұмытады. Демонстративті типке жоғары ығыстыру қабілеті және әлеуметтік
ортаға тәуелділік, өзін - өзі сендірушілік тән. Бұл мінез
акцентуациясындағы адамдар өздеріне басқалардың көңілін көп аударуын қажет
етеді. Осы мақсатқа жету ішін түрлі әдістер қолданады. Мысалы: өтірік айту,
көп армандау, өзін шектен тыс мақтау және жоғары бағалау.
2. Педантты (жоғары пунктуалды) (М) — өткенге көп уақыт бойы ренжу,
түкке тұрмайтын жағдайларға маңызды көңіл аудару, белгілі бір мінез-құлық
үлгілерін қстанушы, дәстүрді ұстанушы, тұйықталған, жоғары жауапкершіл тип.
3. Тұйықталған тип (М) – бір күйден екінші күйге ауысу ауырлығы, ал
оның негізгі қыры – бұл жоғары бағалы идеялардың қалыптасуы, соған ерекше
маңыз білдіреді және қызметке өзінің және басқа адамның өмірін қоюға дайын
болады.
4. Қозғыш тип (эпилептоидты) (М) — өз әсерлерін, сөзін және мінез-
құлқын күшпен басқарады. Аяқ асты бүлінгіш және әлсіз тітіркендіргіштерге
күшті реакциямен жауап береді. Өткен өшпесіне қайта оралып, өш алуға бейім.
5. Гипертимді тип (Т) – үнемі көтеріңкі көңіл-күймен жүреді, іс-
әрекетке деген құштарлық, айналасындағыларға әр дайын аса зейінді
болмағандықтан, өзінің жеке күйін күшпен басқарады. Бала – болашақ
гипертим, таңертең оянғанда күліп тұрады және жағымды әлемдік қатынас
объективті жетістіктерге әрдайын шартталған емес. Бұл мінез
акцентуациясындығы адамдардың көңіл -күйлері әрқашан жоғары, психикалық
белсенділік, бастаған істі аяғына дейін жеткізбеу қасиеттері сай.
6. Дистимді тип (Т) – керісінше, төмен көңіл-күймен, өмірдің қараңғы
жақтарына көп көңіл бөледі. Бала оянғанда жылап тұрады, ал ересек жаста
өмірдің жақсы жақтарын қабылдамайды, қоршағандардың неодекватты кінә
сезімдерін тудырып, соған байланысты топта жоғары статусы болмайды.
Бұл мінез акцентуациясындағы адамдар көбінесе көңілсіз болып келеді,
депрессияға көп ұшырайды. Ішкі дүниесіне көп үңіле қарайтын тұлғалар.
7. Қауіпті – қорқақ тип (Т) — қоқақ, тіпті өмірдің қиын емес
тапсырмаларымен байланысты болғанда да үнемі қауіпті сезінеді.
8. Циклотимді тип (Т) – жоғарыда көрсетілген екі типтің кемшіліктерін
біріктіреді. Тұлғаның потологиялық дамуында моникалды-депрессивті психозға
әкеледі. Бұл мінез акцентуациясындағы адамдардың көңіл-күйлері әрқашан
қуаныштан мұнаюға дейін толқып отырады.
9. Эмотивті тип (Т) – сезімдерімен өмір сүреді, барлық эмоционалды
күйдің диапазонын қобалжиды, басқа адамдардың көңіл-күйін тез қабылдайды.
10. Аффективті – экзальтировты тип (Т) – нәзік және әсершіл адамдар,
шындық өмірді иллюзорлы әлемге ауыстырады.
11. Конформды мінез акцентуациясы - бұл мінез акцентуациясындағы
адамдар өзгелердің көзқарастарына тәуелді болып келеді. Олардың айтқанынан
шыға алмайды. Белсенділіктері жоқ және өздеріне сын көзбен қарай алмайтын
тұлғалар.
12. Шизоидті мінез акцентуациясы - бұл мінез акцентуациясындағы
адамдар өздірінің эмоционалдық салқындығымен және эмпатияның жоқтылығымен
мінезделеді.
Аталған белгілердің акцентуациясының әлсіз түрінде көрсетілген. Олардың
кейде пайдасы да бар. Мысалы истероидты акцентуациясы бар Адам публикалық
мамандыққа шизоидты акцентуация шығармашылық ойлауға және оригиналды шешім
қабылдауға, параноидты мінез-құлқының мақсаттылығында көрінеді.
К. Леонгард мінездің кейбір өмірге қиындық туғызатын сипаттарын ғана
көрсетті. К. Леонгард еңбегін Санкт – Петербург зерттеушісі Личко
толықтырды. Ол акцентуацияның 12 түрін көрсетті. Көбінесе К. Леонгард
классификациясын мінезі әлі қалыптаспаған жеткіншектермен жұмыс жасағанда
қолданады.
Белгілі MMPI тестінің авторлары С.Хатуэй және Дж.Маккинли мінез
акцентуацияның көрінуіне қолданған, невротикалық триаданың 3 шкаласын және
психикалық тетраданың 4 шкаласын бөліп көрсетті. Психопатия невротикалық
бұзылулардан 3 белгі бойынша ерекшеленеді (Ганнушкин бойынша):
1. Тоталды (яғни эмоционалды – аффективті, когнетивті сферасын және
мінез-құлқын қамтиды), сол уақытта неврозда локалды мінез болады (мысалы,
энурез, тұтығу, тиктар).
2. Психопатия уақыт бойынша тұрақты және ұзақ емделеді, (сол уақытта
невроздарда өзіндік емделулер болады немесе аяқ асты ремиссия болады).
3. Психопатияда әлеуметтік бейімделе алмаушылық, яғни өзіне деген
қатынасының критикалық бұзылулар, мінез-құлық нормасының бұзылуларын
сипаттайды, (бұл уақытта невротиктарда кінә сезімдерінің аса айқын
көрінуі).
Сондықтан да кейде психопат – бұл басқалармен араласу қиын болған адам,
ал невротик — өз-өзімен қиын болған адам.
Ф.Б.Березинаның невротикалық бұзылуларға берген классификациясы бойынша
3 түрін көрсетуге болады:
Депрессия – айқын мазасыздық, қоқыныш.
Ипохондрия – денсаулығы үшін тынышсыздық, мазасыздықтың соматизациясы.
Истерия – мазасыздық факторларының ығыстырылуы.
Психикалық бұзылулар келесі топтарды құрайды:
1 Әлеуметтік психопатия (мінез-құлықтағы қысым);
2 Параноялды синдром (аффект регидтілігі, қатып қалу, сандрау,
жабысқақтық);
3 Мазасыздық-фобиалық синдром, психоастения (шектеулі мінез-құлықтың,
мазасыздықтың шегеленуі);
4 Шизоидты синдром (мазасыздықтың аутизмы, бөлектену, психикалық
дистанцияның көбеюуі).
Мінез – динамикалық құбылыс, өзін әр түрлі көрсетеді. Әсірессе, жас
өспірімде. Біріншіден, акцентуация аффекттік реакцияларда көрінуі мүмкін.
Оның бірнеше түрлері бар:
1. Интрапунитивті (өзіне жарақат түсіру жолындағы аффект күші);
2. Экстрапунитивті (қоршағандарға агрессия жолымен аффект күші);
3. Импунитивті (аффектогендік жағдайдан ақылсыз қашу);
4. Демонстративті (аффект спектакльдан қуат алады).
Екіншіден, өтпелі психопотологиялық мінез-құлықтың бұзылуы. Оның
түрлері:
1. Делинквенттілік (ұсақ құқық бұзушылық);
2. Токсикоманикалық мінез-құлық;
3. Үйден қашу және қаңғыру;
4. Транзиторлы сексуалды девиация (ерте жыныстық өмір, жасөспірімдік
гомосексуалға өтуі).
Үшіншіден, акцентуация фонында психикалық бұзылулардың дамуы мүмкін.
А.Е.Личко акцентуацияның өзгерісінің динамикалық бағытын анықтап, оған
оның түрінен латентті түріне өтуді жатқызады, акцентуацияның шеткі
психопатияға және трансформациясының мазмұны жағынан өзіне ұқсас
акцентуацияның қосылуын көрсетеді (мысалы, гипертимдінің циклоидтыға
ауысуы).
Мінез өзінің орнығуын жеткіншек шақта аяқтайтын болғандықтан, оның
дамуына әсер ететін фактор – жанұялық тәрбие. Э.Г.Эйдемиллер және В.В,
Юстицкий ата-ана тәрбиесі стиліндегі кейбір бұрмалалар мен акцентуацияның
арасындағы байланысты анықтады.
Сонымен, гиперпротекцияға лайықты (бақылау жоғары және тыйым жоқ
болғанда) истероидты және гипертимді түрі дамиды, ал басыңқы гиперпротекций
жағдайында (жоғары бақылауда тыйым аса көп болса) психоастениктерде,
сензитивтілерде және астено-невротиктерде астеникалық сипат басым болады.
Ал гипертимділер ата-аналарынан босауға тырысады, үйден қашады. Эмоционалды
шеттету жағдайында ата -аналар жағынан эпилептоидты акцентуация
қалыптасады; ал алғашқы эмоционалды-лобилді фонында сензитивті немесе
астено -невротикалық акцентуацияда декомпенсация күшейеді, невротикалық
бұзылулардың тууын әкеледі. Жоғары моральды жауапкершілік психоастеникалық
акцентуацияның пайда болуын әкеледі. Қадағалаумашылық стилі (ата-аналар мен
баланың бақылауы, тыйым салулары, талаптары, қажеттіліктің қанағаттануы
осал болғанда) гипертимді акцентуацияның пайда болуын немесе конформды
акцентуацияның немесе баллада тұрақсыздықтың әлсіз психикалық қоймасына
әкеледі.
Азды –көпті қалыптасқан акцентуация осымен өзқ дамуын аяқтамайды.
Тұлғаның өмір сүру барысында акцентуация өзгеруі мүмкін. 25-30 жаста
психопатиялы адамдар психикалық тұрақтылық жағынан өзгереді, қалыпты
жағдайда еңбек етіп, өзінің психикалық сау еместігін көрсетпеуі де мүмкін
деп П. Б. Ганнушкин көрсеткен.
Әрбір жеке адамды толығымен мінездің бір түріне жатқызуға болмайтыны
түсінікті. Көбі араласқан типке жатады, олардың арасынан екі негізгі түрге:
аралық (эндогендік факторлармен шартталған, мысалы лабилді-циклоидты,
конформды-гипертимді) және амальгамды (бір типтің басқаның эндогенді
ядросына сипаттарын телу салдары ретінде қалыптастырушы). Мынадай құқықтық
сұрақ туады: табиғатта қалыпты мінезі бар адам өмір сүре ме? Қандай да
мінезді сипаттағанда психологтар психикалық тепе-теңдікті араластыра
отырып, қандай да бір айқын аспектіге топталады. Айталық, шын мәнінде
сезімдері, ойлары және әрекеттері толық тепе-теңдікте болатын адамдар
кездесе ме, онда бұл әр түрлі мінездің, индивидуалды түстің жойылуы емес
пе? – деп Рибо жазды. Сөйтіп мінезсіз адам теоретикалық ойлар болып
табылады, ал танымал психиатр П. Б. Ганнушкин сияқты адам акцентуациясы
өмір сүруі үмкін емес деп саналған.
MMPI сұрақтамасы және оның модификациялары арқылы жүргізілген мінездің
қалыптасуындағы тума және орта үлесін зерттеу, жеке акцентуация ретінде
дамуға деген психогенетикалық әсерлердің, сонымен қатар жалпы
көрсеткіштердің профильдердің жоқтығын көрсетті. Тек қана әлеуметтік
интроверсия шкаласы ғана өзгеше болып табылады. Генотиппен неғұрлым көп
байланысқан қарым-қатынас жағдайындағы мінез-құлық анықтайтын қасиеттер
тобы болып табылады.
Темперамент қасиеттеріндегі көптүрлілік даралық ерекшеліктер кешенін
тұтастай сипаттай алмайды. Адамдар арасындағы айырмашылықтардың
көптүрлілігі соншалық, олар өмірдің барлық қырларынан көрінеді. Адамдар тек
сырт бейнесімен ғана емес, күллі психикалық құрылымымен, яғни басқа адамдар
мен зеттаға қатысты әрекет-қылық мәнерімен, қарым-қатынасқа түсу
тәсілдерімен ерешеленеді. Әр адамның психикасы мен тұлғасына қайталанбастық
тән. Бұл адамның даралығын көрсетеді. Мінез – даралықтың негізгі құраушы
бөлігі.
Мінез сөзі өмірде және көркем әдебиетте кеңінен қолданылады. Басқа
адамдармен қатынаса отырып әр адам өз мінезі танытады және өзгенікін
бағалайды. Күнделікті өмірде қауым мінезді жақсы, жаман, ауыр,
жеңіл деп сипаттайды. Ара қатынасымыз бұзылған жағдайда, әдетте:
Мінезіміз келіспеді, - деп жауап береміз. Түрліше мінез иелері ұқсас
жағдайларда әр - түрлі ірекет етеді, күйзеледі. Егер біз келесі адамның
мінезін жетік білетін болсақ, онда бізге оның әрекеттерін түсіну де оңайға
соғады, ендеше, ол адаммен қатынасудың тиімді стильін таңдап, белгілі
жағдайлардағы әрекет - қылықтарын болжай аламыз.
Мінез ерекшеліктері жайлы білім мамандарды жұмысқа қабылдауда, жауапты
қызметке тағайындауда, бірлескен әрекетті орындауды тапсыруға байланысты
топтарға біріктіруде маңызды. Сонымен қатар, шиеденістерді шешуде, ұжымда
жағымды психолгиялық ахуалды орнатуда, қарым-қатынас тиімділігін арттыруда
мінез жайлы түсінік аса қажет.
Мінез туралы алғашқы ғылыми түсініктер ерте заманнан келеді, ол әр
адамның өзіндік адамгершілік қасиеттерінің мен ойларының боларын сипаттаған
Аристотельдің есімімен байланысты. Оның шәкірті, ежелгі грек философы
Теофраст (б.э.д. 372-287) адами ерекшеліктерді жүйелеп, оның 30 қасиетін
көрсеткен, мысалы: сайқал, жасапмаз, сөзшең, т.б. Теофраст өзінің
Этические характеры тракты арқылы ғылымға мінез (грек. сharacter –
қасиет, сапа) терминін енгізген. Кейіннен, француз жазушысы Ж. Лабрюйер
(1645-1696) ұзақ уақыт бойында зиялы қауымның қылықтарын бақылай келе,
мінездің мыңнан аса типтік қасиеттірін сипаттаған. Психологияның басты
мақсаты тұлға мен мінезді зерттеу деп есептеген А.Ф. Лазурский (1874-1917)
мінездің мәнін, құрылымын, типтерін және дамуын қарастыратын психология
ғылымының бір саласы – мінезнаманы жасады.
Бүгінгі күні мінез тұлғаның тұтастай көрінісі ретінде, зерттеу пәні
адамдар арасындағы даралық ерекшеліктер болыпп табылатын, дифференциалды
психологияда қарастырылады. Мінез дегеніміз адамның белгілі жағдаяттарда
жасайтын типтік әрекеттерін сипаттайтын тұрақты даралық ерекшеліктердің
бірлігі.
Темперамент тума факторларға, анатомо-физиологиялық ерекшеліктерге
және, ең бастысы, жүйке жүйесінің қасиеттеріне тәуелді болса, мінез адамның
заттық әлем және басқа адамдармен қатынасудың көптүрлі жүйесіне араласуына
қарай, әлеуметтенуі мен тәрбиесіне байланысты қалыптасады. Адам мінезі оның
шынайы өмірмен қатынасуына тәуелді қалыптасатындығы туралы теорияның
негізін В.Н. Мясищев пен Б.Г. Ананьев қалаған. Қатынас, алғашында, тек
нақты - эмоциональді деңгейде жүреді. Олар адамның күйзелістерін, шынайы
өмірді қабылдау ерекшеліктерін, сыртқы әсерлерге жауап қылықтарын
анықтайды. Адамдармен жағымды не жағымсыз қарым-қатынас тәжірибесі тұлғаның
сәйкесінше ішкі қатынастар жүйесін орнатады. Қайталанбалы эмоциональді
оңтайлы және кері әсерлер біртіндеп бекіп, тұрақты тұлғалық қасиетке, мінез
сапасына айналатын әлдеқайда ұзақ мерзімді психикалық күйге ұшыратады.
К.К. Платонов мінез сапаларының үш басты ерекшелігін анықтаған: олар
айқын көрінуі керек, басқа қасиеттерімен тығыз байланыста болуы тиіс және
әрекеттің әр түрінде жүйелі көрініп отыруы қажет.
Тұлға сипаты және мінез сапалары ұғымдары, көбінекей синонимдер
ретінде қолданыады, алайда оларды айыра білуіміз керек. Психологиялық
түсінік ретінде тұлға, өзінің бір ғана құраушы бөлігі болып табылатын,
мінезге қарағанда әлдеқайда ауқымды. Тұлғаның өзегі - қажеттілікті-
мотивациялық аймақ. Жетекші мотивтер, құндылықтар және мақсаттар тұлға
бағыттылығын анықтайды. Тұлға сипатының құрамына оның бағыттылығын
анықтайтын қасиеттері енеді. Өзінің басты құндылықтарына қол жеткізу үшін
адам түрліше мінез сапаларын таныта не оларды өзгерте алады. Сондықтан,
тұлға мінезге қарағанда әлдеқайда жоғары инстанция.
Адам өмірі қарым - қатынасқан адамдарымен, тәрбие алу жағдайларымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар даралық дамудың табиғи алғышарттары да әр
түрлі. Сондықтан, әр адамда тек өзіне ғана тән, қайталанбас мінез бітістері
мен сапаларының бірлігі қалыптасады. Алайда, мінез даралық ерекшелік
көрсеткіші болуымен қоса, басқа адамдармен ортақ қырларымен танымал. Ұқсас
жағдайларда, бір ортада өмір сүретін адамдар үшін типтік мінез бітістері
тән. Мәселен, бұрынырақта еліміздегі адамдарға нұсқаумен жүру, енжарлық,
тәртіптілік тән болса, қазірде өзбетті, тәуелсіз, бастамашыл адамдар жиі
кезігеді. Осыған қоса, қоғамның әр мүшесі басқа нақты бір топтың мүшесі
болып табылады, ол: отбасы, оқу тобы, өндіріс ұжымы, түрліше ресми емес
топтар. Олардың әрқайсы адамның мінезінде өзіндік рең қалдырады. Мінездің
мәні - даралық және типтік ерекшеліктердің бірлігінде. Кез-келген қатынас
мінезқалыптастырушы болмайды, тек өмірлік маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандырумен байланысты, материалды және рухани қажеттіліктермен
байланыстылары ғана. Ең алдымен бұл қоғамға, басқа адамдарға, еңбекке,
өзіне, заттарға қатынасы.
Қоғамға және өзге адамдарға қатынас адамгершілік қасиеттерді
қалыптастырады. Ізгіліктілік, шыншылдық, әділеттілік – адамгершілік дамудың
жоғары сатысын сипаттайды. Өзімшілдік, қатігездік, жалғандық, керісінше,
мінездегі адамгершіліктің таяздығына көрсеткіш. Басқа адамдармен қатынаста
коммуникативті қатынастар ерекше орын алады: мейірмандық, елгезектік,
сезімталдық, ашықтық, шыншылдық, сыпайылық. Мұндай мінез сапаларының иегері
түрліше жағдайларда тиімді қарым - қатынаста бола алады: отбасында,
жұмыста, әрәптестерімен, достарымен. Олар әлеуметтік - мәдени
айырмашылықтарға қатысты туындайтын психологиялық бөгеттерді, не қарым -
қатынас барысында пайда болған негативті сезімдерді, мысалы, сенімсіздік,
қызғаныш, жаратпаушылықты, оңай жеңеді.
Адамгершілік және коммуникативті мінез сапалары мұғалімдердің кәсіби
маңызды қасиеті болып табылады. Мұғалім үшін пәндік білім мен педагогикалық
дағдылары игеру қаншалықты маңызды болса, кәсіби мәнді мінез сападарын өз
бойында қалыптастыру да саншалықты мәнді. Адамның еңбекке қатынасынан
еңбексүйгіштік, жауапкершілік, тәртіптілік қалыптасады. Қарсылықтарды
жеңуден тұратын еңбек пен оқу әрекеті ерікті мінез сапаларының дамуын
қамтамасыз етеді, ол: мақсатқа бағыттылық, табандылық, өзбеттілік,
шыдамдылық.
Адамның өзіне деген қатынасы өзіндік таным құрылымында когнитивті,
эмоциональді, бағалаушы компоненті ретінде қалыптасады. Ерте балалық шақтан
бастап, бүкіл өмір бойы қоршаған адамдар баланың әрекет-қылықтарын бағалап
өтеді. Бұл қатынас адамның өз-өзіне деген ішкі психологиялық қатынасына,
мінез сапасына айналады. Балаға деген қатынас типінің басымдылығына қатысты
мінезде қарапайымдылық не масаттанушылық, өзіндік сыншылдық не өз-өзіне
сенімділік, намысшылдқ не бәсеңдік, өз-өзін бағалау немесе толымсыздық
сезімі пайда болады. Адамның заттарға қатынасы да аса маңызды. Нәресте
туғанынан басқа адамдардың еңбегімен жасалған заттарды қолданады. Жасы
өскен сайын баланың заттарға деген қажеттіліктері арта түседі. Заттар
дегеніміз - ойыншықтар, кітаптар, киімдер, ыдыстар, т.б. Осыдан біртіндеп
балада ұқыптылық, ашықтық не негативті қасиеттер жинақталады.
1.3 А. Ф. Лазурский еңбегіндегі мінез психологиясы
А.Ф. Лазурский формалды және мазмұнды мінездемелерді индивидуалдылықтың
бірегей шегінде байланыстыруға тырысып, былай деп жазған: идеалды
классификация мынадай болуы керек: яғни өздерінің типтерінің әрқайсысына
тек адамның субъективті ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қоса оның
дүниетаным мен әлеуметтік физиономиясын жатқызды, әрине бұлар адам
мінезімен байланыста болды. өзінің теориясының негізіне ол индивидті ортаға
белсенді бейімделу принципін ала отырып, классификациясына 2 негізді бөліп
көрсетті: психикалық деңгей және психикалық мазмұн. Психикалық деңгей
неғұрлым биік болса, соған байланысты белсенді және өнімді бейімделу
жүреді.
Психикалық даму деңгейінің тума сапасы ретінде адамның дарындылығы және
оның нервті психикалық қуатының қоры анықталады. Психикалық жоспарда
деңгейдің жоғарлау критерилері ретінде:
Іс-әрекет өнімділігі, көлемі, дифференциалдығы, адамның қызығушылығының
жан - жақтылығы;
Жекелеген психикалық құбылыстың күйі мен қарқындылығы;
Психикалық құбылыстың сапалылығы мен шарттылығы идеялық процестердің
сезімділіктен басымдылығы;
Психикалық элементтердің өсу координациясы және олардың арасындағы
байланыстың күшеюі алынады.
Сонымен, психикалық өмір деңгейін А.Ф.Лазурский жүйесінде тұлғаның
өзіндік актуализациясы, гуманистік бағыттылығы А.Маслоу мен Э.Шостромның
теорияларына жақындатады.
Психикалық өмір мазмұны жалпы табыстылықты анықтамайды. Бейімделу
тәсілдерін ортаның құбылыстарына берген жеке тұлға вариацияларында
көрінеді. А.Ф.Лазурский эндопсихика (негізгі психикалық және
психофизиологиялық функцияларды қоршайтын сезім, ес, зейін, ойлау, ерік,
жылдамдық және моторика күші тағы басқа). Эндопсихика жалпы “формальды-
динамикалық мінездеме” ұғымына жақын; ол комплекстер арқылы сипатталады
және тіршілік етеді және де тума биологиялық механизмдер негізінде
беріледі.
Экзопсихика тұлғаның сыртқы объектіліерге қатынасын (табиғатқа, адамға,
рухани қолайлыққа, адамның қзінің рухани өміріне және тағы басқа) қосады.
Экзопсихика біз көріп тұрғандай, заттық-мазмұндық мінездемелерге,
психикалық өмірге және орта әсерлеріне әсер етеді.
Эндо және экзопсихика өзара әрекеттеседі, шарттасады және эндосипаты
экзоның көрінуінің латентті кезеңінен актуалдығы өзгеруі мүмкін (мысалы
қабілеттер әрекетте көрінеді, ал мотив пен қызығушылық-бұл экзопсихикалық
сапа).
Әртүрлі даму кезеңдеріндегі эндо және экзопсихикалық комплекстердің
үйлесімділіктерін негізге ала отырып, А.Ф.Лазурский күрделі типология
құрастырды:
Эндопсихика
Эндо мен экзо ерекшеліктерінің үйлесімділігі
Экзопсихика
Сонымен, деңгейі жоғарлаған сайын рухани-дүниеге көзқарастың
ерекшеліктері артық, тұлғаның биологиялық фундаментінің әсері азаяды.
Бұл ой қазіргі психотерапияның рухани-бағдарына жақын және де ол
экстремалды жағдайда және күнделікті өмірде туатын тапсырманың ойдағыдай
шешілуінің жоғары идеалдың құндылығы мен қажеттілігін көрсетеді. Психикалық
өмірдің деңгейі өзгеруі мүмкін және тұлғаның әдепті бағаның критериі
А.Ф.Лазурский ойынша, өзінің тұрмыс деңгейін жоғарлататын субъект болу
керек (қазіргі психологияда тұлғалық өсу деп аталады).
Голланд психологтері Хейманс, Е.Вирсма және Р.ЛеСенна екі мың балаға
сауалнама көмегімен зерттеу жүргізіп, өздерінің типологиялық негізіне 3
психологиялық сипаттаманы, мінездің негізгі элементтері ретінде жатқызды.
Белсенділік – енжарлық іс-әрекеттің өмірдің барлық сферада көрінуін
сипаттайды. Сонымен қатар тапсырманы жылдам орындау немесе орындалуын
кейінге қалтыруын сипаттайды.
Эмоционалдылық – эмоционалсыздық болып жатқан оқиғаларға деген жауап
ретінеде эмоционалды реакцияларының көрінуінің жиілігі және күші.
Біріншілер – екіншілер адамның темпералды – энергетикалық реакциясын
көрсетеді, бір уақытта адамның өзінің уақытын құрастыру тәсілі және
психикалық күйдің тұтқырлығын қамтиды. “Біріншілер” өздерінің эмоциясын тез
көрсетеді, бірақ эффектілі және ізі тез жоғалады. Олар қазіргімен өмір
сүреді, көпке қабілетті, бірақ ұзақ уақыт күшті емес, күтпегенді сүйеді
және ұзақ уақыттық жоспарлар құруға қабілетті емес. “Екіншілер” бірінші
әлсіз реакция көрсетеді, содан соң тітіркендіргішке жетіп, күші артып,
эффект ұзақ уақытқа сақталады. Олар мардымсыз жағдайдың әсерінен көпке қуат
алады, табанды, ұзақ уақытқа жоспар құрып орындауға қабілетті.
Эмоционалды, белсенділік, біріншіекіншіліктің сапасын әртүрлі
комбинациялар арқылы 8 мінез типтерін құруға болады.
Сонымен, мінез тұлғаның әртүрлі жағдайлардағы тұрақсыздық,
теңсіздігінің мөлшерін анықтайды.
ІІ Индивидуалды құрылымдағы мінездің орны жайлы сипаттама
2.1 Мінез – адам сыны
Мінез — адамның тұрақты психикалық ерекшеліктерінің индивидуалды
қатынасы, берілген субъектінің белгілі бір өмір жағдайындағы мінез -
құлқына шартталған. Мінез тұлғаның әлеуметтік мінез - құлық
ерекшеліктерінде көрінетін, ең алдымен-мамандыққа, адамға және өзіне деген
қатынасынан көрінетін психикалық іс-әрекеттің өзіндік қалыптасуы.
Мінезді зерттеуде Теофраст пионер болып саналады. 18 ғасырда Европада
мінездің типологиясына көптеген зерттеулер жүргізілді, ал Дж.Ст.Милль жеке
ғылым ретінде этологияны бөліп көрсетті (өйткені Теофраст кезеңінде мінезді
этос деп санаған). Егер ескерсек, этика — бұл жақсылық пен жамандық туралы
ғылым, онда мінез — адамның өзіндік жауапкершілігінің өлшемін шектейді және
ашады, адамның басқара алатын қылықтарын анықтайды деген нұсқау алдық.
Қазіргі уақытта “мінез” ұғымы дискуссионды болып саналады. Кейбір
психологиялық ағымдарда бұл ұғымның өмір сүру құқығына мүлдем қарсы, ал
көпшілігінде шетел анықтамалар баспасында және зерттеулерде мүлдем алынып
тасталынған. Неге? Біріншіден, көптеген психологтердің ойынша, неғұрлым
мінездің өзіндік көрінулерін қосатын және зерттелген, мінез бен тұлғаны
жалпылай теңдестіру тенденциясы бақыланады. Екіншіден, феноменология
бойынша мінезді этикаға жатқызады және сонымен қатар оның психологиялық
жүйесіне қосу заңсыз болып саналады. Үшіншіден, жалпы өзіндік құбылыс
ретінде мінезді зерттеу мүмкіндігіне күдіктену білдіреді. “Кейіпкер”,
“тұлға” ағылшынша character деген мағына білдіреді.
Эго-психология өкілінің бірі Г.Олпорт: мінез-бұл бағаланатын тұлға, ал
тұлға-бағаланбайтын мінез, яғни адамға бағалаусыз қатынаста, оның мінезі
бақылай, өзгерте және дамыта алатынын өзіне шоғырландырады. Шынында да,
мінез тәрбиенің және өзіндік тәрбиенің әсерінен өзгереді, жеткіншек жаста
жалпы қырларында қалыптасады және адамның өмір бойында қалыптасады. Сөйтіп,
мінез темпераментке қарағанда этикалық бағаға жатуы мүмкін.
Кеңестік психологияда “мінез қаңқасын” әрекетке тұрақтылықтың
принципиалдылықтың, тұлға мен интеллектің өзара қатынасының, өмірлік
мақсаттың бар болуы-ерікті құрайды деп үнемі ерекшеленеді. Шетелде,
мінездің элементінескере отырып, өзіндік бақылау және өзіндік
қалыптастырушыға синоним ретінде кейде “Мен Күші”, “Жоғары Мен Күші”
ұғымдарын қолданады. Егер мінез және тұлға құбылыстары арасындағы
бөлімдерді анықтау әр дайын мүмкін болмаса, онда мінез және темпераментті
бөлу одан да қиын. В.Кречмер келесі дефинициялармен қолданды. Темперамент-
бұл психофизиологиялық ағымдардың тума ерекшеліктері (олардың қозғалыстары,
инерттігі, қызу тағы басқа). Мінез-бұл адамның өзіне, қоршаған адамға,
әлемге деген қарым-қатынастың тұрақты ерекшелігі.
А.Г.Ковалев және В.Н.Мясищев индивидуалды зерттеу жолын 4 топқа бөлді:
Мінез бен темпераментті теңдестіру
Олардың арасында антагонистикалық қарым-қатынас орнайды
Темперамент мінездің элементі болып табылады
Темперамент мінездің табиғи негізі болып саналады
Соңғы позиция зерттеуге жақын, отандық ғылымдардың қабырғаларында пайда
болған.Мұнда темперамент пен мінез бір-бірімен өзара шартталған.
Темперамент жалғыз өзі мінезді анықтамайды. Табиғи темперамент негізіндегі
өмірлік әсер, тәрбие және оқыту жүйке жүйесінің қасиеттері, генетикалық
бағдармалар өзіндік өзін қалдырыды.Бірақ оның темпераменттен ерекшілігі, ол
тұрақтылыққа, тоталдылыққа ие және мінез-құлықтың формалды ерекшеліктерін
бейнелейді, мінез әрқашан және барлығында көрінбейді.
Мінездің басқа психологиялық категориялар арасынан позициялық 2 тәсілін
бөліп көрсетуге болады. Бірінші жол, Кеңестік психологияда артық көрінген
болып табылады. Мінездің темпераментпен байланысын үзбей, мінезді тұлғаның
мазмұнды және рухани дүниеге көзқарастың сапасына жатқызады. Екінші жол,
психикалық сау еместікке, тәуелділікке және тіпті, потологиялық дамуға
әкелу бағыты ретінде сипаттайды. Сонымен, тұлға дамуының биік шыңы мен
төменге қарай көрсету жолы сияқты қабылдайды.
Егер темперамент тұлғаның мазмұнды жағын анықтай алмаса, ал мінез нақты
соларды, яғнм қалау, белгілі бір қатынастар және психикалық сау еместікті
сипаттайды. Б.Г.Ананьев кез келген мінез сипаты тұлғаның қандайда бір
қоршаған өмірге деген көзқарасын, олардың ішінде:
Табиғат, қоғам және қоғамдық идеялар (идеология)
Еңбек-адам өмір сүруінің тәсілі
Индивидтің басқа адамдармен қоғамдық байланысы
Өзіндік әрекет және адамның тұлғалығы.
Мінездің әртүрлі мәнділігі жағымды - жағымсыз сөздермен ғана емес, адам
бет - әлпетінің қилы құбылысы, дене мүшелерінің сыпайы не ебедейсіз ерсі
қимыл-қозғалысы, сондай - ақ ашық, жайдары немесе түнерген, сазарған
үнсіздік арқылы да түсініледі. Бұл да бір сырбаз ерекшелік.
Ақылға негізделген мінез оралымды, икемді, иі жұмсақ, іс-әрекеттің
игілігіне себепші. Жақсылыққа бастамашы, “әттеген - айға” жол кесуші.
Тіршіліктегі ұсақ - түйек кемшіліктерді байқатпайды, аңғарылса жуып-шаяды.
Өзара қарым-қатынаста, аралас-құраласта әлде қалай тоңазыған көңілдің
қырауын жібітеді. Өшіккен дау-дамайды басады. Төнген қатердің бетін
қайырады, арандатпайды, асқындырмайды.
Адамның қадір-қасиеті, көпшілік жағдайда, мінез-құлқына қарай
бағаланады. Талай-тағдырға да оңды-солды әсер етеді. Келісті мінез өмір
кеңістігінің төріне шығарады, теріскейлігі қазан-ошақ басынан асырмайды.
Демек, мінезді еркінсітпей, әманда, ақылға жүгіндіру ләзім.
Әбден қалыптасқан және өмір қалпына үйлесімділік тапқан мінез-құлық
“адамның екінші табиғаты – әдетке” айналады. Ол, жинақтап айтқанда,
күнделікті тіршіліктегі жөн-жосық, жол-жоралғы. Тұрмыстық қағидалы дағды.
Үйреншікті тәртіп. Ұлттық негізді тәлім-тәрбие тәжірибелері.
Көркем мінез – адамның эстетикалық-этикалық сәні мен мәні. Бұл ретте
әдептілікті, ұяттылықты, намыстылықты және маңғаздықты ерекше атаған жөн.
Қазақ халқының әдеп-қалпы көшпенділер мәдениетінің, салт-дәстүрінің уақыт
ілгері жылжыған сайын кезеңімен өзгерген, әр дәуірде, әр қоғамдық құрылымда
өмір елегінде екшеліп, талғамына сай сұрыпталып, ұлттық сипатын сақтай
отырып жетілдірілген мінез-құлықтың ақ адал үлгісі.
Әдеп – мінездің анасы. Дүниедегі игіліктің, имандылықтың баршасы
анадан, ана киесі мен қасиетінен бастау алып тарайтыны сияқты, рухани мінез
әдептен, әдептіліктен өрбиді.
Әдептілік – ана сүтімен санаға сіңетін уыз мінез. Адамның есі
кіргеннен, жастайынан даритын, ешкімнің ақыл-кеңесіне зәрусіз, жамандықтан
ада табиғи қасиет. Мәдениеттіліктің, зиялылықтың, сыйластықтың,
қадірлестіліктің шаршы төрі. Ең алдымен туған халқына, ұстанған дініне,
ұлттық діліне құрмет. Кісіліктің көркі, этикалық нұсқасы, әсемдік өрнегі,
адамның асқақ абыройы.
Педагогикалық ғылымда мәдениетке негізделген гуманистік әдептілік,
қоғамдық мәнді демократиялық әдептілік және рухани бағыттағы діни әдептілік
атаулы үш тармақты қисын бар. Бәрі өркениеттілікке, ағартушылыққа,
руханияттыққа жол ашады. Дәйектемесі ғылымға негізделген көп тінді және
әлемдік ауқымды болса да, біздің ұлттық мәдени, ахлақ әдептілігімізге
сабақтас дерлік. Ол туралы әңгіме бөлек.
Әдептіліктің бір үлгісі биязы сыпайылық. Өмір қалпының тәлімді
қарапайымдылығы. “Сары майдан қыл суырған” тазалық, пәктік. “Сыры кетсе де,
сыны кетпес” сұлу сәнділік. Жан жаралар, бет жыртар бөгде сөзсіз “біз,
сіз”. Шашау шығармас сыр түйінділігі, ілтипаттық, тәртіптілік, құрметтілік.
Көптің ортасынан орын тисе, төрге өңмендеп өрмелемес инабаттық. Үлкенге
ізет, кішіні өмір шыңына шығарар ұлағаттық. Қатар-құрбыны оқшауламас,
алаламас кеңпейілдік. Ұлықтықты армандамас сырлы кішілік. Барға қанағат,
жоққа апшымас жайсаңдық. Жұпынылықты кемшін көрмеу, көңіл көзін суалтпау.
Айтыс-тартыстан аулақ, астамшылыққа аяқ баспас адалдық.
Сыпайылықтың қазақы бір танымы, негізінен қыз-келіншектерге тән иба,
ибалық. Кейбіреулер ойлағандай, бет моншағы төгілген ұяңдық, жасықтық,
жалған ұялшақтық емес, өзін де, өзгені де қадірлей білер көргенділік. Ерен
ұстамдылық, иманжүзділік, жылы лебіздік. Ишаратты түсіністік, келеңсіздікті
жатырқау. Ұлттық таза ғұрыптылықтың, әдептіліктің және көркем мінезділіктің
ерекше үйлесімділігі.
Ұят, ұяттық – арлы мінез. Адамның ойына, бойына, болмысына лайықсыз,
адамгершілікке жат, ар-ождан нормаларына сыйымсыз, әдеп тінін сөккен
зымияндықтан бұрқанған, сыртқа теппей, ішкі жан-жүйе ұшынатын нәзік
сезімнің күйзелісі. Ұлы ойшыл Абай ұятқа екі түрлі мән берген. “Надандық
ұят, – деген ғұлама, – жас баланың сөз айтуға ұялатыны сияқты ақылы қысқа,
өрісі тар, ойы таяз жанның ұялмайтын нәрсеге ұялуы. Шын ұят-абыройға,
шариғатқа теріс, ақылға сыйымсыз сөлекет қылықтан ұялу. Бұл тек есті адамға
тән қасиет. Ал біріншісі өзі істеген қатеден, нәпсіге еріп қылған қылығынан
ұялу”.
Данышпан Абайдың уәжіне тереңірек ой жүгіртсек, шын ұят дегеніміз,
саналы адамның өз мінез-құлқына, іс-әрекетіне сыни қараудан туындайтын
намысты сезім тебіренісі және соның әсерінен булыққан жан-дүние толғанысы.
Анайылыққа қарсы серпін. Аламандықтан, көлгірсуден, дүниеқоңыздықтан
безіну. Өз қылығының жосықсыздығынан, ерсілігінен жиіркену. Әбестілігін
жазғырар халықтың налалы назарынан қаймығу. Ел, жұрт алдында азаматтық
жауапкершілігін сезініп, жұғымсыз әрекеттерінен торығу, өзін-өзі айыптау.
Надандық ұят – жаны жалған жанның ұялғансып, қысылып, қымтырылған түр
танытып сызылып, тәлімсіп қылымсуы. Беті бүлк етпей көз ойнату, сырт айнала
беріп мысқылды кейіпте мырс-мырс күлу. Бұл жалған, надандық ұяттың
жымысқыланып, ашықтан ашық ұятсыздануы.
Ұят адамның рухани өміріндегі реттеуші күш. Ағаттықтан қорған,
ізеттікке пана. Оғаштыққа жол бермес тежеу. Опықты іс-әрекетке бөгеу. Ақтық
пен сақтықтың жоқшысы. Имандылықтың қабы.
Ұялу мен ұялту қосақты ұғым. Бірі ішкі әсердің қысымы, екіншісі сыртқы
әсердің дүмпуі. Ұялу аңғарымсыздықтан, аңғалдықтан, қызбалықтан қозған ерсі
әрекет салдары. Опық мінезі, анайы сөзі, арға тиер орынсыз әзіл-қалжыңы,
уәдеден тайқуы үшін өзінен-өзі ұялу. Бұл ретте арлы кісі ұятына кешірім
сұрап, қайталанбауына бекінеді.
Ұялту – ұлт қағидасын бұзған, әдептен аттаған, қоғамдық ортада тұрпайы
мінез-құлық танытқан, кісі намысын қорлаған, жала жапқан, жалған сөйлеп
өсек таратқан, сыпайылық шеңбердің шегінен шыққан, соның бәрін жөн көріп,
қатесін мойындамаған адамды жанашыр жолдастарының, ағайын-туыстарының
сыпайы сөздермен сипай қамшылап, қылған қылығының өрескелдігін,
жағымсыздығын түсіндіріп, бір жағынан арын, намысын қыздырып, екінші
жағынан мұқатпай, айыбын бетіне басып, тәубаға келтіріп ұялту. Кеңеске
ұйып, ақылға көнген адам өкінеді, қапаланады, ұятсыздығын кешірудің амалын,
ұятқа тасаланудың жолын іздейді.
Ұятсыздық адамға опа бермес жамандық. Тек ұятты кісі сиятты.
Намыс-мінездің айбыны. Адами кие мен қасиетке шаң жуытпас, кір
жұқтырмас қайсарлық. Абыройға дақ түсіртпес өжеттілік. Адам құқы мен
еркіндігінің оққағары, берік бақаны, тапжылмас тірегі. Шайпау, сумаң сөзге
қытым. Кісілік құндылықтардың сақтық қоры. Өмір мәнділігінің өзегі.
Өктемдіктен араша. Жосықсыздыққа айбар, осалдыққа жігер. Адамгершілік соты,
әрі айыптаушысы, әрі қорғаушысы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1 Мінез жөнінде
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..5
1.2 Мінездің акцентуациялануы. Мінез акцентуациясының шетелдік
психологтерінің еңбектерінде
талқылануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 А.Ф.Лазурский еңбегіндегі мінез
психологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
ІІ Индивидуалды құрылымдағы мінездің орны жайлы сипаттама
2.1 Мінез – адам
сыны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...16
2.2 Характералогия
ғылымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...20
2.3 Мінез
бітістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.4 Темперамент – мінез дамуының
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.5 Мінездің түрлері мен
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..35
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кіріспе
Әр адам сыртқы дүниенің сансыз тітіркендіргіштеріне өз әлінше түрліше
жауап қайтарып отырады. Бұл жауап реакциялары оның сыртқы дүниемен қалайша
қатынас жасайтынын көрсетумен қатар, біртіндеп беки келе, сол адамның
үйреншікті әдетіне, мінез-құлқының мәнеріне айналады. Сөйтіп әр адамда әр
түрлі мінез бітістерінің болуы оның сыртқы ортамен түрліше қарым-
қатынасының нәтижесі болып табылады.
Адамның сыртқы ортамен байланысуы үшін жасайтын осындай қатынастарының
жиынтығы оның мінезін құрайды.
Адамның үйреншікті әдеті болып қалыптасқан мінез бітістерінің кейде
оның сыртқы ортамен жасайтын негізгі қатынастарына сәйкес келмейтін кездері
де болады. Мәселен; біреудің қатал, не тымыр болуының кезінде адамды
менсінбеу, тәкәппарсыну сияқты мінез қатынастарының тұрақты жүйесі жатпай,
оның темпераментінің жүйке жүйесінің тума қасиеттеріне байланысты
қалыптасып кеткен әдеттерінің жатуы ықтимал.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешілік. Ол — көп қасиеттің бірлігі,
түрлі өзгешіліктердің қосындысы, сонымен қатар, адамды әр қырынан
көрсететін қасиет. Мінез бітістері көп. Олардың бәрі де жеке адамның
қасиеттері болып табылғанмен кез келгені мінездің бітістері болып
саналмайды.
Мінезді даралық өзгешеліктің өзегі, адамның негізгі тіршілік бағытының
өрнегі деуге болады. Мінезде адамның сыртқы ортамен қарым – қатынасының
тарихы бейнеленеді. Мінез — кең мағыналы ұғым. Онда түрлі сапалар тоғысып
жатады. Мінездің моральдық жағынан тәрбиелілігі, бірқлыптылығы,
толықтылығы, күші мен айқындығы, салмақтылығы оның негізгі сапалары болып
есептелінеді.
Мінез -саналы өмір жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыған, адамның
табиғи қалпы, сыр-сипат, іс-әрекет, бет-бағдар ерекшеліктерінің
психологиялық жиынтығы.
Адам құдіреттілігіне ой жете бермейтін, саналылығының, даналығының,
қабілеттілігінің шегі, теңі мен телісі жоқ, киелі де қасиетті, аса күрделі
жаратылыс. Әлемдік кеңістікте жасампаз тіршілік иесі – адамзат,
биоәлеуметтік шеңберде жеке тұлға. Сезімтал, пайымды, болжамды. Амалы мен
тәсілі мың сан. Бүгінгісін ертең қанағат тұтпайтын талғампаз, ізденімпаз,
талапты, қажетін таңдай білетін, жоғын таба, барын жаңарта, жасандыра,
жетілдіре беретін жаһандағы баламасыз, ішкі жан -дүниесінің тылсымды рухани
күші мен сыры әлі түгел ашылып үлгерілмеген жер жүзіндегі кемел кемеңгер.
Адамның дүние-өмір танымдық қуат көзі, нағыз адамдықтың негізі нәзік
болмыс –ақыл, ес, ой – өріс, жад, түйсік және сезім. Мінез-саналы өмір
жүйесінде нәзік болмыспен қабаттас дарыған, адамның табиғи қалпы, сыр-
сипат, іс-әрекет, бет-бағдар ерекшеліктерінің психологиялық жиынтығы. Ақыл
мен мінез кісіліктің парқын, парасаттылығы мен бітім-келбетін, өмірге
жарасымдылығы мен қабілеттілігін анықтаушы, сондай-ақ бірін-бірі
толықтырушы, жетілдіруші саналық категория.
Мінездің мәні мен мағынасы кең ұғымды. Өмір ағымының барлық кездері мен
кезеңдерінде адамның ой-толғамына, талғам -сезіміне, көңіл- күйіне, қам
-қарекетіне тікелей қатысты және әсерлі, кісілік бейнесінің саралануына
ықпалды. Бар болмысын, сезім серпінін, көзқарасын айна -қатесіз, қаз
қалпында елестетер шарайна.
Ел ішінде айтылатын “етпен бітіп, сүйекпен кетер” туа бітті,
өзгермейтін сіреу мінез болмайды. Сәбилік пен кәмелеттік жас аралығында
отбасының тектілік қасиеттеріне сәйкесті ата-ана үлгісінде, шаңырақтың
мәдени-тұрмыстық, әлеуметтік жағдайларында, өскен ортаның тәлім-тәрбиелік
деңгейінде мінез-құлықтың негізі қаланады. Одан соңғы кезде адамдармен
қарым-қатынастың, қоғамдық ортаның, еңбек жүйесінің, тіршілік талқысының,
ізденіс пен талпыныстың, сәттілік пен ұтылыстың, тағы түрлі факторлардың
әсерімен тұрақты мінез қалыптасады, сол қалыпта адам ғұмырбақи өмір сүреді.
Кейде, әсіресе, жастық шақта үлгі тұтқан абзал азаматтарға еліктеушіліктен
немесе тағдыр тәлкегінен тектілік мінезде жасандылық пайда болады. Бірақ
табиғи бітімге терең сіңбейді. Жасандылықты туғызған жымысқы әрекеттер
өзгерсе, ықпалын жойса жалған перде сыпырылып, мінез әу бастағы қалпына
түседі.
Мінез көп тінді және көріністі. Біздің байқауымызша, жалпы сипаттылығы
бір жүз онға тарта. Адамды әр қырынан танытатын осы көріністер шартты түрде
екі бағытты: ақылмен астарлас келісті және қым-қиғаш қылықты теріскейлі.
Көңіл шалқытар жадыралық, шабыт шақырар жарқындық, парасаттылықты демеу,
игілікті қолдау, қабілеттілікті жебеу, ақиқатты қорғау, ісмерлікті ұштау,
адами ажарды ашу, асаулықты басу мінездің келісті бағыттылығы. Теріскейлігі
тұрлаусыз ауытқымалы, ала көңілді, шиелі, кінәмшіл, ойнақы, қырсыз,
айтақшыл, қыңыр, тағы басқа жағымсыз қылықтылық.
Болмыста қанша мінезділік болса, адамдар да сонша мінезділікті. Бір
кісіде кешенді мінез байқалмайды, екінші біреумен толық мінездестік те
ұшыраспайды. Әркім өзіне тән табиғи қалыптасқан мінезімен ерекшеленіп,
кісілігі танылады. Бір мағыналы мінезі жоқ және мінезсіз сөздері жиі
қолданылады. Сөзді жүйелей және ойната білетін қазақ оларға екі түрлі мән
беріп, ынжық, ез, ырықсыз кісіні мінезі жоқ деп кемітеді. Ашушаң, ызақор,
ұрысқақ пендені мінезсіз деп жақтырмайды. Мінезділікті келістілікке
балайды.
1. Мінез жөнінде түсінік
Мінез - жеке адамның өзіне тән қылық әрекетінде, тіл қатынасында
тұрақты қалыптасатын дара ерекшеліктерінің жиынтығы.
Мінез нақты адамның шыншыл, адал, ақкөңілдігіне орай сипатталмайды,
аталған сапалар - әртүрлі жағдайларды көрініс беретін жеке адам қасиеттері.
Адам мінезін біле отырып, оның алдағы ықтималды әрекеттері мен қылықтарын
күні ілгері барластырумен оларға тиісті реттеулер және түзетулер ендіруге
болады. Мінезді адамның қандай әрекетке келетінін жаңылмай, дәл айтуға
болады.
Алайда, жеке тұлға ерекшелікке бай келеді, ал солардың бәрі де адам
мінезін танытады деу қате. Мінез көрсеткіші - адамның барша жағдайлардағы
мәнді сипаты мен тұрақты сақталатын таңдаулы қасиеттері. Егер адам қандайда
даудамайлы жағдайда дөрекілік көрсетсе, сондай тұрпайылық пен ұстамсыздық
осы адамның төл қасиеті деу жөн емес.
Жайдары мінезді, көңілді адамның өзі кей жағдайда мұңайып, сылбыр халге
түсуі мүмкін. Өмірге келумен бастауын алып, мінез нақты адамның өмір
барысында қалыптасады. тұрмыс жағдайларымен айқындалады. Тұрмыс қалпы әр
адамнын ойлау, сезім, сипатын бірлікті анықтап барады. Мұнда адамның бұл
өмірін жан-жақты қамтыған қоғамдық шарттар мен әлеуметтік жағдайлар маңызды
келеді. Дегенмен. мінездің нақты қалыптасуы әртүрлі деңгейде дамыған
топтарда (отбасы, достары, сынып, спорт командасы, еңбек ұжымы ж.т.б.)
қалыптасады. Осы топтар сипаты мен оларда ардақталатын адамгершілік,
қоғамдық құндылықтарға тәуелді мүшелерінің мінез ерекшеліктері орнығады.
Мінез бітістері, сонымен бірге тұлғаның отбасындағы абройы басқа
мүшелерімен арақатынасына байланысты , аса қажет болса, өзгеріске түседі.
Жоғары денгейлі дамыған топ, ұжым мінездің мәнді де ұнатады, бітістерінің
қалыптасуына оң әсер етеді. Жақсы мінезді адам қалыптастыра отырып, ұжым өз
дәреже, деңгейін арттыра түседі.
Қоғам әсерлері мен ықпалдарын бейнелейтін мінез мазмұны жеке адамның
өмірлік бағыт-бағдарын құрайды, яғни оның заттай және рухани қажеттеріне,
қызығуларына, наным-сенімдеріне, мұраттарына ж.т.б. негіз болады. Бағыт-
бағдарға сай жеке адам өз мақсаттарын, өмірлік жоспары мен сол жоспарды
іске асыруда қажет белсенділік деңгейін белгілей алады. Мінезге орай
адамның дүние талғамы, өмір мәні, белгіленген мақсат-мүдделерінің, әрекет
қылықтарының себептері ашылады.
Мінезді дұрыс түсінуде адам үшін маңызды болған қоғамдық құндылықтар
мен жеке талғамдар арақатынасы шешуші мәнге ие. Әр қоғамның өзіне сай
маңызды да мәнді міндеттері болады. Міне осы міндеттерді іске асыру
барысында мінез қалыптасады. Кейін солар тұрғысынан тексеріледі,
бағаланады. Сондықтан да мінез қандай да адам қасиетінің (төзімділік,
өжеттік т.б.) көрінісі ғана болып қоймастан, қоғамдық мәні бар іс-әрекетке
болған бағыт-бағдар сипатын айдатады.
Осыдан мінездің тыңғылықтылығы, біргелкілігі адамның өмірлік бағыт-
бағдары негізінде нақты бір қалыпқа келеді. Мінез қалыптасудағы басты шарт
- өмірлік мақсат, мұраттың нақтылығы. Мақсаттың болмауы не оның
шашыраңқылығы - босбелбеулік, мінезсіздіктің белгісі. Солайда болса, жеке
адам мінезі мен оның бағыт-бағдары екіталай нәрсе.
Алдыңызға ақкөңіл кейіппен келген адамның бірі - ізгі ниетті де, ал
екіншісі - жауыз болуы мүмкін. Жеке адам бағыт-бағдары оның барша әрекет-
қылығына із береді. Әрдайым қылық "осылай болсын" деген ниеттен ғана емес,
адам қатынастарының біртұтас жүйесіне негізделеді, ал бұл жүйеде қандай да
қасиет басымдау болумен адам мінезіне белгілі сипат ендіреді.
Қалыпқа түскен мінезде адамның наным-сенімдер жүйесі жетекшілік етеді.
Тиянақты көзқарас - наным адамның өз іс-әрекетін ұзақ мерзімді бағыт-
бағдарға сай белгілеп, мақсатқа жетуде жігеріліліктің, орындап жатқан
ісінің дұрыс та маңызды екеніне сенімділік туғызады.
Мінез ерекшеліктері адам қызығуларымен тығыз байланысты, бірақ оның бұл
қызығулары мәнді әрі тұрақты болуы шарт. Ал қызығулар үстірт, тұрақсыз
болған жағдайда, дербестігінің кемдігі мен тиянақтылығы болмағанынан жеке
адам еліктегіш келеді. Қызығулар ұқсастығы мінез теңдігін аңдатпайды.
Мысалы, өнертапқыштар арасында көңілді не мұңды, кішіпейіл не өзімшіл
тұлғаларды айыруға болады.
Мінез адамның қолы бос уақытындағы (досуг) өзі қалап шұғылданған
істерінен де танылуы мүмкін. Мұндай қызуғалар тұлға мінезінің жаңа, ерекше
қырларынан хабардар етеді. Мысалы, ұлы ғалым - химик Ебней Бөкетов қолы
босаса, аудармашылықпен айналысып, орыс, батыс қаламгерлерінің кейбір
әйгілі көркем шығармаларын қазақ оқырманына жеткізген: атақты тіл ғалымы
Әбдуәли Хайдари демалыс уақытында қазақы ер-тұрман, қамшы және т.б.
заттарды оюлап, жолдастарын таң қалдырған; ғұлама-түркітанүшы академик
Рахманқұл Бердібай колы босаса, күйшілік өнермен айналысады. Адамның рухани
немесе заттай қажеттіліктерінің қайсысының басым болуына қарай оның тек ой,
сезімдерінің ғана емес, сондай-ақ іс-әрекетінің де бағыт-бағдары
айқындалады. Бұл арада аса маңызды нәрсе – іс-әрекеттің алға қойылған
мақсатқа тікелей сай болғаны, себебі адам не істеп жатқаны немесе не
істейтініне қарай бағаланбайды, әңгіме сол істі қалай орындайтынында.
Осыдан мінез калпы адамның бағыт-бағдары мен іс-әрекет кейпінің бірлігінен
келіп шығады.
Мақсатқа жетуде бағыт-бағдар бірдейлігі болғанымен, әр адам өз жолын
таңдайды, өзіне қолай, қайталанбас әдіс-тәсілдерді пайдаланады.
Осы дербестіктен адам мінезінің ерекшелігі көрінеді. Белгілі ықпалға ие
мінез бітістері әрекет немесе қылық түрін таңдауда айқын жүз береді. Бұл
тұрғыдан тұлғаның табысқа жету қажеттігін туындатқан ықылас, ниет
көрінісінін деңгейін (табандылық, шешімділік, жүректілік немесе еріксіздік,
қорқақтық, күдікшілдік ж.т.б.) мінез бітісі деп тануға болады. Осыған бай-
ланысты кей адамдар күмәнсіз табыс қамтамасыз ететін әрекеттерді (ынта
білдіру жарысқа түсу, тәуекелге белбайлау ж.т.б.) таңдап алады, ал
екіншілері - сәтсіздіктен қашуды көздейді (жауапкершілік алмайды,
жүрексінеді, ықыласы мардымсыз ж.т.б.).
1.2 Мінездің акцентуациялануы. Мінез акцентуациясының шетелдік
психологтерінің еңбектерінде талқылануы
Мінездің акцентуациялануы - адамның әрекеті мен істерінде көрініс
беретін мінез ерекшеліктеріне қарағанда жиі басымдылық танытатын, күшті
дамыған мінез ерекшеліктері. Мінездің акцентуацияланған типтері — әртүрлі
жағдайлардағы адамның қылығын анықтайтын, мінездердің басқа қасиеттеріне
қарағанда жетекші орын алатын және басқалардың жәрдемімен ерекше дамитын
мінездің типтік қиылысқан көрсеткіші.
Мінез акцентуациясы — психопатиялармен шектесіп, норманың шеткі
варианттарын көрсететін белгілі бір мінез бітістері мен олардың
үйлесімдерінің ерекше көрінісін білдіретін, К. Леонгардпен ұғым.
Акцентуация (Мінезді қараңыз) басқа қасиеттерінен қандай да бір қасиеттің
немесе белгінің бөлініп ерекше дамуы.
Мінез – адамның негізгі өмірлік бет алысын және оның өзіндік әрекетінің
айырмашылығын сипаттайтын сапалы өзгешелік.
Мінез акцентуациясы - мінездің кейбір бітістерінің басқаларға қарағанда
шектен тыс дамып келуі. Бұл түсінікті психологияға К. Леонгард енгізген.
Кез келген адам мазасыздық жағдайын сезінеді. Мазасыздық – бұл реалды
және өткінші қауіптілікті бастан кешіре алу. Егер қауіптілік реалды болса,
мазасыздық күшті жұмылдырып, шоғырландыруға көмектесіп, бейімделуді
орындайды. Егер адам мұндай жағдайда жиі болса, онда психика жұқарады, ал
өнімділік төмендейді. Мазасыздық бұл жерде ішкі тынышсыздыққа, дүрлігуге,
қамдануға, қозғыштыққа өтеді. Сондлықтан да мінез – бұл тұлғаның
фрустрациялық жағдайларға қарсы тұруы, мазасыздықтың шешілуінің
индивидуалды тәсілі. Фруструация – бұл қажеттілікті қанағаттандыру
мүмкіндігінің болмауы.
Бірақ, белгілі болғандай, жағдай қиындығы – бұл субъектілік құбылыс;
сондықтан бір адамға танысу қиын (бұл астеникалық тұлғаларда болады),
басқаларға айырылысу қиын (оларды тұйықталған), біреулерге монотонды еңбек
қиын, басқаларға экстремалды жағдайларда әрекет жасау мүмкіндігі қиын.
Қалған тапсырмалар жеңіл шешіледі және де адамның өмір сүру жолы жалпы
өнімді болып табылады.
Егер мінез өзгеріп, оның қандайда бір сипаты айқын көрінсе, адам аса
сезімтал болуы мүмкін. Бұл жағдай, адамда мінез акцентуациясының бар екенін
көрсетеді. Акцентуация – кейбір мінез сипаттары аса күшейтілген норма
варианттары. Соның салдарынан басқаларға тұрақтылық кезіндегі, психогендік
әсердің негізгі түрі қатынасында таңдамалы осалы табылады (А.Е.Личко).
Айқын акцентуация – “аз қарсыласу орнына” бағытталған фактордың әрекеті
жағдайында тұлғаның дезадаптацияға әкелу мүмкіндігін көрсететін шеткі норма
варианты. Жасырын акцентуация бұл қарапайым норманың көрінуі.
К.Леонгард мінез акцентуациясының классификациясын құрды, оны шеткі
норма варианты деп түсінді. Сондықтан адамнығ күшті жағына қарағанда, оның
жетіспеушілігін тізбелеу әсерін жасау түрін сипаттайды. Осында әдістің
ерекшелігі, бірақ әрине, оған медициналық диагноз қою жеткіліксіз.
К.Леонгард жаңа ұғымды енгізе отырып, 4 мінез акцентуациясын және 6
темперамент акцентуациясын бөліп көрсетті. Бұл акцентуацияларды төменде М
және Т әріптерімен көрсетемін.
Қазір, әсіресе Кеңестік тәсілдер шегінде бұл бөлімдердің тарихи
құндылығы бар, “таңдамалылық” түсінігі тоталды формалды – динамикалық сапа
сияқты темперамент категориясына жатады.
Міне, осы типтер:
1. Демонстративті (истероидты) (М) — бұл тип адамның зейін ортасында
болғысы келгенде көрінеді, бұл кезде ол не істеп, қалай істеп отырғанын
ұмытады. Демонстративті типке жоғары ығыстыру қабілеті және әлеуметтік
ортаға тәуелділік, өзін - өзі сендірушілік тән. Бұл мінез
акцентуациясындағы адамдар өздеріне басқалардың көңілін көп аударуын қажет
етеді. Осы мақсатқа жету ішін түрлі әдістер қолданады. Мысалы: өтірік айту,
көп армандау, өзін шектен тыс мақтау және жоғары бағалау.
2. Педантты (жоғары пунктуалды) (М) — өткенге көп уақыт бойы ренжу,
түкке тұрмайтын жағдайларға маңызды көңіл аудару, белгілі бір мінез-құлық
үлгілерін қстанушы, дәстүрді ұстанушы, тұйықталған, жоғары жауапкершіл тип.
3. Тұйықталған тип (М) – бір күйден екінші күйге ауысу ауырлығы, ал
оның негізгі қыры – бұл жоғары бағалы идеялардың қалыптасуы, соған ерекше
маңыз білдіреді және қызметке өзінің және басқа адамның өмірін қоюға дайын
болады.
4. Қозғыш тип (эпилептоидты) (М) — өз әсерлерін, сөзін және мінез-
құлқын күшпен басқарады. Аяқ асты бүлінгіш және әлсіз тітіркендіргіштерге
күшті реакциямен жауап береді. Өткен өшпесіне қайта оралып, өш алуға бейім.
5. Гипертимді тип (Т) – үнемі көтеріңкі көңіл-күймен жүреді, іс-
әрекетке деген құштарлық, айналасындағыларға әр дайын аса зейінді
болмағандықтан, өзінің жеке күйін күшпен басқарады. Бала – болашақ
гипертим, таңертең оянғанда күліп тұрады және жағымды әлемдік қатынас
объективті жетістіктерге әрдайын шартталған емес. Бұл мінез
акцентуациясындығы адамдардың көңіл -күйлері әрқашан жоғары, психикалық
белсенділік, бастаған істі аяғына дейін жеткізбеу қасиеттері сай.
6. Дистимді тип (Т) – керісінше, төмен көңіл-күймен, өмірдің қараңғы
жақтарына көп көңіл бөледі. Бала оянғанда жылап тұрады, ал ересек жаста
өмірдің жақсы жақтарын қабылдамайды, қоршағандардың неодекватты кінә
сезімдерін тудырып, соған байланысты топта жоғары статусы болмайды.
Бұл мінез акцентуациясындағы адамдар көбінесе көңілсіз болып келеді,
депрессияға көп ұшырайды. Ішкі дүниесіне көп үңіле қарайтын тұлғалар.
7. Қауіпті – қорқақ тип (Т) — қоқақ, тіпті өмірдің қиын емес
тапсырмаларымен байланысты болғанда да үнемі қауіпті сезінеді.
8. Циклотимді тип (Т) – жоғарыда көрсетілген екі типтің кемшіліктерін
біріктіреді. Тұлғаның потологиялық дамуында моникалды-депрессивті психозға
әкеледі. Бұл мінез акцентуациясындағы адамдардың көңіл-күйлері әрқашан
қуаныштан мұнаюға дейін толқып отырады.
9. Эмотивті тип (Т) – сезімдерімен өмір сүреді, барлық эмоционалды
күйдің диапазонын қобалжиды, басқа адамдардың көңіл-күйін тез қабылдайды.
10. Аффективті – экзальтировты тип (Т) – нәзік және әсершіл адамдар,
шындық өмірді иллюзорлы әлемге ауыстырады.
11. Конформды мінез акцентуациясы - бұл мінез акцентуациясындағы
адамдар өзгелердің көзқарастарына тәуелді болып келеді. Олардың айтқанынан
шыға алмайды. Белсенділіктері жоқ және өздеріне сын көзбен қарай алмайтын
тұлғалар.
12. Шизоидті мінез акцентуациясы - бұл мінез акцентуациясындағы
адамдар өздірінің эмоционалдық салқындығымен және эмпатияның жоқтылығымен
мінезделеді.
Аталған белгілердің акцентуациясының әлсіз түрінде көрсетілген. Олардың
кейде пайдасы да бар. Мысалы истероидты акцентуациясы бар Адам публикалық
мамандыққа шизоидты акцентуация шығармашылық ойлауға және оригиналды шешім
қабылдауға, параноидты мінез-құлқының мақсаттылығында көрінеді.
К. Леонгард мінездің кейбір өмірге қиындық туғызатын сипаттарын ғана
көрсетті. К. Леонгард еңбегін Санкт – Петербург зерттеушісі Личко
толықтырды. Ол акцентуацияның 12 түрін көрсетті. Көбінесе К. Леонгард
классификациясын мінезі әлі қалыптаспаған жеткіншектермен жұмыс жасағанда
қолданады.
Белгілі MMPI тестінің авторлары С.Хатуэй және Дж.Маккинли мінез
акцентуацияның көрінуіне қолданған, невротикалық триаданың 3 шкаласын және
психикалық тетраданың 4 шкаласын бөліп көрсетті. Психопатия невротикалық
бұзылулардан 3 белгі бойынша ерекшеленеді (Ганнушкин бойынша):
1. Тоталды (яғни эмоционалды – аффективті, когнетивті сферасын және
мінез-құлқын қамтиды), сол уақытта неврозда локалды мінез болады (мысалы,
энурез, тұтығу, тиктар).
2. Психопатия уақыт бойынша тұрақты және ұзақ емделеді, (сол уақытта
невроздарда өзіндік емделулер болады немесе аяқ асты ремиссия болады).
3. Психопатияда әлеуметтік бейімделе алмаушылық, яғни өзіне деген
қатынасының критикалық бұзылулар, мінез-құлық нормасының бұзылуларын
сипаттайды, (бұл уақытта невротиктарда кінә сезімдерінің аса айқын
көрінуі).
Сондықтан да кейде психопат – бұл басқалармен араласу қиын болған адам,
ал невротик — өз-өзімен қиын болған адам.
Ф.Б.Березинаның невротикалық бұзылуларға берген классификациясы бойынша
3 түрін көрсетуге болады:
Депрессия – айқын мазасыздық, қоқыныш.
Ипохондрия – денсаулығы үшін тынышсыздық, мазасыздықтың соматизациясы.
Истерия – мазасыздық факторларының ығыстырылуы.
Психикалық бұзылулар келесі топтарды құрайды:
1 Әлеуметтік психопатия (мінез-құлықтағы қысым);
2 Параноялды синдром (аффект регидтілігі, қатып қалу, сандрау,
жабысқақтық);
3 Мазасыздық-фобиалық синдром, психоастения (шектеулі мінез-құлықтың,
мазасыздықтың шегеленуі);
4 Шизоидты синдром (мазасыздықтың аутизмы, бөлектену, психикалық
дистанцияның көбеюуі).
Мінез – динамикалық құбылыс, өзін әр түрлі көрсетеді. Әсірессе, жас
өспірімде. Біріншіден, акцентуация аффекттік реакцияларда көрінуі мүмкін.
Оның бірнеше түрлері бар:
1. Интрапунитивті (өзіне жарақат түсіру жолындағы аффект күші);
2. Экстрапунитивті (қоршағандарға агрессия жолымен аффект күші);
3. Импунитивті (аффектогендік жағдайдан ақылсыз қашу);
4. Демонстративті (аффект спектакльдан қуат алады).
Екіншіден, өтпелі психопотологиялық мінез-құлықтың бұзылуы. Оның
түрлері:
1. Делинквенттілік (ұсақ құқық бұзушылық);
2. Токсикоманикалық мінез-құлық;
3. Үйден қашу және қаңғыру;
4. Транзиторлы сексуалды девиация (ерте жыныстық өмір, жасөспірімдік
гомосексуалға өтуі).
Үшіншіден, акцентуация фонында психикалық бұзылулардың дамуы мүмкін.
А.Е.Личко акцентуацияның өзгерісінің динамикалық бағытын анықтап, оған
оның түрінен латентті түріне өтуді жатқызады, акцентуацияның шеткі
психопатияға және трансформациясының мазмұны жағынан өзіне ұқсас
акцентуацияның қосылуын көрсетеді (мысалы, гипертимдінің циклоидтыға
ауысуы).
Мінез өзінің орнығуын жеткіншек шақта аяқтайтын болғандықтан, оның
дамуына әсер ететін фактор – жанұялық тәрбие. Э.Г.Эйдемиллер және В.В,
Юстицкий ата-ана тәрбиесі стиліндегі кейбір бұрмалалар мен акцентуацияның
арасындағы байланысты анықтады.
Сонымен, гиперпротекцияға лайықты (бақылау жоғары және тыйым жоқ
болғанда) истероидты және гипертимді түрі дамиды, ал басыңқы гиперпротекций
жағдайында (жоғары бақылауда тыйым аса көп болса) психоастениктерде,
сензитивтілерде және астено-невротиктерде астеникалық сипат басым болады.
Ал гипертимділер ата-аналарынан босауға тырысады, үйден қашады. Эмоционалды
шеттету жағдайында ата -аналар жағынан эпилептоидты акцентуация
қалыптасады; ал алғашқы эмоционалды-лобилді фонында сензитивті немесе
астено -невротикалық акцентуацияда декомпенсация күшейеді, невротикалық
бұзылулардың тууын әкеледі. Жоғары моральды жауапкершілік психоастеникалық
акцентуацияның пайда болуын әкеледі. Қадағалаумашылық стилі (ата-аналар мен
баланың бақылауы, тыйым салулары, талаптары, қажеттіліктің қанағаттануы
осал болғанда) гипертимді акцентуацияның пайда болуын немесе конформды
акцентуацияның немесе баллада тұрақсыздықтың әлсіз психикалық қоймасына
әкеледі.
Азды –көпті қалыптасқан акцентуация осымен өзқ дамуын аяқтамайды.
Тұлғаның өмір сүру барысында акцентуация өзгеруі мүмкін. 25-30 жаста
психопатиялы адамдар психикалық тұрақтылық жағынан өзгереді, қалыпты
жағдайда еңбек етіп, өзінің психикалық сау еместігін көрсетпеуі де мүмкін
деп П. Б. Ганнушкин көрсеткен.
Әрбір жеке адамды толығымен мінездің бір түріне жатқызуға болмайтыны
түсінікті. Көбі араласқан типке жатады, олардың арасынан екі негізгі түрге:
аралық (эндогендік факторлармен шартталған, мысалы лабилді-циклоидты,
конформды-гипертимді) және амальгамды (бір типтің басқаның эндогенді
ядросына сипаттарын телу салдары ретінде қалыптастырушы). Мынадай құқықтық
сұрақ туады: табиғатта қалыпты мінезі бар адам өмір сүре ме? Қандай да
мінезді сипаттағанда психологтар психикалық тепе-теңдікті араластыра
отырып, қандай да бір айқын аспектіге топталады. Айталық, шын мәнінде
сезімдері, ойлары және әрекеттері толық тепе-теңдікте болатын адамдар
кездесе ме, онда бұл әр түрлі мінездің, индивидуалды түстің жойылуы емес
пе? – деп Рибо жазды. Сөйтіп мінезсіз адам теоретикалық ойлар болып
табылады, ал танымал психиатр П. Б. Ганнушкин сияқты адам акцентуациясы
өмір сүруі үмкін емес деп саналған.
MMPI сұрақтамасы және оның модификациялары арқылы жүргізілген мінездің
қалыптасуындағы тума және орта үлесін зерттеу, жеке акцентуация ретінде
дамуға деген психогенетикалық әсерлердің, сонымен қатар жалпы
көрсеткіштердің профильдердің жоқтығын көрсетті. Тек қана әлеуметтік
интроверсия шкаласы ғана өзгеше болып табылады. Генотиппен неғұрлым көп
байланысқан қарым-қатынас жағдайындағы мінез-құлық анықтайтын қасиеттер
тобы болып табылады.
Темперамент қасиеттеріндегі көптүрлілік даралық ерекшеліктер кешенін
тұтастай сипаттай алмайды. Адамдар арасындағы айырмашылықтардың
көптүрлілігі соншалық, олар өмірдің барлық қырларынан көрінеді. Адамдар тек
сырт бейнесімен ғана емес, күллі психикалық құрылымымен, яғни басқа адамдар
мен зеттаға қатысты әрекет-қылық мәнерімен, қарым-қатынасқа түсу
тәсілдерімен ерешеленеді. Әр адамның психикасы мен тұлғасына қайталанбастық
тән. Бұл адамның даралығын көрсетеді. Мінез – даралықтың негізгі құраушы
бөлігі.
Мінез сөзі өмірде және көркем әдебиетте кеңінен қолданылады. Басқа
адамдармен қатынаса отырып әр адам өз мінезі танытады және өзгенікін
бағалайды. Күнделікті өмірде қауым мінезді жақсы, жаман, ауыр,
жеңіл деп сипаттайды. Ара қатынасымыз бұзылған жағдайда, әдетте:
Мінезіміз келіспеді, - деп жауап береміз. Түрліше мінез иелері ұқсас
жағдайларда әр - түрлі ірекет етеді, күйзеледі. Егер біз келесі адамның
мінезін жетік білетін болсақ, онда бізге оның әрекеттерін түсіну де оңайға
соғады, ендеше, ол адаммен қатынасудың тиімді стильін таңдап, белгілі
жағдайлардағы әрекет - қылықтарын болжай аламыз.
Мінез ерекшеліктері жайлы білім мамандарды жұмысқа қабылдауда, жауапты
қызметке тағайындауда, бірлескен әрекетті орындауды тапсыруға байланысты
топтарға біріктіруде маңызды. Сонымен қатар, шиеденістерді шешуде, ұжымда
жағымды психолгиялық ахуалды орнатуда, қарым-қатынас тиімділігін арттыруда
мінез жайлы түсінік аса қажет.
Мінез туралы алғашқы ғылыми түсініктер ерте заманнан келеді, ол әр
адамның өзіндік адамгершілік қасиеттерінің мен ойларының боларын сипаттаған
Аристотельдің есімімен байланысты. Оның шәкірті, ежелгі грек философы
Теофраст (б.э.д. 372-287) адами ерекшеліктерді жүйелеп, оның 30 қасиетін
көрсеткен, мысалы: сайқал, жасапмаз, сөзшең, т.б. Теофраст өзінің
Этические характеры тракты арқылы ғылымға мінез (грек. сharacter –
қасиет, сапа) терминін енгізген. Кейіннен, француз жазушысы Ж. Лабрюйер
(1645-1696) ұзақ уақыт бойында зиялы қауымның қылықтарын бақылай келе,
мінездің мыңнан аса типтік қасиеттірін сипаттаған. Психологияның басты
мақсаты тұлға мен мінезді зерттеу деп есептеген А.Ф. Лазурский (1874-1917)
мінездің мәнін, құрылымын, типтерін және дамуын қарастыратын психология
ғылымының бір саласы – мінезнаманы жасады.
Бүгінгі күні мінез тұлғаның тұтастай көрінісі ретінде, зерттеу пәні
адамдар арасындағы даралық ерекшеліктер болыпп табылатын, дифференциалды
психологияда қарастырылады. Мінез дегеніміз адамның белгілі жағдаяттарда
жасайтын типтік әрекеттерін сипаттайтын тұрақты даралық ерекшеліктердің
бірлігі.
Темперамент тума факторларға, анатомо-физиологиялық ерекшеліктерге
және, ең бастысы, жүйке жүйесінің қасиеттеріне тәуелді болса, мінез адамның
заттық әлем және басқа адамдармен қатынасудың көптүрлі жүйесіне араласуына
қарай, әлеуметтенуі мен тәрбиесіне байланысты қалыптасады. Адам мінезі оның
шынайы өмірмен қатынасуына тәуелді қалыптасатындығы туралы теорияның
негізін В.Н. Мясищев пен Б.Г. Ананьев қалаған. Қатынас, алғашында, тек
нақты - эмоциональді деңгейде жүреді. Олар адамның күйзелістерін, шынайы
өмірді қабылдау ерекшеліктерін, сыртқы әсерлерге жауап қылықтарын
анықтайды. Адамдармен жағымды не жағымсыз қарым-қатынас тәжірибесі тұлғаның
сәйкесінше ішкі қатынастар жүйесін орнатады. Қайталанбалы эмоциональді
оңтайлы және кері әсерлер біртіндеп бекіп, тұрақты тұлғалық қасиетке, мінез
сапасына айналатын әлдеқайда ұзақ мерзімді психикалық күйге ұшыратады.
К.К. Платонов мінез сапаларының үш басты ерекшелігін анықтаған: олар
айқын көрінуі керек, басқа қасиеттерімен тығыз байланыста болуы тиіс және
әрекеттің әр түрінде жүйелі көрініп отыруы қажет.
Тұлға сипаты және мінез сапалары ұғымдары, көбінекей синонимдер
ретінде қолданыады, алайда оларды айыра білуіміз керек. Психологиялық
түсінік ретінде тұлға, өзінің бір ғана құраушы бөлігі болып табылатын,
мінезге қарағанда әлдеқайда ауқымды. Тұлғаның өзегі - қажеттілікті-
мотивациялық аймақ. Жетекші мотивтер, құндылықтар және мақсаттар тұлға
бағыттылығын анықтайды. Тұлға сипатының құрамына оның бағыттылығын
анықтайтын қасиеттері енеді. Өзінің басты құндылықтарына қол жеткізу үшін
адам түрліше мінез сапаларын таныта не оларды өзгерте алады. Сондықтан,
тұлға мінезге қарағанда әлдеқайда жоғары инстанция.
Адам өмірі қарым - қатынасқан адамдарымен, тәрбие алу жағдайларымен
ерекшеленеді. Сонымен қатар даралық дамудың табиғи алғышарттары да әр
түрлі. Сондықтан, әр адамда тек өзіне ғана тән, қайталанбас мінез бітістері
мен сапаларының бірлігі қалыптасады. Алайда, мінез даралық ерекшелік
көрсеткіші болуымен қоса, басқа адамдармен ортақ қырларымен танымал. Ұқсас
жағдайларда, бір ортада өмір сүретін адамдар үшін типтік мінез бітістері
тән. Мәселен, бұрынырақта еліміздегі адамдарға нұсқаумен жүру, енжарлық,
тәртіптілік тән болса, қазірде өзбетті, тәуелсіз, бастамашыл адамдар жиі
кезігеді. Осыған қоса, қоғамның әр мүшесі басқа нақты бір топтың мүшесі
болып табылады, ол: отбасы, оқу тобы, өндіріс ұжымы, түрліше ресми емес
топтар. Олардың әрқайсы адамның мінезінде өзіндік рең қалдырады. Мінездің
мәні - даралық және типтік ерекшеліктердің бірлігінде. Кез-келген қатынас
мінезқалыптастырушы болмайды, тек өмірлік маңызды қажеттіліктерді
қанағаттандырумен байланысты, материалды және рухани қажеттіліктермен
байланыстылары ғана. Ең алдымен бұл қоғамға, басқа адамдарға, еңбекке,
өзіне, заттарға қатынасы.
Қоғамға және өзге адамдарға қатынас адамгершілік қасиеттерді
қалыптастырады. Ізгіліктілік, шыншылдық, әділеттілік – адамгершілік дамудың
жоғары сатысын сипаттайды. Өзімшілдік, қатігездік, жалғандық, керісінше,
мінездегі адамгершіліктің таяздығына көрсеткіш. Басқа адамдармен қатынаста
коммуникативті қатынастар ерекше орын алады: мейірмандық, елгезектік,
сезімталдық, ашықтық, шыншылдық, сыпайылық. Мұндай мінез сапаларының иегері
түрліше жағдайларда тиімді қарым - қатынаста бола алады: отбасында,
жұмыста, әрәптестерімен, достарымен. Олар әлеуметтік - мәдени
айырмашылықтарға қатысты туындайтын психологиялық бөгеттерді, не қарым -
қатынас барысында пайда болған негативті сезімдерді, мысалы, сенімсіздік,
қызғаныш, жаратпаушылықты, оңай жеңеді.
Адамгершілік және коммуникативті мінез сапалары мұғалімдердің кәсіби
маңызды қасиеті болып табылады. Мұғалім үшін пәндік білім мен педагогикалық
дағдылары игеру қаншалықты маңызды болса, кәсіби мәнді мінез сападарын өз
бойында қалыптастыру да саншалықты мәнді. Адамның еңбекке қатынасынан
еңбексүйгіштік, жауапкершілік, тәртіптілік қалыптасады. Қарсылықтарды
жеңуден тұратын еңбек пен оқу әрекеті ерікті мінез сапаларының дамуын
қамтамасыз етеді, ол: мақсатқа бағыттылық, табандылық, өзбеттілік,
шыдамдылық.
Адамның өзіне деген қатынасы өзіндік таным құрылымында когнитивті,
эмоциональді, бағалаушы компоненті ретінде қалыптасады. Ерте балалық шақтан
бастап, бүкіл өмір бойы қоршаған адамдар баланың әрекет-қылықтарын бағалап
өтеді. Бұл қатынас адамның өз-өзіне деген ішкі психологиялық қатынасына,
мінез сапасына айналады. Балаға деген қатынас типінің басымдылығына қатысты
мінезде қарапайымдылық не масаттанушылық, өзіндік сыншылдық не өз-өзіне
сенімділік, намысшылдқ не бәсеңдік, өз-өзін бағалау немесе толымсыздық
сезімі пайда болады. Адамның заттарға қатынасы да аса маңызды. Нәресте
туғанынан басқа адамдардың еңбегімен жасалған заттарды қолданады. Жасы
өскен сайын баланың заттарға деген қажеттіліктері арта түседі. Заттар
дегеніміз - ойыншықтар, кітаптар, киімдер, ыдыстар, т.б. Осыдан біртіндеп
балада ұқыптылық, ашықтық не негативті қасиеттер жинақталады.
1.3 А. Ф. Лазурский еңбегіндегі мінез психологиясы
А.Ф. Лазурский формалды және мазмұнды мінездемелерді индивидуалдылықтың
бірегей шегінде байланыстыруға тырысып, былай деп жазған: идеалды
классификация мынадай болуы керек: яғни өздерінің типтерінің әрқайсысына
тек адамның субъективті ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қоса оның
дүниетаным мен әлеуметтік физиономиясын жатқызды, әрине бұлар адам
мінезімен байланыста болды. өзінің теориясының негізіне ол индивидті ортаға
белсенді бейімделу принципін ала отырып, классификациясына 2 негізді бөліп
көрсетті: психикалық деңгей және психикалық мазмұн. Психикалық деңгей
неғұрлым биік болса, соған байланысты белсенді және өнімді бейімделу
жүреді.
Психикалық даму деңгейінің тума сапасы ретінде адамның дарындылығы және
оның нервті психикалық қуатының қоры анықталады. Психикалық жоспарда
деңгейдің жоғарлау критерилері ретінде:
Іс-әрекет өнімділігі, көлемі, дифференциалдығы, адамның қызығушылығының
жан - жақтылығы;
Жекелеген психикалық құбылыстың күйі мен қарқындылығы;
Психикалық құбылыстың сапалылығы мен шарттылығы идеялық процестердің
сезімділіктен басымдылығы;
Психикалық элементтердің өсу координациясы және олардың арасындағы
байланыстың күшеюі алынады.
Сонымен, психикалық өмір деңгейін А.Ф.Лазурский жүйесінде тұлғаның
өзіндік актуализациясы, гуманистік бағыттылығы А.Маслоу мен Э.Шостромның
теорияларына жақындатады.
Психикалық өмір мазмұны жалпы табыстылықты анықтамайды. Бейімделу
тәсілдерін ортаның құбылыстарына берген жеке тұлға вариацияларында
көрінеді. А.Ф.Лазурский эндопсихика (негізгі психикалық және
психофизиологиялық функцияларды қоршайтын сезім, ес, зейін, ойлау, ерік,
жылдамдық және моторика күші тағы басқа). Эндопсихика жалпы “формальды-
динамикалық мінездеме” ұғымына жақын; ол комплекстер арқылы сипатталады
және тіршілік етеді және де тума биологиялық механизмдер негізінде
беріледі.
Экзопсихика тұлғаның сыртқы объектіліерге қатынасын (табиғатқа, адамға,
рухани қолайлыққа, адамның қзінің рухани өміріне және тағы басқа) қосады.
Экзопсихика біз көріп тұрғандай, заттық-мазмұндық мінездемелерге,
психикалық өмірге және орта әсерлеріне әсер етеді.
Эндо және экзопсихика өзара әрекеттеседі, шарттасады және эндосипаты
экзоның көрінуінің латентті кезеңінен актуалдығы өзгеруі мүмкін (мысалы
қабілеттер әрекетте көрінеді, ал мотив пен қызығушылық-бұл экзопсихикалық
сапа).
Әртүрлі даму кезеңдеріндегі эндо және экзопсихикалық комплекстердің
үйлесімділіктерін негізге ала отырып, А.Ф.Лазурский күрделі типология
құрастырды:
Эндопсихика
Эндо мен экзо ерекшеліктерінің үйлесімділігі
Экзопсихика
Сонымен, деңгейі жоғарлаған сайын рухани-дүниеге көзқарастың
ерекшеліктері артық, тұлғаның биологиялық фундаментінің әсері азаяды.
Бұл ой қазіргі психотерапияның рухани-бағдарына жақын және де ол
экстремалды жағдайда және күнделікті өмірде туатын тапсырманың ойдағыдай
шешілуінің жоғары идеалдың құндылығы мен қажеттілігін көрсетеді. Психикалық
өмірдің деңгейі өзгеруі мүмкін және тұлғаның әдепті бағаның критериі
А.Ф.Лазурский ойынша, өзінің тұрмыс деңгейін жоғарлататын субъект болу
керек (қазіргі психологияда тұлғалық өсу деп аталады).
Голланд психологтері Хейманс, Е.Вирсма және Р.ЛеСенна екі мың балаға
сауалнама көмегімен зерттеу жүргізіп, өздерінің типологиялық негізіне 3
психологиялық сипаттаманы, мінездің негізгі элементтері ретінде жатқызды.
Белсенділік – енжарлық іс-әрекеттің өмірдің барлық сферада көрінуін
сипаттайды. Сонымен қатар тапсырманы жылдам орындау немесе орындалуын
кейінге қалтыруын сипаттайды.
Эмоционалдылық – эмоционалсыздық болып жатқан оқиғаларға деген жауап
ретінеде эмоционалды реакцияларының көрінуінің жиілігі және күші.
Біріншілер – екіншілер адамның темпералды – энергетикалық реакциясын
көрсетеді, бір уақытта адамның өзінің уақытын құрастыру тәсілі және
психикалық күйдің тұтқырлығын қамтиды. “Біріншілер” өздерінің эмоциясын тез
көрсетеді, бірақ эффектілі және ізі тез жоғалады. Олар қазіргімен өмір
сүреді, көпке қабілетті, бірақ ұзақ уақыт күшті емес, күтпегенді сүйеді
және ұзақ уақыттық жоспарлар құруға қабілетті емес. “Екіншілер” бірінші
әлсіз реакция көрсетеді, содан соң тітіркендіргішке жетіп, күші артып,
эффект ұзақ уақытқа сақталады. Олар мардымсыз жағдайдың әсерінен көпке қуат
алады, табанды, ұзақ уақытқа жоспар құрып орындауға қабілетті.
Эмоционалды, белсенділік, біріншіекіншіліктің сапасын әртүрлі
комбинациялар арқылы 8 мінез типтерін құруға болады.
Сонымен, мінез тұлғаның әртүрлі жағдайлардағы тұрақсыздық,
теңсіздігінің мөлшерін анықтайды.
ІІ Индивидуалды құрылымдағы мінездің орны жайлы сипаттама
2.1 Мінез – адам сыны
Мінез — адамның тұрақты психикалық ерекшеліктерінің индивидуалды
қатынасы, берілген субъектінің белгілі бір өмір жағдайындағы мінез -
құлқына шартталған. Мінез тұлғаның әлеуметтік мінез - құлық
ерекшеліктерінде көрінетін, ең алдымен-мамандыққа, адамға және өзіне деген
қатынасынан көрінетін психикалық іс-әрекеттің өзіндік қалыптасуы.
Мінезді зерттеуде Теофраст пионер болып саналады. 18 ғасырда Европада
мінездің типологиясына көптеген зерттеулер жүргізілді, ал Дж.Ст.Милль жеке
ғылым ретінде этологияны бөліп көрсетті (өйткені Теофраст кезеңінде мінезді
этос деп санаған). Егер ескерсек, этика — бұл жақсылық пен жамандық туралы
ғылым, онда мінез — адамның өзіндік жауапкершілігінің өлшемін шектейді және
ашады, адамның басқара алатын қылықтарын анықтайды деген нұсқау алдық.
Қазіргі уақытта “мінез” ұғымы дискуссионды болып саналады. Кейбір
психологиялық ағымдарда бұл ұғымның өмір сүру құқығына мүлдем қарсы, ал
көпшілігінде шетел анықтамалар баспасында және зерттеулерде мүлдем алынып
тасталынған. Неге? Біріншіден, көптеген психологтердің ойынша, неғұрлым
мінездің өзіндік көрінулерін қосатын және зерттелген, мінез бен тұлғаны
жалпылай теңдестіру тенденциясы бақыланады. Екіншіден, феноменология
бойынша мінезді этикаға жатқызады және сонымен қатар оның психологиялық
жүйесіне қосу заңсыз болып саналады. Үшіншіден, жалпы өзіндік құбылыс
ретінде мінезді зерттеу мүмкіндігіне күдіктену білдіреді. “Кейіпкер”,
“тұлға” ағылшынша character деген мағына білдіреді.
Эго-психология өкілінің бірі Г.Олпорт: мінез-бұл бағаланатын тұлға, ал
тұлға-бағаланбайтын мінез, яғни адамға бағалаусыз қатынаста, оның мінезі
бақылай, өзгерте және дамыта алатынын өзіне шоғырландырады. Шынында да,
мінез тәрбиенің және өзіндік тәрбиенің әсерінен өзгереді, жеткіншек жаста
жалпы қырларында қалыптасады және адамның өмір бойында қалыптасады. Сөйтіп,
мінез темпераментке қарағанда этикалық бағаға жатуы мүмкін.
Кеңестік психологияда “мінез қаңқасын” әрекетке тұрақтылықтың
принципиалдылықтың, тұлға мен интеллектің өзара қатынасының, өмірлік
мақсаттың бар болуы-ерікті құрайды деп үнемі ерекшеленеді. Шетелде,
мінездің элементінескере отырып, өзіндік бақылау және өзіндік
қалыптастырушыға синоним ретінде кейде “Мен Күші”, “Жоғары Мен Күші”
ұғымдарын қолданады. Егер мінез және тұлға құбылыстары арасындағы
бөлімдерді анықтау әр дайын мүмкін болмаса, онда мінез және темпераментті
бөлу одан да қиын. В.Кречмер келесі дефинициялармен қолданды. Темперамент-
бұл психофизиологиялық ағымдардың тума ерекшеліктері (олардың қозғалыстары,
инерттігі, қызу тағы басқа). Мінез-бұл адамның өзіне, қоршаған адамға,
әлемге деген қарым-қатынастың тұрақты ерекшелігі.
А.Г.Ковалев және В.Н.Мясищев индивидуалды зерттеу жолын 4 топқа бөлді:
Мінез бен темпераментті теңдестіру
Олардың арасында антагонистикалық қарым-қатынас орнайды
Темперамент мінездің элементі болып табылады
Темперамент мінездің табиғи негізі болып саналады
Соңғы позиция зерттеуге жақын, отандық ғылымдардың қабырғаларында пайда
болған.Мұнда темперамент пен мінез бір-бірімен өзара шартталған.
Темперамент жалғыз өзі мінезді анықтамайды. Табиғи темперамент негізіндегі
өмірлік әсер, тәрбие және оқыту жүйке жүйесінің қасиеттері, генетикалық
бағдармалар өзіндік өзін қалдырыды.Бірақ оның темпераменттен ерекшілігі, ол
тұрақтылыққа, тоталдылыққа ие және мінез-құлықтың формалды ерекшеліктерін
бейнелейді, мінез әрқашан және барлығында көрінбейді.
Мінездің басқа психологиялық категориялар арасынан позициялық 2 тәсілін
бөліп көрсетуге болады. Бірінші жол, Кеңестік психологияда артық көрінген
болып табылады. Мінездің темпераментпен байланысын үзбей, мінезді тұлғаның
мазмұнды және рухани дүниеге көзқарастың сапасына жатқызады. Екінші жол,
психикалық сау еместікке, тәуелділікке және тіпті, потологиялық дамуға
әкелу бағыты ретінде сипаттайды. Сонымен, тұлға дамуының биік шыңы мен
төменге қарай көрсету жолы сияқты қабылдайды.
Егер темперамент тұлғаның мазмұнды жағын анықтай алмаса, ал мінез нақты
соларды, яғнм қалау, белгілі бір қатынастар және психикалық сау еместікті
сипаттайды. Б.Г.Ананьев кез келген мінез сипаты тұлғаның қандайда бір
қоршаған өмірге деген көзқарасын, олардың ішінде:
Табиғат, қоғам және қоғамдық идеялар (идеология)
Еңбек-адам өмір сүруінің тәсілі
Индивидтің басқа адамдармен қоғамдық байланысы
Өзіндік әрекет және адамның тұлғалығы.
Мінездің әртүрлі мәнділігі жағымды - жағымсыз сөздермен ғана емес, адам
бет - әлпетінің қилы құбылысы, дене мүшелерінің сыпайы не ебедейсіз ерсі
қимыл-қозғалысы, сондай - ақ ашық, жайдары немесе түнерген, сазарған
үнсіздік арқылы да түсініледі. Бұл да бір сырбаз ерекшелік.
Ақылға негізделген мінез оралымды, икемді, иі жұмсақ, іс-әрекеттің
игілігіне себепші. Жақсылыққа бастамашы, “әттеген - айға” жол кесуші.
Тіршіліктегі ұсақ - түйек кемшіліктерді байқатпайды, аңғарылса жуып-шаяды.
Өзара қарым-қатынаста, аралас-құраласта әлде қалай тоңазыған көңілдің
қырауын жібітеді. Өшіккен дау-дамайды басады. Төнген қатердің бетін
қайырады, арандатпайды, асқындырмайды.
Адамның қадір-қасиеті, көпшілік жағдайда, мінез-құлқына қарай
бағаланады. Талай-тағдырға да оңды-солды әсер етеді. Келісті мінез өмір
кеңістігінің төріне шығарады, теріскейлігі қазан-ошақ басынан асырмайды.
Демек, мінезді еркінсітпей, әманда, ақылға жүгіндіру ләзім.
Әбден қалыптасқан және өмір қалпына үйлесімділік тапқан мінез-құлық
“адамның екінші табиғаты – әдетке” айналады. Ол, жинақтап айтқанда,
күнделікті тіршіліктегі жөн-жосық, жол-жоралғы. Тұрмыстық қағидалы дағды.
Үйреншікті тәртіп. Ұлттық негізді тәлім-тәрбие тәжірибелері.
Көркем мінез – адамның эстетикалық-этикалық сәні мен мәні. Бұл ретте
әдептілікті, ұяттылықты, намыстылықты және маңғаздықты ерекше атаған жөн.
Қазақ халқының әдеп-қалпы көшпенділер мәдениетінің, салт-дәстүрінің уақыт
ілгері жылжыған сайын кезеңімен өзгерген, әр дәуірде, әр қоғамдық құрылымда
өмір елегінде екшеліп, талғамына сай сұрыпталып, ұлттық сипатын сақтай
отырып жетілдірілген мінез-құлықтың ақ адал үлгісі.
Әдеп – мінездің анасы. Дүниедегі игіліктің, имандылықтың баршасы
анадан, ана киесі мен қасиетінен бастау алып тарайтыны сияқты, рухани мінез
әдептен, әдептіліктен өрбиді.
Әдептілік – ана сүтімен санаға сіңетін уыз мінез. Адамның есі
кіргеннен, жастайынан даритын, ешкімнің ақыл-кеңесіне зәрусіз, жамандықтан
ада табиғи қасиет. Мәдениеттіліктің, зиялылықтың, сыйластықтың,
қадірлестіліктің шаршы төрі. Ең алдымен туған халқына, ұстанған дініне,
ұлттық діліне құрмет. Кісіліктің көркі, этикалық нұсқасы, әсемдік өрнегі,
адамның асқақ абыройы.
Педагогикалық ғылымда мәдениетке негізделген гуманистік әдептілік,
қоғамдық мәнді демократиялық әдептілік және рухани бағыттағы діни әдептілік
атаулы үш тармақты қисын бар. Бәрі өркениеттілікке, ағартушылыққа,
руханияттыққа жол ашады. Дәйектемесі ғылымға негізделген көп тінді және
әлемдік ауқымды болса да, біздің ұлттық мәдени, ахлақ әдептілігімізге
сабақтас дерлік. Ол туралы әңгіме бөлек.
Әдептіліктің бір үлгісі биязы сыпайылық. Өмір қалпының тәлімді
қарапайымдылығы. “Сары майдан қыл суырған” тазалық, пәктік. “Сыры кетсе де,
сыны кетпес” сұлу сәнділік. Жан жаралар, бет жыртар бөгде сөзсіз “біз,
сіз”. Шашау шығармас сыр түйінділігі, ілтипаттық, тәртіптілік, құрметтілік.
Көптің ортасынан орын тисе, төрге өңмендеп өрмелемес инабаттық. Үлкенге
ізет, кішіні өмір шыңына шығарар ұлағаттық. Қатар-құрбыны оқшауламас,
алаламас кеңпейілдік. Ұлықтықты армандамас сырлы кішілік. Барға қанағат,
жоққа апшымас жайсаңдық. Жұпынылықты кемшін көрмеу, көңіл көзін суалтпау.
Айтыс-тартыстан аулақ, астамшылыққа аяқ баспас адалдық.
Сыпайылықтың қазақы бір танымы, негізінен қыз-келіншектерге тән иба,
ибалық. Кейбіреулер ойлағандай, бет моншағы төгілген ұяңдық, жасықтық,
жалған ұялшақтық емес, өзін де, өзгені де қадірлей білер көргенділік. Ерен
ұстамдылық, иманжүзділік, жылы лебіздік. Ишаратты түсіністік, келеңсіздікті
жатырқау. Ұлттық таза ғұрыптылықтың, әдептіліктің және көркем мінезділіктің
ерекше үйлесімділігі.
Ұят, ұяттық – арлы мінез. Адамның ойына, бойына, болмысына лайықсыз,
адамгершілікке жат, ар-ождан нормаларына сыйымсыз, әдеп тінін сөккен
зымияндықтан бұрқанған, сыртқа теппей, ішкі жан-жүйе ұшынатын нәзік
сезімнің күйзелісі. Ұлы ойшыл Абай ұятқа екі түрлі мән берген. “Надандық
ұят, – деген ғұлама, – жас баланың сөз айтуға ұялатыны сияқты ақылы қысқа,
өрісі тар, ойы таяз жанның ұялмайтын нәрсеге ұялуы. Шын ұят-абыройға,
шариғатқа теріс, ақылға сыйымсыз сөлекет қылықтан ұялу. Бұл тек есті адамға
тән қасиет. Ал біріншісі өзі істеген қатеден, нәпсіге еріп қылған қылығынан
ұялу”.
Данышпан Абайдың уәжіне тереңірек ой жүгіртсек, шын ұят дегеніміз,
саналы адамның өз мінез-құлқына, іс-әрекетіне сыни қараудан туындайтын
намысты сезім тебіренісі және соның әсерінен булыққан жан-дүние толғанысы.
Анайылыққа қарсы серпін. Аламандықтан, көлгірсуден, дүниеқоңыздықтан
безіну. Өз қылығының жосықсыздығынан, ерсілігінен жиіркену. Әбестілігін
жазғырар халықтың налалы назарынан қаймығу. Ел, жұрт алдында азаматтық
жауапкершілігін сезініп, жұғымсыз әрекеттерінен торығу, өзін-өзі айыптау.
Надандық ұят – жаны жалған жанның ұялғансып, қысылып, қымтырылған түр
танытып сызылып, тәлімсіп қылымсуы. Беті бүлк етпей көз ойнату, сырт айнала
беріп мысқылды кейіпте мырс-мырс күлу. Бұл жалған, надандық ұяттың
жымысқыланып, ашықтан ашық ұятсыздануы.
Ұят адамның рухани өміріндегі реттеуші күш. Ағаттықтан қорған,
ізеттікке пана. Оғаштыққа жол бермес тежеу. Опықты іс-әрекетке бөгеу. Ақтық
пен сақтықтың жоқшысы. Имандылықтың қабы.
Ұялу мен ұялту қосақты ұғым. Бірі ішкі әсердің қысымы, екіншісі сыртқы
әсердің дүмпуі. Ұялу аңғарымсыздықтан, аңғалдықтан, қызбалықтан қозған ерсі
әрекет салдары. Опық мінезі, анайы сөзі, арға тиер орынсыз әзіл-қалжыңы,
уәдеден тайқуы үшін өзінен-өзі ұялу. Бұл ретте арлы кісі ұятына кешірім
сұрап, қайталанбауына бекінеді.
Ұялту – ұлт қағидасын бұзған, әдептен аттаған, қоғамдық ортада тұрпайы
мінез-құлық танытқан, кісі намысын қорлаған, жала жапқан, жалған сөйлеп
өсек таратқан, сыпайылық шеңбердің шегінен шыққан, соның бәрін жөн көріп,
қатесін мойындамаған адамды жанашыр жолдастарының, ағайын-туыстарының
сыпайы сөздермен сипай қамшылап, қылған қылығының өрескелдігін,
жағымсыздығын түсіндіріп, бір жағынан арын, намысын қыздырып, екінші
жағынан мұқатпай, айыбын бетіне басып, тәубаға келтіріп ұялту. Кеңеске
ұйып, ақылға көнген адам өкінеді, қапаланады, ұятсыздығын кешірудің амалын,
ұятқа тасаланудың жолын іздейді.
Ұятсыздық адамға опа бермес жамандық. Тек ұятты кісі сиятты.
Намыс-мінездің айбыны. Адами кие мен қасиетке шаң жуытпас, кір
жұқтырмас қайсарлық. Абыройға дақ түсіртпес өжеттілік. Адам құқы мен
еркіндігінің оққағары, берік бақаны, тапжылмас тірегі. Шайпау, сумаң сөзге
қытым. Кісілік құндылықтардың сақтық қоры. Өмір мәнділігінің өзегі.
Өктемдіктен араша. Жосықсыздыққа айбар, осалдыққа жігер. Адамгершілік соты,
әрі айыптаушысы, әрі қорғаушысы. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz