Матуриди мәзхабының ерекшелігі мен әшария мазхабынан айырмашылы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының шығу тарихы.
1.1. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының пайда болуы мен шығу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.5
1.2. Имам Матуридидің өмірі мен мазхабының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... 6.10
ІІ. Матуридия мазхабының ерекшеліктері.
2.1. Матуридия мен Әшария мазхабтарының айырмашылықтары ... ... ... .11.24
2.2. Имам Матуриди ақидасы методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25.27
2.3. Имам Матуриди ақидасы мен Әбу Ханифаның «Фиқһ.ул акбардағы» сенімдік көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28.
ІІІ. Матуриди ақидасы мен қазақ дін ойшылдары.
3.1. ХІ.ХV ғасырдағы қазақ дін ойшылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. ХVI.ХХ ғасырдағы қазақ дін ойшылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының шығу тарихы.
1.1. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының пайда болуы мен шығу себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.5
1.2. Имам Матуридидің өмірі мен мазхабының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... 6.10
ІІ. Матуридия мазхабының ерекшеліктері.
2.1. Матуридия мен Әшария мазхабтарының айырмашылықтары ... ... ... .11.24
2.2. Имам Матуриди ақидасы методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25.27
2.3. Имам Матуриди ақидасы мен Әбу Ханифаның «Фиқһ.ул акбардағы» сенімдік көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28.
ІІІ. Матуриди ақидасы мен қазақ дін ойшылдары.
3.1. ХІ.ХV ғасырдағы қазақ дін ойшылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. ХVI.ХХ ғасырдағы қазақ дін ойшылдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қазіргі таңда қоғамымызда «мазхаб деген не?» «мазхабтың бізге қажеті бар ма?» деген сұрақтарға кездесіп жүреміз. Әрине бұл сұрақтың туындауының өзіндік себептері де жоқ емес. Атап айтар болсақ, біріншіден; Кеңес үкіметінің жүргізген 70 жылдық атейстік саясатының салдарынан халықтың діни сауатының төмендеуі мен діннің ішкі сенім мәселесін дұрыс түсіне алмай жатқандығында. Екіншіден; сырттан келіп өзге ағым өкілдерінің жүргізіп жатқан теріс уағыздары да айтарлықтай әсер етіп жатқанын көріп те жүрміз. Тек амалдық мазхабымыз тұрғысынан емес, ендігі кезекте сенім мәселесінде де іштей алауыздық туындатып жатқанын көріп те жүрміз. Бүкіл ислам әлемі мойындаған сенімдік Әшәрия және Матуридия мазхабтарын жоққа шығарып, мойындамай жүргендігі сезіле бастады десек қате айтпаған болар едік. Міне осындай діннің күрделі де нәзік мәселесіне өз бетіммен жауап іздеп ғылыми жұмысымның тақырыбы етіп алдым.
Диплом жұмысының өзектілігі: ислам тарихындағы мазхабтардың шығу себептерін, сенімдік мазхабтардың өзіндік көзқарастары мен ұстанымдары, әдіс тәсілдері жайында ашып көрсету. Соның ішінде сенімдегі мазхабымыз Матуридия мазхабы туралы кеңірек зерттеу жүргізіп, қазіргі қоғамдағы орнын талдап, саралап зерттеу. Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ұстанып келген сенімдік матуридия мазхабын бүгінгі таңда жоққа шығарып үлкен күнә жасадың деп талайларға өз бетінше үкім айтып жүргендерді де кездестіріп жатамыз. Ал матуриди мазхабының ақидасы бойынша үлкен күнә жасағандар мен амал, ғибадат етпегендерді кафир(дінсіз) болдың деп айыптамаған өйткенң ол Алланың құзіретіндегі мәселе деп ешбір адамды дінсіз деп айыптамаған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Менің диплом жұмысымның мақсаты матуриди мәзхабының ерекшелігі мен әшария мазхабынан айырмашылығын ашып көрсету. Сонымен қатар қоғамымыздағы өзекті діни мәлелерге жауап ретінде матуриди мәзхабының үкімдерін кеңінен қолдану. Сондай-ақ халықтың діни сауаттылығын арттыру мақсатында матуриди мәзхабының ерекшеліктерін барынша ашып көрсету болды. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мыныдай міндеттер қойдым:
1. Исламдағы мазхабтардың пайда болуы мен себептері;
2. Матуридия және Әшария мазхабтарының айырмашылықтары;
3. Имам Матуриди ақидасы методикасы.
Диплом жұмысының мақсаты: Менің диплом жұмысымның мақсаты матуриди мәзхабының ерекшелігі мен өзге мазхабтардан айырмашылығын ашып көрсету. Сонымен қатар қоғамымыздағы өзекті діни мәлелерге жауап ретінде матуриди мәзхабының үкімдерін кеңінен қолдану. Сондай-ақ халықтың діни сауаттылығын арттыру мақсатында матуриди мәзхабының ерекшеліктерін барынша ашып көрсету болды. Осы мақсатқа жұмыстың міндеттері Матуридидің өмірі мен діндегі тұлғалық орнын ашып көрсету мен Матуридидің діни үкім беру мәселесіндегі әдіс тәсілдерін жете зерттеу болып белгіленді.
Диплом жұмысының өзектілігі: ислам тарихындағы мазхабтардың шығу себептерін, сенімдік мазхабтардың өзіндік көзқарастары мен ұстанымдары, әдіс тәсілдері жайында ашып көрсету. Соның ішінде сенімдегі мазхабымыз Матуридия мазхабы туралы кеңірек зерттеу жүргізіп, қазіргі қоғамдағы орнын талдап, саралап зерттеу. Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ұстанып келген сенімдік матуридия мазхабын бүгінгі таңда жоққа шығарып үлкен күнә жасадың деп талайларға өз бетінше үкім айтып жүргендерді де кездестіріп жатамыз. Ал матуриди мазхабының ақидасы бойынша үлкен күнә жасағандар мен амал, ғибадат етпегендерді кафир(дінсіз) болдың деп айыптамаған өйткенң ол Алланың құзіретіндегі мәселе деп ешбір адамды дінсіз деп айыптамаған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Менің диплом жұмысымның мақсаты матуриди мәзхабының ерекшелігі мен әшария мазхабынан айырмашылығын ашып көрсету. Сонымен қатар қоғамымыздағы өзекті діни мәлелерге жауап ретінде матуриди мәзхабының үкімдерін кеңінен қолдану. Сондай-ақ халықтың діни сауаттылығын арттыру мақсатында матуриди мәзхабының ерекшеліктерін барынша ашып көрсету болды. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мыныдай міндеттер қойдым:
1. Исламдағы мазхабтардың пайда болуы мен себептері;
2. Матуридия және Әшария мазхабтарының айырмашылықтары;
3. Имам Матуриди ақидасы методикасы.
Диплом жұмысының мақсаты: Менің диплом жұмысымның мақсаты матуриди мәзхабының ерекшелігі мен өзге мазхабтардан айырмашылығын ашып көрсету. Сонымен қатар қоғамымыздағы өзекті діни мәлелерге жауап ретінде матуриди мәзхабының үкімдерін кеңінен қолдану. Сондай-ақ халықтың діни сауаттылығын арттыру мақсатында матуриди мәзхабының ерекшеліктерін барынша ашып көрсету болды. Осы мақсатқа жұмыстың міндеттері Матуридидің өмірі мен діндегі тұлғалық орнын ашып көрсету мен Матуридидің діни үкім беру мәселесіндегі әдіс тәсілдерін жете зерттеу болып белгіленді.
1.Ebû ZEHRA, «İslâm’da Siyasî ve İtikadî Mezhepler Tarihi» Ankara 1968
2. Е.Сейітұлы, «Матуриди ақидасы», «Көкжиек» баспасы, Алматы 2011
3.А. Асалыоглу, «Ислам мәзхабтар тарихы», Түркістан 2011
4.А.Асалыогу, Д.Шәуенов, «Кәләм ғылымына кіріспе» Түркістан 2011
5.И.Унал, «Әбу Ханифаның өмірі мен хадистегі орны», Анкара 1994
6. Сейтбеков Смайыл, «Иман негіздері», Алматы, «Көкжиек» баспасы, 2008.
7. С. Өзбекұлы, М. Исахан, «Ислам және кәламдық мазхабтар», Алматы 2009
8.Ә.Дербісәлі, «Ұлық Имам Имам Ағзам Әбу Ханифа», Алматы 2007
9. А.Әділбаев, Ш. Әділбаева, «Әбу Ханифа және ханафи мәзхабы», Алматы 2011
10.Қ.Жолдыбайұлы, «Дін мен Діл» Алматы 2010
11. А.Әділбаев, «Әбу Ханифаның Ислам құқығы», Алматы 2011
12.Sabri HİZMETLİ, “El-Akide ve’l-Fıraku’l-İslâmiye”, Cezair 1990
13.Мәзхаб ұстану ынтымағымыздың кепілі, Алматы 2011
14.Қ.Жолдыбайұлы, М.Исаұлы, «Ислам ғылымхалы», Алматы 2004
15.Ruhi Ethem FIĞLALI, “Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri”, Ankara 1990
16.Еремеев Д.Е./ Ислам: образ жизни и мышление/ М.1990г.
17.Ethem Ruhi FIĞLALI, “İbâdiyenin Doğuşu ve Görüşleri”, Ankara 1989
18. Әбу Дәуіт, Суннат 1; Ибн Мажа, Фитан 17
19.Сабри Хизметли, Мазхаптар тарихы Туркистан 2000
20.Әбул-Хайыр Мухаммад Әйюб Әли, Ақидатул – Ислам уәл- имам әл-Матруди,Докка 1983.
21.Қ. Жолдыбайұлы, «Имани гүл», Алматы 2011
22. 23. Әбу Мансур ал-Матуриди. Китабу-т Таухит
23. Ө. Ханафи, Матуридиде билги проблеми, Стамбул, 1998
24. Ө. Ханафи, Матуридиде Дини Чоғылжылық, Стамбул, 1999
25. Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі
26. Topaloğlu B. Kelâm ilmi giriş. – İstanbul: Damla yayınevi, 1996. – 429 s.
27. Hitti P.K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Tuğ S. - İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980. - C. 3. – 517 s.
28. Eyyub Ali. Maturidilik//İslâm Düşüncesi Tarihi. Çev. Ünal A. – İstanbul: İnsan Yayınları, 1990. - C.1. - 435 s.
29. Zehra M.E. Ebû Hanife. çev. Keskioğlu O. – İstanbul: Сan kitapevi, (tarihsiz). - 527 s.
30. Özcan H. Maturidî’de Dînî Çoğulculuk. – İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı yayınları;, 1995. – 140 s.
31. Özcan H. Maturidî’de Bilgi Problemi. – İstanbul: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998. - 240 s.
32. Özcan H. Maturidî’ye Göre Kur’an’daki Kıssa ve Meselerin Epistemolojik Amaç ve Önemi// D.E.Ü. İlahiyat fakültesi dergisi. – 1995. № 9. – S. 101-119.
33. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 1 том «Тарихи тұлғалар» кітабы
34. Ахмед Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Түпнұсқаның фотокөшірмесі, транскрипциясы, прозалық және поэтикалық аудармасы, Баспаға дайындағандар: Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықов., А., 1985. Хибат-ул хақайық, Ташкент, 1971.
35. Бердібаев Р., Жазба мұралар, ежелгі мәдениет куәлары, А., 1966;
36. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы. – Алматы: Ғылым, 1999.
37. Қазақстан Республикасы мәдениет қоры. – Алматы: «Мұраттас» ғылыми – зерттеу және баспа орталығы, 1992.
38. Қазыбайұлы С. Хү – ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Ақтөбе: «А -
Полиграфия» ЖШС, 2004.
39. Қазақ әдебиетінің тарихы.ІІІ-том.-Алматы: «Ғылым», 2000.
40. Мағауин М.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.Хрестоматия.-Алматы: «Ана тілі»,1992.
41. А. Егеубай. Құран және ежелгі түркі әдеби мұраларында ұшырысатын Құран шарттары –– Алматы.
42. Он ғасыр жырлайды. – Алматы: «Дәуір», 2006.
2. Е.Сейітұлы, «Матуриди ақидасы», «Көкжиек» баспасы, Алматы 2011
3.А. Асалыоглу, «Ислам мәзхабтар тарихы», Түркістан 2011
4.А.Асалыогу, Д.Шәуенов, «Кәләм ғылымына кіріспе» Түркістан 2011
5.И.Унал, «Әбу Ханифаның өмірі мен хадистегі орны», Анкара 1994
6. Сейтбеков Смайыл, «Иман негіздері», Алматы, «Көкжиек» баспасы, 2008.
7. С. Өзбекұлы, М. Исахан, «Ислам және кәламдық мазхабтар», Алматы 2009
8.Ә.Дербісәлі, «Ұлық Имам Имам Ағзам Әбу Ханифа», Алматы 2007
9. А.Әділбаев, Ш. Әділбаева, «Әбу Ханифа және ханафи мәзхабы», Алматы 2011
10.Қ.Жолдыбайұлы, «Дін мен Діл» Алматы 2010
11. А.Әділбаев, «Әбу Ханифаның Ислам құқығы», Алматы 2011
12.Sabri HİZMETLİ, “El-Akide ve’l-Fıraku’l-İslâmiye”, Cezair 1990
13.Мәзхаб ұстану ынтымағымыздың кепілі, Алматы 2011
14.Қ.Жолдыбайұлы, М.Исаұлы, «Ислам ғылымхалы», Алматы 2004
15.Ruhi Ethem FIĞLALI, “Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri”, Ankara 1990
16.Еремеев Д.Е./ Ислам: образ жизни и мышление/ М.1990г.
17.Ethem Ruhi FIĞLALI, “İbâdiyenin Doğuşu ve Görüşleri”, Ankara 1989
18. Әбу Дәуіт, Суннат 1; Ибн Мажа, Фитан 17
19.Сабри Хизметли, Мазхаптар тарихы Туркистан 2000
20.Әбул-Хайыр Мухаммад Әйюб Әли, Ақидатул – Ислам уәл- имам әл-Матруди,Докка 1983.
21.Қ. Жолдыбайұлы, «Имани гүл», Алматы 2011
22. 23. Әбу Мансур ал-Матуриди. Китабу-т Таухит
23. Ө. Ханафи, Матуридиде билги проблеми, Стамбул, 1998
24. Ө. Ханафи, Матуридиде Дини Чоғылжылық, Стамбул, 1999
25. Құран Кәрім қазақша мағына және түсінігі
26. Topaloğlu B. Kelâm ilmi giriş. – İstanbul: Damla yayınevi, 1996. – 429 s.
27. Hitti P.K. Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Tuğ S. - İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980. - C. 3. – 517 s.
28. Eyyub Ali. Maturidilik//İslâm Düşüncesi Tarihi. Çev. Ünal A. – İstanbul: İnsan Yayınları, 1990. - C.1. - 435 s.
29. Zehra M.E. Ebû Hanife. çev. Keskioğlu O. – İstanbul: Сan kitapevi, (tarihsiz). - 527 s.
30. Özcan H. Maturidî’de Dînî Çoğulculuk. – İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı yayınları;, 1995. – 140 s.
31. Özcan H. Maturidî’de Bilgi Problemi. – İstanbul: İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1998. - 240 s.
32. Özcan H. Maturidî’ye Göre Kur’an’daki Kıssa ve Meselerin Epistemolojik Amaç ve Önemi// D.E.Ü. İlahiyat fakültesi dergisi. – 1995. № 9. – S. 101-119.
33. Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 1 том «Тарихи тұлғалар» кітабы
34. Ахмед Йүгінеки. Ақиқат сыйы. Түпнұсқаның фотокөшірмесі, транскрипциясы, прозалық және поэтикалық аудармасы, Баспаға дайындағандар: Ә. Құрышжанов, Б. Сағындықов., А., 1985. Хибат-ул хақайық, Ташкент, 1971.
35. Бердібаев Р., Жазба мұралар, ежелгі мәдениет куәлары, А., 1966;
36. Әлсатов Т. М. Қазақ хандығы тұсындағы тәлімдік ойлардың дамуы. – Алматы: Ғылым, 1999.
37. Қазақстан Республикасы мәдениет қоры. – Алматы: «Мұраттас» ғылыми – зерттеу және баспа орталығы, 1992.
38. Қазыбайұлы С. Хү – ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті. – Ақтөбе: «А -
Полиграфия» ЖШС, 2004.
39. Қазақ әдебиетінің тарихы.ІІІ-том.-Алматы: «Ғылым», 2000.
40. Мағауин М.Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет.Хрестоматия.-Алматы: «Ана тілі»,1992.
41. А. Егеубай. Құран және ежелгі түркі әдеби мұраларында ұшырысатын Құран шарттары –– Алматы.
42. Он ғасыр жырлайды. – Алматы: «Дәуір», 2006.
ЖОСПАРЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының шығу тарихы.
1.1. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының пайда болуы мен шығу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-5
1.2. Имам Матуридидің өмірі мен мазхабының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... 6-
10
ІІ. Матуридия мазхабының ерекшеліктері.
2.1. Матуридия мен Әшария мазхабтарының айырмашылықтары ... ... ... .11-24
2.2. Имам Матуриди ақидасы
методикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25-27
2.3. Имам Матуриди ақидасы мен Әбу Ханифаның Фиқһ-ул акбардағы сенімдік
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..28-
ІІІ. Матуриди ақидасы мен қазақ дін ойшылдары.
3.1. ХІ-ХV ғасырдағы қазақ дін
ойшылдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. ХVI-ХХ ғасырдағы қазақ дін
ойшылдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазіргі таңда қоғамымызда мазхаб деген не? мазхабтың бізге қажеті
бар ма? деген сұрақтарға кездесіп жүреміз. Әрине бұл сұрақтың туындауының
өзіндік себептері де жоқ емес. Атап айтар болсақ, біріншіден; Кеңес
үкіметінің жүргізген 70 жылдық атейстік саясатының салдарынан халықтың діни
сауатының төмендеуі мен діннің ішкі сенім мәселесін дұрыс түсіне алмай
жатқандығында. Екіншіден; сырттан келіп өзге ағым өкілдерінің жүргізіп
жатқан теріс уағыздары да айтарлықтай әсер етіп жатқанын көріп те жүрміз.
Тек амалдық мазхабымыз тұрғысынан емес, ендігі кезекте сенім мәселесінде де
іштей алауыздық туындатып жатқанын көріп те жүрміз. Бүкіл ислам әлемі
мойындаған сенімдік Әшәрия және Матуридия мазхабтарын жоққа шығарып,
мойындамай жүргендігі сезіле бастады десек қате айтпаған болар едік. Міне
осындай діннің күрделі де нәзік мәселесіне өз бетіммен жауап іздеп ғылыми
жұмысымның тақырыбы етіп алдым.
Диплом жұмысының өзектілігі: ислам тарихындағы мазхабтардың шығу
себептерін, сенімдік мазхабтардың өзіндік көзқарастары мен ұстанымдары,
әдіс тәсілдері жайында ашып көрсету. Соның ішінде сенімдегі мазхабымыз
Матуридия мазхабы туралы кеңірек зерттеу жүргізіп, қазіргі қоғамдағы орнын
талдап, саралап зерттеу. Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ұстанып келген
сенімдік матуридия мазхабын бүгінгі таңда жоққа шығарып үлкен күнә жасадың
деп талайларға өз бетінше үкім айтып жүргендерді де кездестіріп жатамыз. Ал
матуриди мазхабының ақидасы бойынша үлкен күнә жасағандар мен амал, ғибадат
етпегендерді кафир(дінсіз) болдың деп айыптамаған өйткенң ол Алланың
құзіретіндегі мәселе деп ешбір адамды дінсіз деп айыптамаған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Менің диплом жұмысымның мақсаты
матуриди мәзхабының ерекшелігі мен әшария мазхабынан айырмашылығын ашып
көрсету. Сонымен қатар қоғамымыздағы өзекті діни мәлелерге жауап ретінде
матуриди мәзхабының үкімдерін кеңінен қолдану. Сондай-ақ халықтың діни
сауаттылығын арттыру мақсатында матуриди мәзхабының ерекшеліктерін барынша
ашып көрсету болды. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мыныдай міндеттер
қойдым:
1. Исламдағы мазхабтардың пайда болуы мен себептері;
2. Матуридия және Әшария мазхабтарының айырмашылықтары;
3. Имам Матуриди ақидасы методикасы.
Диплом жұмысының мақсаты: Менің диплом жұмысымның мақсаты матуриди
мәзхабының ерекшелігі мен өзге мазхабтардан айырмашылығын ашып көрсету.
Сонымен қатар қоғамымыздағы өзекті діни мәлелерге жауап ретінде матуриди
мәзхабының үкімдерін кеңінен қолдану. Сондай-ақ халықтың діни сауаттылығын
арттыру мақсатында матуриди мәзхабының ерекшеліктерін барынша ашып көрсету
болды. Осы мақсатқа жұмыстың міндеттері Матуридидің өмірі мен діндегі
тұлғалық орнын ашып көрсету мен Матуридидің діни үкім беру мәселесіндегі
әдіс тәсілдерін жете зерттеу болып белгіленді.
Диплом жұмысының өзектілігі: Менің диплом жұмысымның өзектілігі
матуриди мәзхабының қазіргі таңдағы орнын ашып көрсету. Бүгінгі күнде
қоғамымызда бізге мәзхабтың қажеті жоқ, пайғамбар заманында мәзхаб деген
болмаған, біз Құранды хадиссіз түсіне аламыз деп жүрген ағым өкілдерін
кездестіріп жүрміз. Міне осындай айтылған ойларға жауап ретінде біз Имам
Матуридидің айтып кеткен ойлары мен үкімдерін жауап ретінде ұсына аламыз.
Осындай ойларға жауап айта алуымыз үшін біз Имам Матуридидің еңбектерін
жетік меңгеруіміз қажет. Осындай өзекті мәселелерге жауап бере алатын Имам
Матуридидің қалыптастырып кеткен матуриди мәзхабыны ғылыми жұмысыма арқау
болды.
Диплом тақырыбының зерттелуі деңгейі: Қазақстанда Матуридидің
еңбектері қазақ тіліне аударылмаған, сол себепті тақырып ғылыми негізде
зерттеу жұмыстары толық қарастырылмаған. Дегенмен А.Асалыоглы, Д.Шәуенов,
Қ.Жолдыбайұлы және т.б. ғалымдардың еңбектерінде Матуриди мазхабы жалпы
тақырыптар мазмұнында қамтылады. Сондықтан зерттеу барысында жұмысымызға
негізгі арқау ретінде Түркиялық зерттеушілер М.А.Зехраның Р.Е.Фиғлали,
С.Хизметли еңбектеріне сүйендік.
Диплом жұмысында қолданылған әдістер: Диплом жұмысымызда Имам Матуриди
мен Имам Әшари ілімдеріне қатысты ғылыми тұжырымдарға талдау жасалды.
Ғұламаның ақидалық көзқарастарына қатысты саралау әдісі арқылы ашып
көрсетуге ұмтылыс жасалды. Жалпы зерттеу жұмысы барысында талдау,
салыстыру, саралау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі нәтижелері: Матуриди көзқарасының құндылықтық
мәні талданып, оның сенімге, дүниетанымға әсері салмақты ғылыми
пікірлермен дәлелденді. Зерттеудің бұл нәтижесі қазіргі қоғамдағы керағар
діни ағымдар мен экстремизмнің және дәстүрлі емес діндарлықтың алдын алуда,
жастар бойында ұлттық рухани құндылықтарды қалыптастыруда маңызы зор.
Диплом жұмысының құрылымы: Бұл диплом жұмысы жоспардан, кіріспе бөлімі
мен негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының шығу тарихы мен Матуридия
мазхабының ерекшеліктері.
1.1. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының пайда болуы мен шығу
себептері
Мазхаб сөзі араб тілінен аударғанда жүретін жол, баратын бағыт,
көзқарас деген мағыналарды білдіреді. Шариғатта арнайы тәсілдер, ережелер
арқылы Құран мен Сүннеттен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығын
мазхаб делінеді.
Ислам тарихында мазхап сөзі кең мағынада сенімдік (итиқади), амалдық
(фикһи) және саяси мазхаптарға да қолданылады. Сонымен қатар саяси және
сенімдік мазхабтармен қатар фырқа яғни түрлі көзқарастағы топтар, ниһл
яғни әртүрлі сенімдегі топтар, макале яғни сенімді әрқилы қабылдаушы
топтардың бар екендігі де белгілі.
Кейбір мазхаб тарихшылары ислам тарихындағы мазхаптардың шығу
себептерін Хз. Пайғамбарымыздың мына бір хадисімен байланыстырады:
иаһудилер 71 тармаққа, христиандар 72 тармаққа ал мұсылмандар 73 тармаққа
бөлінеді. Мұсылмандардың тек бір тармағы ғана жаннатқа кіреді. Олар менің
жіне сахабаларымның жолынан жүргендер.
Ислам тарихындағы мазхабтардың шығу себептері:
1 – адамдардың таным мен түсінігінің әртүрлі болуы;
2 - әдіс тәсілдердің әртүрлі болуы. Мәселен; Мутазилия мазхабының
өкілдері ақылды жоғары қойып нақылды оған тәуелді қылды. Әхли сунна
ғалымдары нақылды ақыл арқылы түсіне аламыз десе ислам философтары тек
ақылға сүйену керек деген көзқараста болды;
3 – Хз. Оспан халифалығының соңғы жылдарындағы саяси оқиғалар;
4 – халифат ішіндегі болған соғыстардың кезінде мұсылмандардың бірін
бірі өлтіруі мен үлкен күнә мәселесі, үлкен күнә жасағандардың кәфир болып
болмауы, тағдыр мен ақырет, құлдың еркі мен таңдау мәселелері жайында
адамдардың әртүрлі көзқараста болуы;
5 – көне грек, үнді және иран философиялық шығармаларының араб тіліне
аударылуы;
6 – ескі наным-сенімдер мен әдет-ғұрыптардың ислам дінінің
негіздерімен сәйкес келмеуі. Жаулап алынған жаңа өлкелердің өмір сүру
тәрізі мен әдет-ғұрыптарының сан қилы болуы;
7 – қисса мен хикаялардың ойдан шығарылып, оны ислам дінімен
байланстырылуы адамдар арасында әртүрлі көзқарастардың пайда болуына әкеліп
соқты;
8 – исламды әр адамның өзінше түсіне бастауы;
9 – Құрандағы мағынасы ашық және жабық айаттарға байланысты тәфсир мен
тәууил ғылымдарының пайда болуы;
10 – хадистердің жеткізілу шарттарына қарай сахих, хасан және зайыф
болып бөлінуі. Зайыф хадистерге амал етіп етілмеу мәселелері;
11 – араб түбегіндегі тілдердің әртүрлі болуы мен сөздердің әрқилы
түсінілуі;
12 - әдет-ғұрыптардың санқилы болуы секілді жоғарыда санамалап өткен
бірнеше себептердің салдарынан ислам мазхабтары пайда болды.
Мазхабтардың шығуы
Хз. Пайғамбарымыз (с.а.с.) тірі кезінде қандай да болмасын діни
мәселелерге өзі жауап беретін. Кез келген діни мәселе туындаса сахабалар
Пайғамбарымызға (с.а.с.) баратын және барлық сұрақтарына лайықты жауап
алатын. Бұл жағдай Хз. Әбу Бәкір мен Хз. Омар халифалығы тұстарында және
Хз. Оспан халифалығының алғашқы жылдарында да бұзылған жоқ. Сахаба және
табиғындар заманында да бір діни мәселе туындай қалса сенімді дін
ғалымдарына барып сұрау арқылы кез келген мәселе өз шешімін табатын. Хз.
Оспанның өлтірілуімен ислам әлемінде саяси оқиғалар басталып алғашқы саяси
бидғаттық мазхабтар бой көрсете бастады. Алғашқы саяси бидғаттық мазхабтар
алғашында белгілі бір діни маңызға ие болған жоқ.
Хз. Әли халифалығы тұсында болған Жамал және Сыффын соғыстары, хакам
оқиғасынан кейін Хз. Әлиді қолдаушылар Шиа яғни жақтаушылар ал одан бөлініп
кеткендер Харижиттер деп аталды.
Хз. Әлидің өлімінен кейін Қадария мазхабы пайда болды. Олар құлдың
таңдауы мен ерік мәселесін талдаумен өзіндік ерекшелікке ие болды. Бұл
бағыттың негізін салушы Маабед ел-Жуһани (80-699) болды. Бұның
көзқарастарын ары қарай дамытқан Ғайлан ад-Дамашқи болды. Сонымен Хз.
Әлидің өлімінен кейін әхли суунамен қатар бір уақытта бес бидғат мазхабтары
пайда болды. Олар: Харижия, Қадария, Жабрия, Шия және Муржия.
Әхли сунна қауымы сенім мәселесінде үш мазхабқа бөлінеді. Олар;
Салафия, Әшария және Матуридия{1}.
1.2. Имам Матуридидің өмірі мен мазхабының құрылуы
Әбул Мансур әл-Матуридидің толық аты Мухаммед ибн Мухаммед ибн Мансур.
Оның толық есімі – Мухаммад Абу Мансур Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл-
Матуриди әс-Самарқанди. Самарқандағы көне Матурид ауылында (шамамен х. 238
м. 862 жылы) дүниеге келген. Мұсылмандардың жүрегінен үлкен орын алған Имам
Матуриди Имам ул-һуда Тура жолдың имамы, Имам ул-мутакаллимин Ақида
ғалымдарының имамы деген құрметке ие болды.
Ол 334934 ж. Самарқандта дүниеден өткен. Ол түркі текті деген көзқарас
басымырақ. Самарқандта Әбу Ханифаның сенімдік және фикхтық көзқарастарының
философиялық және теологиялық негіздері талқыланатын Дарул -Жузжания
деген атпен танылған аса маңыздылы білім беру орталығы болған. Әбу Мансур
әл-Матуриди осы жерде білім алды. Ұстазы Әбу Насыр әл-Язиден кейін осы
білім беру орталығының басшысы болды. Білім алған ұстаздарынан атақтылары
Әбу Насыр Ахмед ибн Аббас ибн Хусейн әл-Язи (х. ІV ғ.бастары), Әбу Бәкір
Ахмед ибн Ысқақ ибн Сахих әл-Жузжани (х. ІІІ ғ.ортасы) және Нусайр ибн Яхя
әл-Балхи (268881). Самарқандтан басқа қалаларға шыққандығы жайлы ешбір
дерек берілмеген. Бәлхтық ғалымдармен кездескендігі жайлы кейбір деректер
бар. Ұстаздарының жалғастырған ғылыми ұстанымдары түп тамыры Әбу Ханифаға
барып тіреледі. Әбу Мансур әл-Матуриди кәләм, фикх, фикх методикасы,
мазхабтар және қырағат тақырыптарында көптеген шығармалар жазып қалдырған.
Бірақ бұлардың көбісі қазіргі таңға дейін жетпеген. Ол бұл кітаптарын жалпы
мұғтазила, харижиттер, рафизилер, хадисшілер және шиа карматилерді сынға
алып жазған. Фикх және фикх методикасына байланысты кітаптары бізге
жетпегенімен Тәуилатул –Құран атты тәфсірі мен Китабут Таухид атты
кәләмдік кітабы осы дәуірге дейін жеткен. Қашқаридың Диуани Лұғат ат-Түркі
түрік тілі тұрғысынан, Фараби мен ибн Синаның философияға байланысты
кітаптары Ислам философиясы тұрғысында қаншалықты маңызды болған болса
Матуридидің Китабут Таухиді де соншалықты маңызды болып табылды. Сол
дәуірдің жетілу тұрғысынан ең жемісті бір кезең болуында ханафи-матуриди
мазхабтары шеңберінде әрі фикх әрі кәләм жайлы көптеген маңызды кітаптар
жазылды. Осылайша ханафилік пен матуридилік, түркі әлеміне ет пен сүйек
секілді бір-бірінен айрылмайтын денеге айналды. Әрбір матуридилікті
ұстанатын адам фикхта ханафи мазхабын ұстанды. Сежұқтар және Османылар
дәуірінде түркі халықтарының мазхабы жалпы алғанда сенімде матуриди, фикхта
ханафи болып танылды{1,2}.
ХV ғасырдан бастап шийттер мен сунниттердің талас-тартыстарының
артуының салдарынан Имам Матуриди және оның дін түсінігі қайтадан маңызды
рөлге қол жеткізді. Матуридиді Османлы дәуірінде жаңадан қалыптастырған
маңызды тұлғалардың бірі Ибн Камал Паша (1534), ал тағы бірі болса Ираде-и
жузия рисалесі атты кітаптың авторы Аккирмани (1760) болып табылады. Бұл
екі ғалым жазған кітаптарында Имам Матуридиді және оның көзқарастарын
мақтанышпен жазып өткен. Османлы, суннитер мен шиалардың арасындағы талас-
тартысында суннилікті жеңіске жетелейтін мектеп ретінде матуридилікті
таңдаған болуы мүмкін. Өйткені Имам Матуриди кітаптарында сопылық іліміне
қарсы шыққан рафизилікті және батыния карматияны сынға алған рационалист
ғалым болатын. Атап айтқанда оның көзқарастарын түркі халықтарының жалпы
көпшілігі ұстанатын.
Матуридилік ханафилікпен бірге Хорасан мен Мауреннахрдан бастау алып,
Орта Азия, Ауғанстан, Үндістан, Пәкістан, Шығыс Түркістан, Малайзия,
Индонезия, Кавказ, Рассия, Түркия, Орта Шығыс және басқа да өлкелерде
жайылып, қазірге дейін жалғасын тауып келе жатыр.
2.Матуридиліктің тарихы.
Матуридилік Ислам тарихы бойынша ІVІХ және VХІ ғасырларда имам Әбу
Мансур әл-Матуридидің пікірлеріне негізделген кәләмдық мектеп. Бұл мектепке
құрушысының атына байланысты матурдилік делінген.
Матуридилік Мауреннахрде жайыла бастаған харижилік, мұғтазила және
шиаға қарсы табанды күрес жүргізген. Матуриди 333944 жылы дүниеден өткен.
Ол Әбу Ханифа шеңберінде жетілген ханафи ғалымдарынан сабақ алған және өте
көптеген кітаптар жазған. Бұлардан Китабут-Таухид және Тә'уйлатул –Құран
қазіргі таңға дейін жеткен. Маззавуй, Сабуни, Саффар әл-Бухари, Омар ән-
Насафи, Әбул Муйин ән-Насафи, Әбул-Баракат ән-Насафи және Ибн Хуммам
секілді ғалымдар арқылы матуридің көзқарастары жайылды. Ол Әбу Ханифа
шеңберіндегі әхли сүннет сенімін бір жүйеге келтірген. Оның құрған
жүйесінде білім маңызды рөл алды. Матуриди өзіне тән таным теориясын
жетілдірді. Ол өз таным теориясын, тәпсір, фикх және кәләмда қолданды.
Матуридилік Саманилер кезеңінен бастап Орта Азия, Балкан, Анадолы, Ирак
және Сирияда жайылды. Селжұқтар аса ірі ғалымдар жетілдіріп шықты.
Османылар кезеңінде ХV ғасырдан бастап матуридилік деген қызығушылық арта
түсті. Матуридилік айрықша айтар болсақ, түркі халықтарының арасында кең
жайылып ханафилікпен бірлесті. Имам Матуриди ақыл және нақыл арасында нәзік
бір тепе-теңдік құра білді. Бұл бағытта маңызды көзқарастар салды. Бұл
көзқарастары өзінен кейінгі матуриди ғалымдары дамытып, әрі қарай
жалғастырды. Олардың пікірінше Аллаһ бар және бір. Аллаһтың заттық және
субутилік кейбір сипаттары бар. Бұл сипаттар, Аллаһтың өзі де емес, одан
басқа нәрседе емес. Тәкуин мен мукаууин екеуі екі бөлек. Адам баласының
ақыл жолымен Аллаһтың бар екендігін танып білуі уәжіп. Иман тілмен ашық
айтылып, жүрекпен бекітіледі. Амалдар иманның бір бөлігі емес. Амалдармен
иман артпайды. Оларды тәрк етумен немесе күнә істеумен иман азаймайды.
Иманды білдіруде Иншаллаһ му'минмін деп айтуға болмайды, оның орнына мен
шынында мұсылманмын деп айту керек. Иман және Ислам терминдік тұрғыдан
бірдей болып табылады. Үлкен күнә істеген иманнан шықпайды және күпірлікпен
айыпталмайды. Құран Аллаһтың кәләмі. Кәләм Аллаһтың затымен бар болған
әзәли бір сипаты. Құранның әріптері және дыбыстары кейіннен жаратылған.
Адамның әрекеттерінің екі тарапы бар. Олардың жаратушысы Аллаһ. Адамның
әрекеттері жарату жөнінен Аллаһқа, кәсб (іске асырып нәтижеге қол жеткізу)
жөнінен адамға тән. Адам бүкіл іс-әрекетіне жауапты. Адамда болған жүз –и
ираде (шектеулі қалау) жаратылмаған (мақылұқ емес). Адам бір істі жасауға
шешім қабылдаған кезде, Аллаһ бұл әрекеттің жүзеге асырылуы үшін күш
жаратады; адам да бұл күшпен ол әрекетті жүзеге асырады. Аллаһтың ақыретте
муминдерге көрінетіндігі нақылдық және ақылдық дәлелдермен дәлелденген.
Әйелдердің пайғамбар болуы дұрыс емес{3}.
ІVІХ ғ.ғ. және VХІ ғ.ғ. Бағдатта Бувайхилердің үстемдік ете бастаған
кезеңі; Табаристанда зәйдиялардың мемлекет құрған кезеңі; Исмайлилердің,
карматилердің Орта Азияда атап айтқанда Нәсәф, Самарқант және Бадахшанда
саманилерді үрейлендіретіндей дәрежеде күшеюі және фатимиттік
исмайлиттердің Солтүстік Африкада мемлекет құрған кезеңдері болып табылады.
Мауреннахр және Хорасанда матуридилікпайда болмай тұрып муғтазила,
хадисшілер исмайлиттер, харижиттер, зәйдилер, мүржия және кәрәмия өз
жақтастарын табу үшін әрекет жасап жатқан болатын. Дәл сол кезеңде бұл
өлкеде манихейзм, буддизм, брахманизм, иудаизм және христиан діндерінің
өздеріне тән орталықтары мен ғибадатханалары бар болатын. Муғтазила
Мутауаккил кезеңінде бақылауға алынып, қысым көрсетіліп және зорлық-
зомбылықтың нәтижесінде басқа өлкелерге кетуге мәжбүр болғандықтан іс-
әрекеттерін Бағдат пен Басрадан басқа қалаларға ауыстырды. Осы себепті
Хорасан мен Мауреннахр Исламмен қауышқаннан кейін муғтазила өкілдері
паналайтын қалаларға айналды. Матуридимен тартысқан және қарсы пікірлер
жазған мұғтазилалық Әбул Қасым әл-Бәлһи, матуриди кезеңінде Самарқантта
саманилер әмірінің қол астында қызмет етті. Фикхта ханафилікті ұстануы, ол
жерде ханафилер арасында іс-әрекеттерін жеңілдетуіне себеп болды. Дәл сол
секілді исмайлилер, карматилік атымен саманилер кезеңінде Самарқанд, Нәсәф
және басқа да Мауреннахр қалаларында жасырын немесе ашық түрде іс-
әрекеттерін жүргізді. Саманилер кезеңінде исмайлиттік Мұхаммед ибн Ахмед ән-
Нәсәфи (331942) кейбір ресми қызметкерлерді өз жағына тартуда табысты
болды. Кейінірек оның әрекеттеріне тиым салынып, өзі өлім жазасына кесілді.
Карамилер фикхта ханафи мазхабында болуларына байланысты сол өлкедегі
көптеген қалаларда дәруіштер мекені мен медреселер тұрғызды. Хадисшілер де
шафиғи және ханбали мазхабтарын ұстанды. Хадисшілердің ұстанатын
кітаптарының ішінде маңызды рөл алған Кутубус –ситта атты хадис
жинақтарын жазған алты мухаддистің төртеуі, яғни, имам Бұхари, Муслим,
Нәсәйи және Тирмизи осы өлкенің ғалымдары еді. Бұл жерде олардың
шығармалары арқылы хадисшілер жамағатынының пікірлері күшейе бастады. Бірақ
өлкеде ең күшті мазхаб фикхта ханафилік, сенім бойынша мүржиялық еді. Міне
имам Матуриди Ислам жамағаттарының және басқа дінге қатыстылардың
әрекеттері күшейе түскен уақытта Самарқандта дүниеге келді.
Имам Матуриди болса Әбу Ханифаның көзқарастары дамыту мақсатында
кәләми жүйе құруды жүзеге асырды. Ханафиліктің негізі Куфада қаланған
болатын. Әбу Ханифаның өзі кітап жазбағандықтан фикхқа және сенімге
байланысты көзқарастары Әбу Юсуф, Имам Мухаммед және басқа да шәкірттері
тарапынан кітап болып жинақталды. Аббасилер дәуірінің алғашқы ғасырында
Куфа қаласы ханафиліктің білім беру орталығы болды. Әбу Ханифаның фикхтағы
көзқарастары ең алдымен осы қалада ауқымды түрде дамыды және жорамалданып,
кейінірек шығыста Хорасан және Мауреннахрда жайыла бастады. Атап айтқанда
бүгін Өзбекстан шекарасында қалған Самарқанд және Ауғанстан шекарасында
қалған Хорасанның Бәлх қаласы ханафиліктің және мүржияның Әмәуйлер
дәуірінен бастап ең күшті орталықтары деп аталатын дәрежесіне дейін жетті.
Әмәуйлер дәуірінен бастап кейбір мүржия ағымының кісілері жиі келіп кететін
орталығы болған Самарқандта Әбу Ханифаның алғашқы маңызды әрекеттерінің Әбу
Муқатил әс-Самарқандимен басталғандығы белгілі. Әбу Ханифаның жақын досы
және шәкірттерінің бірі болған Әбу Муқатил оның сенімдік көзқарастарын ең
жақсы білетіндердің бірі еді. Әбу Ханифаның сабақтарына қатысып, оның өте
көп көзқарастарын үйренді. Оның Мәмуннің дәуіріне дейін өмір сүргендігі
айтылады. Әбу Ханифадан тыңдаған пікірлерді ұстаз бен шәкірт арасында
айтылған диалог тәрізді Китабул-алим уәл-мутааллим деген атпен жинақтап
Самарқандта таратқан{4}.
Әбу Ханифаға негізделіп жазылған Фикхул –Абсад атты кітабы, ұстаз
Әбу Ханифадан риуаят еткен Әбу Мути әл-Хакам ибн Абдиллаһ және бұл кітапты
тағы Әбу Мути жолымен риуаят еткен Әбу Бәкір Нусайр ибн Яхя әл-Балхидің
(268861) екеуі де Бәлх қаласының тұрғыны болып табылады. Әбу Мути әл-Бәлхи
Әбу Ханифаның Китабул-алим уәл-мутааллим атты еңбегін Әбу Муқатил әс-
Самарқандиден риуаят ете отырып Әбу Ханифаның сенім көзқарастарының кең
ауқымды түрде жайылуында маңызды рөл атқарды. Фикх білімін имам Мухаммедтің
шәкірті Әбу Сүлеймен әл-Жузжаниден үйренген Нусайр ибн Яхия, Әбу Ханифаның
кітабы мен Рисала ила Осман әл-Батти фил-Иржа атты шығармасын Бәлх
қаласына алып барған алғашқы адам. Китабул-алим уәл-мутааллим ханафи
ғалымдары арқылы Матуридиге дейін риуаят шынжырымен жеткен: Әбул Мансур әл-
Матуриди, Әбу Бәкір Ахмед ибн Исқақ әл-Жузжани, Әбу Сүлеймен Муса ибн
Сүлеймен әл-Жузжани, Мухаммед ибн Муқатил әр-Рази, Әбу Мути Хакам ибн
Абдиллаһ әл-Балхи және Әби Исмат Исам ибн Юсуф, Әбу Мақутил {5}.
Хафс ибн Сәләм ас-Самарқанди, Әбу Ханифа. Бұл мәтін Әбу Ханифаның
сенімдік көзқарастарын Матуридиге дейін жеткізген ең маңызды мәтіндердің
бірі болып табылады.
Имам Матуридидің атақты еңбектері;
Бүкіл ғұмырын білімге арнап, әһлі сүннет сенімін жаюға бар ынтасымен
қызмет еткен Имам Матуриди өте құнды еңбектер жазып қалдырды. Олардың
негізгілері мыналар:
Китәбу әт-Таухид – Тәухид кітабы. Бұл кітапта сол кезеңдегі адасқан
ағымдардың қате нанымдарын анықтап жазып, әһлі сүннет ақидасының дұрыстығын
дәлелдеген.
Тәуиләтул Қуран – Құран Талқыламасы. Бұл тәфсір ілімінде ерекше орны
бар еңбек. Әс-Самарқанди бұл кітапқа түсініктемелер мен толықтырулар
енгізген.
Китәбул Мақаләт фил Кәләм – Кәләм іліміне байланысты жазған
мақалаларының жиынтығы.
Китәбул Жәдәл – Фиқһ әдістемесі кітабы және т.б.
2.1. Матуридия мен Әшария мазхабтарының айырмашылықтары.
Имам Матуриди мен имам Әшғари бір дәуірде өмір сүріп, бір бағытта еңбек
еткен. Бірақ имам Әшғари Исламды іштен ірітпек болған дұшпандармен бірге
күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы Мұғтазила мәзһабының отаны еді.
Мұғтазила мәзһабының өкілдері мен фиқһ-хадис ғұламалары арасындағы
қақтығыстың майданы осы Ирак өңірі болатын. Ал Матуриди өмір сүрген
Мауараннаһр өлкесі сүнниттік ғалымдар мен Мұғтазила мәзһабының өкілдері
арасындағы пікірталастан біршама алыс еді. Дегенмен, Мәймун, Муғтасым,
Уасиқ секілді халифтердің дәуірінде Мұғтазилиттік сенімнің мемлекеттік
идеологияға айналуына байланысты, олардың пікірлері халифаттың барлық
өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр өлкесінде Мұғтазила мәзһабы басым күшке
ие болмағанмен, олардың пікірлерін уағыздаушылар бірлі-жарым болса да бар
еді. Имам Матуриди Мұғтазила мәзһабының ондай өкілдерімен пікірталас
жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари мен имам Матуридидің пікірталас
майдандары бір болғандықтан, олардың ортақ ұстанымдары ғана емес, шариғатты
түсіндіру тәсілдері де бір-біріне ұқсайтын. Десек те, екі имамның
пікірталастағы кейбір әдістемелік ерекшеліктері мен ұстанымдағы
айырмашылықтары болды. Бірақ зерттеушілердің көпшілігі имам Матуриди мен
имам Әшғари пікірлерінде айта қаларлық өзгешелік болмағандығын білдіреді.
Мысалы, Шейх Мұхаммед Абдуһ имам Әшғари мен имам Матуридидің арасындағы
ерекшеліктер үлкен қарама-қайшылық туғызбайтынын айтқан.
Бірақ екі имамның кәләм іліміне қатысты көзқарастарына келер болсақ,
олардың пікірлерінде азды-көпті айырмашылық барын байқаймыз. Екі имам да
Құран Кәрімді зерттеу барысында ақыл мен қисынға мейлінше сүйенген. Олардың
бірі екіншісіне қарағанда ақылға көп арқа сүйеді. Имам Әшғари Алла тағаланы
Құран-хадис арқылы тануға көбірек мән берсе, имам Матуриди имам Ағзамның
жолын ұстанып, Алланы ақылмен тануға бейімділік танытты{5,6}.
Имам Әшғари ақыл-ой бір нәрсенің жаман-жақсысын шариғатсыз ажырата
алмайды десе, имам Матуриди шынайы ақыл жақсы-жаманды өздігінен ажырата
алатынын айтады.
Имам Матуриди ақиқатқа жету үшін ақылды қолданғанда, әсіре сілтеп жібермей,
ақыл мен қисынға орнымен жүгінеді. Ал имам Әшғари мен оның ізбасарлары
нақылға (Құран мен Сүннетке) көп мән беруімен өзгеше. Осыған орай,
Матуридилікті Мұғтазила мен Әшғарилік арасындағы ақида мәзһабы деп түюге
негіз бар. Ал Әшғарилік – Мұғтазила мен фиқһ-хадис ғалымдарының арасындағы
мәзһаб.
Имам Матуриди ақылға шариғаттың шеңберінде жүгінді. Нақылмен бірге,
ақылды да ақиқатты танудың қайнар көзі деп білді. Имам Әшғари да ақиқатқа
дәлел келтіруде нақылға ақылды сүйеніш еткен. Бірақ ол ақылды ақиқатты
танудағы нақылға көмекші құрал ғана деп түсінді. Ал имам Матуриди ақылды да
сенім мәселелеріне қатысты дәлел келтірудің дербес қайнар көзі деп білді,
бірақ мұғтазилиттер секілді нақылсыз жалаң ақылмен ақиқатты табуға бас
қойып қателікке ұрынбады. Ақыл бойлай алмайтын жайттарды мойындады. Аят,
хадис негізінде ақылмен әрекет етуді үндеген имам Матуриди Құран Кәрімге
түсіндірме жасағанда, мағынасы айқын білдірілмеген аяттарға мағынасы анық
аяттар негізінде жорамал жасау тәсілін қолданды. Оның пікірінше, егер
адамның ақылы діни мәтіндерді тәуил жасауға күші жетпесе, оларға иман
келтіріп қана тоқтаған жөн. Сахабалар мен табиғиндердің мағынасы анық емес
діни мәтіндерге қатысты ұстанымдары да осындай еді. Имам Матуриди Құран
Кәрімді мүмкіндігінше аяттармен тәпсірлеуге тырысты. Себебі Құран Кәрім
аяттарында қарама-қайшылық кездеспейді: Егер Құран Алладан басқаға тиесілі
болса, онда көп қарама-қайшылық табатын еді (Ниса сүресі, 82-аят).
Имам Матуридидің мағынасы анық емес аяттарға түсіндірме жасауы,
фиқһшылар мен хадисшілердің ұстанымына қайшы келсе де, сол дәуірдің
заманауи қажеттілігі еді. Ислам қанатын кеңге жайған сайын, ескі діндер мен
мәдениеттердің ықпалына ұшырай бастады. Ислам ғұламалары мутәшәббиһ
аяттарға түсіндірме жасамағанмен, дүбәра сенімдегі кейбір ғалымсымақтар
Исламдағы мағынасы анық емес мәтіндерді өз білгендерінше белгілі бір ғылыми
тәсілсіз жорамалдай бастады. Олардың азғын пікірлерінен дінді құтқару
мақсатында имам Матуриди мутәшаббиһ аяттарды Ислами негіздерге қайшы
келмейтіндей тұрпатта жорамалдап, халық сенімінің бұзылуына тосқауыл қойды.
Сүнниттік ақида мен кәләм мектебін құрушы екі мектеп те алдымен
нақылға (аят пен хадис) сүйеніп, одан кейін ақылға мән береді. Олар ақида
саласында ақылға мүлдем мән бермеген фиқһ-хадис ғалымдары мен ақылды шектен
тыс қанаттандырып жіберген Мұғтазила ағымының ортасынан орын тепті.
Әшғарилік пен Матуридиліктің арасындағы ең басты өзгешеліктер
мыналар:
• Имам Матуриди бойынша Алла пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктемейді
және оны күші жетпейтін іске жауапты қылмайды. Себебі, Құранда былай дейді:
Алла кісіге шамасы келмейтінді жүктемейді..., (Бақара сүресі, 286-аят).
Ал Имам Әшғари пікірінше, Алла қаласа, пендеге күші жетпейтін нәрсені
бұйырып, оған жауапты етуі мүмкін;
• Имам Матуриди адамның ақылымен Алланың бар және бір екенін білуі парыз
десе, имам Әшғари парыз емес деді. Матуриди бойынша діни үгіт-насихат
болсын-болмасын, адам Алланы ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау
басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін
ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен
мұндай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды.
Әшғарилер бойынша діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар Алланы
ақылымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес;
• Имам Матуриди иман кемімейді де артпайды да десе, имам Әшғари иманның
кемуі де, кемелденуі де мүмкін деді;
• Имам Матуриди қазір мүмін болған адамды мұсылман дейміз, бірақ та өлер ал-
дында кәпір болса, күпірлікке кірген болып табылады десе, Имам Әшғари
күпірлікпен өлген адам өмір бойы кәпір болған болып саналады дейді.
Өмірінің соңында мүмін болып өлген адамға да осылай (өмір бойы мүмін
болған) дейміз деді;
• Имам Матуриди: Иншалла мүмінмін деуге болмайды (бұлай деу өзінің
иманына шүбә келтірушілік) десе, имам Әшғари бұлай деп айтуға болады
деп ұқты. (Осы себептен де, Матуридия мәзһабындағылар: Дінің не? деп
сұрағандарға, Әлһамду-лилла, мұсылманмын деп жауап береді. Ал, Әшғария
мәзһабындағылар: Иншалла, мұсылманмын деп жауап береді;
• Имам Матуриди иман мен Ислам бір десе, имам Әшғари екеуі екі басқа
нәрсе, Ислам сеніммен бойұсыну болса, иман сенімін амалмен дәлелдеу деп
білді;
• Әшғарилер жан алқымға келгенде жасалған тәубе қабыл емес десе, Матуриди-
лер мұндай тәубенің қабыл екендігін білдіреді. Бірақ, жан алқымға
келгендегі иманның жарамсыздығын айтады;
• Әшғарилер бойынша бір нәрсенің жақсы немесе жаман (хусн-қубх) екенін ақыл
біле алмайды. Бұлардың жақсы немесе жаман екендігі Алланың әмірі мен
тыйымдары нәтижесінде анықталады.
• Матуридилер бойынша жақсы мен жаманды ақылмен білуге жол ашық. Алла бір
нәрсенің жақсы болғандығы үшін әмір етіп, жаман болған нәрсеге тыйым
салған;
• Әшғарилер бойынша Алланың жаса-ғандарынан себеп іздестірілмейді және бір
хикметпен байланысы да жоқ. Өйткені Алла жасағандарынан жауапты емес.
• Матуридилер бойынша Алланың жаса-ған нәрселерінің бір хикметі бар және
себепке сүйенеді. Өйткені, Алланың әрбір ісінде бір хикмет бар. Ол бәрін
біледі және Хәкім;
• Имам Әшғари Алла тағаланың адамдарға дінді түсіндіруші пайғамбарлар
жіберуі уәжіп емес десе, имам Матуриди пайғамбарлардың жіберілуі Алланың
Хикмет сипатының қажеттерінен деді.
•Жузи ирада (қалау еркіндігі). Матуридилер бойынша, құлда жеке жузи ирада
(қалау еркіндігі) бар. Әшғарилер бойынша, бұл қалау еркіндігі жеке емес,
оны Аллаһ жаратады.
•Хусн және Қубх (жақсы-жаман, сүйкімді-сүйкімсіз). Әшғарилер бойынша, бір
нәрсенің жақсы немесе жаман (Хусн-қубх) екенін ақыл біле алмайды. Бұлардың
жақсы не жаман екендігі Аллаһтың әмірі мен тыйымдары нәтижесінде белгілі
болады{7}.
Матуридилер бойынша, жақсы-жаманның өлшемін ақылмен білуге болады.
Аллаһ бір нәрсені жақсы болғандықтан ол үшін әмір етіп, жаман болған
нәрсеге тыйым салады.
•Мағрифат. Әшғарилер бойынша, діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар
Аллаһты өз ақылдарымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес.
Матуридилер бойынша діни үгіт-насихат болсын-болмасын адам Аллаһты өз
ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау басында өмір сүрген адам біздің
сеніміміз бойынша Аллаһтың бар екендігін ақылымен тауып, оған сенуі керек.
Бірақ, оған діни заңдылықтарды ешкім үйретпегендіктен мұндай сипаты
жағдайда ондай пенде құлшылықтан жауапты болмайды. 3.Матуридидің
көзқарастары
Матуриди мазхабының көзқарастары имам Матуридидің көзқарасының
негізінде құрылған. Оның көзқарастары кең көлемде өз кітаптарында және
кейінгі ғалымдардың кітаптарында түсіндірілген. Кейінгі ғалымдар арасында
Матуридидің көзқарастарын ең көркем түрде түсіндірген Әбу Муйин ән-Насафи
болып табылады. Матуридидің көзқарастары мен матуриди ғалымдарының
көзқарастары бір-бірімен жақсы үйлеседі. Матуридилік көзқарастың танымдық
құрамы таухид, пайғамбарлық, иман мен амал, адамға тән әрекеттер, дін-
шариғат, және саясат тақырыптарында қолға алынған.
Ислам түсінігінде танымның анықтамасы, мүмкіндігі, құндылығы, білім
алу жолдары және діни білімнің қасиеті жайлы тақырыптарды жүйелі түрде
қолға алып зерттей отырып өзіне тән бір білім жүйесін қалыптастырған
алғашқы кісі –Имам Матуриди. Оның пікірінше адам, заттар жайында мағлұмат
ала алатын қабілеттермен қамтамасыз етілген. Осылар арқылы білімін дамыта
алады. Сол араз (өздігінен емес басқа нәрселер арқылы пайда блатын) және
субстанциялардан (бар болуы басқа нәрселерге тәуелді емес) құралған және
кейіннен жаратылған көрінетін әлем мен көрінбейтін әлем жайында адамның
мағлұмат алуы және осы алған мағлұмат арқылы әлемнің жаратушысының бір
екендігіне иман ету мүмкін. Білімге жеткізетін қайнар көздер сезімдер, ақыл
және хабар болып үшке бөлінеді. Керекті шарттарда орындағанға дейін ғылым
жолдарының бірімен немесе үшеуімен жеткен білім нақты білім табылып, оны
мойындамау мүмкін емес.
Матуридилердің ең көп қолға алған әрі мазхабтардан өзгешелеу түсінген
Аллаһтың сипаты тәкуин сипаты ежелден бар. Оны ежелден жаратушы болуы
жаратылғандардың ежелдігін қажет етпейді. Өйткені жарату мен жаратылған
нәрсе екеуі екі басқа нәрсе. Жаратылғандар болса Аллаһтың жарату сипатымен
кейіннен пайда болған. Мутаридидің көзқарасы бойынша адамзат баласының
ойлау сезімі жарату сипатының ерекшелігін түсініп қамтуы мүмкін емес. Бұл
тақырыпта жалғыз дәлел және біз білетін нәрселер бол (кун) әмірімен бола
қалуы. Матуридилер бойынша, дүниеде ешнәрсе босқа жаратылмаған. Әр нәрсенің
жаратылу себебі, мақсаты және хикметі бар. Сондықтан Аллаһтың жасағандары
мен жаратқандары өзі қойған қағидалардан тыс емес. Барлық нәрсені ең көркем
түрде және ең кемел етіп жасайды. Оның пікірінше хикметтің екі түрі бар.
Біріншісі әділеттілік, екіншісі қайырымдылық. Әділеттілік барлық нәрсені
орын-орнына қоюы. Аллаһтың қайырымдылығына келетін болсақ, оның шегі жоқ.
Қорытып айтар болсақ, жаратушының жаратқан жаратылыстарының астарында
хикметтің болмауы мүмкін емес. Хикмет жоқ деп қарау қате және Аллаһтың
рубубиятына қарама-қайшы. Аллаһты ақылмен танып білу уәжіп. Егер Аллаһ
ешқандай елші жібермегенде бәрібір адамдар ақылдарымен Аллаһтың бар
екендігін және бірлігін білуі, Оған лайық болған сипаттармен анықтауы,
Аллаһтың әлемнің жаратушысы болғандығын білуі керек. Өйткені бұларды
білудің жолы ақыл. Сол себепті уақи жетпеген адам бұл тақырыпта жауапты
болып, үзірлі саналмайды. Елші ғибадаттардың мөлшері, түрі және шариғат
тақырыбында қажетті. Аллаһтың ақыретте көрінуі ақылмен жайыз, нақылмен
уәжіп{7,8}.
3.1. Пайғамбарлық: Матуридилер пайғамбарлық және дәлелі тақырыбына
таухид секілді маңыздылықпен қарайды. Олардың көзқарасы бойынша
пайғамбарлық тарих бойынша адамдардың мұқтаждық сезінген қайнар бұлағы
болып табылады. Өйткені адамдар заттың жақсы не жаманын, Аллаһтың бар
екендігі мен бірлілігін, Аллаһқа шүкір етудің қажеттілігін білсе де,
әмірлері мен тиым салған нәрселерін білмейді; Халал, харам және парыз қоя
ала алмайды. Адамдарлың ақылымен білетіні, барлық пайғамбарларға жіберілген
және дін аты берілген бөлімі ғана. Бұл болса мәжбүрлі және уәжіп болғанымен
мүмкінсіз және мүмкін емес нәрселер болып табылады. Бұлардан тыс мүмкін
болған жағдайларда адамдар бірден көп үкім қоя алады. Бұл жағдайда
адамдардың ортақ бір нүктеге бірлесулері қиынға айналуы мүмкін. Аллаһ
бірден көп таңдаулардың шығуы мүмкін болған жағдайларда адамдарды жалғыз
бір әмірдің төңірегінде бірлестіру үшін пайғамбарлар жіберген. Пайғамбарлар
бұл тақырыптардағы әмір мен тиымдарды, Аллаһқа қалай құлшылық ету
керектігін үйретеді. Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) адамзатқа жіберліген ең
соңғы пайғамбар және пайғамбарлардың ең үстіні болып табылады.
Пайғамбарлардың сезімталдық, ақылдық және хабарға сенген мұғжизалары бар.
Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) ең үлкен мұғжизасы Құран Кәрім.
3.2. Иман және амал: Иман жүрекпен бекітіледі. Яғни иманның шынайы
болуы жүректің бекітуімен орнығады. Иман нақты бір хабарға мойынсынуымен
тұрады. Осы себепті әр иман еткен кісі иманын нақты бір мәлімет пен қуатты
дәлелдер арқылы қуаттауы керек. Имам Матуриди, дәлелден ұзақ, басқаға
еліктеушілікпен болған муқалидтің растауының шынайы иман болмайтындығын
айтқан. Бірақ кейінгі матуридилер, еліктеу (тәклид) жолымен сенген адамның
сенімін қабыл еткен. Бірақ сенімін нығайтпауы себепті үлкен күнә істеген
болып табылады. Олардың пікірінше, бір адам Аллаһтың бірлігін, Хазіреті
Мұхаммедтің (с.а.у.) елші болғанын көңілден мойынсынуымен мумин-мұсылман
сипатына ие болады. Мұсылман істеген үлкен күнәсінің себебімен иманнан
шықпайды және күпірлікке түспейді. Ол бұл дүниеде шынайы мумин болып
саналады. Алайда істеген күнәсына байланысты пасық, яғни әдепсіз мумин
болып есептеледі. Істеген күнәнің себебімен Аллаһтың жазасына ұшырауы
мүмкін. Мұндай адамның ақыреттегі жағдайы Аллаһтың қалауында, қаласа
кешіреді, қаласа жазалайды. Адам істеген күнәсі себепті жүрегінде қорқу
сезіп, әрі Аллаһтың кешірімінен үміт етуі керек. Яғни қорқу мен үмітті тең
ұстауы керек. Амалдар иманның бір бөлігі емес. Амалдар иманнан бөлек. Өз
алдына жеке-жеке парыз. Шартты және күмәнді иман болмайды. Бір мумин иманын
және мумин болғанын күмәнға орын берместен баяндауы керек. Яғни Мен
шынында муминмін деуі керек. Амалдар иманның бір бөлігі болғандығы үшін
амал істеумен иман артпайды, оларды тәрк етумен немесе күнә істеумен
азаймайды. Бірақ күнәһар болып Аллаһтың алдында жазасын өтейді. Егер күнәлі
іс-әрекеттерге жеңіл қарап немесе қарсы шыға отырып күнәні істесе иманын
жоғалтады. Бүкіл мұсылмандар және иман еткендер имандарында тең болып
табылады. Бірінің иманы екіншісінен жоғары немесе аз емес. Айырмашылық тек
қана амалда ғана. Иман сипатына қол жеткізген кісі сол уақытта Исламдық
сипатынада қол жеткізеді. Яғни бүкіл мұсылмандар мумин, бүкіл муминдерде
мұсылман. Аллаһ кейбір аяттарда жақсылық жасағандарды марапаттайтына уәде
етіп, ал кейбірлерін болса жамандық, зұлымдық жасағандары және күнә
істегендерді жазалайтынын немесе мәңгі тозаққа тастайтынын айтады. Егер
Аллаһ бір жақсылыққа қарсылық ретінде сый беретініне уәде етсе, ол бұл
сөзінен еш қайтпайды және бұл сыйын береді. Бірақ мәңгі тозаққа тастауымен
қорқытса, Аллаһ бұл қорқытуынан мейірімділігі мен аяушылық сипаттарымен бас
тартып құлын кешіруі мүмкін (көбірек мәлімет алу үшін қараңыз: Кутлу 2000,
103-144).
Амал-иман өз алдына дербес болуы, матуридилердің иман түсінігінің
негізгі омыртқасын құрайды. Олар, амалға сенуді бөлек нәрсе, парыз болғанын
біле тұра орындамауы бөлек деп қабылдайды. Парыз болғанына сенбеген кәпір,
парыз болғанына сене тұра амал қылмаса күнәһар мумин болады. Олардың
пікірінше намаз, ораза, зекет және қажылық иман негіздерінен емес, иманның
сырттындағы парыздар немесе иман және Исламның негізгі қағидалары. Құранда
көптеген жерінде иман еткендердің және салих амал істегендердің меңзеу
әріпі болған уау арқылы бір-бірінен бөлінуі бірдей есім болып
бірлестірілмеуі амалдардың иманнан болмайтындығының дәлелі. Егер амалдар
иманнан болған болса, нәбилерде барлық жақсылықтарды (мойынсұнушылық)
толықтай орындай алмағандықтан ешкімнің иманы кемелді болмайтын еді. Сол
секілді жалғыз бір күнә істегеннің иманы да толық болмайтын еді. Иман
уәжіптерді орындау, харамдарды тәрк етуден тұратын болса онда ешкім шынайы
мумин болғанын айта алмайтын еді. Исламға кірудің шарты амалдар емес,
Аллаһты растау. Адамдар амалдарды тәрк етумен мумин атын жоғалтпайды. Бірақ
иманды растауды жоғалтумен иман атын жоғалтады. Муминдердің иман есімі
амалдардан алдын болуы амал мен иманның бөлек болғанын көрсетеді.
Адамдардың парыздарды орындауы иман еткендіктерімен тікелей байланысты.
Болмаса имандары парыз болған нәрселерді істегендері үшін туған емес.
Адамдар иманды растауда бір-бірлерімен тең. Бірақ амалдарында бөлек. Атап
айтқанда кедейдің зекетті беруі міндетті емес, бірақта зекеттің парыз
екендігін сенуі керек. Матуридиге қарағанда иман амалдың себебі. Амал
иманның пайда болуына себеп емес{9}.
3.3. Адамның іс-әрекеттері: Иман Матуриди және матуридилер, алдымен
адамдардың әрекет және қимылдарын онтологиялық тұрғыдан нақты бір шындық
ретінде қабыл етеді. Матуридилердің пікірінше адам қимылдарының шын иесі
болғандығы ақылмен де, сезімдермен де және Құран аяттарыменде ап-айқын
түрде көрсетілген. Аллаһ, адамдарға осы ақиқат арқылы кейбір
жауапкершіліктерді жүктеген, әрі оның қарсылығында жаза мен сый
тағайындаған. Істі орындау мен әрекетте болу үшін әрекеттен алдын және
әрекет кезінде құлға күш пен құдірет беріледі. Адамның әрекеттері оған
берілген бұл күштің және жаратылмаған жуз-и ирадесінің нәтижесі болып
табылады. Мұндай болуы адамның әрекеттерінің және жауапкершілікті болуының
негізгі шындығы. Адам осылармен әрекетке көшеді. Оның таңдауымен таңдайды
және орындайды. Құлдың жақсы және жаман бүкіл әрекеттерінің жаратылуы болса
Аллаһтың құдіретімен болады. Сол себепті адамның әрекеттерінде адамның рөлі
мен Аллаһтың құдіреті болып екіге бөлінеді. Сонымен, әрекетке көшу, оны
таңдау және орындау адамның ісі. Әр нәрсенің жаратушысы болған Аллаһ болса
адам әрекеттерінің де жаратушысы. Сондықтан да жарату жағынан әрекетке әсер
ететін күш Аллаһқа тән. Яғни шындығында әрекет жүзеге асу (кәсб) жағынан
адамға, жарату жөнінен Аллаһқа тән. Әрекеттегі бұл ортақтық жеке-жеке
нәрселерге ие болған және жауапкершілікті ортадан алып тасталмаған ортақтық
болып табылады.
3.4. Дін және шариғат: Имам Матуриди дін мен шариғат арасында
айырмашылықтың бар екендігін айтқан. Негізінде ол, бұл пікірді Әбу
Ханифадан алумен қатар оны әрі қарай кең ауқымды түрде дамытқан.
Матуридидің мұндай айырмашылық жасауына негізінде иманды дін және сенім деп
тану пікірі себеп болды. Ол бұл жолмен ақыл мен дін арасында, шариғат пен
уахи арасында мынадай қатынас құрады: Иман –дін, діндер болса сенілетін
сенімдерден тұрады. Сенімдердің белгілі орны және барлығын өзінен бірге
жалғастыратын мекені- жүрек болып табылады. Жүрекпен мойындау қысым мен
жәбір көрсетудің құрамында болмайтын ерекшелігіне байланысты жүректегі
орнын білдіреді. Өйткені имнның бұл нүктесіне ешқандайда жаратылыстың үкімі
жүрмейді (Матуриди, 2003, 377). Өткен дәуірлерде жіберілген бүкіл
пайғамбарлар мен нәбилер тек қана бір дінде болған. Яғни Аллаһтың құзырында
ақиқат және өзгермеген Ислам дінімен жіберілген. Ақиқат діннің ішінде
діннің таухид сенім негіздері, ғибадаттың тек қана Аллаһ тән болуы, Аллаһқа
шүкіршілік етудің қажеттілігі және әдепке байланысты қағидалар орын алған.
Ақылмен тануға мәжбүр болуына байланысты бұларға ақылшылар (рационалистер)
деп те ат берілген. Яғни ақылшылар іздестіру мен зерттеу нәтижесінде қол
жеткізілген таухид білімі, пайғамбар білімі және басқа да білімдерге
айтады. Бұл бөлімде ешбір түрде нәсих болмайды. Өйткені бұлар ақылмен де
ортаға қойылатын және дәлелден алатын өзгермейтін ақиқаттар болып табылады.
Шариғаттар болса пайғамбардан пайғамбарға ауысатын ғибадат түрлері мен
шариғатқа қатысты үкімдерден тұрады. Әр пайғамбардың шариғаты мен үкімдері
бір-бірінен бөлек болған. Бұл бөлім, пайғамбардың келген кезеңінің
шарттарына және қоғамдық мәселеге қарай пайда болған діннің өзгеретін
қоғамдық хал жайын баян етуде (Өзжан, 1995, 55).
Дін жүректің әрекеті болса, шариғат басқа ағзалардың әрекеті. Көбінесе
түйсікке әсер ететін харам-халал секілді жағдайларды қарастырады. Бұл
тұрғыдан ақылдың көркем санаған нәрселерден өзгеше. Шариғатқа өзгеріс
болса, дінде өзгермеу және жалғасын тауып отыру негіз болып табылады.
Діндерде нәсих және өзгеріс немесе алдыңғы пайғамбардың шариғатына
мойынсұну деген жоқ. Негізінде белгілі кезеңнің шарттары аясында
қалыптасқан шариғаттың адамзаттық және теәірлік секілді екі жағы бар. Сол
себепті Матуриди шариғаттың өз ішінде де нәсихтың болатынын қабыл еткен.
Бірақ оның пікірінше нәсих бір үкімнің іске асырушылықтан алу уақытының
ашықталуы делінген. Бұл бір белгісіздік саналмастан алдыңғы үкіміне теріс
түспейді. Керісінше белгілі уақыт ішінде қойылған бұрынғы үкімнің уақыты
біткен кезде тағы да белгілі бір уақыт үшін үкімнің жаңалануы деген сөз.
Аллаһ кез келген үкімнің уақыты біткенде уақытша белгілі бір жаңа үкімдер
мен шариғатты қояды. Мұны да кейде өзінің кітабымен, кейде пайғамбарының
тілімен жеткізеді. Мұның мағынасы бір үкімнің қойылуына негіз болған
мәселенің ортадан бой көтеруі жағдайында үкімнің де жойылуы, ортаға шыққан
жаңа мәселенің қажеттілігіне байланысты жаңа бір үкімнің қойылуы деген сөз.
Шариғатта ғалымдардың бір ауыздан нәсих етуі қабыл етіледі{10}.
3.5. Саясат: Имаммен немесе халифалықпен байланысты тақырыптар барлық
мазхабтарда даулы мәселе болған. Аһли суннет болса шиа және харижилердің
имамдық түсініктеріне қарсылық ретінде бұл тақырыпты қолға алған. Бірақ
шиалар жалпы алғанда имамдықты хашимилерге; ахли суннет болса құрайышқа тән
көрген. Имам Матуриди бұл тақырыптағы көзқарастарын Имамдардың құрайыштан
болуы риуаятымен байланысты хадисті былай түсіндіреді: Дін мен саясат
мүлдем басқа нәрсе. Халифалықтың құрайышқа тән етілуі дін жүзінде емес,
саясат жүзінде дұрыс. Діни тұрғыдан имам болатын адамның алдымен Аллаһтан
ең көп қорқатын, адамдардың жағдайларын шешуде ең көреген және олардың
пайдасына болған нәрселерді ең жақсы білетін кісі болуы керектігі айтылған,
әрі осы шарттарды өз бойына жинақтаған адамды кім болса ол болсын имамдыққа
тағайындау керек. Өйткені Аллаһ өз кітабында былай деп қалауын білдіруде:
Сөзсіз Аллаһтың құзырында ең құрметтіңіз- Одан ең көп қорқатындарыңыз
(Хужурат, 13). Атап айтқанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының шығу тарихы.
1.1. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының пайда болуы мен шығу
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-5
1.2. Имам Матуридидің өмірі мен мазхабының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... 6-
10
ІІ. Матуридия мазхабының ерекшеліктері.
2.1. Матуридия мен Әшария мазхабтарының айырмашылықтары ... ... ... .11-24
2.2. Имам Матуриди ақидасы
методикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...25-27
2.3. Имам Матуриди ақидасы мен Әбу Ханифаның Фиқһ-ул акбардағы сенімдік
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..28-
ІІІ. Матуриди ақидасы мен қазақ дін ойшылдары.
3.1. ХІ-ХV ғасырдағы қазақ дін
ойшылдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. ХVI-ХХ ғасырдағы қазақ дін
ойшылдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазіргі таңда қоғамымызда мазхаб деген не? мазхабтың бізге қажеті
бар ма? деген сұрақтарға кездесіп жүреміз. Әрине бұл сұрақтың туындауының
өзіндік себептері де жоқ емес. Атап айтар болсақ, біріншіден; Кеңес
үкіметінің жүргізген 70 жылдық атейстік саясатының салдарынан халықтың діни
сауатының төмендеуі мен діннің ішкі сенім мәселесін дұрыс түсіне алмай
жатқандығында. Екіншіден; сырттан келіп өзге ағым өкілдерінің жүргізіп
жатқан теріс уағыздары да айтарлықтай әсер етіп жатқанын көріп те жүрміз.
Тек амалдық мазхабымыз тұрғысынан емес, ендігі кезекте сенім мәселесінде де
іштей алауыздық туындатып жатқанын көріп те жүрміз. Бүкіл ислам әлемі
мойындаған сенімдік Әшәрия және Матуридия мазхабтарын жоққа шығарып,
мойындамай жүргендігі сезіле бастады десек қате айтпаған болар едік. Міне
осындай діннің күрделі де нәзік мәселесіне өз бетіммен жауап іздеп ғылыми
жұмысымның тақырыбы етіп алдым.
Диплом жұмысының өзектілігі: ислам тарихындағы мазхабтардың шығу
себептерін, сенімдік мазхабтардың өзіндік көзқарастары мен ұстанымдары,
әдіс тәсілдері жайында ашып көрсету. Соның ішінде сенімдегі мазхабымыз
Матуридия мазхабы туралы кеңірек зерттеу жүргізіп, қазіргі қоғамдағы орнын
талдап, саралап зерттеу. Ғасырлар бойы ата-бабаларымыз ұстанып келген
сенімдік матуридия мазхабын бүгінгі таңда жоққа шығарып үлкен күнә жасадың
деп талайларға өз бетінше үкім айтып жүргендерді де кездестіріп жатамыз. Ал
матуриди мазхабының ақидасы бойынша үлкен күнә жасағандар мен амал, ғибадат
етпегендерді кафир(дінсіз) болдың деп айыптамаған өйткенң ол Алланың
құзіретіндегі мәселе деп ешбір адамды дінсіз деп айыптамаған.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті: Менің диплом жұмысымның мақсаты
матуриди мәзхабының ерекшелігі мен әшария мазхабынан айырмашылығын ашып
көрсету. Сонымен қатар қоғамымыздағы өзекті діни мәлелерге жауап ретінде
матуриди мәзхабының үкімдерін кеңінен қолдану. Сондай-ақ халықтың діни
сауаттылығын арттыру мақсатында матуриди мәзхабының ерекшеліктерін барынша
ашып көрсету болды. Осы мақсатқа жету үшін мен өз алдыма мыныдай міндеттер
қойдым:
1. Исламдағы мазхабтардың пайда болуы мен себептері;
2. Матуридия және Әшария мазхабтарының айырмашылықтары;
3. Имам Матуриди ақидасы методикасы.
Диплом жұмысының мақсаты: Менің диплом жұмысымның мақсаты матуриди
мәзхабының ерекшелігі мен өзге мазхабтардан айырмашылығын ашып көрсету.
Сонымен қатар қоғамымыздағы өзекті діни мәлелерге жауап ретінде матуриди
мәзхабының үкімдерін кеңінен қолдану. Сондай-ақ халықтың діни сауаттылығын
арттыру мақсатында матуриди мәзхабының ерекшеліктерін барынша ашып көрсету
болды. Осы мақсатқа жұмыстың міндеттері Матуридидің өмірі мен діндегі
тұлғалық орнын ашып көрсету мен Матуридидің діни үкім беру мәселесіндегі
әдіс тәсілдерін жете зерттеу болып белгіленді.
Диплом жұмысының өзектілігі: Менің диплом жұмысымның өзектілігі
матуриди мәзхабының қазіргі таңдағы орнын ашып көрсету. Бүгінгі күнде
қоғамымызда бізге мәзхабтың қажеті жоқ, пайғамбар заманында мәзхаб деген
болмаған, біз Құранды хадиссіз түсіне аламыз деп жүрген ағым өкілдерін
кездестіріп жүрміз. Міне осындай айтылған ойларға жауап ретінде біз Имам
Матуридидің айтып кеткен ойлары мен үкімдерін жауап ретінде ұсына аламыз.
Осындай ойларға жауап айта алуымыз үшін біз Имам Матуридидің еңбектерін
жетік меңгеруіміз қажет. Осындай өзекті мәселелерге жауап бере алатын Имам
Матуридидің қалыптастырып кеткен матуриди мәзхабыны ғылыми жұмысыма арқау
болды.
Диплом тақырыбының зерттелуі деңгейі: Қазақстанда Матуридидің
еңбектері қазақ тіліне аударылмаған, сол себепті тақырып ғылыми негізде
зерттеу жұмыстары толық қарастырылмаған. Дегенмен А.Асалыоглы, Д.Шәуенов,
Қ.Жолдыбайұлы және т.б. ғалымдардың еңбектерінде Матуриди мазхабы жалпы
тақырыптар мазмұнында қамтылады. Сондықтан зерттеу барысында жұмысымызға
негізгі арқау ретінде Түркиялық зерттеушілер М.А.Зехраның Р.Е.Фиғлали,
С.Хизметли еңбектеріне сүйендік.
Диплом жұмысында қолданылған әдістер: Диплом жұмысымызда Имам Матуриди
мен Имам Әшари ілімдеріне қатысты ғылыми тұжырымдарға талдау жасалды.
Ғұламаның ақидалық көзқарастарына қатысты саралау әдісі арқылы ашып
көрсетуге ұмтылыс жасалды. Жалпы зерттеу жұмысы барысында талдау,
салыстыру, саралау әдістері қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі нәтижелері: Матуриди көзқарасының құндылықтық
мәні талданып, оның сенімге, дүниетанымға әсері салмақты ғылыми
пікірлермен дәлелденді. Зерттеудің бұл нәтижесі қазіргі қоғамдағы керағар
діни ағымдар мен экстремизмнің және дәстүрлі емес діндарлықтың алдын алуда,
жастар бойында ұлттық рухани құндылықтарды қалыптастыруда маңызы зор.
Диплом жұмысының құрылымы: Бұл диплом жұмысы жоспардан, кіріспе бөлімі
мен негізгі бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
I. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының шығу тарихы мен Матуридия
мазхабының ерекшеліктері.
1.1. Ислам дініндегі сенім мазхабтарының пайда болуы мен шығу
себептері
Мазхаб сөзі араб тілінен аударғанда жүретін жол, баратын бағыт,
көзқарас деген мағыналарды білдіреді. Шариғатта арнайы тәсілдер, ережелер
арқылы Құран мен Сүннеттен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығын
мазхаб делінеді.
Ислам тарихында мазхап сөзі кең мағынада сенімдік (итиқади), амалдық
(фикһи) және саяси мазхаптарға да қолданылады. Сонымен қатар саяси және
сенімдік мазхабтармен қатар фырқа яғни түрлі көзқарастағы топтар, ниһл
яғни әртүрлі сенімдегі топтар, макале яғни сенімді әрқилы қабылдаушы
топтардың бар екендігі де белгілі.
Кейбір мазхаб тарихшылары ислам тарихындағы мазхаптардың шығу
себептерін Хз. Пайғамбарымыздың мына бір хадисімен байланыстырады:
иаһудилер 71 тармаққа, христиандар 72 тармаққа ал мұсылмандар 73 тармаққа
бөлінеді. Мұсылмандардың тек бір тармағы ғана жаннатқа кіреді. Олар менің
жіне сахабаларымның жолынан жүргендер.
Ислам тарихындағы мазхабтардың шығу себептері:
1 – адамдардың таным мен түсінігінің әртүрлі болуы;
2 - әдіс тәсілдердің әртүрлі болуы. Мәселен; Мутазилия мазхабының
өкілдері ақылды жоғары қойып нақылды оған тәуелді қылды. Әхли сунна
ғалымдары нақылды ақыл арқылы түсіне аламыз десе ислам философтары тек
ақылға сүйену керек деген көзқараста болды;
3 – Хз. Оспан халифалығының соңғы жылдарындағы саяси оқиғалар;
4 – халифат ішіндегі болған соғыстардың кезінде мұсылмандардың бірін
бірі өлтіруі мен үлкен күнә мәселесі, үлкен күнә жасағандардың кәфир болып
болмауы, тағдыр мен ақырет, құлдың еркі мен таңдау мәселелері жайында
адамдардың әртүрлі көзқараста болуы;
5 – көне грек, үнді және иран философиялық шығармаларының араб тіліне
аударылуы;
6 – ескі наным-сенімдер мен әдет-ғұрыптардың ислам дінінің
негіздерімен сәйкес келмеуі. Жаулап алынған жаңа өлкелердің өмір сүру
тәрізі мен әдет-ғұрыптарының сан қилы болуы;
7 – қисса мен хикаялардың ойдан шығарылып, оны ислам дінімен
байланстырылуы адамдар арасында әртүрлі көзқарастардың пайда болуына әкеліп
соқты;
8 – исламды әр адамның өзінше түсіне бастауы;
9 – Құрандағы мағынасы ашық және жабық айаттарға байланысты тәфсир мен
тәууил ғылымдарының пайда болуы;
10 – хадистердің жеткізілу шарттарына қарай сахих, хасан және зайыф
болып бөлінуі. Зайыф хадистерге амал етіп етілмеу мәселелері;
11 – араб түбегіндегі тілдердің әртүрлі болуы мен сөздердің әрқилы
түсінілуі;
12 - әдет-ғұрыптардың санқилы болуы секілді жоғарыда санамалап өткен
бірнеше себептердің салдарынан ислам мазхабтары пайда болды.
Мазхабтардың шығуы
Хз. Пайғамбарымыз (с.а.с.) тірі кезінде қандай да болмасын діни
мәселелерге өзі жауап беретін. Кез келген діни мәселе туындаса сахабалар
Пайғамбарымызға (с.а.с.) баратын және барлық сұрақтарына лайықты жауап
алатын. Бұл жағдай Хз. Әбу Бәкір мен Хз. Омар халифалығы тұстарында және
Хз. Оспан халифалығының алғашқы жылдарында да бұзылған жоқ. Сахаба және
табиғындар заманында да бір діни мәселе туындай қалса сенімді дін
ғалымдарына барып сұрау арқылы кез келген мәселе өз шешімін табатын. Хз.
Оспанның өлтірілуімен ислам әлемінде саяси оқиғалар басталып алғашқы саяси
бидғаттық мазхабтар бой көрсете бастады. Алғашқы саяси бидғаттық мазхабтар
алғашында белгілі бір діни маңызға ие болған жоқ.
Хз. Әли халифалығы тұсында болған Жамал және Сыффын соғыстары, хакам
оқиғасынан кейін Хз. Әлиді қолдаушылар Шиа яғни жақтаушылар ал одан бөлініп
кеткендер Харижиттер деп аталды.
Хз. Әлидің өлімінен кейін Қадария мазхабы пайда болды. Олар құлдың
таңдауы мен ерік мәселесін талдаумен өзіндік ерекшелікке ие болды. Бұл
бағыттың негізін салушы Маабед ел-Жуһани (80-699) болды. Бұның
көзқарастарын ары қарай дамытқан Ғайлан ад-Дамашқи болды. Сонымен Хз.
Әлидің өлімінен кейін әхли суунамен қатар бір уақытта бес бидғат мазхабтары
пайда болды. Олар: Харижия, Қадария, Жабрия, Шия және Муржия.
Әхли сунна қауымы сенім мәселесінде үш мазхабқа бөлінеді. Олар;
Салафия, Әшария және Матуридия{1}.
1.2. Имам Матуридидің өмірі мен мазхабының құрылуы
Әбул Мансур әл-Матуридидің толық аты Мухаммед ибн Мухаммед ибн Мансур.
Оның толық есімі – Мухаммад Абу Мансур Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмуд әл-
Матуриди әс-Самарқанди. Самарқандағы көне Матурид ауылында (шамамен х. 238
м. 862 жылы) дүниеге келген. Мұсылмандардың жүрегінен үлкен орын алған Имам
Матуриди Имам ул-һуда Тура жолдың имамы, Имам ул-мутакаллимин Ақида
ғалымдарының имамы деген құрметке ие болды.
Ол 334934 ж. Самарқандта дүниеден өткен. Ол түркі текті деген көзқарас
басымырақ. Самарқандта Әбу Ханифаның сенімдік және фикхтық көзқарастарының
философиялық және теологиялық негіздері талқыланатын Дарул -Жузжания
деген атпен танылған аса маңыздылы білім беру орталығы болған. Әбу Мансур
әл-Матуриди осы жерде білім алды. Ұстазы Әбу Насыр әл-Язиден кейін осы
білім беру орталығының басшысы болды. Білім алған ұстаздарынан атақтылары
Әбу Насыр Ахмед ибн Аббас ибн Хусейн әл-Язи (х. ІV ғ.бастары), Әбу Бәкір
Ахмед ибн Ысқақ ибн Сахих әл-Жузжани (х. ІІІ ғ.ортасы) және Нусайр ибн Яхя
әл-Балхи (268881). Самарқандтан басқа қалаларға шыққандығы жайлы ешбір
дерек берілмеген. Бәлхтық ғалымдармен кездескендігі жайлы кейбір деректер
бар. Ұстаздарының жалғастырған ғылыми ұстанымдары түп тамыры Әбу Ханифаға
барып тіреледі. Әбу Мансур әл-Матуриди кәләм, фикх, фикх методикасы,
мазхабтар және қырағат тақырыптарында көптеген шығармалар жазып қалдырған.
Бірақ бұлардың көбісі қазіргі таңға дейін жетпеген. Ол бұл кітаптарын жалпы
мұғтазила, харижиттер, рафизилер, хадисшілер және шиа карматилерді сынға
алып жазған. Фикх және фикх методикасына байланысты кітаптары бізге
жетпегенімен Тәуилатул –Құран атты тәфсірі мен Китабут Таухид атты
кәләмдік кітабы осы дәуірге дейін жеткен. Қашқаридың Диуани Лұғат ат-Түркі
түрік тілі тұрғысынан, Фараби мен ибн Синаның философияға байланысты
кітаптары Ислам философиясы тұрғысында қаншалықты маңызды болған болса
Матуридидің Китабут Таухиді де соншалықты маңызды болып табылды. Сол
дәуірдің жетілу тұрғысынан ең жемісті бір кезең болуында ханафи-матуриди
мазхабтары шеңберінде әрі фикх әрі кәләм жайлы көптеген маңызды кітаптар
жазылды. Осылайша ханафилік пен матуридилік, түркі әлеміне ет пен сүйек
секілді бір-бірінен айрылмайтын денеге айналды. Әрбір матуридилікті
ұстанатын адам фикхта ханафи мазхабын ұстанды. Сежұқтар және Османылар
дәуірінде түркі халықтарының мазхабы жалпы алғанда сенімде матуриди, фикхта
ханафи болып танылды{1,2}.
ХV ғасырдан бастап шийттер мен сунниттердің талас-тартыстарының
артуының салдарынан Имам Матуриди және оның дін түсінігі қайтадан маңызды
рөлге қол жеткізді. Матуридиді Османлы дәуірінде жаңадан қалыптастырған
маңызды тұлғалардың бірі Ибн Камал Паша (1534), ал тағы бірі болса Ираде-и
жузия рисалесі атты кітаптың авторы Аккирмани (1760) болып табылады. Бұл
екі ғалым жазған кітаптарында Имам Матуридиді және оның көзқарастарын
мақтанышпен жазып өткен. Османлы, суннитер мен шиалардың арасындағы талас-
тартысында суннилікті жеңіске жетелейтін мектеп ретінде матуридилікті
таңдаған болуы мүмкін. Өйткені Имам Матуриди кітаптарында сопылық іліміне
қарсы шыққан рафизилікті және батыния карматияны сынға алған рационалист
ғалым болатын. Атап айтқанда оның көзқарастарын түркі халықтарының жалпы
көпшілігі ұстанатын.
Матуридилік ханафилікпен бірге Хорасан мен Мауреннахрдан бастау алып,
Орта Азия, Ауғанстан, Үндістан, Пәкістан, Шығыс Түркістан, Малайзия,
Индонезия, Кавказ, Рассия, Түркия, Орта Шығыс және басқа да өлкелерде
жайылып, қазірге дейін жалғасын тауып келе жатыр.
2.Матуридиліктің тарихы.
Матуридилік Ислам тарихы бойынша ІVІХ және VХІ ғасырларда имам Әбу
Мансур әл-Матуридидің пікірлеріне негізделген кәләмдық мектеп. Бұл мектепке
құрушысының атына байланысты матурдилік делінген.
Матуридилік Мауреннахрде жайыла бастаған харижилік, мұғтазила және
шиаға қарсы табанды күрес жүргізген. Матуриди 333944 жылы дүниеден өткен.
Ол Әбу Ханифа шеңберінде жетілген ханафи ғалымдарынан сабақ алған және өте
көптеген кітаптар жазған. Бұлардан Китабут-Таухид және Тә'уйлатул –Құран
қазіргі таңға дейін жеткен. Маззавуй, Сабуни, Саффар әл-Бухари, Омар ән-
Насафи, Әбул Муйин ән-Насафи, Әбул-Баракат ән-Насафи және Ибн Хуммам
секілді ғалымдар арқылы матуридің көзқарастары жайылды. Ол Әбу Ханифа
шеңберіндегі әхли сүннет сенімін бір жүйеге келтірген. Оның құрған
жүйесінде білім маңызды рөл алды. Матуриди өзіне тән таным теориясын
жетілдірді. Ол өз таным теориясын, тәпсір, фикх және кәләмда қолданды.
Матуридилік Саманилер кезеңінен бастап Орта Азия, Балкан, Анадолы, Ирак
және Сирияда жайылды. Селжұқтар аса ірі ғалымдар жетілдіріп шықты.
Османылар кезеңінде ХV ғасырдан бастап матуридилік деген қызығушылық арта
түсті. Матуридилік айрықша айтар болсақ, түркі халықтарының арасында кең
жайылып ханафилікпен бірлесті. Имам Матуриди ақыл және нақыл арасында нәзік
бір тепе-теңдік құра білді. Бұл бағытта маңызды көзқарастар салды. Бұл
көзқарастары өзінен кейінгі матуриди ғалымдары дамытып, әрі қарай
жалғастырды. Олардың пікірінше Аллаһ бар және бір. Аллаһтың заттық және
субутилік кейбір сипаттары бар. Бұл сипаттар, Аллаһтың өзі де емес, одан
басқа нәрседе емес. Тәкуин мен мукаууин екеуі екі бөлек. Адам баласының
ақыл жолымен Аллаһтың бар екендігін танып білуі уәжіп. Иман тілмен ашық
айтылып, жүрекпен бекітіледі. Амалдар иманның бір бөлігі емес. Амалдармен
иман артпайды. Оларды тәрк етумен немесе күнә істеумен иман азаймайды.
Иманды білдіруде Иншаллаһ му'минмін деп айтуға болмайды, оның орнына мен
шынында мұсылманмын деп айту керек. Иман және Ислам терминдік тұрғыдан
бірдей болып табылады. Үлкен күнә істеген иманнан шықпайды және күпірлікпен
айыпталмайды. Құран Аллаһтың кәләмі. Кәләм Аллаһтың затымен бар болған
әзәли бір сипаты. Құранның әріптері және дыбыстары кейіннен жаратылған.
Адамның әрекеттерінің екі тарапы бар. Олардың жаратушысы Аллаһ. Адамның
әрекеттері жарату жөнінен Аллаһқа, кәсб (іске асырып нәтижеге қол жеткізу)
жөнінен адамға тән. Адам бүкіл іс-әрекетіне жауапты. Адамда болған жүз –и
ираде (шектеулі қалау) жаратылмаған (мақылұқ емес). Адам бір істі жасауға
шешім қабылдаған кезде, Аллаһ бұл әрекеттің жүзеге асырылуы үшін күш
жаратады; адам да бұл күшпен ол әрекетті жүзеге асырады. Аллаһтың ақыретте
муминдерге көрінетіндігі нақылдық және ақылдық дәлелдермен дәлелденген.
Әйелдердің пайғамбар болуы дұрыс емес{3}.
ІVІХ ғ.ғ. және VХІ ғ.ғ. Бағдатта Бувайхилердің үстемдік ете бастаған
кезеңі; Табаристанда зәйдиялардың мемлекет құрған кезеңі; Исмайлилердің,
карматилердің Орта Азияда атап айтқанда Нәсәф, Самарқант және Бадахшанда
саманилерді үрейлендіретіндей дәрежеде күшеюі және фатимиттік
исмайлиттердің Солтүстік Африкада мемлекет құрған кезеңдері болып табылады.
Мауреннахр және Хорасанда матуридилікпайда болмай тұрып муғтазила,
хадисшілер исмайлиттер, харижиттер, зәйдилер, мүржия және кәрәмия өз
жақтастарын табу үшін әрекет жасап жатқан болатын. Дәл сол кезеңде бұл
өлкеде манихейзм, буддизм, брахманизм, иудаизм және христиан діндерінің
өздеріне тән орталықтары мен ғибадатханалары бар болатын. Муғтазила
Мутауаккил кезеңінде бақылауға алынып, қысым көрсетіліп және зорлық-
зомбылықтың нәтижесінде басқа өлкелерге кетуге мәжбүр болғандықтан іс-
әрекеттерін Бағдат пен Басрадан басқа қалаларға ауыстырды. Осы себепті
Хорасан мен Мауреннахр Исламмен қауышқаннан кейін муғтазила өкілдері
паналайтын қалаларға айналды. Матуридимен тартысқан және қарсы пікірлер
жазған мұғтазилалық Әбул Қасым әл-Бәлһи, матуриди кезеңінде Самарқантта
саманилер әмірінің қол астында қызмет етті. Фикхта ханафилікті ұстануы, ол
жерде ханафилер арасында іс-әрекеттерін жеңілдетуіне себеп болды. Дәл сол
секілді исмайлилер, карматилік атымен саманилер кезеңінде Самарқанд, Нәсәф
және басқа да Мауреннахр қалаларында жасырын немесе ашық түрде іс-
әрекеттерін жүргізді. Саманилер кезеңінде исмайлиттік Мұхаммед ибн Ахмед ән-
Нәсәфи (331942) кейбір ресми қызметкерлерді өз жағына тартуда табысты
болды. Кейінірек оның әрекеттеріне тиым салынып, өзі өлім жазасына кесілді.
Карамилер фикхта ханафи мазхабында болуларына байланысты сол өлкедегі
көптеген қалаларда дәруіштер мекені мен медреселер тұрғызды. Хадисшілер де
шафиғи және ханбали мазхабтарын ұстанды. Хадисшілердің ұстанатын
кітаптарының ішінде маңызды рөл алған Кутубус –ситта атты хадис
жинақтарын жазған алты мухаддистің төртеуі, яғни, имам Бұхари, Муслим,
Нәсәйи және Тирмизи осы өлкенің ғалымдары еді. Бұл жерде олардың
шығармалары арқылы хадисшілер жамағатынының пікірлері күшейе бастады. Бірақ
өлкеде ең күшті мазхаб фикхта ханафилік, сенім бойынша мүржиялық еді. Міне
имам Матуриди Ислам жамағаттарының және басқа дінге қатыстылардың
әрекеттері күшейе түскен уақытта Самарқандта дүниеге келді.
Имам Матуриди болса Әбу Ханифаның көзқарастары дамыту мақсатында
кәләми жүйе құруды жүзеге асырды. Ханафиліктің негізі Куфада қаланған
болатын. Әбу Ханифаның өзі кітап жазбағандықтан фикхқа және сенімге
байланысты көзқарастары Әбу Юсуф, Имам Мухаммед және басқа да шәкірттері
тарапынан кітап болып жинақталды. Аббасилер дәуірінің алғашқы ғасырында
Куфа қаласы ханафиліктің білім беру орталығы болды. Әбу Ханифаның фикхтағы
көзқарастары ең алдымен осы қалада ауқымды түрде дамыды және жорамалданып,
кейінірек шығыста Хорасан және Мауреннахрда жайыла бастады. Атап айтқанда
бүгін Өзбекстан шекарасында қалған Самарқанд және Ауғанстан шекарасында
қалған Хорасанның Бәлх қаласы ханафиліктің және мүржияның Әмәуйлер
дәуірінен бастап ең күшті орталықтары деп аталатын дәрежесіне дейін жетті.
Әмәуйлер дәуірінен бастап кейбір мүржия ағымының кісілері жиі келіп кететін
орталығы болған Самарқандта Әбу Ханифаның алғашқы маңызды әрекеттерінің Әбу
Муқатил әс-Самарқандимен басталғандығы белгілі. Әбу Ханифаның жақын досы
және шәкірттерінің бірі болған Әбу Муқатил оның сенімдік көзқарастарын ең
жақсы білетіндердің бірі еді. Әбу Ханифаның сабақтарына қатысып, оның өте
көп көзқарастарын үйренді. Оның Мәмуннің дәуіріне дейін өмір сүргендігі
айтылады. Әбу Ханифадан тыңдаған пікірлерді ұстаз бен шәкірт арасында
айтылған диалог тәрізді Китабул-алим уәл-мутааллим деген атпен жинақтап
Самарқандта таратқан{4}.
Әбу Ханифаға негізделіп жазылған Фикхул –Абсад атты кітабы, ұстаз
Әбу Ханифадан риуаят еткен Әбу Мути әл-Хакам ибн Абдиллаһ және бұл кітапты
тағы Әбу Мути жолымен риуаят еткен Әбу Бәкір Нусайр ибн Яхя әл-Балхидің
(268861) екеуі де Бәлх қаласының тұрғыны болып табылады. Әбу Мути әл-Бәлхи
Әбу Ханифаның Китабул-алим уәл-мутааллим атты еңбегін Әбу Муқатил әс-
Самарқандиден риуаят ете отырып Әбу Ханифаның сенім көзқарастарының кең
ауқымды түрде жайылуында маңызды рөл атқарды. Фикх білімін имам Мухаммедтің
шәкірті Әбу Сүлеймен әл-Жузжаниден үйренген Нусайр ибн Яхия, Әбу Ханифаның
кітабы мен Рисала ила Осман әл-Батти фил-Иржа атты шығармасын Бәлх
қаласына алып барған алғашқы адам. Китабул-алим уәл-мутааллим ханафи
ғалымдары арқылы Матуридиге дейін риуаят шынжырымен жеткен: Әбул Мансур әл-
Матуриди, Әбу Бәкір Ахмед ибн Исқақ әл-Жузжани, Әбу Сүлеймен Муса ибн
Сүлеймен әл-Жузжани, Мухаммед ибн Муқатил әр-Рази, Әбу Мути Хакам ибн
Абдиллаһ әл-Балхи және Әби Исмат Исам ибн Юсуф, Әбу Мақутил {5}.
Хафс ибн Сәләм ас-Самарқанди, Әбу Ханифа. Бұл мәтін Әбу Ханифаның
сенімдік көзқарастарын Матуридиге дейін жеткізген ең маңызды мәтіндердің
бірі болып табылады.
Имам Матуридидің атақты еңбектері;
Бүкіл ғұмырын білімге арнап, әһлі сүннет сенімін жаюға бар ынтасымен
қызмет еткен Имам Матуриди өте құнды еңбектер жазып қалдырды. Олардың
негізгілері мыналар:
Китәбу әт-Таухид – Тәухид кітабы. Бұл кітапта сол кезеңдегі адасқан
ағымдардың қате нанымдарын анықтап жазып, әһлі сүннет ақидасының дұрыстығын
дәлелдеген.
Тәуиләтул Қуран – Құран Талқыламасы. Бұл тәфсір ілімінде ерекше орны
бар еңбек. Әс-Самарқанди бұл кітапқа түсініктемелер мен толықтырулар
енгізген.
Китәбул Мақаләт фил Кәләм – Кәләм іліміне байланысты жазған
мақалаларының жиынтығы.
Китәбул Жәдәл – Фиқһ әдістемесі кітабы және т.б.
2.1. Матуридия мен Әшария мазхабтарының айырмашылықтары.
Имам Матуриди мен имам Әшғари бір дәуірде өмір сүріп, бір бағытта еңбек
еткен. Бірақ имам Әшғари Исламды іштен ірітпек болған дұшпандармен бірге
күн кешті. Ол өмір сүрген Басра қаласы Мұғтазила мәзһабының отаны еді.
Мұғтазила мәзһабының өкілдері мен фиқһ-хадис ғұламалары арасындағы
қақтығыстың майданы осы Ирак өңірі болатын. Ал Матуриди өмір сүрген
Мауараннаһр өлкесі сүнниттік ғалымдар мен Мұғтазила мәзһабының өкілдері
арасындағы пікірталастан біршама алыс еді. Дегенмен, Мәймун, Муғтасым,
Уасиқ секілді халифтердің дәуірінде Мұғтазилиттік сенімнің мемлекеттік
идеологияға айналуына байланысты, олардың пікірлері халифаттың барлық
өңірлеріне тарап жатты. Мауараннаһр өлкесінде Мұғтазила мәзһабы басым күшке
ие болмағанмен, олардың пікірлерін уағыздаушылар бірлі-жарым болса да бар
еді. Имам Матуриди Мұғтазила мәзһабының ондай өкілдерімен пікірталас
жүргізгендігі белгілі. Имам Әшғари мен имам Матуридидің пікірталас
майдандары бір болғандықтан, олардың ортақ ұстанымдары ғана емес, шариғатты
түсіндіру тәсілдері де бір-біріне ұқсайтын. Десек те, екі имамның
пікірталастағы кейбір әдістемелік ерекшеліктері мен ұстанымдағы
айырмашылықтары болды. Бірақ зерттеушілердің көпшілігі имам Матуриди мен
имам Әшғари пікірлерінде айта қаларлық өзгешелік болмағандығын білдіреді.
Мысалы, Шейх Мұхаммед Абдуһ имам Әшғари мен имам Матуридидің арасындағы
ерекшеліктер үлкен қарама-қайшылық туғызбайтынын айтқан.
Бірақ екі имамның кәләм іліміне қатысты көзқарастарына келер болсақ,
олардың пікірлерінде азды-көпті айырмашылық барын байқаймыз. Екі имам да
Құран Кәрімді зерттеу барысында ақыл мен қисынға мейлінше сүйенген. Олардың
бірі екіншісіне қарағанда ақылға көп арқа сүйеді. Имам Әшғари Алла тағаланы
Құран-хадис арқылы тануға көбірек мән берсе, имам Матуриди имам Ағзамның
жолын ұстанып, Алланы ақылмен тануға бейімділік танытты{5,6}.
Имам Әшғари ақыл-ой бір нәрсенің жаман-жақсысын шариғатсыз ажырата
алмайды десе, имам Матуриди шынайы ақыл жақсы-жаманды өздігінен ажырата
алатынын айтады.
Имам Матуриди ақиқатқа жету үшін ақылды қолданғанда, әсіре сілтеп жібермей,
ақыл мен қисынға орнымен жүгінеді. Ал имам Әшғари мен оның ізбасарлары
нақылға (Құран мен Сүннетке) көп мән беруімен өзгеше. Осыған орай,
Матуридилікті Мұғтазила мен Әшғарилік арасындағы ақида мәзһабы деп түюге
негіз бар. Ал Әшғарилік – Мұғтазила мен фиқһ-хадис ғалымдарының арасындағы
мәзһаб.
Имам Матуриди ақылға шариғаттың шеңберінде жүгінді. Нақылмен бірге,
ақылды да ақиқатты танудың қайнар көзі деп білді. Имам Әшғари да ақиқатқа
дәлел келтіруде нақылға ақылды сүйеніш еткен. Бірақ ол ақылды ақиқатты
танудағы нақылға көмекші құрал ғана деп түсінді. Ал имам Матуриди ақылды да
сенім мәселелеріне қатысты дәлел келтірудің дербес қайнар көзі деп білді,
бірақ мұғтазилиттер секілді нақылсыз жалаң ақылмен ақиқатты табуға бас
қойып қателікке ұрынбады. Ақыл бойлай алмайтын жайттарды мойындады. Аят,
хадис негізінде ақылмен әрекет етуді үндеген имам Матуриди Құран Кәрімге
түсіндірме жасағанда, мағынасы айқын білдірілмеген аяттарға мағынасы анық
аяттар негізінде жорамал жасау тәсілін қолданды. Оның пікірінше, егер
адамның ақылы діни мәтіндерді тәуил жасауға күші жетпесе, оларға иман
келтіріп қана тоқтаған жөн. Сахабалар мен табиғиндердің мағынасы анық емес
діни мәтіндерге қатысты ұстанымдары да осындай еді. Имам Матуриди Құран
Кәрімді мүмкіндігінше аяттармен тәпсірлеуге тырысты. Себебі Құран Кәрім
аяттарында қарама-қайшылық кездеспейді: Егер Құран Алладан басқаға тиесілі
болса, онда көп қарама-қайшылық табатын еді (Ниса сүресі, 82-аят).
Имам Матуридидің мағынасы анық емес аяттарға түсіндірме жасауы,
фиқһшылар мен хадисшілердің ұстанымына қайшы келсе де, сол дәуірдің
заманауи қажеттілігі еді. Ислам қанатын кеңге жайған сайын, ескі діндер мен
мәдениеттердің ықпалына ұшырай бастады. Ислам ғұламалары мутәшәббиһ
аяттарға түсіндірме жасамағанмен, дүбәра сенімдегі кейбір ғалымсымақтар
Исламдағы мағынасы анық емес мәтіндерді өз білгендерінше белгілі бір ғылыми
тәсілсіз жорамалдай бастады. Олардың азғын пікірлерінен дінді құтқару
мақсатында имам Матуриди мутәшаббиһ аяттарды Ислами негіздерге қайшы
келмейтіндей тұрпатта жорамалдап, халық сенімінің бұзылуына тосқауыл қойды.
Сүнниттік ақида мен кәләм мектебін құрушы екі мектеп те алдымен
нақылға (аят пен хадис) сүйеніп, одан кейін ақылға мән береді. Олар ақида
саласында ақылға мүлдем мән бермеген фиқһ-хадис ғалымдары мен ақылды шектен
тыс қанаттандырып жіберген Мұғтазила ағымының ортасынан орын тепті.
Әшғарилік пен Матуридиліктің арасындағы ең басты өзгешеліктер
мыналар:
• Имам Матуриди бойынша Алла пендесіне күші жетпейтін нәрсені жүктемейді
және оны күші жетпейтін іске жауапты қылмайды. Себебі, Құранда былай дейді:
Алла кісіге шамасы келмейтінді жүктемейді..., (Бақара сүресі, 286-аят).
Ал Имам Әшғари пікірінше, Алла қаласа, пендеге күші жетпейтін нәрсені
бұйырып, оған жауапты етуі мүмкін;
• Имам Матуриди адамның ақылымен Алланың бар және бір екенін білуі парыз
десе, имам Әшғари парыз емес деді. Матуриди бойынша діни үгіт-насихат
болсын-болмасын, адам Алланы ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау
басында өмір сүрген адам біздің сеніміміз бойынша Алланың бар екендігін
ақылымен тауып, оған сенуі керек. Бірақ оған дінді ешкім үйретпегендіктен
мұндай жағдайда ондай пенде діни міндеттерден жауапқа тартылмайды.
Әшғарилер бойынша діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар Алланы
ақылымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес;
• Имам Матуриди иман кемімейді де артпайды да десе, имам Әшғари иманның
кемуі де, кемелденуі де мүмкін деді;
• Имам Матуриди қазір мүмін болған адамды мұсылман дейміз, бірақ та өлер ал-
дында кәпір болса, күпірлікке кірген болып табылады десе, Имам Әшғари
күпірлікпен өлген адам өмір бойы кәпір болған болып саналады дейді.
Өмірінің соңында мүмін болып өлген адамға да осылай (өмір бойы мүмін
болған) дейміз деді;
• Имам Матуриди: Иншалла мүмінмін деуге болмайды (бұлай деу өзінің
иманына шүбә келтірушілік) десе, имам Әшғари бұлай деп айтуға болады
деп ұқты. (Осы себептен де, Матуридия мәзһабындағылар: Дінің не? деп
сұрағандарға, Әлһамду-лилла, мұсылманмын деп жауап береді. Ал, Әшғария
мәзһабындағылар: Иншалла, мұсылманмын деп жауап береді;
• Имам Матуриди иман мен Ислам бір десе, имам Әшғари екеуі екі басқа
нәрсе, Ислам сеніммен бойұсыну болса, иман сенімін амалмен дәлелдеу деп
білді;
• Әшғарилер жан алқымға келгенде жасалған тәубе қабыл емес десе, Матуриди-
лер мұндай тәубенің қабыл екендігін білдіреді. Бірақ, жан алқымға
келгендегі иманның жарамсыздығын айтады;
• Әшғарилер бойынша бір нәрсенің жақсы немесе жаман (хусн-қубх) екенін ақыл
біле алмайды. Бұлардың жақсы немесе жаман екендігі Алланың әмірі мен
тыйымдары нәтижесінде анықталады.
• Матуридилер бойынша жақсы мен жаманды ақылмен білуге жол ашық. Алла бір
нәрсенің жақсы болғандығы үшін әмір етіп, жаман болған нәрсеге тыйым
салған;
• Әшғарилер бойынша Алланың жаса-ғандарынан себеп іздестірілмейді және бір
хикметпен байланысы да жоқ. Өйткені Алла жасағандарынан жауапты емес.
• Матуридилер бойынша Алланың жаса-ған нәрселерінің бір хикметі бар және
себепке сүйенеді. Өйткені, Алланың әрбір ісінде бір хикмет бар. Ол бәрін
біледі және Хәкім;
• Имам Әшғари Алла тағаланың адамдарға дінді түсіндіруші пайғамбарлар
жіберуі уәжіп емес десе, имам Матуриди пайғамбарлардың жіберілуі Алланың
Хикмет сипатының қажеттерінен деді.
•Жузи ирада (қалау еркіндігі). Матуридилер бойынша, құлда жеке жузи ирада
(қалау еркіндігі) бар. Әшғарилер бойынша, бұл қалау еркіндігі жеке емес,
оны Аллаһ жаратады.
•Хусн және Қубх (жақсы-жаман, сүйкімді-сүйкімсіз). Әшғарилер бойынша, бір
нәрсенің жақсы немесе жаман (Хусн-қубх) екенін ақыл біле алмайды. Бұлардың
жақсы не жаман екендігі Аллаһтың әмірі мен тыйымдары нәтижесінде белгілі
болады{7}.
Матуридилер бойынша, жақсы-жаманның өлшемін ақылмен білуге болады.
Аллаһ бір нәрсені жақсы болғандықтан ол үшін әмір етіп, жаман болған
нәрсеге тыйым салады.
•Мағрифат. Әшғарилер бойынша, діни үгіт-насихат жасалмаған жердегі адамдар
Аллаһты өз ақылдарымен тауып, оған иман келтіруге міндетті емес.
Матуридилер бойынша діни үгіт-насихат болсын-болмасын адам Аллаһты өз
ақылымен тауып, сенуі керек. Мысалы, тау басында өмір сүрген адам біздің
сеніміміз бойынша Аллаһтың бар екендігін ақылымен тауып, оған сенуі керек.
Бірақ, оған діни заңдылықтарды ешкім үйретпегендіктен мұндай сипаты
жағдайда ондай пенде құлшылықтан жауапты болмайды. 3.Матуридидің
көзқарастары
Матуриди мазхабының көзқарастары имам Матуридидің көзқарасының
негізінде құрылған. Оның көзқарастары кең көлемде өз кітаптарында және
кейінгі ғалымдардың кітаптарында түсіндірілген. Кейінгі ғалымдар арасында
Матуридидің көзқарастарын ең көркем түрде түсіндірген Әбу Муйин ән-Насафи
болып табылады. Матуридидің көзқарастары мен матуриди ғалымдарының
көзқарастары бір-бірімен жақсы үйлеседі. Матуридилік көзқарастың танымдық
құрамы таухид, пайғамбарлық, иман мен амал, адамға тән әрекеттер, дін-
шариғат, және саясат тақырыптарында қолға алынған.
Ислам түсінігінде танымның анықтамасы, мүмкіндігі, құндылығы, білім
алу жолдары және діни білімнің қасиеті жайлы тақырыптарды жүйелі түрде
қолға алып зерттей отырып өзіне тән бір білім жүйесін қалыптастырған
алғашқы кісі –Имам Матуриди. Оның пікірінше адам, заттар жайында мағлұмат
ала алатын қабілеттермен қамтамасыз етілген. Осылар арқылы білімін дамыта
алады. Сол араз (өздігінен емес басқа нәрселер арқылы пайда блатын) және
субстанциялардан (бар болуы басқа нәрселерге тәуелді емес) құралған және
кейіннен жаратылған көрінетін әлем мен көрінбейтін әлем жайында адамның
мағлұмат алуы және осы алған мағлұмат арқылы әлемнің жаратушысының бір
екендігіне иман ету мүмкін. Білімге жеткізетін қайнар көздер сезімдер, ақыл
және хабар болып үшке бөлінеді. Керекті шарттарда орындағанға дейін ғылым
жолдарының бірімен немесе үшеуімен жеткен білім нақты білім табылып, оны
мойындамау мүмкін емес.
Матуридилердің ең көп қолға алған әрі мазхабтардан өзгешелеу түсінген
Аллаһтың сипаты тәкуин сипаты ежелден бар. Оны ежелден жаратушы болуы
жаратылғандардың ежелдігін қажет етпейді. Өйткені жарату мен жаратылған
нәрсе екеуі екі басқа нәрсе. Жаратылғандар болса Аллаһтың жарату сипатымен
кейіннен пайда болған. Мутаридидің көзқарасы бойынша адамзат баласының
ойлау сезімі жарату сипатының ерекшелігін түсініп қамтуы мүмкін емес. Бұл
тақырыпта жалғыз дәлел және біз білетін нәрселер бол (кун) әмірімен бола
қалуы. Матуридилер бойынша, дүниеде ешнәрсе босқа жаратылмаған. Әр нәрсенің
жаратылу себебі, мақсаты және хикметі бар. Сондықтан Аллаһтың жасағандары
мен жаратқандары өзі қойған қағидалардан тыс емес. Барлық нәрсені ең көркем
түрде және ең кемел етіп жасайды. Оның пікірінше хикметтің екі түрі бар.
Біріншісі әділеттілік, екіншісі қайырымдылық. Әділеттілік барлық нәрсені
орын-орнына қоюы. Аллаһтың қайырымдылығына келетін болсақ, оның шегі жоқ.
Қорытып айтар болсақ, жаратушының жаратқан жаратылыстарының астарында
хикметтің болмауы мүмкін емес. Хикмет жоқ деп қарау қате және Аллаһтың
рубубиятына қарама-қайшы. Аллаһты ақылмен танып білу уәжіп. Егер Аллаһ
ешқандай елші жібермегенде бәрібір адамдар ақылдарымен Аллаһтың бар
екендігін және бірлігін білуі, Оған лайық болған сипаттармен анықтауы,
Аллаһтың әлемнің жаратушысы болғандығын білуі керек. Өйткені бұларды
білудің жолы ақыл. Сол себепті уақи жетпеген адам бұл тақырыпта жауапты
болып, үзірлі саналмайды. Елші ғибадаттардың мөлшері, түрі және шариғат
тақырыбында қажетті. Аллаһтың ақыретте көрінуі ақылмен жайыз, нақылмен
уәжіп{7,8}.
3.1. Пайғамбарлық: Матуридилер пайғамбарлық және дәлелі тақырыбына
таухид секілді маңыздылықпен қарайды. Олардың көзқарасы бойынша
пайғамбарлық тарих бойынша адамдардың мұқтаждық сезінген қайнар бұлағы
болып табылады. Өйткені адамдар заттың жақсы не жаманын, Аллаһтың бар
екендігі мен бірлілігін, Аллаһқа шүкір етудің қажеттілігін білсе де,
әмірлері мен тиым салған нәрселерін білмейді; Халал, харам және парыз қоя
ала алмайды. Адамдарлың ақылымен білетіні, барлық пайғамбарларға жіберілген
және дін аты берілген бөлімі ғана. Бұл болса мәжбүрлі және уәжіп болғанымен
мүмкінсіз және мүмкін емес нәрселер болып табылады. Бұлардан тыс мүмкін
болған жағдайларда адамдар бірден көп үкім қоя алады. Бұл жағдайда
адамдардың ортақ бір нүктеге бірлесулері қиынға айналуы мүмкін. Аллаһ
бірден көп таңдаулардың шығуы мүмкін болған жағдайларда адамдарды жалғыз
бір әмірдің төңірегінде бірлестіру үшін пайғамбарлар жіберген. Пайғамбарлар
бұл тақырыптардағы әмір мен тиымдарды, Аллаһқа қалай құлшылық ету
керектігін үйретеді. Хазіреті Мұхаммед (с.а.у.) адамзатқа жіберліген ең
соңғы пайғамбар және пайғамбарлардың ең үстіні болып табылады.
Пайғамбарлардың сезімталдық, ақылдық және хабарға сенген мұғжизалары бар.
Хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) ең үлкен мұғжизасы Құран Кәрім.
3.2. Иман және амал: Иман жүрекпен бекітіледі. Яғни иманның шынайы
болуы жүректің бекітуімен орнығады. Иман нақты бір хабарға мойынсынуымен
тұрады. Осы себепті әр иман еткен кісі иманын нақты бір мәлімет пен қуатты
дәлелдер арқылы қуаттауы керек. Имам Матуриди, дәлелден ұзақ, басқаға
еліктеушілікпен болған муқалидтің растауының шынайы иман болмайтындығын
айтқан. Бірақ кейінгі матуридилер, еліктеу (тәклид) жолымен сенген адамның
сенімін қабыл еткен. Бірақ сенімін нығайтпауы себепті үлкен күнә істеген
болып табылады. Олардың пікірінше, бір адам Аллаһтың бірлігін, Хазіреті
Мұхаммедтің (с.а.у.) елші болғанын көңілден мойынсынуымен мумин-мұсылман
сипатына ие болады. Мұсылман істеген үлкен күнәсінің себебімен иманнан
шықпайды және күпірлікке түспейді. Ол бұл дүниеде шынайы мумин болып
саналады. Алайда істеген күнәсына байланысты пасық, яғни әдепсіз мумин
болып есептеледі. Істеген күнәнің себебімен Аллаһтың жазасына ұшырауы
мүмкін. Мұндай адамның ақыреттегі жағдайы Аллаһтың қалауында, қаласа
кешіреді, қаласа жазалайды. Адам істеген күнәсі себепті жүрегінде қорқу
сезіп, әрі Аллаһтың кешірімінен үміт етуі керек. Яғни қорқу мен үмітті тең
ұстауы керек. Амалдар иманның бір бөлігі емес. Амалдар иманнан бөлек. Өз
алдына жеке-жеке парыз. Шартты және күмәнді иман болмайды. Бір мумин иманын
және мумин болғанын күмәнға орын берместен баяндауы керек. Яғни Мен
шынында муминмін деуі керек. Амалдар иманның бір бөлігі болғандығы үшін
амал істеумен иман артпайды, оларды тәрк етумен немесе күнә істеумен
азаймайды. Бірақ күнәһар болып Аллаһтың алдында жазасын өтейді. Егер күнәлі
іс-әрекеттерге жеңіл қарап немесе қарсы шыға отырып күнәні істесе иманын
жоғалтады. Бүкіл мұсылмандар және иман еткендер имандарында тең болып
табылады. Бірінің иманы екіншісінен жоғары немесе аз емес. Айырмашылық тек
қана амалда ғана. Иман сипатына қол жеткізген кісі сол уақытта Исламдық
сипатынада қол жеткізеді. Яғни бүкіл мұсылмандар мумин, бүкіл муминдерде
мұсылман. Аллаһ кейбір аяттарда жақсылық жасағандарды марапаттайтына уәде
етіп, ал кейбірлерін болса жамандық, зұлымдық жасағандары және күнә
істегендерді жазалайтынын немесе мәңгі тозаққа тастайтынын айтады. Егер
Аллаһ бір жақсылыққа қарсылық ретінде сый беретініне уәде етсе, ол бұл
сөзінен еш қайтпайды және бұл сыйын береді. Бірақ мәңгі тозаққа тастауымен
қорқытса, Аллаһ бұл қорқытуынан мейірімділігі мен аяушылық сипаттарымен бас
тартып құлын кешіруі мүмкін (көбірек мәлімет алу үшін қараңыз: Кутлу 2000,
103-144).
Амал-иман өз алдына дербес болуы, матуридилердің иман түсінігінің
негізгі омыртқасын құрайды. Олар, амалға сенуді бөлек нәрсе, парыз болғанын
біле тұра орындамауы бөлек деп қабылдайды. Парыз болғанына сенбеген кәпір,
парыз болғанына сене тұра амал қылмаса күнәһар мумин болады. Олардың
пікірінше намаз, ораза, зекет және қажылық иман негіздерінен емес, иманның
сырттындағы парыздар немесе иман және Исламның негізгі қағидалары. Құранда
көптеген жерінде иман еткендердің және салих амал істегендердің меңзеу
әріпі болған уау арқылы бір-бірінен бөлінуі бірдей есім болып
бірлестірілмеуі амалдардың иманнан болмайтындығының дәлелі. Егер амалдар
иманнан болған болса, нәбилерде барлық жақсылықтарды (мойынсұнушылық)
толықтай орындай алмағандықтан ешкімнің иманы кемелді болмайтын еді. Сол
секілді жалғыз бір күнә істегеннің иманы да толық болмайтын еді. Иман
уәжіптерді орындау, харамдарды тәрк етуден тұратын болса онда ешкім шынайы
мумин болғанын айта алмайтын еді. Исламға кірудің шарты амалдар емес,
Аллаһты растау. Адамдар амалдарды тәрк етумен мумин атын жоғалтпайды. Бірақ
иманды растауды жоғалтумен иман атын жоғалтады. Муминдердің иман есімі
амалдардан алдын болуы амал мен иманның бөлек болғанын көрсетеді.
Адамдардың парыздарды орындауы иман еткендіктерімен тікелей байланысты.
Болмаса имандары парыз болған нәрселерді істегендері үшін туған емес.
Адамдар иманды растауда бір-бірлерімен тең. Бірақ амалдарында бөлек. Атап
айтқанда кедейдің зекетті беруі міндетті емес, бірақта зекеттің парыз
екендігін сенуі керек. Матуридиге қарағанда иман амалдың себебі. Амал
иманның пайда болуына себеп емес{9}.
3.3. Адамның іс-әрекеттері: Иман Матуриди және матуридилер, алдымен
адамдардың әрекет және қимылдарын онтологиялық тұрғыдан нақты бір шындық
ретінде қабыл етеді. Матуридилердің пікірінше адам қимылдарының шын иесі
болғандығы ақылмен де, сезімдермен де және Құран аяттарыменде ап-айқын
түрде көрсетілген. Аллаһ, адамдарға осы ақиқат арқылы кейбір
жауапкершіліктерді жүктеген, әрі оның қарсылығында жаза мен сый
тағайындаған. Істі орындау мен әрекетте болу үшін әрекеттен алдын және
әрекет кезінде құлға күш пен құдірет беріледі. Адамның әрекеттері оған
берілген бұл күштің және жаратылмаған жуз-и ирадесінің нәтижесі болып
табылады. Мұндай болуы адамның әрекеттерінің және жауапкершілікті болуының
негізгі шындығы. Адам осылармен әрекетке көшеді. Оның таңдауымен таңдайды
және орындайды. Құлдың жақсы және жаман бүкіл әрекеттерінің жаратылуы болса
Аллаһтың құдіретімен болады. Сол себепті адамның әрекеттерінде адамның рөлі
мен Аллаһтың құдіреті болып екіге бөлінеді. Сонымен, әрекетке көшу, оны
таңдау және орындау адамның ісі. Әр нәрсенің жаратушысы болған Аллаһ болса
адам әрекеттерінің де жаратушысы. Сондықтан да жарату жағынан әрекетке әсер
ететін күш Аллаһқа тән. Яғни шындығында әрекет жүзеге асу (кәсб) жағынан
адамға, жарату жөнінен Аллаһқа тән. Әрекеттегі бұл ортақтық жеке-жеке
нәрселерге ие болған және жауапкершілікті ортадан алып тасталмаған ортақтық
болып табылады.
3.4. Дін және шариғат: Имам Матуриди дін мен шариғат арасында
айырмашылықтың бар екендігін айтқан. Негізінде ол, бұл пікірді Әбу
Ханифадан алумен қатар оны әрі қарай кең ауқымды түрде дамытқан.
Матуридидің мұндай айырмашылық жасауына негізінде иманды дін және сенім деп
тану пікірі себеп болды. Ол бұл жолмен ақыл мен дін арасында, шариғат пен
уахи арасында мынадай қатынас құрады: Иман –дін, діндер болса сенілетін
сенімдерден тұрады. Сенімдердің белгілі орны және барлығын өзінен бірге
жалғастыратын мекені- жүрек болып табылады. Жүрекпен мойындау қысым мен
жәбір көрсетудің құрамында болмайтын ерекшелігіне байланысты жүректегі
орнын білдіреді. Өйткені имнның бұл нүктесіне ешқандайда жаратылыстың үкімі
жүрмейді (Матуриди, 2003, 377). Өткен дәуірлерде жіберілген бүкіл
пайғамбарлар мен нәбилер тек қана бір дінде болған. Яғни Аллаһтың құзырында
ақиқат және өзгермеген Ислам дінімен жіберілген. Ақиқат діннің ішінде
діннің таухид сенім негіздері, ғибадаттың тек қана Аллаһ тән болуы, Аллаһқа
шүкіршілік етудің қажеттілігі және әдепке байланысты қағидалар орын алған.
Ақылмен тануға мәжбүр болуына байланысты бұларға ақылшылар (рационалистер)
деп те ат берілген. Яғни ақылшылар іздестіру мен зерттеу нәтижесінде қол
жеткізілген таухид білімі, пайғамбар білімі және басқа да білімдерге
айтады. Бұл бөлімде ешбір түрде нәсих болмайды. Өйткені бұлар ақылмен де
ортаға қойылатын және дәлелден алатын өзгермейтін ақиқаттар болып табылады.
Шариғаттар болса пайғамбардан пайғамбарға ауысатын ғибадат түрлері мен
шариғатқа қатысты үкімдерден тұрады. Әр пайғамбардың шариғаты мен үкімдері
бір-бірінен бөлек болған. Бұл бөлім, пайғамбардың келген кезеңінің
шарттарына және қоғамдық мәселеге қарай пайда болған діннің өзгеретін
қоғамдық хал жайын баян етуде (Өзжан, 1995, 55).
Дін жүректің әрекеті болса, шариғат басқа ағзалардың әрекеті. Көбінесе
түйсікке әсер ететін харам-халал секілді жағдайларды қарастырады. Бұл
тұрғыдан ақылдың көркем санаған нәрселерден өзгеше. Шариғатқа өзгеріс
болса, дінде өзгермеу және жалғасын тауып отыру негіз болып табылады.
Діндерде нәсих және өзгеріс немесе алдыңғы пайғамбардың шариғатына
мойынсұну деген жоқ. Негізінде белгілі кезеңнің шарттары аясында
қалыптасқан шариғаттың адамзаттық және теәірлік секілді екі жағы бар. Сол
себепті Матуриди шариғаттың өз ішінде де нәсихтың болатынын қабыл еткен.
Бірақ оның пікірінше нәсих бір үкімнің іске асырушылықтан алу уақытының
ашықталуы делінген. Бұл бір белгісіздік саналмастан алдыңғы үкіміне теріс
түспейді. Керісінше белгілі уақыт ішінде қойылған бұрынғы үкімнің уақыты
біткен кезде тағы да белгілі бір уақыт үшін үкімнің жаңалануы деген сөз.
Аллаһ кез келген үкімнің уақыты біткенде уақытша белгілі бір жаңа үкімдер
мен шариғатты қояды. Мұны да кейде өзінің кітабымен, кейде пайғамбарының
тілімен жеткізеді. Мұның мағынасы бір үкімнің қойылуына негіз болған
мәселенің ортадан бой көтеруі жағдайында үкімнің де жойылуы, ортаға шыққан
жаңа мәселенің қажеттілігіне байланысты жаңа бір үкімнің қойылуы деген сөз.
Шариғатта ғалымдардың бір ауыздан нәсих етуі қабыл етіледі{10}.
3.5. Саясат: Имаммен немесе халифалықпен байланысты тақырыптар барлық
мазхабтарда даулы мәселе болған. Аһли суннет болса шиа және харижилердің
имамдық түсініктеріне қарсылық ретінде бұл тақырыпты қолға алған. Бірақ
шиалар жалпы алғанда имамдықты хашимилерге; ахли суннет болса құрайышқа тән
көрген. Имам Матуриди бұл тақырыптағы көзқарастарын Имамдардың құрайыштан
болуы риуаятымен байланысты хадисті былай түсіндіреді: Дін мен саясат
мүлдем басқа нәрсе. Халифалықтың құрайышқа тән етілуі дін жүзінде емес,
саясат жүзінде дұрыс. Діни тұрғыдан имам болатын адамның алдымен Аллаһтан
ең көп қорқатын, адамдардың жағдайларын шешуде ең көреген және олардың
пайдасына болған нәрселерді ең жақсы білетін кісі болуы керектігі айтылған,
әрі осы шарттарды өз бойына жинақтаған адамды кім болса ол болсын имамдыққа
тағайындау керек. Өйткені Аллаһ өз кітабында былай деп қалауын білдіруде:
Сөзсіз Аллаһтың құзырында ең құрметтіңіз- Одан ең көп қорқатындарыңыз
(Хужурат, 13). Атап айтқанда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz