Мақта шаруашылығы және оның облыс экономикасындағы орны
Кіріспе
I. Негізгі бөлім
1.1. Мақта шаруашылығы және оның облыс экономикасындағы орны
1.2. Мақта шаруашылығының экономикалық.әлеуметтік мәселелері
1.3. Мақта шаруашылығының болашақта дамуының проблемалары
Қорытынды
II. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I. Негізгі бөлім
1.1. Мақта шаруашылығы және оның облыс экономикасындағы орны
1.2. Мақта шаруашылығының экономикалық.әлеуметтік мәселелері
1.3. Мақта шаруашылығының болашақта дамуының проблемалары
Қорытынды
II. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасыеың Президенті Н.Ә. Назарбаев 2012 жылдың қаңтар айында Парламент палаталарының біріккен отырысында «Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауын жариялады. Жолдауда «Халықтың жағдайы жақсармай, Қазақстанның жағдайы жақсармайды», деп атап көрсетті. Осы мәселені шешу үшін он бағыт белгілеп, оны жауапты мекемелерге жеке-жеке тапсырды. Аталған он бағыттың ішінде ауылшаруашылығын дамыту да бар. Ауылдың жағдайын түзейтін осы бағыт. Оны ойдағыдай орындау үшін мемлекеттің әрбір құрылымы өз деңгейінде жұмыс істеуі керек. Біздің Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты сол құрылымдардың бір бөлшегі екенімізді сезіне отырып, нақты, нәтижелі іспен айналысып келеміз.
Соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында тек қана мақта емес, басқа да ауыл-шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмендегені сезілді.
Мақта дақылының өнімділігін көтеру үшін Үкімет және ауыл-шаруашылығы министрлігі тарапынан тұрақты түрде мемлекеттік қолдау көрсетіліп келеді. Атап айтқанда 2006 жылы мақта шикізатын өндіру саласына 3 млрд. 243 млн. теңге бөлінді. Бұл қаржы мақталықтың әрбір гектарына 16,1 мың теңгеден келді. 2012 жылы бұл қаржының көлемі 6 млрд. 992 млн. теңгеге жетіп, әр гектарға 48,2 мың теңгеден келді.
Мақта өндірісін мемлекеттік қолдау бағытында мынадай істер атқарылды. Өсімдікті мемлекет есебінен зиянкестерден қорғау 100 пайызға жетті. Тыңайтқыштар беру, өсімдікті уақтылы суару, жанар-жағармайдың бағасын арзандату, мақта шикізатын сатып алу және мақта талшығына, шикізатына сараптама жасау мәселелеріне мемлекет қамқорлық жасап келеді. Дегенмен, мақтаның өнімділігі оны мемлекет тарапынан қолдау дәрежесіне сай өсіп отырған жоқ. Кемшілікті қай жерден іздеу керек? Міне, осы сұраққа жауап табу үшін институт ғалымдары соңғы бес жылдан бері тыным таппай іздену үстінде келеді.
Мақта саласындағы соңғы бірнеше онжылдықтарға атқарылған ғылыми зерттеулерге талдау жасап, бір жүйеге түсірдік. Нәтиже ойдағыдай болды. Соңғы 35-40 жылда мақта өндірісінде Оңтүстік Қазақстан облысында сұртопырақты өңдеу технологиясының «шаршағанын» байқадық. Мен дұрыс айтып отырмын. Бұл құбылыс ғылымда «технологияның шаршауы» деп аталады. Өйткені, бір алқапта 35-40-50 жыл бойы бір дақылды ұдайы егіп, агротехнологияда жаңа өзгерістер, ауыспалы егіс болмаса, әрине, жер де, технология да шаршайды.
Институт ғалымдары 2008 жылдан бастап мақта өндіретін аудандарда болып, жердің бір метрге дейінгі қабатын тексерді. Топырақтың агрофизикалық, агрохимиялық қасиеттерінің нашарлағанын байқады.
Сүдігерді аударып айдаудың нәтижесінде топырақтың жоғарғы құнары қабаты 30-35 см тереңдікке түсіп кетеді. Қыста сумен шайылады. Ол төменгі пайдасыз қабаттарға кетеді және топырақтағы көмірқышқыл газдар (СО2) оттегімен қосылып жанады. Микроорганизмдердің зат алмасу жұмыстарын баяулатады.
Әсіресе, соңғы 20 жылда сүдігер 20-35 см тереңдікте жыртылды. 30-45 см соқа астындагы қабатта топырақтың 1,5 есе артық нығыздалғаны байқалды. Яғни, соқа астындағы 30-45 см қабаттағы топырақ жазда, қыста суару кезінде суды жай өткізеді. Осы тереңдікте гипстік қабат пайда болған және бұл қабаттан өсімдіктің тамыры өте алмайды. Физиологиялық мүмкіндіктері төмендейді, өсу, гүлдеу мүмкіндіктері төмендейді. Нәтижесінде өнім аз болады, өнімділік жылдан жылға азаяды.
Соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында тек қана мақта емес, басқа да ауыл-шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмендегені сезілді.
Мақта дақылының өнімділігін көтеру үшін Үкімет және ауыл-шаруашылығы министрлігі тарапынан тұрақты түрде мемлекеттік қолдау көрсетіліп келеді. Атап айтқанда 2006 жылы мақта шикізатын өндіру саласына 3 млрд. 243 млн. теңге бөлінді. Бұл қаржы мақталықтың әрбір гектарына 16,1 мың теңгеден келді. 2012 жылы бұл қаржының көлемі 6 млрд. 992 млн. теңгеге жетіп, әр гектарға 48,2 мың теңгеден келді.
Мақта өндірісін мемлекеттік қолдау бағытында мынадай істер атқарылды. Өсімдікті мемлекет есебінен зиянкестерден қорғау 100 пайызға жетті. Тыңайтқыштар беру, өсімдікті уақтылы суару, жанар-жағармайдың бағасын арзандату, мақта шикізатын сатып алу және мақта талшығына, шикізатына сараптама жасау мәселелеріне мемлекет қамқорлық жасап келеді. Дегенмен, мақтаның өнімділігі оны мемлекет тарапынан қолдау дәрежесіне сай өсіп отырған жоқ. Кемшілікті қай жерден іздеу керек? Міне, осы сұраққа жауап табу үшін институт ғалымдары соңғы бес жылдан бері тыным таппай іздену үстінде келеді.
Мақта саласындағы соңғы бірнеше онжылдықтарға атқарылған ғылыми зерттеулерге талдау жасап, бір жүйеге түсірдік. Нәтиже ойдағыдай болды. Соңғы 35-40 жылда мақта өндірісінде Оңтүстік Қазақстан облысында сұртопырақты өңдеу технологиясының «шаршағанын» байқадық. Мен дұрыс айтып отырмын. Бұл құбылыс ғылымда «технологияның шаршауы» деп аталады. Өйткені, бір алқапта 35-40-50 жыл бойы бір дақылды ұдайы егіп, агротехнологияда жаңа өзгерістер, ауыспалы егіс болмаса, әрине, жер де, технология да шаршайды.
Институт ғалымдары 2008 жылдан бастап мақта өндіретін аудандарда болып, жердің бір метрге дейінгі қабатын тексерді. Топырақтың агрофизикалық, агрохимиялық қасиеттерінің нашарлағанын байқады.
Сүдігерді аударып айдаудың нәтижесінде топырақтың жоғарғы құнары қабаты 30-35 см тереңдікке түсіп кетеді. Қыста сумен шайылады. Ол төменгі пайдасыз қабаттарға кетеді және топырақтағы көмірқышқыл газдар (СО2) оттегімен қосылып жанады. Микроорганизмдердің зат алмасу жұмыстарын баяулатады.
Әсіресе, соңғы 20 жылда сүдігер 20-35 см тереңдікте жыртылды. 30-45 см соқа астындагы қабатта топырақтың 1,5 есе артық нығыздалғаны байқалды. Яғни, соқа астындағы 30-45 см қабаттағы топырақ жазда, қыста суару кезінде суды жай өткізеді. Осы тереңдікте гипстік қабат пайда болған және бұл қабаттан өсімдіктің тамыры өте алмайды. Физиологиялық мүмкіндіктері төмендейді, өсу, гүлдеу мүмкіндіктері төмендейді. Нәтижесінде өнім аз болады, өнімділік жылдан жылға азаяды.
1. «Дала мен қала» газеті. 8қазан 2012жыл.
2. www.google.kz
3. «Ғасырлар тоғысында» Н.Ә.Назарбаев
2. www.google.kz
3. «Ғасырлар тоғысында» Н.Ә.Назарбаев
Жоспар
Кіріспе
I. Негізгі бөлім
1. Мақта шаруашылығы және оның облыс экономикасындағы орны
2. Мақта шаруашылығының экономикалық-әлеуметтік мәселелері
3. Мақта шаруашылығының болашақта дамуының проблемалары
Қорытынды
II. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасыеың Президенті Н.Ә. Назарбаев 2012 жылдың қаңтар
айында Парламент палаталарының біріккен отырысында Әлеуметтік -
экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан
халқына Жолдауын жариялады. Жолдауда Халықтың жағдайы жақсармай,
Қазақстанның жағдайы жақсармайды, деп атап көрсетті. Осы мәселені шешу
үшін он бағыт белгілеп, оны жауапты мекемелерге жеке-жеке тапсырды. Аталған
он бағыттың ішінде ауылшаруашылығын дамыту да бар. Ауылдың жағдайын
түзейтін осы бағыт. Оны ойдағыдай орындау үшін мемлекеттің әрбір құрылымы
өз деңгейінде жұмыс істеуі керек. Біздің Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институты сол құрылымдардың бір бөлшегі екенімізді сезіне отырып,
нақты, нәтижелі іспен айналысып келеміз.
Соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында тек қана мақта емес, басқа да
ауыл-шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмендегені сезілді.
1. Мақта шаруашылығы және оның облыс экономикасындағы орны
Мақта дақылының өнімділігін көтеру үшін Үкімет және ауыл-шаруашылығы
министрлігі тарапынан тұрақты түрде мемлекеттік қолдау көрсетіліп келеді.
Атап айтқанда 2006 жылы мақта шикізатын өндіру саласына 3 млрд. 243 млн.
теңге бөлінді. Бұл қаржы мақталықтың әрбір гектарына 16,1 мың теңгеден
келді. 2012 жылы бұл қаржының көлемі 6 млрд. 992 млн. теңгеге жетіп, әр
гектарға 48,2 мың теңгеден келді.
Мақта өндірісін мемлекеттік қолдау бағытында мынадай істер атқарылды.
Өсімдікті мемлекет есебінен зиянкестерден қорғау 100 пайызға жетті.
Тыңайтқыштар беру, өсімдікті уақтылы суару, жанар-жағармайдың бағасын
арзандату, мақта шикізатын сатып алу және мақта талшығына, шикізатына
сараптама жасау мәселелеріне мемлекет қамқорлық жасап келеді. Дегенмен,
мақтаның өнімділігі оны мемлекет тарапынан қолдау дәрежесіне сай өсіп
отырған жоқ. Кемшілікті қай жерден іздеу керек? Міне, осы сұраққа жауап
табу үшін институт ғалымдары соңғы бес жылдан бері тыным таппай іздену
үстінде келеді.
Мақта саласындағы соңғы бірнеше онжылдықтарға атқарылған ғылыми
зерттеулерге талдау жасап, бір жүйеге түсірдік. Нәтиже ойдағыдай болды.
Соңғы 35-40 жылда мақта өндірісінде Оңтүстік Қазақстан облысында
сұртопырақты өңдеу технологиясының шаршағанын байқадық. Мен дұрыс айтып
отырмын. Бұл құбылыс ғылымда технологияның шаршауы деп аталады. Өйткені,
бір алқапта 35-40-50 жыл бойы бір дақылды ұдайы егіп, агротехнологияда жаңа
өзгерістер, ауыспалы егіс болмаса, әрине, жер де, технология да шаршайды.
Институт ғалымдары 2008 жылдан бастап мақта өндіретін аудандарда болып,
жердің бір метрге дейінгі қабатын тексерді. Топырақтың агрофизикалық,
агрохимиялық қасиеттерінің нашарлағанын байқады.
Сүдігерді аударып айдаудың нәтижесінде топырақтың жоғарғы құнары қабаты
30-35 см тереңдікке түсіп кетеді. Қыста сумен шайылады. Ол төменгі пайдасыз
қабаттарға кетеді және топырақтағы көмірқышқыл газдар (СО2) оттегімен
қосылып жанады. Микроорганизмдердің зат алмасу жұмыстарын баяулатады.
Әсіресе, соңғы 20 жылда сүдігер 20-35 см тереңдікте жыртылды. 30-45 см
соқа астындагы қабатта топырақтың 1,5 есе артық нығыздалғаны байқалды.
Яғни, соқа астындағы 30-45 см қабаттағы топырақ жазда, қыста суару кезінде
суды жай өткізеді. Осы тереңдікте гипстік қабат пайда болған және бұл
қабаттан өсімдіктің тамыры өте алмайды. Физиологиялық мүмкіндіктері
төмендейді, өсу, гүлдеу мүмкіндіктері төмендейді. Нәтижесінде өнім аз
болады, өнімділік жылдан жылға азаяды.
Жоғарыда аталған мәселе соңгы кезде ауылшаруашылығы дақылдарының
өнімділігін арттыру мақсатында атқарылған барлық жұмыстың нәтижесін
төмендетіп келді.
- Ғалымдарымыз жерді күзде аударып айдамай, терең қопсыту тәсілін
ұсынды. Күзде мақтаны жинап болған соң өсімдік қалдықтарын майдалап,
алқапқа шашып тастау - топырақтың жоғарғы қабатының құнарлылығын
арттырады.
Терең қопсыту арнайы құралдармен 55-60 см тереңдікте 90 см аралықта
жүргізіледі. Нәтижесінде 30-45 см тереңдіктегі соқа астындағы қатты
нығыздалған қабатты бұзады. Сонан соң жердің дем алуы жақсарады, су-тұз
режімі, минералдардың қозғалуы реттеледі, топырақтың барлық қабаты едәуір
жұмсарып, агрофизикалық қасиеттері жақсарады. Өсімдіктің жақсы дамуына
барлық жағдай жасалады. Күзде әдеттегідей сор шаю жұмыстары жүргізіледі.
Көктемде жерді чизелдеу жұмысы (14-16 см тереңдікке қопсыту) жүргізілмей,
тек ылғал жабу үшін жерді тырмалау қажет. Содан соң дайындалған жерге тұқым
себіледі.
Оңтүстікте суармалы жерді аударып айдау үшін әрбір гектарға 10-11 мың
теңге төлеу қажет. Ал көктемде жерді чизелдеу - 5 мың теңге тұрады. Ал
терең қопсыту тәсілі 3 мың тецге, сонда шаруа әр гектардан орта есеппен 12-
13 мың теңге үнемдейді. Әр гектардан 30 пайыздан 50 пайызға дейін өнім-
ділік жоғарылайды. Яғни, біздің жүргізген тәжірибеміздің нәтижесінде бес
жылда өнімділік әр гектардан 32,5 центнерден 42,5 центнерге дейін көтерілді
және жердің жоғарғы қабатының құнарлығы артып, топырақтың су-тұз алмасуы
реттеліп, жылдан жылға өнімділік жоғарылап келеді.
Шаруалар бұл жаңалықты ыстық ықыласпен қолдай отырып өндіріске ендіруге
асығуда. Жақында Мақтаарал ауданында осы технологияны өндіріске ендіру
мақсатында шаруалардың, мамандардың қатысуымен практикалық семинар кеңес
өтті. Шаруалар терең қопсыту технологиясымен егіліп өсіп тұрған мақтаны
көріп, дән ризашылығын білдірді. Өз сөзінде Мақтаарал ауданыныц әкімі
С.Тұрбеков мырза 2012 жылы жаңа технология бойынша ауданда 5 мың гектардан
астам жерге мақта егілгенін, ал келешекте ұсынылып отырған технологияны
егістік жерге толық енгізуге мүмкіндік бар екенін, шаруалардың жаңа әдісті
өндіріске енгізуге ынталы екенін айтты.
Жаңа технология Мақтаарал ауданында мақта саласында өндіріске түгел
ендірілсе, 1 млрд. 140 мын теңге үнемделеді екен. Ал облыс бойынша 1 млрд.
750 млн. теңге үнемделеді. Әр гектардан қосымша 5 центнерден өнім жиналсын
дейік. Әр келі мақта шикізаты 90 теңгеден сатып алынған жағдайда 145 мың
гектар жерден 6,5 млрд. теңгеге қосымша өнім өндіріледі.
Міне, инновациялық жаңа технологияның тигізетін пайдасы осындай. Тек
мақта өндіру саласында 2 млрд. теңгеге жуық қаржы үнемделеді. 6,5 млрд.
теңгенің қосымша өнімі өндіріледі. Елбасының үстіміздегі жылдың қантар
айындағы Қазақстан халқына Жолдауын орындауға ғалымдарымыз осылай бетбұрыс
жасап отыр.
2000 жылға дейін Қазақстанда мақтаның отандық аудандастырылған сорттары
болмаған. Барлық мақталық алқаптарға Өзбекстанда шығарылған мақта сорттары
егіліп келген. Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының
селекционерлерінің қажырлы еңбегінің арқасында қысқа уакыт ішінде өзіміздің
жергілікті топырақ климат жағдайымызға бейімделген, ерте пісетін (112-117
кунде) сортаңдану мен ылғал жетіс-пеушілікке шыдамды, мол өнімді, сапасы
жағынан шетелдік орта талшықты мақта сорттарынан еш қалыспайтын, керісінше,
кейбір көрсеткіштері жағынан жоғары тұратын бәсекеге қабілетті 12 жаңа
мақта сорты шыға-рылды. Олардың алтауы (ПА-3031, ПА-3044, М-4005, М-4007, М-
4011 және Мырзашөл-80) аудандастырылды. Тоғыз сортқа авторлық куәлік, ал
мақтаның ПА-3031, ПА-3044, М-4005, М-4007 сорттарының селекциялық
жетістігіне Әділет министрлігі зияткерлік меншік құқығы комитетінен
инноваңиялық патент алынды. 2012 жылы аудандастырылған 6 отандық мақта
сорттары 120 мың гектар жерге егілуде. Бұл еліміздегі жалпы мақта
егістігінің 85,0 пайызынан астамын құрайды.
Ал сапа жағы жақсы. Біздің мақтаның бәсекеге қабілетті отандық сорттары
орта талшықтылардың ішінде жоғары көрсеткіштерге жетті. Талшықтың орташа
шығымы – 38,7-39,3 пайыз. Үзілу ұзындыгы – 26,1 км, беріктігі – 4,9гк,
микронейрі - 4,5, талшықтың ұзындығы – 34,1 мм құрады. Бұл көрсет-кіштер
көршілес өзбекстандық сорттармен салыстырғанда әлдеқайда жоғары.
Қазақ мақтасы қазір ғылыми-зерттеу жұмыстары, жаңа инновациялар, бәсекеге
қабілетті сорттар шығару, жоғары сапалы тұқымдар даярлау, басқа да мақта
өндірісіне қажетті жаңа технологиялар мәселелерінде ешкімге, ешқандай
мемлекетке тәуелді емес.
Халықаралық мақта консультативтік комитетінің мәлімдемесіне сәйкес
мақтаның өнімділігі бойынша дүниежүзілік рейтингте Қазақстан 1998-1999
жылдары 68 мақта өндіретін мемлекеттің арасында 24-25 орында болса, соңғы 2
жылда 15-16 орынға жоғарылады. Бұл өте жақсы көрсеткіш.
Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары дайындаған
мақтаның бәсекелестікке қабілетті жаңа отандық сорттарын, жаңадан жасалған
технологияларды, ұсыныстарды өндіріске оңтайлы ендіріп, Үкімет көрсетіп
отырған көмекті дер кезінде тиімді пайдаланса, шаруалардың гектар
өнімділігін 39-52 центнерге дейін жеткізуге толық мүмкіндіктері бар. Сонда
Қазақстан дүниежүзілік рейтингте 7-8 орынды иемдене алар еді.
Институт селекционерлері элиталық тұқымдық шаруашылықтар үшін жыл сайын
30 тонна элиталық, 12 тонна түпнұсқалық тұқымдық шит дайындайды. Өз
кезегінде Кетебай, Нысан, Тұран, Қараша, Нұралыжол сияқты тұқым
шаруашылықтары тұкымдық шитті көбейтіп, мақта шикізатын өндіруші
фермерлерге жеткізіп береді.
Соңгы жылдары талшық бағасы жоғарылады. Әлемде мақта өсірушілер көбейді.
Жалпы, дүниежүзінде 5-6 жыл бұрын 30,5-31,2 млн. гектарға мақта егілетін
болса, 2012 жылы егіс көлемі өткен жылғыдан 7 пайызға артып 33,6 млн.
гектарға жеткен. Мысалы, Бразилияда мақта егістігі 1 млн. гектарға көбейді;
Қытайда - 5-6 млн., Үндістанда 9 млн. гектарға мақта егіледі. Ал,
республикамызда 220 мың гектар жерге мақта шиті себіліп жүр. Бұл ғылыми
негізделген жүйеден екі есе артық. Әлемде өткен жылы өндірілген мақтаны
өңдеуші кәсіпорындар игере алмай жатыр. Өндірудің соңына өңдеуші
кәсіпорындар ілесе алмай қалды. Бірқатар фабрикалардың қаржылық жағдайы
қиындады. Кейбіреуі тоқтап қалды. Осыған байланысты мақтаның бағасы
ақырындап төмендей бастағаны байқалады. Ал бізде сонғы 2-3 жылда әлемде
мақта бағасының жоғарылауына байланысты әр гектардан алынатын ең төменгі 12-
13 центнердің өзі таза пайда беріп келді. Көпшілік мақта өндірушілер ылғи
солай бола береді деп ойлап, мақтаның агротехникасын ерескел бұзуға жол
берді. Нәтижесінде өнімділік күрт төмендеп, мақта плантациясы тиімсіз бола
бастады. Мақта агротехнологияда жіберілген қателікті кешірмейтін техникалық
дақыл.
Ғылыми негізделген жоба бойынша мақта егістігі облысымызда 120 мың
гектардың төңірегінде болып, өнімділік 35-38 центнерден кем болмауы керек.
Бұл көрсеткішке жетуге толық мүмкіндік бар. Мысалы, Мақтаарал ауданында
жалпы облыс бойынша 2011 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда өнім әр
гектардан 4 центнерден артық алынды. Осы бағытпен жұмыс әрі қарай жүргізіле
берсе, өнімділік те көтеріледі.
Мақта саласының экономикалық тиімсіздігі бүгінде осы салаға байланысы бар
әрбір жанұяның әлеуметтік жағдайына кері әсерін тигізіп отыр. Жергілікті
ауылшаруашылығы мекемелерінің басшылары, мамандары, ауыл-шаруашылығы
басқармаларының қызметкерлері мақта мәселесі тоңірегіндегі топталған
проблемаларды шешіп, өнімділікті жоғарылату, ол үшін мақта егетін диқан,
фермерлерге жаңа технологияларды үйретуді, сөйтіп саланы дамыгып,
экономиканы көтеруді ұйымдастыруы керек сияқты. Бір мысал келтірейік. Орта
есеппен әр жылы мақтаның 15-20 пайызын, кейбір жылдары 30-50 пайыз өнімді
зиянкес - мақта көбелегінің құрттары жеп кетеді. Институт ғалымдары әр жылы
дабыл қағып, семинар кеңестер өткізіп, мақта зиянкестері мен ауруларынан
құтылу жолдарын айтып жатады. Ал жер-гілікті азаматтар зиянкестен мемлекет
өзі қорғайды, ол үшін арнайы қаржы бөлінген деп, жайбарақат жүреді.
Зиянкеспен пайда болған кезде күреспейді. Зиянкестің алдын алу керек.
Көктемде зиянкестер қыстаған арық-атызды тазалап, арамшөпті өртеп жіберсе,
зиянкестің ең кем дегенде 25-30 пайызы жойылады. Яғни, көктемде оянбай
жатып-ақ жойылар еді. Ал зиянкестер шығып, мемлекет қаржы бөлген соң, оның
экономикалық тиімді-тиімсізіне қарамай, жүйесіз, қолы жеткен фермер улы
химикатты шаша салады. Нәтижесінде зиянкес тірі қалады, болмаса химикат
шашып болған соң пайда болады. Өнімнің 20-25 пайызын құрт жеп қояды.
Сөйтіп, Үкімет нашар химикат жіберді деп себепті басқа жақтан іздейтін
азаматтар да табылады. Мақтаарал ауданында 2011 жылы елімізде бірінші болып
ашылған зиянкестермен биологиялық тәсілмен күрес жүргізуге арналған Жетісай
қаласындағы биофабрика жұмысын бастады.
Міне, осындай кемшіліктер мақта дақылының барлық агротехникалық іс-шараны
орындау кезінде кездеседі. Осындай көзқарастың арқасында мақта саласы
тиімсіз болады. Ал Үкімет тарапынан мақта саласын дамыту үшін барлық жағдай
жасалып отыр. Дүниежүзіндегі 68-ден астам мақта өндіруші мемлекеттің
Халықаралық мақта консультативтік комитетінің мәліметі бойынша 13-і ғана
мақта өсіруге қолдау көрсетеді екен. Мемлекеттердің мақтаның әр гектарына
шаққанда қолдау ретінде бөлінетін қаржының көлемі бойынша 2011 жылы Қытай
(418 АҚШ доллары) бірінші, АҚШ (402 АҚШ доллары) екінші, Қазақстан (321 АҚШ
доллары) үшінші, Түркия (208 АҚШ доллары) төртінші, сондай-ақ Пәкістан
бесінші, Греция алтыншы, Австралия жетінші орында. Әр жылы мемлекеттік
қолдаудың көлемі экономикалық мүмкіндігіне қарай әртүрлі болып келеді.
Үкімет тарапынан мүмкіндік жаса-лып жатқан кезде мақта саласына бөлініп
жатқан қаржыға оңды нәтижелер-мен жауап берсек, бұл біздің еліміздің
экономикасын дамытуга қосқан үлесіміз болар еді.
Дегенмен, биыл мақта талшығын сатып алу бағасы төмендеу болып тұр.
Шикізатты тасымалдаушы портқа жеткізген жағдайда 1900 АҚШ долларының
төңірегінде болады деген болжам да бар. Мұны Халықаралық мақта
консультативтік комитеті айтып отыр. Егер осы болжам расқа айналса, мақта
өсірумен айналысу рентабельді болады деп есептейміз. Бірақ мұны уақыт
көрсетеді.
Қазір мақташылар өнімді жинаумен әлек. Ал келесі жылы
оңтүстікқазақстандық мақташылардың мақтаны қанша жерге егу керек, егеміз
бе, екпейміз бе? деп, дағдарысқа тап болатынын болжау қиын емес. Мақта
егілуі тиіс, бірақ ғылыми негізделген жобадан аспауы керек. Бұл осы
өңірдегі бірден-бір күнкөріс көзіне айналған, рентабельділігі жоғары сала.
Біз әлі де болса мақтаны терең өңдеген жағдайда қосымша жұмыс орын-дары
ашылатынына, қосымша қыруар табыс әкелетініне жете мән бермей келеміз.
Республикамызда өндірілетін 140-145 мың тонна мақта талшығын экспортка
шығарсақ, оны сатудан 205-210 млн. АҚШ доллары түседі, ал оны терең өңдеп,
дайын бұйым шығарып сатсақ, ол қаржы мақтаны шикізат күйінде сатқаннан 7
еседен астам ұлғаяды. Табыс 1,4 миллиардтан астам АҚШ долларын құрайды.
Мамандардың есебі бойынша елімізде өндірілген мақта талшығын тереңдетіп
өңдеу барысында бір мың тонна талшық 100-110 қосымша жұмыс орнын ашуға
мүмкіндік береді, яғни 10-12 мың қосымша жұмыс орны ашылады.
Сондықтан мақта өндірісі облысымыздағы суармалы егіншіліктің басты саласы
болып қала береді.
Бұл маңызды тақырып. Мақта өндірушілердің тым ұсақталып кеткені рас.
Ұсақталудың пайдадан гөрі зияны көбірек. Ұсақ қожалықтарға несие, су,
минералды тынайтқыш, зиянкестерге қарсы қолданылатын дәрі-дәрмек, жанар-
жағармай, тағы да басқа қажетті заттарды беру қиын. Оңайлықпен шешілмейді.
Әлі де талай қиындықтар туғызуы мүмкін. Негізі халықта бір қағида бар.
Қосылу үшін бірінші бөліну керек деген. Шынын айту керек, ұсақ
қожалықтарды ірілендіргенде ғана әлгі іс-шаралар орындалып, кластер
талабына сай келер еді. Әрине, біз диқандар қауымын бұл істерден тыс өмір
сүріп жатыр деп айта алмаймыз. Бұл жүйе ерте ме, кеш пе өндіріске енерін
іштей олар да мойындайтын сияқты. Бірақ көбі кешегі кеңшар кезіндегі бастап
кешкендерін қайталағысы келмейді. Шаруаның әзер қолы жеткен жекеменшігін
қайта ірілендіру көптің көңіліне дөп қонып кете алмай жатуы түсінікті.
Мәселен, жер көлемі 120-150 гектар және одан да көп шаруа қожалықтарында
әлгі қиындықтарды жеңу оңайлау. Оны мына мысалдан көруге болады. Биылғы
жылдың өзінде іріленген шаруашылықтар әр гектардан орта есеппен ұсақ
қожалықтарға қарағанда өнімді 5-7 центнерден артығырақ алуда. Түскен таза
пайда 3,5-4 есеге жоғары болды. Іріленген шаруашылықтар несімен ұтты?
Ауыспалы егіс жүйесін қайта қалпына келтіруі, мақтаның жаңа, бәсекеге
қабілетті, отандық сортын өндіріске ендіруі, ғылыми негізделген
агротехникалык іс-шараларды ойдағыдай орындауы игі ықпалын тигізді.
Қазіргі таңда ауылшаруашылық дақылдары өсірілетін алқаптар ауыспалы
егісті назардан тыс қалдырып қойды. Оның басты себебі - беліске түскен жер
ұсақ қожалықтарды құрайды. Екіншіден, жыл сайын мақта себілген соң, топырақ
құнарлылығы төмендеп барады. Сондықтан топырақтың құнарлылығын төмендетпей,
мақта өнімін ұлғайтуда ауыспалы егістің маңызы үлкен екені бәрімізге
белгілі.
Елімізде нарық қатынасына өту кезеңінде жекешелендіру саясатын жүргізу
барысында 1993-1995 жылдары үлкен агроқұрылымдардың жерлері, пай үлесіне
қарай ұсақ шаруа қожалықтарына таратылып берілді. Осының сал-дарынан
ауыспалы егіс кестелері бұзылды. Мұның соңы жердің агромелиоративтік
жағдайының нашарлауына, мақта өнімділігі мен сапасының төмендеуіне алып
келді. Бұл жағдайдан шығу үшін, институт ғалымдары ұсақ шаруа қожалықтарына
арналған нарық заманына сай, ауыспалы егістің жаңа кестелерін жасап
шығарды. Көпжылдық ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде тиімділігі
жоғары, бірнеше қысқа танапты егіс кестесі (3:3; 1:2, 3:4:1:2 және 2:1)
жасап шығарылды. Осы қарқынды ауыспалы егіс кестелерін өндіріске енгізіп
жұмыс атқарып жүрген фермерлер әр гектардан мақта өнімділігін 38-45
центнерге дейін жеткізін жүр.
Үкімет бұл жағдайды сараптай отырып, 2006 жылдан бастап шаруа
кожалықтарына берілетін жәрдемнің (субсидияның) көлемін бірнеше рет
көтерумен қатар, оны (субсидияны) тек қана жаңа су қорүнемдеу технология-
ларын қолданған шаруа қожалықтарына беру бағдарламасын жүзеге асырып
келеді. Бұл технологияның негізгі элементтерінің бірі ауыспалы егіс болып
есептеледі.
Оңтүстік Қазақстан облысы суармалы егіншілік жүйесі еркен жайған аймақ.
Облыста суармалы егіншілік жүйесін қалыптастыру топырақ және ауа райы
ерекшеліктеріне байланысты егін шаруашылығын, мақта шаруа-шылығын дамытуға,
әсіресе көкөніс есіруге, бау-бақша дақылдарын, жүзім, дәрілік өсімдіктер
және сапалы жемшеп қорын молайтуға мүмкіндік туғызады.
Мамандардың мәліметтері бойынша оңтүстікте 525,3 мың гектар суармалы жер
бар. Ал оның қолданыстағысы 435,2 мың гектар. Түрлі себептермен 83,5 мың
гектар суармалы жер пайдаланылмайды. Негізінен, оның ішінде тұздануға
байланысты 11,2 мың гектар, жерасты суының көтерілуіне байланысты 18,9 мың
гектар, су жетіспеуіне байланысты 15,4 мың гекгар және басқа түрлі
себептерге байланысты 37,4 мың гектар. Бұл былтырғы жылғы мәлімет.
Егер де бүгінге дейін пайдаланылмай келген 83,5 мың гектар суармалы жер
келешекте іске қосылса, аталған жерден алынатын азық-түлік 125-130 мың
адамның күнкөрісіне жарар еді.
Ал пайдаланылып жүрген 435 мың гектар суармалы жерден алынып жүрген
өнімнің диқандарды да, ауылшаруашылығы мамандарын да қанағаттандырмай
жүргені жасырын емес. Жекешелендіру барысында пайлық үлес, суармалы жер
телімін алған диқандар, Кеңес Одағы кезінде орын алған кемшіліктер, яғни
бірегей дақыл, түзданған, құнарлылығы төмен жер, істен шыққан тік дренажды
скважиналар, су жүйелері, қашыртқылар, ескі техника, жалпы үлкен
қиыншылыққа тап болды.
Мемлекет тарапынан ауылшаруашылығын қолдау үшін бөлініп жатқан қаржыға
лайық диқандар суармалы жерді тиімді пайдаланып, керекті дақылдарды егіп,
өнімділікті арттырып, азық-түлік проблемасын түпкілікті шешуге дайын ба?
Бұл сұрақ бізді, яғни ауыл-шаруашылығы саласындағы ғалымдарды қатты
ойландырады. Мәселені жергілікті әкімдердің ұйымдастыруымен ғылыми-зерттеу
институттары, су шаруашылығы, қайта өңдеу зауыттары, шаруа шаруашылықтары,
басқа да ауылшаруашылығына қызмет көрсететін мекемелердің басын біріктіре
отырып шешетін уақыт келді.
2. Мақта шаруашылығының экономикалық-әлеуметтік мәселелері
Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі А. Мырзахметов осы проблеманы қолға
ала отырып, облыстағы ғалымдарды жинап, ғылыми-практикалық конференция
өткізді. Конференцияда облыстың 2015 жылға дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I. Негізгі бөлім
1. Мақта шаруашылығы және оның облыс экономикасындағы орны
2. Мақта шаруашылығының экономикалық-әлеуметтік мәселелері
3. Мақта шаруашылығының болашақта дамуының проблемалары
Қорытынды
II. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазақстан Республикасыеың Президенті Н.Ә. Назарбаев 2012 жылдың қаңтар
айында Парламент палаталарының біріккен отырысында Әлеуметтік -
экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты атты Қазақстан
халқына Жолдауын жариялады. Жолдауда Халықтың жағдайы жақсармай,
Қазақстанның жағдайы жақсармайды, деп атап көрсетті. Осы мәселені шешу
үшін он бағыт белгілеп, оны жауапты мекемелерге жеке-жеке тапсырды. Аталған
он бағыттың ішінде ауылшаруашылығын дамыту да бар. Ауылдың жағдайын
түзейтін осы бағыт. Оны ойдағыдай орындау үшін мемлекеттің әрбір құрылымы
өз деңгейінде жұмыс істеуі керек. Біздің Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-
зерттеу институты сол құрылымдардың бір бөлшегі екенімізді сезіне отырып,
нақты, нәтижелі іспен айналысып келеміз.
Соңғы жылдары Оңтүстік Қазақстан облысында тек қана мақта емес, басқа да
ауыл-шаруашылығы дақылдарының өнімділігі төмендегені сезілді.
1. Мақта шаруашылығы және оның облыс экономикасындағы орны
Мақта дақылының өнімділігін көтеру үшін Үкімет және ауыл-шаруашылығы
министрлігі тарапынан тұрақты түрде мемлекеттік қолдау көрсетіліп келеді.
Атап айтқанда 2006 жылы мақта шикізатын өндіру саласына 3 млрд. 243 млн.
теңге бөлінді. Бұл қаржы мақталықтың әрбір гектарына 16,1 мың теңгеден
келді. 2012 жылы бұл қаржының көлемі 6 млрд. 992 млн. теңгеге жетіп, әр
гектарға 48,2 мың теңгеден келді.
Мақта өндірісін мемлекеттік қолдау бағытында мынадай істер атқарылды.
Өсімдікті мемлекет есебінен зиянкестерден қорғау 100 пайызға жетті.
Тыңайтқыштар беру, өсімдікті уақтылы суару, жанар-жағармайдың бағасын
арзандату, мақта шикізатын сатып алу және мақта талшығына, шикізатына
сараптама жасау мәселелеріне мемлекет қамқорлық жасап келеді. Дегенмен,
мақтаның өнімділігі оны мемлекет тарапынан қолдау дәрежесіне сай өсіп
отырған жоқ. Кемшілікті қай жерден іздеу керек? Міне, осы сұраққа жауап
табу үшін институт ғалымдары соңғы бес жылдан бері тыным таппай іздену
үстінде келеді.
Мақта саласындағы соңғы бірнеше онжылдықтарға атқарылған ғылыми
зерттеулерге талдау жасап, бір жүйеге түсірдік. Нәтиже ойдағыдай болды.
Соңғы 35-40 жылда мақта өндірісінде Оңтүстік Қазақстан облысында
сұртопырақты өңдеу технологиясының шаршағанын байқадық. Мен дұрыс айтып
отырмын. Бұл құбылыс ғылымда технологияның шаршауы деп аталады. Өйткені,
бір алқапта 35-40-50 жыл бойы бір дақылды ұдайы егіп, агротехнологияда жаңа
өзгерістер, ауыспалы егіс болмаса, әрине, жер де, технология да шаршайды.
Институт ғалымдары 2008 жылдан бастап мақта өндіретін аудандарда болып,
жердің бір метрге дейінгі қабатын тексерді. Топырақтың агрофизикалық,
агрохимиялық қасиеттерінің нашарлағанын байқады.
Сүдігерді аударып айдаудың нәтижесінде топырақтың жоғарғы құнары қабаты
30-35 см тереңдікке түсіп кетеді. Қыста сумен шайылады. Ол төменгі пайдасыз
қабаттарға кетеді және топырақтағы көмірқышқыл газдар (СО2) оттегімен
қосылып жанады. Микроорганизмдердің зат алмасу жұмыстарын баяулатады.
Әсіресе, соңғы 20 жылда сүдігер 20-35 см тереңдікте жыртылды. 30-45 см
соқа астындагы қабатта топырақтың 1,5 есе артық нығыздалғаны байқалды.
Яғни, соқа астындағы 30-45 см қабаттағы топырақ жазда, қыста суару кезінде
суды жай өткізеді. Осы тереңдікте гипстік қабат пайда болған және бұл
қабаттан өсімдіктің тамыры өте алмайды. Физиологиялық мүмкіндіктері
төмендейді, өсу, гүлдеу мүмкіндіктері төмендейді. Нәтижесінде өнім аз
болады, өнімділік жылдан жылға азаяды.
Жоғарыда аталған мәселе соңгы кезде ауылшаруашылығы дақылдарының
өнімділігін арттыру мақсатында атқарылған барлық жұмыстың нәтижесін
төмендетіп келді.
- Ғалымдарымыз жерді күзде аударып айдамай, терең қопсыту тәсілін
ұсынды. Күзде мақтаны жинап болған соң өсімдік қалдықтарын майдалап,
алқапқа шашып тастау - топырақтың жоғарғы қабатының құнарлылығын
арттырады.
Терең қопсыту арнайы құралдармен 55-60 см тереңдікте 90 см аралықта
жүргізіледі. Нәтижесінде 30-45 см тереңдіктегі соқа астындағы қатты
нығыздалған қабатты бұзады. Сонан соң жердің дем алуы жақсарады, су-тұз
режімі, минералдардың қозғалуы реттеледі, топырақтың барлық қабаты едәуір
жұмсарып, агрофизикалық қасиеттері жақсарады. Өсімдіктің жақсы дамуына
барлық жағдай жасалады. Күзде әдеттегідей сор шаю жұмыстары жүргізіледі.
Көктемде жерді чизелдеу жұмысы (14-16 см тереңдікке қопсыту) жүргізілмей,
тек ылғал жабу үшін жерді тырмалау қажет. Содан соң дайындалған жерге тұқым
себіледі.
Оңтүстікте суармалы жерді аударып айдау үшін әрбір гектарға 10-11 мың
теңге төлеу қажет. Ал көктемде жерді чизелдеу - 5 мың теңге тұрады. Ал
терең қопсыту тәсілі 3 мың тецге, сонда шаруа әр гектардан орта есеппен 12-
13 мың теңге үнемдейді. Әр гектардан 30 пайыздан 50 пайызға дейін өнім-
ділік жоғарылайды. Яғни, біздің жүргізген тәжірибеміздің нәтижесінде бес
жылда өнімділік әр гектардан 32,5 центнерден 42,5 центнерге дейін көтерілді
және жердің жоғарғы қабатының құнарлығы артып, топырақтың су-тұз алмасуы
реттеліп, жылдан жылға өнімділік жоғарылап келеді.
Шаруалар бұл жаңалықты ыстық ықыласпен қолдай отырып өндіріске ендіруге
асығуда. Жақында Мақтаарал ауданында осы технологияны өндіріске ендіру
мақсатында шаруалардың, мамандардың қатысуымен практикалық семинар кеңес
өтті. Шаруалар терең қопсыту технологиясымен егіліп өсіп тұрған мақтаны
көріп, дән ризашылығын білдірді. Өз сөзінде Мақтаарал ауданыныц әкімі
С.Тұрбеков мырза 2012 жылы жаңа технология бойынша ауданда 5 мың гектардан
астам жерге мақта егілгенін, ал келешекте ұсынылып отырған технологияны
егістік жерге толық енгізуге мүмкіндік бар екенін, шаруалардың жаңа әдісті
өндіріске енгізуге ынталы екенін айтты.
Жаңа технология Мақтаарал ауданында мақта саласында өндіріске түгел
ендірілсе, 1 млрд. 140 мын теңге үнемделеді екен. Ал облыс бойынша 1 млрд.
750 млн. теңге үнемделеді. Әр гектардан қосымша 5 центнерден өнім жиналсын
дейік. Әр келі мақта шикізаты 90 теңгеден сатып алынған жағдайда 145 мың
гектар жерден 6,5 млрд. теңгеге қосымша өнім өндіріледі.
Міне, инновациялық жаңа технологияның тигізетін пайдасы осындай. Тек
мақта өндіру саласында 2 млрд. теңгеге жуық қаржы үнемделеді. 6,5 млрд.
теңгенің қосымша өнімі өндіріледі. Елбасының үстіміздегі жылдың қантар
айындағы Қазақстан халқына Жолдауын орындауға ғалымдарымыз осылай бетбұрыс
жасап отыр.
2000 жылға дейін Қазақстанда мақтаның отандық аудандастырылған сорттары
болмаған. Барлық мақталық алқаптарға Өзбекстанда шығарылған мақта сорттары
егіліп келген. Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының
селекционерлерінің қажырлы еңбегінің арқасында қысқа уакыт ішінде өзіміздің
жергілікті топырақ климат жағдайымызға бейімделген, ерте пісетін (112-117
кунде) сортаңдану мен ылғал жетіс-пеушілікке шыдамды, мол өнімді, сапасы
жағынан шетелдік орта талшықты мақта сорттарынан еш қалыспайтын, керісінше,
кейбір көрсеткіштері жағынан жоғары тұратын бәсекеге қабілетті 12 жаңа
мақта сорты шыға-рылды. Олардың алтауы (ПА-3031, ПА-3044, М-4005, М-4007, М-
4011 және Мырзашөл-80) аудандастырылды. Тоғыз сортқа авторлық куәлік, ал
мақтаның ПА-3031, ПА-3044, М-4005, М-4007 сорттарының селекциялық
жетістігіне Әділет министрлігі зияткерлік меншік құқығы комитетінен
инноваңиялық патент алынды. 2012 жылы аудандастырылған 6 отандық мақта
сорттары 120 мың гектар жерге егілуде. Бұл еліміздегі жалпы мақта
егістігінің 85,0 пайызынан астамын құрайды.
Ал сапа жағы жақсы. Біздің мақтаның бәсекеге қабілетті отандық сорттары
орта талшықтылардың ішінде жоғары көрсеткіштерге жетті. Талшықтың орташа
шығымы – 38,7-39,3 пайыз. Үзілу ұзындыгы – 26,1 км, беріктігі – 4,9гк,
микронейрі - 4,5, талшықтың ұзындығы – 34,1 мм құрады. Бұл көрсет-кіштер
көршілес өзбекстандық сорттармен салыстырғанда әлдеқайда жоғары.
Қазақ мақтасы қазір ғылыми-зерттеу жұмыстары, жаңа инновациялар, бәсекеге
қабілетті сорттар шығару, жоғары сапалы тұқымдар даярлау, басқа да мақта
өндірісіне қажетті жаңа технологиялар мәселелерінде ешкімге, ешқандай
мемлекетке тәуелді емес.
Халықаралық мақта консультативтік комитетінің мәлімдемесіне сәйкес
мақтаның өнімділігі бойынша дүниежүзілік рейтингте Қазақстан 1998-1999
жылдары 68 мақта өндіретін мемлекеттің арасында 24-25 орында болса, соңғы 2
жылда 15-16 орынға жоғарылады. Бұл өте жақсы көрсеткіш.
Қазақ мақта шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының ғалымдары дайындаған
мақтаның бәсекелестікке қабілетті жаңа отандық сорттарын, жаңадан жасалған
технологияларды, ұсыныстарды өндіріске оңтайлы ендіріп, Үкімет көрсетіп
отырған көмекті дер кезінде тиімді пайдаланса, шаруалардың гектар
өнімділігін 39-52 центнерге дейін жеткізуге толық мүмкіндіктері бар. Сонда
Қазақстан дүниежүзілік рейтингте 7-8 орынды иемдене алар еді.
Институт селекционерлері элиталық тұқымдық шаруашылықтар үшін жыл сайын
30 тонна элиталық, 12 тонна түпнұсқалық тұқымдық шит дайындайды. Өз
кезегінде Кетебай, Нысан, Тұран, Қараша, Нұралыжол сияқты тұқым
шаруашылықтары тұкымдық шитті көбейтіп, мақта шикізатын өндіруші
фермерлерге жеткізіп береді.
Соңгы жылдары талшық бағасы жоғарылады. Әлемде мақта өсірушілер көбейді.
Жалпы, дүниежүзінде 5-6 жыл бұрын 30,5-31,2 млн. гектарға мақта егілетін
болса, 2012 жылы егіс көлемі өткен жылғыдан 7 пайызға артып 33,6 млн.
гектарға жеткен. Мысалы, Бразилияда мақта егістігі 1 млн. гектарға көбейді;
Қытайда - 5-6 млн., Үндістанда 9 млн. гектарға мақта егіледі. Ал,
республикамызда 220 мың гектар жерге мақта шиті себіліп жүр. Бұл ғылыми
негізделген жүйеден екі есе артық. Әлемде өткен жылы өндірілген мақтаны
өңдеуші кәсіпорындар игере алмай жатыр. Өндірудің соңына өңдеуші
кәсіпорындар ілесе алмай қалды. Бірқатар фабрикалардың қаржылық жағдайы
қиындады. Кейбіреуі тоқтап қалды. Осыған байланысты мақтаның бағасы
ақырындап төмендей бастағаны байқалады. Ал бізде сонғы 2-3 жылда әлемде
мақта бағасының жоғарылауына байланысты әр гектардан алынатын ең төменгі 12-
13 центнердің өзі таза пайда беріп келді. Көпшілік мақта өндірушілер ылғи
солай бола береді деп ойлап, мақтаның агротехникасын ерескел бұзуға жол
берді. Нәтижесінде өнімділік күрт төмендеп, мақта плантациясы тиімсіз бола
бастады. Мақта агротехнологияда жіберілген қателікті кешірмейтін техникалық
дақыл.
Ғылыми негізделген жоба бойынша мақта егістігі облысымызда 120 мың
гектардың төңірегінде болып, өнімділік 35-38 центнерден кем болмауы керек.
Бұл көрсеткішке жетуге толық мүмкіндік бар. Мысалы, Мақтаарал ауданында
жалпы облыс бойынша 2011 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда өнім әр
гектардан 4 центнерден артық алынды. Осы бағытпен жұмыс әрі қарай жүргізіле
берсе, өнімділік те көтеріледі.
Мақта саласының экономикалық тиімсіздігі бүгінде осы салаға байланысы бар
әрбір жанұяның әлеуметтік жағдайына кері әсерін тигізіп отыр. Жергілікті
ауылшаруашылығы мекемелерінің басшылары, мамандары, ауыл-шаруашылығы
басқармаларының қызметкерлері мақта мәселесі тоңірегіндегі топталған
проблемаларды шешіп, өнімділікті жоғарылату, ол үшін мақта егетін диқан,
фермерлерге жаңа технологияларды үйретуді, сөйтіп саланы дамыгып,
экономиканы көтеруді ұйымдастыруы керек сияқты. Бір мысал келтірейік. Орта
есеппен әр жылы мақтаның 15-20 пайызын, кейбір жылдары 30-50 пайыз өнімді
зиянкес - мақта көбелегінің құрттары жеп кетеді. Институт ғалымдары әр жылы
дабыл қағып, семинар кеңестер өткізіп, мақта зиянкестері мен ауруларынан
құтылу жолдарын айтып жатады. Ал жер-гілікті азаматтар зиянкестен мемлекет
өзі қорғайды, ол үшін арнайы қаржы бөлінген деп, жайбарақат жүреді.
Зиянкеспен пайда болған кезде күреспейді. Зиянкестің алдын алу керек.
Көктемде зиянкестер қыстаған арық-атызды тазалап, арамшөпті өртеп жіберсе,
зиянкестің ең кем дегенде 25-30 пайызы жойылады. Яғни, көктемде оянбай
жатып-ақ жойылар еді. Ал зиянкестер шығып, мемлекет қаржы бөлген соң, оның
экономикалық тиімді-тиімсізіне қарамай, жүйесіз, қолы жеткен фермер улы
химикатты шаша салады. Нәтижесінде зиянкес тірі қалады, болмаса химикат
шашып болған соң пайда болады. Өнімнің 20-25 пайызын құрт жеп қояды.
Сөйтіп, Үкімет нашар химикат жіберді деп себепті басқа жақтан іздейтін
азаматтар да табылады. Мақтаарал ауданында 2011 жылы елімізде бірінші болып
ашылған зиянкестермен биологиялық тәсілмен күрес жүргізуге арналған Жетісай
қаласындағы биофабрика жұмысын бастады.
Міне, осындай кемшіліктер мақта дақылының барлық агротехникалық іс-шараны
орындау кезінде кездеседі. Осындай көзқарастың арқасында мақта саласы
тиімсіз болады. Ал Үкімет тарапынан мақта саласын дамыту үшін барлық жағдай
жасалып отыр. Дүниежүзіндегі 68-ден астам мақта өндіруші мемлекеттің
Халықаралық мақта консультативтік комитетінің мәліметі бойынша 13-і ғана
мақта өсіруге қолдау көрсетеді екен. Мемлекеттердің мақтаның әр гектарына
шаққанда қолдау ретінде бөлінетін қаржының көлемі бойынша 2011 жылы Қытай
(418 АҚШ доллары) бірінші, АҚШ (402 АҚШ доллары) екінші, Қазақстан (321 АҚШ
доллары) үшінші, Түркия (208 АҚШ доллары) төртінші, сондай-ақ Пәкістан
бесінші, Греция алтыншы, Австралия жетінші орында. Әр жылы мемлекеттік
қолдаудың көлемі экономикалық мүмкіндігіне қарай әртүрлі болып келеді.
Үкімет тарапынан мүмкіндік жаса-лып жатқан кезде мақта саласына бөлініп
жатқан қаржыға оңды нәтижелер-мен жауап берсек, бұл біздің еліміздің
экономикасын дамытуга қосқан үлесіміз болар еді.
Дегенмен, биыл мақта талшығын сатып алу бағасы төмендеу болып тұр.
Шикізатты тасымалдаушы портқа жеткізген жағдайда 1900 АҚШ долларының
төңірегінде болады деген болжам да бар. Мұны Халықаралық мақта
консультативтік комитеті айтып отыр. Егер осы болжам расқа айналса, мақта
өсірумен айналысу рентабельді болады деп есептейміз. Бірақ мұны уақыт
көрсетеді.
Қазір мақташылар өнімді жинаумен әлек. Ал келесі жылы
оңтүстікқазақстандық мақташылардың мақтаны қанша жерге егу керек, егеміз
бе, екпейміз бе? деп, дағдарысқа тап болатынын болжау қиын емес. Мақта
егілуі тиіс, бірақ ғылыми негізделген жобадан аспауы керек. Бұл осы
өңірдегі бірден-бір күнкөріс көзіне айналған, рентабельділігі жоғары сала.
Біз әлі де болса мақтаны терең өңдеген жағдайда қосымша жұмыс орын-дары
ашылатынына, қосымша қыруар табыс әкелетініне жете мән бермей келеміз.
Республикамызда өндірілетін 140-145 мың тонна мақта талшығын экспортка
шығарсақ, оны сатудан 205-210 млн. АҚШ доллары түседі, ал оны терең өңдеп,
дайын бұйым шығарып сатсақ, ол қаржы мақтаны шикізат күйінде сатқаннан 7
еседен астам ұлғаяды. Табыс 1,4 миллиардтан астам АҚШ долларын құрайды.
Мамандардың есебі бойынша елімізде өндірілген мақта талшығын тереңдетіп
өңдеу барысында бір мың тонна талшық 100-110 қосымша жұмыс орнын ашуға
мүмкіндік береді, яғни 10-12 мың қосымша жұмыс орны ашылады.
Сондықтан мақта өндірісі облысымыздағы суармалы егіншіліктің басты саласы
болып қала береді.
Бұл маңызды тақырып. Мақта өндірушілердің тым ұсақталып кеткені рас.
Ұсақталудың пайдадан гөрі зияны көбірек. Ұсақ қожалықтарға несие, су,
минералды тынайтқыш, зиянкестерге қарсы қолданылатын дәрі-дәрмек, жанар-
жағармай, тағы да басқа қажетті заттарды беру қиын. Оңайлықпен шешілмейді.
Әлі де талай қиындықтар туғызуы мүмкін. Негізі халықта бір қағида бар.
Қосылу үшін бірінші бөліну керек деген. Шынын айту керек, ұсақ
қожалықтарды ірілендіргенде ғана әлгі іс-шаралар орындалып, кластер
талабына сай келер еді. Әрине, біз диқандар қауымын бұл істерден тыс өмір
сүріп жатыр деп айта алмаймыз. Бұл жүйе ерте ме, кеш пе өндіріске енерін
іштей олар да мойындайтын сияқты. Бірақ көбі кешегі кеңшар кезіндегі бастап
кешкендерін қайталағысы келмейді. Шаруаның әзер қолы жеткен жекеменшігін
қайта ірілендіру көптің көңіліне дөп қонып кете алмай жатуы түсінікті.
Мәселен, жер көлемі 120-150 гектар және одан да көп шаруа қожалықтарында
әлгі қиындықтарды жеңу оңайлау. Оны мына мысалдан көруге болады. Биылғы
жылдың өзінде іріленген шаруашылықтар әр гектардан орта есеппен ұсақ
қожалықтарға қарағанда өнімді 5-7 центнерден артығырақ алуда. Түскен таза
пайда 3,5-4 есеге жоғары болды. Іріленген шаруашылықтар несімен ұтты?
Ауыспалы егіс жүйесін қайта қалпына келтіруі, мақтаның жаңа, бәсекеге
қабілетті, отандық сортын өндіріске ендіруі, ғылыми негізделген
агротехникалык іс-шараларды ойдағыдай орындауы игі ықпалын тигізді.
Қазіргі таңда ауылшаруашылық дақылдары өсірілетін алқаптар ауыспалы
егісті назардан тыс қалдырып қойды. Оның басты себебі - беліске түскен жер
ұсақ қожалықтарды құрайды. Екіншіден, жыл сайын мақта себілген соң, топырақ
құнарлылығы төмендеп барады. Сондықтан топырақтың құнарлылығын төмендетпей,
мақта өнімін ұлғайтуда ауыспалы егістің маңызы үлкен екені бәрімізге
белгілі.
Елімізде нарық қатынасына өту кезеңінде жекешелендіру саясатын жүргізу
барысында 1993-1995 жылдары үлкен агроқұрылымдардың жерлері, пай үлесіне
қарай ұсақ шаруа қожалықтарына таратылып берілді. Осының сал-дарынан
ауыспалы егіс кестелері бұзылды. Мұның соңы жердің агромелиоративтік
жағдайының нашарлауына, мақта өнімділігі мен сапасының төмендеуіне алып
келді. Бұл жағдайдан шығу үшін, институт ғалымдары ұсақ шаруа қожалықтарына
арналған нарық заманына сай, ауыспалы егістің жаңа кестелерін жасап
шығарды. Көпжылдық ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде тиімділігі
жоғары, бірнеше қысқа танапты егіс кестесі (3:3; 1:2, 3:4:1:2 және 2:1)
жасап шығарылды. Осы қарқынды ауыспалы егіс кестелерін өндіріске енгізіп
жұмыс атқарып жүрген фермерлер әр гектардан мақта өнімділігін 38-45
центнерге дейін жеткізін жүр.
Үкімет бұл жағдайды сараптай отырып, 2006 жылдан бастап шаруа
кожалықтарына берілетін жәрдемнің (субсидияның) көлемін бірнеше рет
көтерумен қатар, оны (субсидияны) тек қана жаңа су қорүнемдеу технология-
ларын қолданған шаруа қожалықтарына беру бағдарламасын жүзеге асырып
келеді. Бұл технологияның негізгі элементтерінің бірі ауыспалы егіс болып
есептеледі.
Оңтүстік Қазақстан облысы суармалы егіншілік жүйесі еркен жайған аймақ.
Облыста суармалы егіншілік жүйесін қалыптастыру топырақ және ауа райы
ерекшеліктеріне байланысты егін шаруашылығын, мақта шаруа-шылығын дамытуға,
әсіресе көкөніс есіруге, бау-бақша дақылдарын, жүзім, дәрілік өсімдіктер
және сапалы жемшеп қорын молайтуға мүмкіндік туғызады.
Мамандардың мәліметтері бойынша оңтүстікте 525,3 мың гектар суармалы жер
бар. Ал оның қолданыстағысы 435,2 мың гектар. Түрлі себептермен 83,5 мың
гектар суармалы жер пайдаланылмайды. Негізінен, оның ішінде тұздануға
байланысты 11,2 мың гектар, жерасты суының көтерілуіне байланысты 18,9 мың
гектар, су жетіспеуіне байланысты 15,4 мың гекгар және басқа түрлі
себептерге байланысты 37,4 мың гектар. Бұл былтырғы жылғы мәлімет.
Егер де бүгінге дейін пайдаланылмай келген 83,5 мың гектар суармалы жер
келешекте іске қосылса, аталған жерден алынатын азық-түлік 125-130 мың
адамның күнкөрісіне жарар еді.
Ал пайдаланылып жүрген 435 мың гектар суармалы жерден алынып жүрген
өнімнің диқандарды да, ауылшаруашылығы мамандарын да қанағаттандырмай
жүргені жасырын емес. Жекешелендіру барысында пайлық үлес, суармалы жер
телімін алған диқандар, Кеңес Одағы кезінде орын алған кемшіліктер, яғни
бірегей дақыл, түзданған, құнарлылығы төмен жер, істен шыққан тік дренажды
скважиналар, су жүйелері, қашыртқылар, ескі техника, жалпы үлкен
қиыншылыққа тап болды.
Мемлекет тарапынан ауылшаруашылығын қолдау үшін бөлініп жатқан қаржыға
лайық диқандар суармалы жерді тиімді пайдаланып, керекті дақылдарды егіп,
өнімділікті арттырып, азық-түлік проблемасын түпкілікті шешуге дайын ба?
Бұл сұрақ бізді, яғни ауыл-шаруашылығы саласындағы ғалымдарды қатты
ойландырады. Мәселені жергілікті әкімдердің ұйымдастыруымен ғылыми-зерттеу
институттары, су шаруашылығы, қайта өңдеу зауыттары, шаруа шаруашылықтары,
басқа да ауылшаруашылығына қызмет көрсететін мекемелердің басын біріктіре
отырып шешетін уақыт келді.
2. Мақта шаруашылығының экономикалық-әлеуметтік мәселелері
Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі А. Мырзахметов осы проблеманы қолға
ала отырып, облыстағы ғалымдарды жинап, ғылыми-практикалық конференция
өткізді. Конференцияда облыстың 2015 жылға дейінгі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz