Модификациялық етістіктер
Менің ғылыми жұмысымның тақырыбы «Модификациялық етістік» деп аталады. Жоспарына келетін болсақ, яғни І тарау Кіріспе бөлім: Жалпы етістік категориялары.
ІІ тарау Негізгі бөлім: 1.Модификациялық етістік
2. Модификациялы етістіктің салт-сабақтылыққа қатынасы.
3. Болымсыз түрдегі модификациялы етістік деген үш бөлімнен құралған.
ІІІ тарау Қорытынды бөлім.
Ivтарау Пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы осы модификациялық етістік тақырыбына жазған ғылыми жұмысымның негізгі мақсаты-Модификациялы етістіктердің түбір етістіктерден ара жігін ажырату.
Ол үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
1. Етістікті грамматикалық категорияларға жіктеу, яғни топтау.
2. Қосымшалар, көмекші етістіктер үстеме грамматикалық мағына білдіретін етістік формалары арқылы жасалған модификациялы етістіктің тұлғасын ұғыну.
3. Салт және сабақты етістіктер категориясын лексика-семантикалық қана емес, сонымен бірге грамматикалық категория ретінде де тану.
4. Болымсыз етістік тұлғасының лексика-грамматикалық категория қатарына жататындығын көрсету.
Негізгі етістіктер өз ара түбір етістіктер және модификациялы етістіктер деп екіге бөлінеді. Түбір етістіктерге етістіктің лексикалық мағынасына ие болатын сөздер жатады да, олар тұлғасына-жасалу жағына қарай бірнеше түрге бөлінеді. Модификациялы етістіктерге: етіс, дүркінді етістіктер, күрделі етістік формалары жатады. Бұлардың әрқайсысы өз ара бірнеше түрге бөлінуі мүмкін.
Модификациялы етістіктердің түбір етістіктерден айырмасы, түбір сөздерге сөздің лексикалық мағынасын білдіретін сөздер жатса, модификациялы етістіктерге белгілі қосымшалар немесе көмекші етістіктер арқылы үстеме грамматикалық мағына білдіретін етістік формалары жатады. Тюткологиялық еңбектерде түбір етістіктер мен модификациялы етістіктердің ара жігі ажыратылмай, бұлар көп жерде бір-бірімен араласып кетіп жүр. Әсіресе жұрнақ арқылы жасалған туынды түбір етістік пен етіс, дүркінді етістік формалары жиі шатастырылады.Мысалы, орта мектепке арналған «Қазақ тілі грамматикасы» (I бөлім) оқулығында етіс формаларын туынды түбір етістікке жатқызады. («Негізгі түбірге етіс жұрнақтары қосылып барып жасалған етістіктер туынды түбір болады»). «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында етіс өз алдына жеке грамматикалық есебінде беріледі.
ІІ тарау Негізгі бөлім: 1.Модификациялық етістік
2. Модификациялы етістіктің салт-сабақтылыққа қатынасы.
3. Болымсыз түрдегі модификациялы етістік деген үш бөлімнен құралған.
ІІІ тарау Қорытынды бөлім.
Ivтарау Пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы осы модификациялық етістік тақырыбына жазған ғылыми жұмысымның негізгі мақсаты-Модификациялы етістіктердің түбір етістіктерден ара жігін ажырату.
Ол үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
1. Етістікті грамматикалық категорияларға жіктеу, яғни топтау.
2. Қосымшалар, көмекші етістіктер үстеме грамматикалық мағына білдіретін етістік формалары арқылы жасалған модификациялы етістіктің тұлғасын ұғыну.
3. Салт және сабақты етістіктер категориясын лексика-семантикалық қана емес, сонымен бірге грамматикалық категория ретінде де тану.
4. Болымсыз етістік тұлғасының лексика-грамматикалық категория қатарына жататындығын көрсету.
Негізгі етістіктер өз ара түбір етістіктер және модификациялы етістіктер деп екіге бөлінеді. Түбір етістіктерге етістіктің лексикалық мағынасына ие болатын сөздер жатады да, олар тұлғасына-жасалу жағына қарай бірнеше түрге бөлінеді. Модификациялы етістіктерге: етіс, дүркінді етістіктер, күрделі етістік формалары жатады. Бұлардың әрқайсысы өз ара бірнеше түрге бөлінуі мүмкін.
Модификациялы етістіктердің түбір етістіктерден айырмасы, түбір сөздерге сөздің лексикалық мағынасын білдіретін сөздер жатса, модификациялы етістіктерге белгілі қосымшалар немесе көмекші етістіктер арқылы үстеме грамматикалық мағына білдіретін етістік формалары жатады. Тюткологиялық еңбектерде түбір етістіктер мен модификациялы етістіктердің ара жігі ажыратылмай, бұлар көп жерде бір-бірімен араласып кетіп жүр. Әсіресе жұрнақ арқылы жасалған туынды түбір етістік пен етіс, дүркінді етістік формалары жиі шатастырылады.Мысалы, орта мектепке арналған «Қазақ тілі грамматикасы» (I бөлім) оқулығында етіс формаларын туынды түбір етістікке жатқызады. («Негізгі түбірге етіс жұрнақтары қосылып барып жасалған етістіктер туынды түбір болады»). «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында етіс өз алдына жеке грамматикалық есебінде беріледі.
Модификациялық етістіктер
Менің ғылыми жұмысымның тақырыбы Модификациялық етістік деп аталады.
Жоспарына келетін болсақ, яғни І тарау Кіріспе бөлім: Жалпы етістік
категориялары.
ІІ тарау Негізгі бөлім: 1.Модификациялық етістік
2. Модификациялы етістіктің салт-сабақтылыққа қатынасы.
3. Болымсыз түрдегі модификациялы етістік деген үш бөлімнен құралған.
ІІІ тарау Қорытынды бөлім.
Ivтарау Пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы осы модификациялық етістік тақырыбына жазған ғылыми жұмысымның
негізгі мақсаты-Модификациялы етістіктердің түбір етістіктерден ара жігін
ажырату.
Ол үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
1. Етістікті грамматикалық категорияларға жіктеу, яғни топтау.
2. Қосымшалар, көмекші етістіктер үстеме грамматикалық мағына білдіретін
етістік формалары арқылы жасалған модификациялы етістіктің тұлғасын
ұғыну.
3. Салт және сабақты етістіктер категориясын лексика-семантикалық қана
емес, сонымен бірге грамматикалық категория ретінде де тану.
4. Болымсыз етістік тұлғасының лексика-грамматикалық категория қатарына
жататындығын көрсету.
Негізгі етістіктер өз ара түбір етістіктер және модификациялы
етістіктер деп екіге бөлінеді. Түбір етістіктерге етістіктің лексикалық
мағынасына ие болатын сөздер жатады да, олар тұлғасына-жасалу жағына
қарай бірнеше түрге бөлінеді. Модификациялы етістіктерге: етіс, дүркінді
етістіктер, күрделі етістік формалары жатады. Бұлардың әрқайсысы өз ара
бірнеше түрге бөлінуі мүмкін.
Модификациялы етістіктердің түбір етістіктерден айырмасы, түбір
сөздерге сөздің лексикалық мағынасын білдіретін сөздер жатса,
модификациялы етістіктерге белгілі қосымшалар немесе көмекші етістіктер
арқылы үстеме грамматикалық мағына білдіретін етістік формалары жатады.
Тюткологиялық еңбектерде түбір етістіктер мен модификациялы етістіктердің
ара жігі ажыратылмай, бұлар көп жерде бір-бірімен араласып кетіп жүр.
Әсіресе жұрнақ арқылы жасалған туынды түбір етістік пен етіс, дүркінді
етістік формалары жиі шатастырылады.Мысалы, орта мектепке арналған Қазақ
тілі грамматикасы (I бөлім) оқулығында етіс формаларын туынды түбір
етістікке жатқызады. (Негізгі түбірге етіс жұрнақтары қосылып барып
жасалған етістіктер туынды түбір болады). Қазіргі қазақ тілі
оқулығында етіс өз алдына жеке грамматикалық есебінде беріледі.
Туынды түбір етістіе пен етіс формалары бір емес, бұлар екеуі- екі
категория.Жұрнақ арқылы жасалған туынды түбір етістіктер (ойна, ойла,
қанық,көнік) түбір сөз дәрежесінде ғана қолданылады, оның жұрнақтары
үстеме грамматикалық мағына білдірмейді, тек бір типтес сөздер тобын
жасайды. Ал етіс жұрнақтары негізгі және туынды түбір етістіктерге
жалғанып, жалғанған сөздерінің лексикалық мағынасын өзгертпей, оларға
грамматикалық мағына үстейді, грамматикалық модель жасайды.
Оқулықтың екінші тарауы функциялық етістік тұлғалары деп аталады. Бұл
функциялық етістік тұлғалары-етістік негіздеріне арнайы жұрнақтар жалғану
арқылы туатын категориялар. Бұлар өзінің мынадай қасиеттері арқылы
белгіленеді.Біріншіден, қазақ тілінде негізгі етістіктер өздігінен
жіктелмейді, яғни оларға жіктік жалғаулары, есім сөздер сияқты, тіке
жалғанбайды. Ал функциялық етістік тұлғалары жіктік және тәуелдік
жалғаулары арқылы жаққа бөлініп жіктеледі.
Функциялық етістіктердің екінші ерекшелігі, бұлар басқа сөз таптарының
грамматикалық функциясын атқарады, яғни сөз таптарымен мәндес болып
келеді. Соған орай бұлар үш топқа бөлінеді. Бірінші тобы зат есімге бейім
болады (тұйық етістік, -ғы формантты етістік, -с формантты етістік).
Екінші топқа жататындары мағынасы, қызметі жағынан сын есімге бейім
болады (есімше формалары); үшінші топқа жататын функциялық етістік
формалары үстеуге бейім болады да, қимыл үстеу деп аталады. Бұған көсемше
формалары, шартты рай формалары жатады.Осы функциялық етістіктердің
жіктелуі арқылы етістіктің рай, шақ формалары пайда болады.
Сөйтіп, етістік категорияларын мынадай тәртіппен сатылап бөлуге
болады. Бірінші орында түбір етістіктер, екінші орында модификациялы
етістіктер, үшінші орында функциялық етістік тұлғалары, төртінші орында
рай, шақ категориялары.
Қазақ тіліндегі етістік материалдарын студенттерге осы тәртіппен
бірінен бірін туғызып, жүйелі түрде үйрету методикалық жағынан да ұтымды
екендігін олқыту тәжірибелері толық дәлелдеді.
Грамматикалық оқулықтарда және тіл білімі жөнінде жазылған жеке
еңбектерде де лексикалық, лексикасемантикалық, лексика-грамматикалық,
грамматикалық категория, категориялық форма тағы сол сияқты терминдер көп
қолданылады.Бірақ грамматикалық материалды осы терминге сәйкес топтастыру
да алалықтар кездесіп отырады. Әрине, мұндай жағдай студенттің
материалдыдұрыс түсінуіне бөгет жасайды.
Педучилищеге арналған қазақ тілі оқулығында етістіктерді лексика-
семантикалық категориялар және грамматикалық категориялар деп екі топқа
бөледі. Біріншісіне көсемше, есімше, болымды және болымсыз етістік,
сабақты және салт етістіктер, етістер жатқызылғанда, екіншісіне рай, шақ
категориялары жатқызылған.
Тіл білімінің қол жеткен соңғы жетістіктеріне сүйенсек, грамматикалық
категорияның мәні мынадай сипаттары арқылы айқындалады. Ол, әрине, бірден
грамматикалық ұғымымен тікелей байланысты. Бірақ грамматикалық категория
деп тану үшін, ең алдымен, бір ғана грамматикалық мағынаның болуы
жеткіліксіз. Яғни бірнеше грамматикалық мағына болуы керек. Екіншіден, ол
грамматикалық мағыналар бір деңгейдегі мәндес, ыңғайлас сипатта болуы
керек. Айталық, өткен шақтық және айтушы (бірінші) жақтық немесе
қимылдың болымсыздық мәнін білдіретін мағыналар бір деңгейдегі ыңғайлас
сипатта емес. Олардың бір грамматикалық категория құрауы жайында әңгіме
болуы мүмкін емес. Яғни, олар бір грамматикалық категория шеңберіне ене
алмайды.Үшіншіден, ол грамматикалық мағыналар өз ішінен бір-бірінен
ажыратыла алатын қайшы мәнді сипатта болуы қажет. Төртіншіден, солардың
бәріне лайық тұлғалық немесе парадигмалықберілу ерекшеліктері болуы
тиіс.Бесіншіден, сол грамматикалық мағынаның әрқайсысы –белгілі
грамматикалық амал-тәсілдер, тұлғалар арқылы беріліп отыруы керек.
Алтыншыдан, осындай қасиеттер белгілі бір топтағы сөздердің нрамматикалық
немесе лексика-грамматикалық (семантикалық-грамматикалық) сипатын
айқындай алатын мағыналық, тұлғалық белгісі болуға тиіс. Міне, осындай
грамматикалық мағыналар жиынтығымен олардың грамматикалық амал-тәсілдері
я парадигмалық тұлғалар арқылы беріліп, бірлікте тұруын грамматикалық
категория деп тануға болады. Сондықтан белгілі сөз табының ерекше
мағыналық-тұлғалық, құрамдық түрлері және мағыналық топтары деген сияқты
ұғымдарды бір-бірімен шатастыруға болмайды. Мысалы, Сын есімнің сапалық
және қатыстық болып бөлінуі сын есімнің мағыналық-құрамдық түрлері деп
танылады. Есімдіктің жіктеу, сілтеу, ұрау, топтау,белгісіздік,
болымсыздық, өздік болып бөлінуі есімдіктің мағыналық топтары деп
аталады.Бұндай топтар түрленбейтін, грамматикалық жағынан өзгеріске
түспейтін сөз табы үстеуде де бар. Бірақ бұлар грамматикалық категория
болып табылмайды. Демек, морфологиялық тұрғыдан сөз табының грамматикалық
категориясы оның ішінде белгілі топ құрай алатын грамматикалық мағыналар
жиынтығына және соған сәйкес түрлену жүйесімен, парадигмалық сипатымен
тікелей байланысты. Бірақ түбір білдіретін жалпы грамматикалық мағынаға
тигізер әсері жағынан, парадигмалық түрлену тұлғалары арқылы берілуі
жағынан грамматикалық категориялар біркелкі емес. Бірде грамматикалық
мағыналар жүйесі түбірдің жалпы грамматикалық семантикасы арқылы
көрініп,жүзеге асып отырады. Әрине, ол грамматикалық семантиканы
лексикалық мағынадан ажырата білу керек. Мысалы, зат есімнің жалпы
грамматикалық мағынасы жағынан жалқы және жалпы болып бөлінуі немесе
адамға байланысты (кімдік) зат және адамнан басқаға байланысты (нелік)
зат болып бөлінуі сөздердің тек грамматикалық семантикасына байланысты,
ондай мағына грамматикалық тұлғалар, түрлену жүйесі арқылы берілмейді.
Осындай ерекшеліктер жоғарыда көрсетілген етістіктің салттылық сабақтылық
қасиетінен де анық көрінеді.
Етістіктерді есім сөздерден айырудың басты бір тұлғалық ерекшелігі-
оның болымсыздық формасы. Есім сөздердің болымсыздық түрі емес шылауы
арқылы жасалса, етістіктердің болымсыз түрі арнайы грамматикалық морфема
–ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе арқылы жасалады. Етістіктің бұл болымсыздық
морфемалары етістік негіздеріне тікелей жалғанып, етістіктің басқа
жіктелетін формаларына негіз болады. Сөйтіп, -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
морфемасы етістіктің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін айыратын
қосымша болып табылады. Түбір етістіктердің, модификациялық деп аталу
себебі де, бұлардың болымсыздық және басқа да барлық жіктелетін
формаларға негіз болып жұмсалуына байланысты. Етістіктің кейбір
грамматикалық формаларының болымсыздық түрі –ма, -ме, қосымшасымен бірге
емес, жоқ сөздері арқылы да жасалады. Мысалы, келмеді, келген жоқ, келер
емес, оқымапты, оқыған жоқ, оқитын емес т.б. Соңғы емес , жоқ сөздері
етісітік негіздерінен соң тікелей қолданылмайды. Олар көбінесе есімше
формалары қатысты жұмсалады. Етістіктің болымсыздық түрін білдіретін
-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы және емес, жоқ жоқ сөздері барлық
формаларда бірдей талғамсыз қолданыла бермейді. Олар белгілі жүйелі
тәртіпте әрқайсысы өзіне қатысты етістік формаларыңда жұмсалады.
Етістіктің көсемше, шартты рай, бұйрық рай формаларының болымсыз түрі
тек қана -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшалары арқылы жасалады, яғни
оларға емес, жоқ сөздері қатыспайды. Мысалы, оқымапты, оқымай, оқымаса,
оқымасын т.б. Ти десем, тимейді, тиме десем, тиеді (жұмбақ). Күш атасын
танымайды (мақал). Асан колхоздан қайтпапты.
Өткен шақ есімше (-ған,-ген,-қан,-кен) формасының болымсыз түрі –ма,
-ме және емес, жоқ сөздерінің қатысы арқылы жасалады. Мысалы, бармаған,
барған емес, барған жоқ т.б. Өткір жігіт көмейіне келіп қалған сөзін
бөгеген жоқ. (С.Мұқанов) Сикорский оның келетінін естімеген екен
(Ғ.Мүсірепов). Нұрғали Ділданы бұрын анықтап көрген емес екен
(Б.Майлин).
Етістіктің салттылық және сабақтылық сипаты оның жалпы грамматикалық
семантикасына, яғни тура объектісіне қажет ету-етпеуіне байланысты екені
белгілі. Салттылық –сабақтылық мәнді көрсетерлік етістіктің арнайы
грамматикалық ( парадигмалық) формалары жоқ. Етіс жұрнақтарының көпшілігі
салттылық-сабақтастықмәнмен яғни өзгелік етіс сабақтылықпен, өздік етіс пен
ырықсыз етіс салт етістікпен байланысты, бірақ бұл қасиет-оның бірден-бір
грамматикалық көрсеткіші емес. Салттылық –сабақтылық мән етістіктің
грамматикалық мағынасы арқылы түсініліп, сөйлеу процесінде тура толықтауыш
(тура объектіні) меңгеру-меңгермеу сипаты негізінде көрінеді. Сөйтіп, бұл
құбылыс етістіктің таза грамматикалық сипаты емес, әрі тікелей
семантикалық, әрі синтаксистік-қатынастыфқ қасиеттерінің көрінісі болып
табылады. Сондықтан салттылық-сабақтылық сипатты (грамматикалық
ерекшелікті) етістіктің лексика-грамматикалық категориясы деп таныған жөн.
Етістік тұлғаларының жүйесін, оның грамматикалық сипаттарын түсіну
үшін, етістіктің сөйлемде (сөйлеу процесінде) қолданылу ерекшеліктеріне
назар аударайық. Ең алдымен, жоғарыда көрсетілгендей, етістік түбір
тұлғасында тұрып қолданылмайды. Етістіктің бұйрық рай (2-жақ анайы) сырттай
ұқсас қалып етістіктерінің 3-жақта (ол отыр, тұр, жүр тәрізді) қолданылуын
түбір тұлғамен барабар деп түсіну қате екені тағы да жоғарыда ескерілді,
оны естен шығаруға болмайды. Екіншіден, етістік тек жіктеліп барып немесе
кейде –у тұлғалы тұйық етістік (қимыл атауы), анықтауыштық қатынаста
есімше, адвербиалдық мәнде көсемше түрлерінде ғана қолданыла алады:оқу үшін
келді, оқыған бала, айтар сөз, беретін жауап, дауыстап оқыды, жүре
сөйлесті, оқығалы келді, т.б. Үшіншіден, етістік түбірлері отыр, тұр,жүр,
жатыр қалып етістіктері мен бұйрық рай тұлғасын есептемегенде тікелей
жіктелмейді.Оның үстіне етістіктің түбір тұлғасына үстелетін грамматикалық
формаларының бәрі де, жоғарыда көрсетілгендей, бірдей жіктеле бермейді,
яғни –ыңқыра, -іңкіре, -ңқыра, -ңкіре тұлғалы күшейтпелі етістік (кей
еңбекте сыпат тұлғасы деп аталады), етіс тұлғалары, болымсыз етістік
түрлері тікелей жіктелмейді, оларға түбір тұлғасы сияқты есімше, көсемше,
рай, шақ тұлғаларының бірі үстелгенде ғана, жіктік жалғау жалғана алады.
Төртіншіден, етістік формаларының белгілі жалғану тәртібі бар: түбірге
тікелей жақын етіс тұлғалары, одан кейін күшейтпелі етістік, одан соң ғана
болымсыз етістік формасыжалғанып, бұлардан кейін ғана рай, шақ, есімше,
көсемше тұлғаларының бірі қосылып барып етістік жіктеледі: жүргіз-іңкіре-ме-
се-к, сөйле-т-кіз-бей-міз, айт-ыл-ыңқыра-ма-йтын, т.б. Әрине, шақ, есімше,
көсемше тұлғалары етістік түбірге тікелей де жалғана алады: кел-ген, кел-се-
к, кел-е-мін, кел-іп-ті, кел-ер, т.б. Сондай-ақ етіс, күшейтпелі етістік,
болымсыз етістік тұқлғалары есімше, көсемше тұлғалары олай бірінен соң
екіншісі қосылмай, етістікке олардың біреуі ғана жалғанады:сөйле-т-кіз-бе-й-
мін немесе сөйле-т-кіз-бе-се-м, т.б. Бұның өзі етістіктің басқа тұлғаларына
қарағанда, рай, шақ, есімше, көсемше тұлғалары грамматикалқ сипаты жағынан
қатарлас, реттес, мәндес, қызметтері жақын, ыңғайлас екенгдігін көрсетеді.
тБұл сияқты ерекшеліктер етістік формаларының білдіретін мағыналық
сипатынан да байқалады.
Етістіктің грамматикалық категорияларының жіктелуінде (топталуында)
мынадай елеулі ерекшеліктер бар. Біріншіден, ол етістік түбірінің, бір
жағынан, грамматикалық сипатын өзгертпей, Екінші жағынан, түбірдің
семантикасына (мағынасына) аз да болса өзгеріс енгізіп, басқаша
грамматикалық мағына, немесе жаңа мән үстейтін тұлғалар. Олар әдетте
етістіктің басқа тұлғаларынан түбірге бұрын жалғанады. Ы.Мамановтың оларды
модификациялы етістік деп ерекше бөлуі тегін емес. Бірақ оны таза
грамматикалық мағынамен сыбайластыру, сөйтіп, етіс, күшейтпелі етістік
негіздері түбір етістіктерге, таза грамматикалық мағына үстейтін
модификациялы формалар болып табылады,-деп (М.Ы.-ҚҚТ,3-5-10) түбір
мағынасына тигізетін кейбірөзгерістерді ескермеу-олардың сипатын ашуға
көмектесе алмайды. Сондықтан етістік тұлғаларының бұл түріне лексика-
семантикалық та, грамматикалыө сипат та тән. Оларға салттылық-сабақтылық
етістік категориясы, етіс категориясы, күшейтпелі етістік категориясы,
болымсыз етістік категориясы жатады.
Бұл категорияняң біл түрінде тұрған етістік тұлғасы түбіәр етістіктен
грамматикалық сипаты жағынан өқзгешелігі, айырмашылыға болмайды: 1)Бұйрық
райдың 2-жақ анайы түрімен сәйкес, ұқсас келеді, яғни омоформалықсипатта
болады; 2) сол күйіәнде қолданылмайды, яғни тікелей басқа сөздермен
синтаксистік қарым-қатынасқа түсе алмайды. 3) тікелей жіктелмейді, тек рай,
шақ (есімше, көсемше) тұлғаларын үстеп барып қана жіктеле алады. Қалып
етістіктерінің (отыр, тұр, жүр, жатыр) тікелей жіктеле алуының сыры ерекше,
бұлар тарихи жағынан негізгі түбірлер емсе, отыр-ол тұрұр, тұр-тұрұр, жатыр-
жатырұр, жүр-жүрүр дегеннен қалыптасқан да, қосымшалар түбірге сіңісіп
кетсе де, олардың грамматикалық сипаты (жіктелу қасиеті) сақталып қалған.
Бұл етістіктердің осы қасиеті олардың 3-жақта ол отыр, ол тұр, ол жатыр, ол
жүр болып, ұқсас тұлғалық түрде қолданылуынан да көрінеді (Х.А.-ЕЛГС, 73)
және тікелей осы шақ көрсеткіші болуы да соған байланысты. Ол тұлғалар
түбір білдіретін мағынаға әсері болғандықтан да, сөз тудыру сипатына жақын
немесе сөзжасамдық қасиеті байқалып отырады. Мысалы, етістіктің салттылық-
сабақтылық қасиетін кейбір ғалымдар етістік түбірлерінің омоним немесе
полисемиялық сипатының межесі, критерийі ретінде де ұсынуы (Айтылуы мен
жазылуы бірдей, тіпті бір сөз табына енетін омоним сөздерді жеке*жеке
лексикалық единица деп тану үшін, олардың салт немесе сабақты
етістіктеріндеқолданылуы негізгі критерий есепті қаралуы керек тәрізді-
Х.А.-ЕЛГС,210,211), етіс, күшейтпелі етістік (немесе көрініс) тұлғаларын
жаңа мағыналы сөз тудыратын (сөзжасам) жұрнақтары деп тануы (Х.А.-ЕЛИС,12)
бұл пікірді бірден-бір шешілген, қалыптасқан деп танымасақ та, бұларда
грамматикалық сипатпен бірге, тұлғаларында парадигмалық түрлену жүйесі
болуымен бірге лексикалық (сөзжасамдық) сипат та бар екенін көрпсетеді.
Сондықтан бұларды етістіктің лексика-грамматикалық категориясы деп қарау
жөн.
Ал етістіктің болымсыз түрін (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе ) Ы.Маманов
етістіктің негіздері (яғни түбір етістіктер мен модификациялы етістіктер-
И.С.) мен жіктелетін формаларының (яғни етістіктің рай, шақ, есімше,
көсемше тұлғалары-И.С.) шеген айыратын қосымша болып табылады,-десе (М.Ы.
–ҚҚТ,79), А.Хасенова (Қалыбаева): Етістіктің басқа грамматикалық
категориялары (шақ,жақ,рай, т.б) тәрізді болымсыздық (-ма,-ме) жұрнағы да
етістік түбірінің лексикалық мәніңөзгертіп тұрған жоқ,-деп оны таза
грамматикалық топқа қосады (Х.А.-ЕЛГС, 57).
Болымсыз етістік көрсеткіші сырт тұлғасы жағынан етіс, күшейтпелі
етістік қосымшалары сияқты түбірдің грамматикалық ерекшеліктеріне сәйкес
келеді, бұлардың граматикалық сипаты бір-біріне жақын 2-жақ бұйрық раймен
сәйкес, тәкелей жіктелмейді. Семантикалық жағынан болымсыз етістік тұлғасы
түбір білдіретін мағынаға өзгеріс ендіреді, яғни түбір білдіретін қимылдың
болуын емес,керісінше болмауын көрсетеді, сөйтіп, тікелей түбір
семантикасына әсер етеді, ал, рай, шақ (есімше,көсемше), жақ тұлғалары
түбір семантикасына (мағынасына) ешбір әсер етпей, тіке соның үстіне
қосымша мән (граматикалық мағына) үстейді. Міне, осындай лексика-
семантикалық және грамаматикалық сипаттары жағынан болымсыз етістік тұлғасы
рай, шақ, есімше, көсемше тұлғаларынан гөрі етіс, күшейтпелі етістік
тұлғаларына жақын болғандықтан, оны (болымсыз етістікті) да етістіктің
лексика-грамматикалық категориясы қатарына жатқызған дұрыс.
Екіншіден, етістік түбірінен, бір жағынан, оның семантикасына
(мағынасына) ешбір өзгеріс енгізбей, соның (сол түбір білдіретін және
қосымшасы бар болса, лексика-грамматикалық категорияның білдіретін
мағынасынаң) үстіне қосымша грамматикалық қана мағына үстейтін және тікелей
жіктеле алатын рай, шақ сияқты тұлғалар жүйесінің жиынтығы етістіктің таза
грамматикалық категориясы деп аталады. Мысалы, бар-са-м, бар-ғы-ң келеді;
бар-сын, баро-ған-мын, бар-ып-ты сияқты етістік формаларында бару қимылы
ешбір өзгеріске түспей, оған тек сол қимылдың болуында шарттылық, қалау,
ниеттілік, бұйрық-тілек, өткен шақтық мәндер үстелген.
Сөйтіп, етістіктің грамматикалық категорияларын лексика-грамматикалық
(салт-сабақты етістік, етіс, күшейтпелі етістік немесе көрініс, болымсыз
етістік категориялары) және таза грамматикалық (рай, шақ, жақ немесе
жіктеу) категориялары деп екіге бөліп қараған жөн, өйткені рай, шақ
категориялары етістіктің мағыналық жағынан оны өзгеріске түсірмейтін ғана
тұлғасы емес, сонымен бірге етістікті басқа сөздермен байланысқа түсіруге
дәнекер болып, жіктеліп, сөйлем ішінде қолдануға негіз болатын тұлғалары.
Бірақ бұл категориялардың ішіне есімше, көсемше, тұйық етістік немесе
қимыл атауы енбей қалады. Өйткені бұлар етістіктің грамматикалық
категориялары емес, ерекше түрлері болып табылады. Ал қазақ тілінің
грамматикаларында, сондай-ақ етістікке байланысты зерттеу еңбектердің
көпшілігінде-ақ есімше, көсемшелер өкінішке орай, етістіктің грамматикалық
категориялары деп беріледі. Тіпті кейбір тюркологтар етіс көрсеткіштерін
сөз түрлендіретін таза грамматикалық категория деп таныса да, етіс
жұрнақтарының жаңа сөз тудыру (сөзжасам) ін де ескеріп отырады (Қ.-ГУЯ,
245,258 және Ю,-ССГБЯ,10-11).
Тұйық етістіктің немесе қимыл атауының өз мәнәне сай етістіктің
грамматикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Менің ғылыми жұмысымның тақырыбы Модификациялық етістік деп аталады.
Жоспарына келетін болсақ, яғни І тарау Кіріспе бөлім: Жалпы етістік
категориялары.
ІІ тарау Негізгі бөлім: 1.Модификациялық етістік
2. Модификациялы етістіктің салт-сабақтылыққа қатынасы.
3. Болымсыз түрдегі модификациялы етістік деген үш бөлімнен құралған.
ІІІ тарау Қорытынды бөлім.
Ivтарау Пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жалпы осы модификациялық етістік тақырыбына жазған ғылыми жұмысымның
негізгі мақсаты-Модификациялы етістіктердің түбір етістіктерден ара жігін
ажырату.
Ол үшін төмендегідей міндеттер белгіленді:
1. Етістікті грамматикалық категорияларға жіктеу, яғни топтау.
2. Қосымшалар, көмекші етістіктер үстеме грамматикалық мағына білдіретін
етістік формалары арқылы жасалған модификациялы етістіктің тұлғасын
ұғыну.
3. Салт және сабақты етістіктер категориясын лексика-семантикалық қана
емес, сонымен бірге грамматикалық категория ретінде де тану.
4. Болымсыз етістік тұлғасының лексика-грамматикалық категория қатарына
жататындығын көрсету.
Негізгі етістіктер өз ара түбір етістіктер және модификациялы
етістіктер деп екіге бөлінеді. Түбір етістіктерге етістіктің лексикалық
мағынасына ие болатын сөздер жатады да, олар тұлғасына-жасалу жағына
қарай бірнеше түрге бөлінеді. Модификациялы етістіктерге: етіс, дүркінді
етістіктер, күрделі етістік формалары жатады. Бұлардың әрқайсысы өз ара
бірнеше түрге бөлінуі мүмкін.
Модификациялы етістіктердің түбір етістіктерден айырмасы, түбір
сөздерге сөздің лексикалық мағынасын білдіретін сөздер жатса,
модификациялы етістіктерге белгілі қосымшалар немесе көмекші етістіктер
арқылы үстеме грамматикалық мағына білдіретін етістік формалары жатады.
Тюткологиялық еңбектерде түбір етістіктер мен модификациялы етістіктердің
ара жігі ажыратылмай, бұлар көп жерде бір-бірімен араласып кетіп жүр.
Әсіресе жұрнақ арқылы жасалған туынды түбір етістік пен етіс, дүркінді
етістік формалары жиі шатастырылады.Мысалы, орта мектепке арналған Қазақ
тілі грамматикасы (I бөлім) оқулығында етіс формаларын туынды түбір
етістікке жатқызады. (Негізгі түбірге етіс жұрнақтары қосылып барып
жасалған етістіктер туынды түбір болады). Қазіргі қазақ тілі
оқулығында етіс өз алдына жеке грамматикалық есебінде беріледі.
Туынды түбір етістіе пен етіс формалары бір емес, бұлар екеуі- екі
категория.Жұрнақ арқылы жасалған туынды түбір етістіктер (ойна, ойла,
қанық,көнік) түбір сөз дәрежесінде ғана қолданылады, оның жұрнақтары
үстеме грамматикалық мағына білдірмейді, тек бір типтес сөздер тобын
жасайды. Ал етіс жұрнақтары негізгі және туынды түбір етістіктерге
жалғанып, жалғанған сөздерінің лексикалық мағынасын өзгертпей, оларға
грамматикалық мағына үстейді, грамматикалық модель жасайды.
Оқулықтың екінші тарауы функциялық етістік тұлғалары деп аталады. Бұл
функциялық етістік тұлғалары-етістік негіздеріне арнайы жұрнақтар жалғану
арқылы туатын категориялар. Бұлар өзінің мынадай қасиеттері арқылы
белгіленеді.Біріншіден, қазақ тілінде негізгі етістіктер өздігінен
жіктелмейді, яғни оларға жіктік жалғаулары, есім сөздер сияқты, тіке
жалғанбайды. Ал функциялық етістік тұлғалары жіктік және тәуелдік
жалғаулары арқылы жаққа бөлініп жіктеледі.
Функциялық етістіктердің екінші ерекшелігі, бұлар басқа сөз таптарының
грамматикалық функциясын атқарады, яғни сөз таптарымен мәндес болып
келеді. Соған орай бұлар үш топқа бөлінеді. Бірінші тобы зат есімге бейім
болады (тұйық етістік, -ғы формантты етістік, -с формантты етістік).
Екінші топқа жататындары мағынасы, қызметі жағынан сын есімге бейім
болады (есімше формалары); үшінші топқа жататын функциялық етістік
формалары үстеуге бейім болады да, қимыл үстеу деп аталады. Бұған көсемше
формалары, шартты рай формалары жатады.Осы функциялық етістіктердің
жіктелуі арқылы етістіктің рай, шақ формалары пайда болады.
Сөйтіп, етістік категорияларын мынадай тәртіппен сатылап бөлуге
болады. Бірінші орында түбір етістіктер, екінші орында модификациялы
етістіктер, үшінші орында функциялық етістік тұлғалары, төртінші орында
рай, шақ категориялары.
Қазақ тіліндегі етістік материалдарын студенттерге осы тәртіппен
бірінен бірін туғызып, жүйелі түрде үйрету методикалық жағынан да ұтымды
екендігін олқыту тәжірибелері толық дәлелдеді.
Грамматикалық оқулықтарда және тіл білімі жөнінде жазылған жеке
еңбектерде де лексикалық, лексикасемантикалық, лексика-грамматикалық,
грамматикалық категория, категориялық форма тағы сол сияқты терминдер көп
қолданылады.Бірақ грамматикалық материалды осы терминге сәйкес топтастыру
да алалықтар кездесіп отырады. Әрине, мұндай жағдай студенттің
материалдыдұрыс түсінуіне бөгет жасайды.
Педучилищеге арналған қазақ тілі оқулығында етістіктерді лексика-
семантикалық категориялар және грамматикалық категориялар деп екі топқа
бөледі. Біріншісіне көсемше, есімше, болымды және болымсыз етістік,
сабақты және салт етістіктер, етістер жатқызылғанда, екіншісіне рай, шақ
категориялары жатқызылған.
Тіл білімінің қол жеткен соңғы жетістіктеріне сүйенсек, грамматикалық
категорияның мәні мынадай сипаттары арқылы айқындалады. Ол, әрине, бірден
грамматикалық ұғымымен тікелей байланысты. Бірақ грамматикалық категория
деп тану үшін, ең алдымен, бір ғана грамматикалық мағынаның болуы
жеткіліксіз. Яғни бірнеше грамматикалық мағына болуы керек. Екіншіден, ол
грамматикалық мағыналар бір деңгейдегі мәндес, ыңғайлас сипатта болуы
керек. Айталық, өткен шақтық және айтушы (бірінші) жақтық немесе
қимылдың болымсыздық мәнін білдіретін мағыналар бір деңгейдегі ыңғайлас
сипатта емес. Олардың бір грамматикалық категория құрауы жайында әңгіме
болуы мүмкін емес. Яғни, олар бір грамматикалық категория шеңберіне ене
алмайды.Үшіншіден, ол грамматикалық мағыналар өз ішінен бір-бірінен
ажыратыла алатын қайшы мәнді сипатта болуы қажет. Төртіншіден, солардың
бәріне лайық тұлғалық немесе парадигмалықберілу ерекшеліктері болуы
тиіс.Бесіншіден, сол грамматикалық мағынаның әрқайсысы –белгілі
грамматикалық амал-тәсілдер, тұлғалар арқылы беріліп отыруы керек.
Алтыншыдан, осындай қасиеттер белгілі бір топтағы сөздердің нрамматикалық
немесе лексика-грамматикалық (семантикалық-грамматикалық) сипатын
айқындай алатын мағыналық, тұлғалық белгісі болуға тиіс. Міне, осындай
грамматикалық мағыналар жиынтығымен олардың грамматикалық амал-тәсілдері
я парадигмалық тұлғалар арқылы беріліп, бірлікте тұруын грамматикалық
категория деп тануға болады. Сондықтан белгілі сөз табының ерекше
мағыналық-тұлғалық, құрамдық түрлері және мағыналық топтары деген сияқты
ұғымдарды бір-бірімен шатастыруға болмайды. Мысалы, Сын есімнің сапалық
және қатыстық болып бөлінуі сын есімнің мағыналық-құрамдық түрлері деп
танылады. Есімдіктің жіктеу, сілтеу, ұрау, топтау,белгісіздік,
болымсыздық, өздік болып бөлінуі есімдіктің мағыналық топтары деп
аталады.Бұндай топтар түрленбейтін, грамматикалық жағынан өзгеріске
түспейтін сөз табы үстеуде де бар. Бірақ бұлар грамматикалық категория
болып табылмайды. Демек, морфологиялық тұрғыдан сөз табының грамматикалық
категориясы оның ішінде белгілі топ құрай алатын грамматикалық мағыналар
жиынтығына және соған сәйкес түрлену жүйесімен, парадигмалық сипатымен
тікелей байланысты. Бірақ түбір білдіретін жалпы грамматикалық мағынаға
тигізер әсері жағынан, парадигмалық түрлену тұлғалары арқылы берілуі
жағынан грамматикалық категориялар біркелкі емес. Бірде грамматикалық
мағыналар жүйесі түбірдің жалпы грамматикалық семантикасы арқылы
көрініп,жүзеге асып отырады. Әрине, ол грамматикалық семантиканы
лексикалық мағынадан ажырата білу керек. Мысалы, зат есімнің жалпы
грамматикалық мағынасы жағынан жалқы және жалпы болып бөлінуі немесе
адамға байланысты (кімдік) зат және адамнан басқаға байланысты (нелік)
зат болып бөлінуі сөздердің тек грамматикалық семантикасына байланысты,
ондай мағына грамматикалық тұлғалар, түрлену жүйесі арқылы берілмейді.
Осындай ерекшеліктер жоғарыда көрсетілген етістіктің салттылық сабақтылық
қасиетінен де анық көрінеді.
Етістіктерді есім сөздерден айырудың басты бір тұлғалық ерекшелігі-
оның болымсыздық формасы. Есім сөздердің болымсыздық түрі емес шылауы
арқылы жасалса, етістіктердің болымсыз түрі арнайы грамматикалық морфема
–ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе арқылы жасалады. Етістіктің бұл болымсыздық
морфемалары етістік негіздеріне тікелей жалғанып, етістіктің басқа
жіктелетін формаларына негіз болады. Сөйтіп, -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
морфемасы етістіктің негіздері мен жіктелетін формаларының шегін айыратын
қосымша болып табылады. Түбір етістіктердің, модификациялық деп аталу
себебі де, бұлардың болымсыздық және басқа да барлық жіктелетін
формаларға негіз болып жұмсалуына байланысты. Етістіктің кейбір
грамматикалық формаларының болымсыздық түрі –ма, -ме, қосымшасымен бірге
емес, жоқ сөздері арқылы да жасалады. Мысалы, келмеді, келген жоқ, келер
емес, оқымапты, оқыған жоқ, оқитын емес т.б. Соңғы емес , жоқ сөздері
етісітік негіздерінен соң тікелей қолданылмайды. Олар көбінесе есімше
формалары қатысты жұмсалады. Етістіктің болымсыздық түрін білдіретін
-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшасы және емес, жоқ жоқ сөздері барлық
формаларда бірдей талғамсыз қолданыла бермейді. Олар белгілі жүйелі
тәртіпте әрқайсысы өзіне қатысты етістік формаларыңда жұмсалады.
Етістіктің көсемше, шартты рай, бұйрық рай формаларының болымсыз түрі
тек қана -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе қосымшалары арқылы жасалады, яғни
оларға емес, жоқ сөздері қатыспайды. Мысалы, оқымапты, оқымай, оқымаса,
оқымасын т.б. Ти десем, тимейді, тиме десем, тиеді (жұмбақ). Күш атасын
танымайды (мақал). Асан колхоздан қайтпапты.
Өткен шақ есімше (-ған,-ген,-қан,-кен) формасының болымсыз түрі –ма,
-ме және емес, жоқ сөздерінің қатысы арқылы жасалады. Мысалы, бармаған,
барған емес, барған жоқ т.б. Өткір жігіт көмейіне келіп қалған сөзін
бөгеген жоқ. (С.Мұқанов) Сикорский оның келетінін естімеген екен
(Ғ.Мүсірепов). Нұрғали Ділданы бұрын анықтап көрген емес екен
(Б.Майлин).
Етістіктің салттылық және сабақтылық сипаты оның жалпы грамматикалық
семантикасына, яғни тура объектісіне қажет ету-етпеуіне байланысты екені
белгілі. Салттылық –сабақтылық мәнді көрсетерлік етістіктің арнайы
грамматикалық ( парадигмалық) формалары жоқ. Етіс жұрнақтарының көпшілігі
салттылық-сабақтастықмәнмен яғни өзгелік етіс сабақтылықпен, өздік етіс пен
ырықсыз етіс салт етістікпен байланысты, бірақ бұл қасиет-оның бірден-бір
грамматикалық көрсеткіші емес. Салттылық –сабақтылық мән етістіктің
грамматикалық мағынасы арқылы түсініліп, сөйлеу процесінде тура толықтауыш
(тура объектіні) меңгеру-меңгермеу сипаты негізінде көрінеді. Сөйтіп, бұл
құбылыс етістіктің таза грамматикалық сипаты емес, әрі тікелей
семантикалық, әрі синтаксистік-қатынастыфқ қасиеттерінің көрінісі болып
табылады. Сондықтан салттылық-сабақтылық сипатты (грамматикалық
ерекшелікті) етістіктің лексика-грамматикалық категориясы деп таныған жөн.
Етістік тұлғаларының жүйесін, оның грамматикалық сипаттарын түсіну
үшін, етістіктің сөйлемде (сөйлеу процесінде) қолданылу ерекшеліктеріне
назар аударайық. Ең алдымен, жоғарыда көрсетілгендей, етістік түбір
тұлғасында тұрып қолданылмайды. Етістіктің бұйрық рай (2-жақ анайы) сырттай
ұқсас қалып етістіктерінің 3-жақта (ол отыр, тұр, жүр тәрізді) қолданылуын
түбір тұлғамен барабар деп түсіну қате екені тағы да жоғарыда ескерілді,
оны естен шығаруға болмайды. Екіншіден, етістік тек жіктеліп барып немесе
кейде –у тұлғалы тұйық етістік (қимыл атауы), анықтауыштық қатынаста
есімше, адвербиалдық мәнде көсемше түрлерінде ғана қолданыла алады:оқу үшін
келді, оқыған бала, айтар сөз, беретін жауап, дауыстап оқыды, жүре
сөйлесті, оқығалы келді, т.б. Үшіншіден, етістік түбірлері отыр, тұр,жүр,
жатыр қалып етістіктері мен бұйрық рай тұлғасын есептемегенде тікелей
жіктелмейді.Оның үстіне етістіктің түбір тұлғасына үстелетін грамматикалық
формаларының бәрі де, жоғарыда көрсетілгендей, бірдей жіктеле бермейді,
яғни –ыңқыра, -іңкіре, -ңқыра, -ңкіре тұлғалы күшейтпелі етістік (кей
еңбекте сыпат тұлғасы деп аталады), етіс тұлғалары, болымсыз етістік
түрлері тікелей жіктелмейді, оларға түбір тұлғасы сияқты есімше, көсемше,
рай, шақ тұлғаларының бірі үстелгенде ғана, жіктік жалғау жалғана алады.
Төртіншіден, етістік формаларының белгілі жалғану тәртібі бар: түбірге
тікелей жақын етіс тұлғалары, одан кейін күшейтпелі етістік, одан соң ғана
болымсыз етістік формасыжалғанып, бұлардан кейін ғана рай, шақ, есімше,
көсемше тұлғаларының бірі қосылып барып етістік жіктеледі: жүргіз-іңкіре-ме-
се-к, сөйле-т-кіз-бей-міз, айт-ыл-ыңқыра-ма-йтын, т.б. Әрине, шақ, есімше,
көсемше тұлғалары етістік түбірге тікелей де жалғана алады: кел-ген, кел-се-
к, кел-е-мін, кел-іп-ті, кел-ер, т.б. Сондай-ақ етіс, күшейтпелі етістік,
болымсыз етістік тұқлғалары есімше, көсемше тұлғалары олай бірінен соң
екіншісі қосылмай, етістікке олардың біреуі ғана жалғанады:сөйле-т-кіз-бе-й-
мін немесе сөйле-т-кіз-бе-се-м, т.б. Бұның өзі етістіктің басқа тұлғаларына
қарағанда, рай, шақ, есімше, көсемше тұлғалары грамматикалқ сипаты жағынан
қатарлас, реттес, мәндес, қызметтері жақын, ыңғайлас екенгдігін көрсетеді.
тБұл сияқты ерекшеліктер етістік формаларының білдіретін мағыналық
сипатынан да байқалады.
Етістіктің грамматикалық категорияларының жіктелуінде (топталуында)
мынадай елеулі ерекшеліктер бар. Біріншіден, ол етістік түбірінің, бір
жағынан, грамматикалық сипатын өзгертпей, Екінші жағынан, түбірдің
семантикасына (мағынасына) аз да болса өзгеріс енгізіп, басқаша
грамматикалық мағына, немесе жаңа мән үстейтін тұлғалар. Олар әдетте
етістіктің басқа тұлғаларынан түбірге бұрын жалғанады. Ы.Мамановтың оларды
модификациялы етістік деп ерекше бөлуі тегін емес. Бірақ оны таза
грамматикалық мағынамен сыбайластыру, сөйтіп, етіс, күшейтпелі етістік
негіздері түбір етістіктерге, таза грамматикалық мағына үстейтін
модификациялы формалар болып табылады,-деп (М.Ы.-ҚҚТ,3-5-10) түбір
мағынасына тигізетін кейбірөзгерістерді ескермеу-олардың сипатын ашуға
көмектесе алмайды. Сондықтан етістік тұлғаларының бұл түріне лексика-
семантикалық та, грамматикалыө сипат та тән. Оларға салттылық-сабақтылық
етістік категориясы, етіс категориясы, күшейтпелі етістік категориясы,
болымсыз етістік категориясы жатады.
Бұл категорияняң біл түрінде тұрған етістік тұлғасы түбіәр етістіктен
грамматикалық сипаты жағынан өқзгешелігі, айырмашылыға болмайды: 1)Бұйрық
райдың 2-жақ анайы түрімен сәйкес, ұқсас келеді, яғни омоформалықсипатта
болады; 2) сол күйіәнде қолданылмайды, яғни тікелей басқа сөздермен
синтаксистік қарым-қатынасқа түсе алмайды. 3) тікелей жіктелмейді, тек рай,
шақ (есімше, көсемше) тұлғаларын үстеп барып қана жіктеле алады. Қалып
етістіктерінің (отыр, тұр, жүр, жатыр) тікелей жіктеле алуының сыры ерекше,
бұлар тарихи жағынан негізгі түбірлер емсе, отыр-ол тұрұр, тұр-тұрұр, жатыр-
жатырұр, жүр-жүрүр дегеннен қалыптасқан да, қосымшалар түбірге сіңісіп
кетсе де, олардың грамматикалық сипаты (жіктелу қасиеті) сақталып қалған.
Бұл етістіктердің осы қасиеті олардың 3-жақта ол отыр, ол тұр, ол жатыр, ол
жүр болып, ұқсас тұлғалық түрде қолданылуынан да көрінеді (Х.А.-ЕЛГС, 73)
және тікелей осы шақ көрсеткіші болуы да соған байланысты. Ол тұлғалар
түбір білдіретін мағынаға әсері болғандықтан да, сөз тудыру сипатына жақын
немесе сөзжасамдық қасиеті байқалып отырады. Мысалы, етістіктің салттылық-
сабақтылық қасиетін кейбір ғалымдар етістік түбірлерінің омоним немесе
полисемиялық сипатының межесі, критерийі ретінде де ұсынуы (Айтылуы мен
жазылуы бірдей, тіпті бір сөз табына енетін омоним сөздерді жеке*жеке
лексикалық единица деп тану үшін, олардың салт немесе сабақты
етістіктеріндеқолданылуы негізгі критерий есепті қаралуы керек тәрізді-
Х.А.-ЕЛГС,210,211), етіс, күшейтпелі етістік (немесе көрініс) тұлғаларын
жаңа мағыналы сөз тудыратын (сөзжасам) жұрнақтары деп тануы (Х.А.-ЕЛИС,12)
бұл пікірді бірден-бір шешілген, қалыптасқан деп танымасақ та, бұларда
грамматикалық сипатпен бірге, тұлғаларында парадигмалық түрлену жүйесі
болуымен бірге лексикалық (сөзжасамдық) сипат та бар екенін көрпсетеді.
Сондықтан бұларды етістіктің лексика-грамматикалық категориясы деп қарау
жөн.
Ал етістіктің болымсыз түрін (-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе ) Ы.Маманов
етістіктің негіздері (яғни түбір етістіктер мен модификациялы етістіктер-
И.С.) мен жіктелетін формаларының (яғни етістіктің рай, шақ, есімше,
көсемше тұлғалары-И.С.) шеген айыратын қосымша болып табылады,-десе (М.Ы.
–ҚҚТ,79), А.Хасенова (Қалыбаева): Етістіктің басқа грамматикалық
категориялары (шақ,жақ,рай, т.б) тәрізді болымсыздық (-ма,-ме) жұрнағы да
етістік түбірінің лексикалық мәніңөзгертіп тұрған жоқ,-деп оны таза
грамматикалық топқа қосады (Х.А.-ЕЛГС, 57).
Болымсыз етістік көрсеткіші сырт тұлғасы жағынан етіс, күшейтпелі
етістік қосымшалары сияқты түбірдің грамматикалық ерекшеліктеріне сәйкес
келеді, бұлардың граматикалық сипаты бір-біріне жақын 2-жақ бұйрық раймен
сәйкес, тәкелей жіктелмейді. Семантикалық жағынан болымсыз етістік тұлғасы
түбір білдіретін мағынаға өзгеріс ендіреді, яғни түбір білдіретін қимылдың
болуын емес,керісінше болмауын көрсетеді, сөйтіп, тікелей түбір
семантикасына әсер етеді, ал, рай, шақ (есімше,көсемше), жақ тұлғалары
түбір семантикасына (мағынасына) ешбір әсер етпей, тіке соның үстіне
қосымша мән (граматикалық мағына) үстейді. Міне, осындай лексика-
семантикалық және грамаматикалық сипаттары жағынан болымсыз етістік тұлғасы
рай, шақ, есімше, көсемше тұлғаларынан гөрі етіс, күшейтпелі етістік
тұлғаларына жақын болғандықтан, оны (болымсыз етістікті) да етістіктің
лексика-грамматикалық категориясы қатарына жатқызған дұрыс.
Екіншіден, етістік түбірінен, бір жағынан, оның семантикасына
(мағынасына) ешбір өзгеріс енгізбей, соның (сол түбір білдіретін және
қосымшасы бар болса, лексика-грамматикалық категорияның білдіретін
мағынасынаң) үстіне қосымша грамматикалық қана мағына үстейтін және тікелей
жіктеле алатын рай, шақ сияқты тұлғалар жүйесінің жиынтығы етістіктің таза
грамматикалық категориясы деп аталады. Мысалы, бар-са-м, бар-ғы-ң келеді;
бар-сын, баро-ған-мын, бар-ып-ты сияқты етістік формаларында бару қимылы
ешбір өзгеріске түспей, оған тек сол қимылдың болуында шарттылық, қалау,
ниеттілік, бұйрық-тілек, өткен шақтық мәндер үстелген.
Сөйтіп, етістіктің грамматикалық категорияларын лексика-грамматикалық
(салт-сабақты етістік, етіс, күшейтпелі етістік немесе көрініс, болымсыз
етістік категориялары) және таза грамматикалық (рай, шақ, жақ немесе
жіктеу) категориялары деп екіге бөліп қараған жөн, өйткені рай, шақ
категориялары етістіктің мағыналық жағынан оны өзгеріске түсірмейтін ғана
тұлғасы емес, сонымен бірге етістікті басқа сөздермен байланысқа түсіруге
дәнекер болып, жіктеліп, сөйлем ішінде қолдануға негіз болатын тұлғалары.
Бірақ бұл категориялардың ішіне есімше, көсемше, тұйық етістік немесе
қимыл атауы енбей қалады. Өйткені бұлар етістіктің грамматикалық
категориялары емес, ерекше түрлері болып табылады. Ал қазақ тілінің
грамматикаларында, сондай-ақ етістікке байланысты зерттеу еңбектердің
көпшілігінде-ақ есімше, көсемшелер өкінішке орай, етістіктің грамматикалық
категориялары деп беріледі. Тіпті кейбір тюркологтар етіс көрсеткіштерін
сөз түрлендіретін таза грамматикалық категория деп таныса да, етіс
жұрнақтарының жаңа сөз тудыру (сөзжасам) ін де ескеріп отырады (Қ.-ГУЯ,
245,258 және Ю,-ССГБЯ,10-11).
Тұйық етістіктің немесе қимыл атауының өз мәнәне сай етістіктің
грамматикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz