Ғылыми теория ретінде менеджметтің қалыптасуы
1. Менеджменттің қалыптасып дамуының тарихы.
2. Менеджмент жайлы ғалымдардың еңбектеріне шолу.
3. Психологиялық.педагогикалық менеджмент жайлы түсінік.
4. Менеджерлік қызметтің мәні, мазмұны.
2. Менеджмент жайлы ғалымдардың еңбектеріне шолу.
3. Психологиялық.педагогикалық менеджмент жайлы түсінік.
4. Менеджерлік қызметтің мәні, мазмұны.
1. Менеджменттің қалыптасып дамуының тарихы.
Менеджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пйда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді. Алғаш рет ғылыми менеджмент мектебінің негізін қалаған амарикан инженері Фредерик Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылыми тұрғысынан басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде жаңалық болған бұл құбылысы ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Классикалық үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841-1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай қорыныға келді: «басқару-кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оның белгіі бір мақсатқа жетелеуң. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару іін ғылым жолымен ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой жүгіртті.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-ші жылдардың басында қарқын белен алды. Бұл бағат психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысы. Бұл мектептің негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949) болды. Американдық зертеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп «басқару ғылымы немесе сандықықпалң мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол «ситуациялық әдісң деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшеігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан жағдаймен байланыстыруды талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің «манусң яғни «қол, күшң деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәрілік айтқанда, ал ізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін бідіген. Кейіннен бұл атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми парктикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі алты түрі:
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылыды.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемеерді ұйымдастыру және сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциоциялық) немесе клубтық менеджмет. Мемлекеттік мекемедегісекілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтен және мемлекеттен өзгеше келетін ерекше түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес-менеджменттің арнайы түрі.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедуралының жүйесі.
Менеджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пйда болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді. Алғаш рет ғылыми менеджмент мектебінің негізін қалаған амарикан инженері Фредерик Тейлор (1856-1915). Ол өндірісті ғылыми тұрғысынан басқаруға болады деген пікір айтты. Кезінде жаңалық болған бұл құбылысы ол кейін өзінің еңбектерінде ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон (1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919) т.б. өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Классикалық үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды. Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841-1925) практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай қорыныға келді: «басқару-кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оның белгіі бір мақсатқа жетелеуң. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару іін ғылым жолымен ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой жүгіртті.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы мен 50-ші жылдардың басында қарқын белен алды. Бұл бағат психология мен социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысы. Бұл мектептің негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949) болды. Американдық зертеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен байланысты. Сөйтіп «басқару ғылымы немесе сандықықпалң мектебі өмірге келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол «ситуациялық әдісң деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты ерекшеігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан жағдаймен байланыстыруды талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің «манусң яғни «қол, күшң деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәрілік айтқанда, ал ізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін бідіген. Кейіннен бұл атақ адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми парктикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі алты түрі:
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылыды.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемеерді ұйымдастыру және сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциоциялық) немесе клубтық менеджмет. Мемлекеттік мекемедегісекілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып, оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтен және мемлекеттен өзгеше келетін ерекше түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес-менеджменттің арнайы түрі.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедуралының жүйесі.
1. Ақылбекова А. Білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының мзмұны мен негізгі бағыттары. Алматы, 2006.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление школой. Алматы, 2001
3. Баймодаев Т.М. Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымы. Алматы, 2005
4. Баймолдаев Т.М. Менеджмент-басқару тәсілі. Алматы,2001.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление школой. Алматы, 2001
3. Баймодаев Т.М. Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымы. Алматы, 2005
4. Баймолдаев Т.М. Менеджмент-басқару тәсілі. Алматы,2001.
: Ғылыми теория ретінде менеджметтің қалыптасуы.
1. Лекция жоспары:
1. Менеджменттің қалыптасып дамуының тарихы.
2. Менеджмент жайлы ғалымдардың еңбектеріне шолу.
3. Психологиялық-педагогикалық менеджмент жайлы түсінік.
4. Менеджерлік қызметтің мәні, мазмұны.
3. Лекция мақсаты: Студенттерде менеджмент жайлы түсінікті қалыптастыру.
Менеджменттің даму тарихы мен менедежерлік қызметтің маңыздылығын ұғындыру.
4. Лекцияның мазмұны.
1. Менеджменттің қалыптасып дамуының тарихы.
Менеджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пйда
болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді. Алғаш рет ғылыми
менеджмент мектебінің негізін қалаған амарикан инженері Фредерик Тейлор
(1856-1915). Ол өндірісті ғылыми тұрғысынан басқаруға болады деген пікір
айтты. Кезінде жаңалық болған бұл құбылысы ол кейін өзінің еңбектерінде
ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын
деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон
(1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919) т.б.
өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Классикалық үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал
Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды.
Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841-1925)
практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай қорыныға келді: басқару-
кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оның белгіі бір
мақсатқа жетелеуң. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару іін ғылым жолымен
ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой
жүгіртті.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы
мен 50-ші жылдардың басында қарқын белен алды. Бұл бағат психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысы. Бұл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949)
болды. Американдық зертеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим
Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып
табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп басқару ғылымы немесе сандықықпалң мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол
ситуациялық әдісң деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшеігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдаймен байланыстыруды талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манусң яғни қол,
күшң деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәрілік
айтқанда, ал ізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін бідіген. Кейіннен бұл атақ
адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың
ғылыми парктикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік
беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі
алты түрі:
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылыды.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемеерді ұйымдастыру және
сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциоциялық) немесе клубтық менеджмет. Мемлекеттік
мекемедегісекілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып,
оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтен және мемлекеттен өзгеше келетін ерекше
түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес-менеджменттің арнайы түрі.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедуралының
жүйесі.
Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жүктелеі: өндірістік
менеджмент, кадр менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық менеджмент,
ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық менеджмент,
маркентингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.
2. Менеджмент жайлы ғалымдардың еңбектеріне шолу.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізгі үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойынның қалыптасуы мен дамуына
ықпал тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу Насыр
Әл-Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға қарай
отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашаға мен бағыныштылардың тағдырын
болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде дәлелдеді.
Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою
туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан
ғалымдары Әл-Фарабидің ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатындаОтырар
қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрециті
мемлекет және рухани қайраткерлері Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғың деп аталатын заң
жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндалады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. Жеті жарғың - бұләкімшілік, азаматтық және қылмыстық
құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдар мен
қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып абылады. Жеті
жарғығаң сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс құрылтай арқылы сұландардың және ру басыларының
қатсуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды.и алайда, бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға,
ұлыстарға бөлінді.
XІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уалиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол рыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырыпы,
басқару обылысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті
басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-
демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай
дамытты.
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә.Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев,
М.Шоқаев, Л.мирзоян, О.Исаев, Ү.Құлыметов, С.Меңдешев, Н.Нұрмахов,
Т.Рысқұлов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин,
І.Жансүгіров және т.б. Торғай обылысында - Ә.Бөкейханов. Жетісуда –
М.Тынышбаев, Түркістанда – М.Шохаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комиссиялары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуніктеріболып табылғандықтан жергіліктіқазақ тұрғындарының
мәселелерін толық шеше алмады.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық жәнемемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993) ерен үлесін
қосты. Ол қырық жылдам астам уақыт бойы респубиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында: Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет
мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне
қамқорлық көрсетедің делінген.
Менеджмет тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастырудаүлкен роль атқарады.
3. Менеджерлік қызметтің мәні, мазмұны.
Басқару қызметкерлерін үш топқа бөлуге болады:
Топ менджмент-басқарудың жоғарғы буыны. Жоғарғы басқару қызметкері
компанияның жалпы стартегиясын жасаумен, божаумен және ұзақ мерзімдік
жоспарлаумен, кадр саясаты мәселелерірін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен
байланыс орнатумен шұғылданады.
Мидле менеджмент-бұл басшыларға шешім қабылдап қажеті жоқ. Себебі оның
міндеті қабылданған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы
басшылар жергілікті жағдйды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс.
Ловер менеджмент-басқарудың төменгі буыны, төменгі басшылар-төменгі
жұмысшылар мен қызметкерлерге басшылық етеді. Боссң және Менеджерң
ұғымдарын бірдей деуге болмайды. Меншік иесі және басқарушы-бұлар мүлде
бөлек жандар.
Менеджер деген кім?
Менеджменттің ешбір жүйесі менеджерсіз қызмет ете алмайды. Ағылшынның
to menedgeң деген сөзінен шыққан және басқарушы, меңгеруші, әкімшілік
деген ұғымды білдіреді. Менеджер деген сөз бізге ағылшын тілінен келген:
бір нәрсені реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Менеджер
ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл-басқарумен шұғылданатын, заң және бсқада
мәселелерді жақсы білетін адам. Менеджер табиғаына П.Друкер сипаттама
берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады және бұл
міндеттер іскер мекеме жұмыскерлерінің ешқайсында жоқ.
5) Менеджерге қойылатын талаптар.
Еуропалық менеджерлер қазіргі кезде қатал талапты өзгерістерді және
қауіп-қатерді бастан өткізуде. Басқару жөніндегі ағылшын консультанттары
М.Вудкок пен Д.Френсис алдағы он жылдықты басқару үшін менеджерлерге
мынадай дағдылар мен қабілеттер болуы тиіс деп есептеген:
- өзін меңгере білу;
- жеке басының бағалы қасиеттері;
- жеке өзінің айқын жоспарлары;
- жеке басын үнемі жетілдіріп отыру;
- пробемалады шешуге дағдылану;
- өнертапқыштық және инновацияға қабіеттілік;
- маңайындағы адамдарға ерекше ықпал ете білетін қабілет;
- қазіргі басқару әдіс-тәсілдерін білу;
- басшылық ету қабілетін;
- қол астындағы адамдарды баулып, жетілдіре білу;
- тиімді жұмысшы топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті.
Американ менеджмент мектебі жеке басшының бірнеше ережесін ұсынады:
1. Басшы қуғындаушы болмауы тиіс. Өйткені қуғындаушы қарамағындағы
адамның ізіне түседі, ал нағыз басшы соңынан ертеді. Қуғындаушы өзінің
билігіне, ал, басшы-соңынан ерушілердің ықпалы мен көмегіне сүйенеді.
Қуғындаушы өзіне бағыныштыларды күлкі әлемінде өмір сүруге мәжбүр етеді.
Ал, басшы қарамағындағыларды қауырт іске, сан алуан проблемаларды шешуге
жұмылдырады.
2. Басшы өз ісіне сенімді болуы, батыл мақсат қойғыш, табанды болуы,
әрі осы қасиеттерін қол астындағыларға көрсете білуі тиіс.
3. Басшы ұйымдастыру және басқару туралы ғылымды жетік білуі тиіс.
4. өз қол астындағылардың уақытын бағалай ьілуі тиіс.
5. Басшы қатал, әрі талап қойғыш болуы тиіс алайда қаталдық пен талап
қойғыштық ешқашанда кінамшілдікке, мейрімсіздікке апармауы тиіс.
6. Сынды қабылдай білуі, әрі өзі әзіл сынай білуі тиіс.
7. Басшы жылы шырайлы, әрі әдепті болуы тиіс.
8. Әзіл соқпақты түсіне білуі тиіс. Әдетте әзідеу жақсы көңіл-күйге
байланысты, ал көңілділік еңбек өнімділігіне ықпал етеді.
9. Айта да, тыңдай да білу керек.
10. үнемдеуге тырысы керек.
11. Басшы қарамағындағыларды жақсы білуі керек.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Менеджмент ғылым ретінде дамуына түсініктеме.
2. Қазақстанда менеджмент теориясы мен практикасының даму тарихына шолу.
3. Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтерін талдау.
4. Менеджер және оның іс-әрекеті.
5. Менеджерге қойылатын негізгі талаптар.
7. Қажетті әдебиеттер:
1. Ақылбекова А. Білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының мазмұны мен
негізгі бағыттарың. Алматы, 2006.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление
школойң. Алматы, 2001
3. Баймодаев Т.М. Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымың.
Алматы,2005
4. Баймолдаев Т.М. Менеджмент-басқару тәсілің. Алматы,2001.
5. Вазина К.Я. Петров Ю.Н., Белиловский В.Д. Педагогический менеджментң
Москва,1991.
6. Лебедева НА. Білім берудегі менеджментң. Алматы,1998.
7. Лебедева Н.А. Білім беру мекемелерін басқаруды жетілдіруң. Алматы,1996.
8. Поташник М.М. Управление современной школойң. Москва,1992.
9. Мектеп басшыларына арналған көмекші құралң. Алматы, 2003.
1. Лекция тақырыбы: Басқарудың тәжірибелік негіздері.
2. Лекция жоспары:
1. Білім беруді басқару жөніндегі ғылымды дамыту.
2. Басқару деңгейлері.
3. Басқару жұмысы (жоспарлау, ұйымдастыру, себеп жүйесі, бақылау,
стратегия, стратегиялық басқару, шешім қабылдау, басқару) әдістері.
4. Басқару субъектінің басқару іс-әрекетнің барлық түрлерін жүзеге
асыруға даярлығы-алдау, жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау және т.б.
3. Лекция мақсаты:
4. Лекцияның мазмұны.
1. Білім беруді басқару жөніндегі ғылымды дамыту.
Бұрынғы басқарушылардың басшылыққа алып келген басқарудың ілімдік ғылыми
негізінің қазіргі көп қолданылып жүрген дүниежүзіндегі басқару ілімінен
негізгі айырмашалағы қандай?
“Менеджмент” ағылшын сөзі, латынның “манус” - қол деген сөзінен
шыққан, яғни басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы.
Профессор Л.И.Евенконың сөзінше “Менеджмент” – бұл еңбекті, ақылды,
басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойылған мақсатқа
жету іскерлігі. Менеджмент – орысша “басқару, меңгеру, ұйымдастыру”
міндеттері, әр түрлі мекемелердегі адамдарды басқару жөніндегі жұмыс түрі.
Менеджмент-бұл, сондай-ақ адам баласының білім саласы, өз міндетін жүзеге
асыруға көмекші. Соңында менеджмент менеджер (басқару) сөзі жинағы ретінде,
бұл адамдардың белгілі дәрежесі, әлеуметтік топ, олар басқару бойынша
жұмысты жүзеге асырушылар. (“К основам менеджмента” вступительная статья.
М.Х.Мескон, М.Альберт, Ф.Хедоури). (65) Питер Ф.Друкер (65) өзінің
зерттеулерінде былай деп жазады, “Менеджмент ...қимыл және қолдану ісімен
байланысты: оның бақылауы нәтижеге жету болады. Бұл оны әдістер жинағына
ұқсас жасайды. Бірақ менеджмент сондай-ақ адамдармен де, олардың
құндылығымен де, өсуімен де, дамуымен де ісі баржәне бұл оны қоғамдық
ғылымға ұстатады... Сонымен менеджмент өзіне дәстүрлі деп есептейтіні “еркін
мамандық”, “еркін болу себебі, білім негізінде өзін-өзі тану данышпандық
және басшылықпен байланысты, “мамандық” ол сол бір уақытта тәжірибе және
қолданбалы ғылым болады”.
Бұл айтылған сөзбен келіспесе болмайды, демек социолизм кезінде
басқарудың ғылыми негізін оқып білген және өз жұмысында осы ілімге сүйенуге
үйренген мамандар үшін осы тұжырымдама көптеген мәліметтер шындыққа сәйкес
емес көрінеді, мысалы, біздің республика мектептерінің сауал-сұраққа жауап
берген 20 мектеп директорының 15 менеджмент еркін мамандық дегенмен
келіспейтіндігін білдірді. Олардың пікірінше басқарушы адам ол тәуелді
адам, олардың көбі бұл тәуелділіктің (негізінен жоғары мекемелерге) азаю
бағыты жоқ деп есептейді. 20 директордың 5 кейбір еркіндіктің көрінуін оқу
мекемелеріне дербестік берумен байланыстырады. Сондықтан, біздің
көзқарасымызшақазіргі кездегі менеджмент ілімдері жеткіліксіз сенім
үлесімен қабылданады, себебі өтпелі кезеңнің барлығын өткеніміз жоқ,
социолизімнің қалдық күштері көптеген дамуға кедергі болуда, соның ішінде
білім жүйесінің дамуы да бар.
Бір жағынан қайта құру кезеңіне дейін жұмыс істеген отандық
ғылымдардың зерттеулерінде орынды мәселелер аз емес. Мысалы, біздің
көзқарасымызша Ф.Друкердің пікірін басшылар жұмысының шығармашылық
бағытымен толықтыруға болады.
Бұл жөнінде Т.И.Шамованың (105) ойы назар аударларлық:
“Басқару жұмысы шын мәнінде зерттеу жұмысы, егер зерттеуші оны тәжірибеде
осылай түсінікте болса, онда ішкі үлкен қорды ашуға болады, оларды босату
мектеп жұмысының түпкі нәтижесін жедел көтереді”. Осы жолдар социолистік
дәуірде жазылғанынақарамастан, бұл дерек біздерге ақиқат, ол адамдармен
жұмыс істеуде басшылар жұмысынан зерттеудің кейбір сапаларын талап етеді,
олар басқарушылық мәселелер мен жағдайларды оған тереңірек ұғынуға
көмектеседі.
Сол кездегі білім жүйесін басқару саласындағы көрнекті ғылым
П.В.Худаминский социолистік дәуірдегі мамандардың басқа сипаттағы көз
қарасын қамтып көрсетеді. Ол “басқару” ұғымы тым жалпылама санға жатады
және өте жан-жақты ұғым: ол әлеуметтік басқаруды, биологиялық дамуды
басқарады және әр түрлі машина мен механизімдердің түрлерін басқарады” деп
жазды.
Осы анықтамадан адамның сөзсіз ұмтылғаны көрініп тұр. Бірақ мынадай
болжам тууы мүмкін, ол “әлеуметтік басқаруда” сөз болуы мүмкін. Бірақ “
әлеуметтік басқару” ұғымын одан әрі туындыгер былайша сипаттайды:
“әлеуметтік басқару, экономикалық (шаруашылық) басқаруды, әлеуметтік- саяси
басқаруды және қоғамның рухани өмірін қосады. Әрине соңғыға білім беруді
басқару да жатады, оның басты міндеті, коммунистік тәрбиені және жас
ұрпаққа білім беруді қамтамасыз ету. Әлеуметтік басқару партиялық, таптық
сипатта болады”. Одан әрі П.В.Худоминский өз ойын бекітуге Л.И.Бережневтен
сөздәйек келтіреді: “... Басқару мәселесі-бұл бірінші кезектесаяси, ал ол
техникалық мәселе емес. Басқаруда ең басты – негізгі шешімді қабылдау,
экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық және басқа салада маркстік-лениндік
жолды жасау, біздің партияның және мемлекеттің маңызды міндеті болып
қалады”.
Осы мәселені түсіндіретін, тіпті идиологиялықт жағын алып тастағанда,
ғылымның тиісті қоғамға қалай құрмет көрсетуі қажет болғанын түсіну қиын
емес, сонымен бірге туындыгер басқарушылық қызмет ортасына адамдарды
қоймайды, ол қалай болғандада ілімді мемлекеттік идеологияға жақындастыру.
Біздің көзқарасымызша “Ғылыми басқару” және “Басқарудың ғылыми
негіздері” бөлімдерді П.В.Худоминский (93) тым ойдан ала салған. Ол “ғылыми
басқару” басқару тәжірибесінің сапасын сипаттайтын кең ұғым, бұл ақиқат
өмір сүріп отырған заңдардың талабын іске асыруды қамтамасыз етеді. Ағарту
жүйесін ғылыми басқару: социолистік қоғамның табиғи құрамды бөлігі
болғандықтан, басқарушы адам, оның барлық бөлігіне, жүйелі, жоспарлы,
саналы және мақсатқа сай ықпал жасайды.
(Білім министірлігінен мектепке, мектеп және мектепке дейінгі
мекемелер). Жас өспірімдерді комунистік тәрбие мен қамтамасыз ету
мақсатында, олардың әр жақты таным негізінде үйлесімді дамуына және
социолизімге тән жалпы заңдылық ретінде, тек оқу – тәрбие жұмысының
барысындағы бұлардың дене және психикалық дамуының ақиқат заңдылығын
пайдалану.
“Басқарудың ғылыми негізі (оның ішінде білім беруді басқару) – бұл,
басқару тәжірибесінің ілімдік негізін құрайтын ғылыми білім жүйесі. Қоғамды
ғылыми негде басқаруда орталық бөлімі мен негізі марксизім – ленинзм
есептеледі”. –деп жазды.
Біздер социолизм дәуіріндегі білім жүйесін басқару саласының көрнекті
ғалымының келтірген тұжырымдамасына толық тоқталуымыз жай емес. Шын мәнінде
осы ғылым саласындағы барлық ғылымдарда осы көзқарасты ұстайды, немесе
жоғырыда айтылғандардан бағыттарының айырмашылығы аздау болады.
Бұл жөнінде себептер көп. Жалпы себептерді бұтіндей белгілеуге
болады: социолистік құрылыстың шеңбері. Осы шебердің жойылуына байланысты
тұтас немесе жартылай ілім тарихқа кетеді, олар қазіргі шындыққа қолдануға
мүмкін болмай қалды.
О.В.Амуржуевтің басшылығымен шыққан “Словарь делового человека” (81)
еңбекте берілген менеджмент туралы тұжырым шетелдік тұжырымға жақын келеді.
Менеджмент:
1. Өңдірісті басқару. Өңдірістің нәтижесін және табыстың өсуін көтеру
мақсатындағы өндірістің басқарудың негізін, әдісін, құралы мен түрінің
жиынтығын қосады.
2. Өндірістік жұмыстың барысндағы адамдар қатнасын басқару және
өндірушімен тұтынушылардың өзара байланысы туралы ғылым. Шаруашылық
қатнастардың және базардағы басқару өнері мен іс әдісі мөлшерінің
күрделенуіне қарай менеджментке үлкен көңіл бөлуге сәті түсуде.
Басқарудың озат тәжірибесімен қолдану, басқару жұмысына жаңа әдістерді
дайындау, жоғарғы экономикалық - қаражат жетістіктеріне жетуге маңызды
күш және қайнар көзі есептеледі.
Мұнда бірінші орынға өндіріс қойылады және сөз адамдар туралы емес,
керсінше өндірісті басқару жөнінде болады. Керек десек анықтаманың екінші
бөлімінде де адамдарды басқару жөнінде сөз болмайды, тек “өндірістік
жұмыстың барысындағы адамдар қатнасын” басқару жөнінде сөз болады. Осы
кездегі басқада зерттеулерді зерттегенде басшылар бәрінен бұрын өндірісті,
мекемелерді басқаруға бағытталған, ал адамдарды басқаруға бағытталмаған.
Адам өзіне тиісті бірінші дәрежедегі маңызды қажеттілігі мен, қабілетімен,
мүдесімен және дәлел себептерімен шұғылданбаған.
Тек, қайта құру басталғанға дейін бес жыл шамасында әдебиеттерді
басшыларға арналған “адам қозғаушы күш” деген ұғым пайда бола бастады,
мұндада адам жеке тұлға ретінде есептеу қажеттілігі тым сақтықпен айтылды.
Бір уақытта біздің жекелеген отандық туындыгерлер басқару мәселесін
зерттей отырып, 70-80 ж.ж. Шетел зертеушілеріне байланыссыз басқарушылық
қызметті біріншеі кезекте оны адаммен байланыстырып анықтады. Мысалы,
Н.Д.Хмель (103) былай деп жазды: “Әлеуметтік жүйені басқару, ал дәлірек
айтқанда адамдарды, олардың қызметін басқару және қызметінде пайда болған
қатнастарды реттеу”.
Фин ғалымдары, “Управление по результататам” (91) кітабының туындыгерлері
... “басқару - бұл жекелеген жұмыскерлердің топтық немесе мекеменің белгілі
жағдайда тым жақсы нәтижеге жету мақсатындағы қызметін алға бастыруға
ықпал... Басқару басшы мен оның қарамағындағы қызметкерлердің арасындағы
өзара іс-әрекеті”. Бұл анықтама мекеменің жұмысында нәтижеге жету үшін
адамдарды басқарудың маңызын атап көрсетеді.
Бұдан әрі қарай туындыгерлер: “... біздер барлық басқару қызметінің өрісін
екі бөлімге бөлеміз: жұмысты басқаруға және адамдарды басқаруға”. Бірақ
мынадай сұрақ туады: ал бұл қызметпен кім айналысады? Осыдан әрі қарай осы
туындыгерлер мынадай бөлулерді келтіреді:
1. “Қызметті басқару, қызметті жоспарлаудан өндіріс міндеттерін
қоюдан, жұмыстың өндіретін өлшем мөлшерінің жүйесін жасау мен
тапсырыстың орындалуын бақылаудан тұрады.
2. Адамдарды басқаруға қатыстылар: еңбек ұжымының барлық мүшелерінің
арасындағы ынтымақтастықты қамтамасыз ету, кадр саясаты, оқыту,
хабардар ету, жұмыскерлерді ынталандыру, басқа да басшылар
жұмысының маңызды құрамды бөлігі”.
Кейбір туындыгерлер “менеджмент”, басқару және “басшылық” ұғымдарына
шек қоюға тырысады. Мысалы, В.Зингер және Л.Ланг (Менеджмент в действии.
Советы деловому челевеку. Г. Мозырь) былай деп жазады: “Менеджмент - бұл,
өндірісті басқару әдісі мен тәсілін қосатын ұғым. Ал, басқару – бұл
адамдарды басқару және пайдаланатын құрал, бұлар қойылған мақсатты
экономиткалық және тиімді жолдармен орындауға мүмкіндік береді”. Мұндай шек
қоюмен және әрбір жеке алынған тұжырымдармен келісу өте қиын. Біоіншіден,
менеджментті анықтауда адамның орны тіпті жанама айқындалмайды, ал
басқаруды айқындауда, керісінше адамға басшылық туралы сөз болады.
Сонымен “менеджмент” және “басқару” мәндес сөздер ретінде қаралмайды,
керісінше олардың арасында айтарлықтай мәндес айырмашылықтар белгіленеді.
Осы мәселе бойынша П.В.Худоминский басқа көзқарасты білдіреді:
басқару әдісі мен басшылық әдісті айыра білу қажет. Басқару әдісі – бұл
басқару жүйесіндегі сол, немесе басқа бөлімнің, төменде тұрған бөлім немесе
басқарылатын мекеменің басқарма белгіленген мақсатына жету үшін ықпал жасау
тәсілі.
Осы мамандар өзінің қызмет түрі жағыннан ұжыммен оқу орындарының
директорлар арасында байланысты болғандықтан жиі қатынастаболуы ешқандай
күмән туғызбайды. Біздің зерттеуіміз бойынша, директордың орынбасарлары
өзінің жұмыс уақытының 92% өзара қатнаста өткізеді бұған мұғалімдер мен
оқушылар мен ата-аналар мен әңгіме және әртүрлі шараларды дайындауға сыртқы
байланыстарды орнату, ұжым алдына қойылған мақсат пен міндетті іске асыруға
бағытталған істерді үйымдастыру кіреді. Сондықтан, жапондықтар үсынған өте
маңызды тізімдерді басшылардың іскерлік қатнасымен толықтыру, олар едіәуір
мөлшерде орта бөлім басшыларының қызметінің жетістігін анықтайды. Жоғарғы
бөлім басшылары жоғарғы үйымдастыру деңгейін көрсетеді бұл айтарлықтай аз
деңгейде. Майкл Х.Мескон мен Майкл Альберттің және Фланкрин Хедоридің
пікірі бойынша жоғарғы бөлім басшылары маңызды шешімдердің қабылдануына
жауап береді. Олар (65) жоғарғы бөлімнің күшті басшылары серіптестіктің
барлық түріне ізін қалдырады. Мысалы құрамы үкмет және барлық ел жұмыс
істеп отырған жағдай әдетте жаңа президенттік кезінде айтарлықтай
өзгерістарге ұшырайды... Сондықтан жоғарғы мекемеде табысты іс жасушы
басшылар өте жоғары бағаланады, ал олардың еңбегі өте жақсы төленеді.
Жоғарыда аталған туындыгерлер жоғары бөлімді басқару үшін тән лауазым
деп төмендегі лауазымдарды есептейді: Кеңес төрағасы (іскерліктер),
бірлестіктің президенті оның орынбасары министр, генерал, ректор.
Көпдеген ғалымдар, жоғарғы басқару бөлімдегі жұмыс айтарлықтай
мөлшерде қандай да болмасын басқару қызметінен жоғары мөлшердегі
жауапкершілігі есебінен өзгеше деп сендіреді. Бірінші бастықтың ақылы оның
жұмыс күнінің аяқталуы салдарынан немесе жұмыс орнын тастағаны мен басқа
жаққа ауыстырылмайды. Басқару қызметіне байланысты ой жұмысы тіпті демалыс
күндері де, жұмыстың басқа түріне кіріссе де жүре береді. Бірінші бастық
көбіне айтарлықтай жалғыз, көптеген шешімді өз бетінше қабылдауға мәжбүр.
Қарапйым емес шараларды қабылдау кезінде ол өзінің ұжымының толық қолдауына
сене алмайды, ал кейде бір пікірлестеріне де сене қоймайды. Сондықтан дені
сау жоғарғы топ басшылары әдетте алдын-ала сақтандыруды талап етеді.
Жапондықтар, жоғарғы топ басшылары: көре білуге, қарауындағыларға
ұйымдастыруға, біріктіруге, келісімге баруға, өзіне адамдарды тарта білуге,
жоспарлай білуге, және шешімді тез қабылдай білуге міндетті деп есептейді.
Білім жүйесінде әдетте жоғары топ басшыларна оқу орындарының
директорларын, ректорларын, аймақтық, аудандық білім басқармаларының
бастықтарын жатқызады.
Біздің зерттеуміз бойынша педагогикалық ұжымның қызметі бірінші
басшының айтарлықтай дәрежеде жеке басына байланысты. Мысалы, мектеп
директорын өзгерткенде мектеп басқаша көрінеді, яғни жаман да емес, бірақ
басқаша. Бірақ бәрінене бұрын көрсеткіштер төмендейді немесе жақсарады.
Шамалас осындай басқару деңгейін біртіндеп көтеруді Джеймс А.Стаунер
және Эдвин Г.Дола (48) былай ұсынады: “Менеджменттің ішінде үш деңгей
бөлінеді. Бақлаушы немесе менеджерлердің бірінші тобы, олар тек жекелеген
қызметкерлердің жұмысын басқарады да басқа мекемелердің қызметін
бақламайды. Бұлар өндірістегі шеберлер, кеңес қызметкерлерін бақлайтын
шеңділер.
Үлкен билік орта деңгейдегі менеджерлердің қолында. Бірінші
деңгейдегіден өзгешілігі, олар басқа менеджердің жұмысын басқаруға өзінің
көп уақытын жұмсайды... Сондай-ақ орта деңгейдегі менеджерлер жоспар жасауға
және өздерінің бөлімдері, ал кейде бүтін мекеме үшін міндеттерді қоюға
қатысады.
Жоғары менеджерлер міндеттің қойылуына, істі басқару шеберлігін және
мекеменің ішкі құндылығын қалыптастыруға жауап береді. Жоғарғы менеджерлер
орта менеджерлердің жұмысын басқарады”.
Сонымен шетелдік ғалымдарда “басқару деңгейі ұғымын баяндауда
айтарлықтай айырмашылық жоқ.
Социалистік дәуірдің ғылымдары бұл түсініктерді жоғарыда
келтірілгендерге сәйкес қолданған жоқ., бірақ басшыларға бағытталған
әдебиеттерде лауазымдық міндеттер мен оларды бөлуде олардың егжей-тегжейіне
дейін жеткілікті түрде дәлірек нақтылай түсті. Мұндай баяндау ресми сипатта
болды және әрбір қызметкерге міндеттің белгілі жиынтығын тапсырды. Сол
кездегі отандық әдебиеттерде шын мәнінде басқару деңгейінің әр түрлерінің
арасындағы өзара әрекеттер зерттелмеді. Бірінші басшының орны мен
маңыздылығы үнемі төмендетіліп отырылды.
3. Басқару жұмысы (жоспарлау, ұйымдастыру, себеп жүйесі, бақылау,
стратегия, стратегиялық басқару, шешім қабылдау, басқару) әдістері.
Әр түрлі менеджмент ілімінде қандай да болмасын олар бір-бірінен
өзгеше көрінгенімен сондай не басқа дәрежеде басқару жұмысы туралы мәселе
қарастырылады. Сонымен академик Д.М.Гвишиани (48)“... У.А.Файоляда 20 жылдары
осындай жан-жақты бес жұмыс болды: алдын ала болжау, ұйымдастыру, басшылық,
ұйлестіру және бақылау.“Әйгілі” мектеп ілімі дамуының тым өскелең кезеңінде
Л.Гьюлик бұл топтауды біршама кеңейтіп, анықтайды, сөйтіп оны жеті жұмыс
түріне өзгертті: жоспарлау, ұйымдастыру, қызметкермен жұмыс, жедел
басшылық, үйлестіру, бақылау және есептілік, қаражатты құрау.
О.С.Виханский және А.И.Наумовтар (14) жұмыстың сынып былайша кеңейтті:
1. Мақсатты белгілеу – мекеменің келешектегі жағдайын анықтау.
2. Стратегияны қалыптастыру – мақсатқа жету тәсілін анықтау.
3. Жұмысты жоспарлау – нақты орындаушының міндетін анықтау.
4. Жұмысты жобалау – жұмысшының орындайтын жұмысын анықтау.
5. Жұмысты дәлелдеу – жұмыскерге мақсатты ықпал жасау.
6. Жұмысты үйлестіру – орындаушылардың күш салуын келісу.
7. Жұмысты есепке алу және бағалау – жұмыстың нәтижесін өлшеу және
оларды талдау.
8. Жұмыстың барысын бақылау – нәтижені мақсатпен салыстыру.
9. Кері байланыс – мақсатты түзетіп толықтыру.
Г.Кунц және С.О.Доннел (48) “өздерінің жіктеуінде жұмыстың бес түрін
қолдануды ұнатады: жоспарлау, үйымдастыру, қызметкерлерді алу, басшылық,
жетекшілік, бақылау”. М.Мескон, М.Альберт және Ф.Хедоури (65) бұл мәселе
бойынша былай деп жазады: “... басқару жұмысы недеген мәселе бойынша біріңғай
пікір жоқ, демек бәрінен бұрын осы қайшылықтар сөздің мағына ерекшелігі,
айырмашылығы мен түсіндіріледі. Басқару саласындағы көптеген сарапшылар
келесі анықтаманы қабылдайды. Басқару – бұл жоспарлаудың барысы,
ұйымдастыру, себеп жүйесі және бақлаулар, мекеменің мақсатын қисынды
мазмұндап, жету үшін қажет”.
Социалистік дәуірдің ғалымдары басқару қызметін басқаша баяндайды.
Басқару жұмысы жөнінде Ю.А.Конаржевский (39) басқа пікірде. Ол “басқару
шеңбері қандай мақсаттар көздейтіндігіне басшылар уақытша жолдармен қандай
шек қоятынына байланыссыз, қайсыларын реттеу немесе дамыту үшін шек қоюдың
ықпалы, көлемі мен затына байланыссыз, ол әрқашанда бес басқару
міндеттерінен тұрады: педагогикалық талдау, педагогикалық шешімді дайындау
және қабылдау, осы шешімді мектепішілік бақлауды, реттеуді орындауға ұжымды
ұйымдастыру” деп жазды.
Одан әрі осы түп нұсқасында (сөзінде) туындыгер: “Мектептің жылдық
жоспары – болашақтағы басқару шешімдерінің бір түрі. Бұдан былай басқару
жолын “Оқу жылы” түрінде қарастыра отырып, біздер бұл міндетті жоспарлау
деп атаймыз”.
Бұл жерде әділ сұрақ туады: дегенмен, басқару жұмысы жоспарлау бола
ма?
Педагогикалық талдау мен жоспарлаудың ара-қатнасы қандай?
Менің ойымша, бұл жердегі жұмыста туындыгерде кейбір қарама-қайшылық немесе
бәрінен бұрын тиянақсыздық пайда болған, себебі туындыгер одан әрі
“жоспарлау жұмысы” сөз тіркесін қолданады.
Біздің көзқарасымызша жоспарлау қызметі мен шешім қабылдауды
араластыруды туындыгер жоғарыда келтірілген пікірден басқа еш нәрсемен
ғылыми бекіте алмайды. Бірақ оның жалғандығын ашу жеңіл, бақылау және себеп
жүйесі – бұл сол дәл мен бақылауды қалай жүзеге асыру жөніндегі шешім. Яғни
бақылау мен себеп жұйесі жоспарлау мен үйымдастыру – бұл да жұмыс, ал шешім
қабылдау осы айтылған қандай да болмасын жұмыстың орындалуы кезінде пайда
болады. Бірақ бәрінен бұрын өзіне көңіл аударатын ол туындыгер басқару
қызметінің қатарында себеп жүйесін көрсетпейді және бұған қоса ол, мекемені
басқару жұмысының қатарында жүрген адамға ерекше мән бермейді.
Туындыгер одан әрі басқару қызметін тұжырымдауда дәлдік жоқтығын
былайша ескертеді: “Басшының күнбе-күнгі жұмысында жекелеген басқару
қызметінің арасында дәл, шек жүргізу өте қиын: олардың бірі, тек қана бір
бірін ауыстырмайды, сонымен бірге көп жағдайда онымен ---------------------
------------- жүзеге асырылады, ал кейде оған табиғи ----------------------
------ іс жүзінде жұмыстың барысында жүріп жатқан дамудың күрделілігі
туралы Ю.А.Корнажевскидің ойымен келіспеу қынырақ , бірақ біздің
көзқарасымызша туындыгердің сол немесе басқа басқару қызметін жеке
бөлімдерге бөлу өзінің ілімінің негізгі ережелерін тұжырымдай отырып, өзі
ұстаған негізгі пікіріне нұсқайды.
Туындыгердің оқу - тәрбие жұмысының барысындағы педагогикалық
талдауды жеке жұмыс етіп бөлуге ұмытылуының өзі оған ерекше мән берді деп
есептейміз. Осы ойын ол басқа қызметті баяндау арқылы растайды:
“Мектепішілік бақылау бойынша жұмыс тек сол жағдайда қызмет болып қайта
жасалады, егер бақылау мәліметтері педагогикалық талдау қызметін іске асыру
үшін, жұмыс жасауға негіз болса, ал ол және жұмысты реттеуарқылы
қайсыларының жүзеге асырылуына өз кезегінде барлық басқарушы топтар
мектепішілік бақылау нәтижелерін алып келу керек ”. Бірақ бәрінен бұрын
өзіне көңіл аударатын мәселе ол, туындыгер басқару жұмысының есебінде себеп
жүйесін көрсетпейді де ол адамның басқару жүйесіндегі орнына ерекше мән
бермегеніне біздерді сендірмек. Бұл пәкрде бір ғылымның жеке ойы емес.
Мысалы, П.В.Худоминский (93): “Басқару қызметінің негізіне жататындар:
басқарушылық шешімді жасау және қабылдау, ұйымдастыру, реттеу, түзету,
есепке алу және бақылау, сондай-ақ мәліметтерді жинау және қайта жасау
(В.Г.Афанасьев бойынша). Бұл жұмыстар айтарлықтай дәрежеде басқару
жиынтықтарының сатысына сай келеді. Сөйтіп, алдын ала басқару кезеңі
шешімді дайындау мен қабылдау қызметіне тым жақын: қолма-қол
басқарудыұйымдастыру қызметімен реттеуді біріктіреді, ал бақылау жиынтық
бөлімінің қортындысы бола тұрып, ұйымдастыру және реттеу қызметіне сәйкес
келеді”.
Келтірген дәйексөз көп жағдайда қызық. Біріншіден, социолистік
дәуірдегі ғылымда себеп жүйелері басқару қызметіне жатқызылмағандығын ол
мойындайды және мұнымен екі ғалым В.Г.Афанасьев пен П.В.Худоминский
келіседі. Бұдан шығатын қортынды сол, ол адамға оның қажеттіліктерімен және
тілектеріне қажетті көңіл аударылмаған. Екіншіден жоғарыда келтірілген
шетел туындыгерлерінде басқару қызметін нақты белгіленген, кезеңдер мен
сатылар шешім қабылдаумен немесе мәліметтерді қайта жасауға
араластырылмаған. Біздің ғалымдардың басқару қызметі ұғымын шайылқы
түсіндіруі мен шетел туындыгерлерінің осы мәселе бойынша өте нақты бағытын
салыстырамыз. П.В.Худоминский
(93) : “Басқару жөніндегі әдебиеттерде бұл атаудың біріңғай анықтамасы
жоқтығын белгілеу қажет. Әрбір туындыгерлер бұл атауды әр түрлі мағынада
қолданады – іс қимылға қабілеттілік, мән, қасиет жете білу, міндет,
біршаманың екінші шамаға тәуелділігі деп жазды”.
Шетел менеджмент қайраткерлері Майкл Х.Мескон Майкл Альберт, Франклин
Хедоури (65) өздерінің бағытын былай баяндайды: “Басқару даму ретінде
қарастырылады, себебі біреудің көмегі арқылы мақсатына жету жөніндегі жұмыс-
бұл тек қана бір ғана жұмыс емес, ол үздіксіз өзара байланыстағы жұмыстар
қатары. Бұл жұмыстар мекеменің жетістігі үшін өте маңызды, бұлардың
әрқайсысы өздерінше дамитын болады. Оларды, басқару жұмысы деп атайды.
Әрбір басқару қызметі өзінде дамуды көрсетеді, себебі ол сондай-ақ жұмыстың
өзара байланыс тобынан тұрады. Басқарудың дамуы барлық жұмыстың жалпы
қосындысы болады”.
Сол шындықты мойындай отырып, әрбір туындыгер қзінің қызмет жөніндегі
тізімін айта алады. Майкл Х.Мескон, Майкл Альберт, Франклин Хедоури
дәлелдегендей, оларды алғашқы төрттікке дейін жеткізуге болады, ол басқару
жұмысы ұғымының өзін түсіндіруге қайшы келмейді деп дәлелдейді. Олар :
“Біздер, басқарудың барысы: жоспарлау, ұйымдастыру, себеп жүйесінен және
бақылаудан тұрады деп ойлаймыз. Бұл алғашқы төр басқару жұмысы қатнастардың
дамуын байланыстырушы және шешім қабылдауды біріктіруші” деп жазды.
Көріп отырғанымыздай , қатнастың дамуы мен шешім қабылдаудың орны
жұмыстың өзімен араластырмай қалай дәл белгіленген. Басқару жұмысын отандық
түсіндірумен салыстыру үшін социолистік кезеңдегі тағыда бір ғалымның
кейбір пікірін келтірелік.
Р.Х.Шакуров (103) барлық басқарушылақ қызметті үш топқа бөледі:
мақсатты қызмет, әлеуметтік-экономикалық және қызмет әрекеті. Бірінші топқа
туындыгер, өндіріс пен әлеуметтікті жатқызады. Екіншіге ұйымдастыруды,
белсендіруді, жетілдіруді, өзін-өзі басқаруды дамытуды жатқызады. Үшіншіге,
жоспарлауды нұсқау мен бақылауды жатқызады. Туындыгер “Басқару қызметінің
белгіленген үш тобы тығыз байланысты және үш дәрежелі өкмет құрылымы, оның
шыңында жоғарғы дәреже – мақсат қызметі тұрады. Оның астында, екінші
“қатарда” - әлеуметтік – психологиялық қызметтер, оданда төменде қызмет
әрекеті. Басқару мақсат қызметіне бағынады, сол үшін өмір сүреді, яғни ол
оқу-тірбие жұмысын ұйымдастыруға және мұғалімдердің мұқтаждығын
қанағаттандыруға бағытталған” деп жазды.
Ал туындыгердің келесі айтқанымен келісу тым қиындау: “жоспарлаудың
мәні (шешім қабылдау) нұсқау беру және бақылау, сол үшін, тек мұғалімдерді
үйымдастыру және біріктіру, олардың еңбек белсенділігін ынталандыру,
олардың кәсіби мамандығының ұнемі өсуін қамтамасыз ету, мұғалімдерді
басқаруға тарту”.
Бұл жерде біз басқа бір шекті байқаймыз: басқару қызметінің ортасында
мұғалім тұр, бірақ оқушы өзінің жетістігімен (нәижесімен) басқару қызметі
аясынан сырт қалуда.
Сонымен, шетелдік менеджмент ілімінде әр түрлі тәсілдердің болуына
қарамастан басқару қызметі жеткілікті толық баяндалған және ғылыми
негізделген. Тұжырымдаудың дәлдігі мен қарапайымдылығы осы білімдердің
басқарушылық қызметтің тәжірибелік саласына кең енуіне мүмкіндік береді.
Алғашқы жұмыстың бірі ретінде себеп жүйесі қызметін бөлу, мекеме құрылымына
кіретін адамдардың кәсіптік өзара қатнасы жағына басшылардың жұмысын
бағыттайды. Басқару негізінің отандық ілімі тым шайылма тұжырымды береді.
Себеп жүйесіне басқару қызметі ретінде лайықты көңіл бөлінбейді. Басқару
іліміндегі мұндай ілімдік жайға сүйену басшының нәтижелі кәсіби өсуіне
мүмкіндік бермейді.
Кейбір ТМД елдерінің кәзіргі ғылымдары шетелдік әр түрлі менеджмент
ілімдерімен мұқият танысқаннан кейін, білім жүйесіне қосымша басқару
ілімінің негізгі ұғымын анықтауда тым алдыңғы адамдар белгіленгендігін атап
өту қажет. Оларға жататындар В.С.Лазерев пен М.М.Поташник өздерінің
“Управление развитием школы” (93) атты кітабында олар: “Басқару жұмысының
төрт түрін: жоспарлауды, ұйымдастырудың, басшылық пен бақылауды бөліп
көрсете отырып, біздер соған сүйенеміз, олар мақсаттың қойылу жиынтығынан
бастап, олардың жетістігіне дейін толық басқару тобын құрайды, сондықтан
қажетті және жеткілікті болады” деп жазды.
Жоспарлау
Басқару мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерде стратегиялық жоспарлау
және қолма-қол жоспарлау қолданылуда.
Американдық ғалымдардың пікірі бойынша (Майкл Мескон және басқалар
ст.256): “Стратегиялық жоспарлаудағы өсіңкі даму сондай шатыр болады. оның
астына барлық басқарушылық жұмыстар паналайды. Стратегиялық жоспарлау
артықшылығын пайдаланбаған бүгіндей мекемелер және жекелеген адамдар
мақсаттың нақты тәсілін бағалаудан немесе бірлескен өндіріс бағытынан
айырылады. Стратегиялық жоспарлаудың барысы мекеме мөлшерлерін басқару үшін
негізбен қамтамасыз етеді. Стратегиялық жоспарлау басшылар қабылдаған жұмыс
пен шешімдер жинағын білдіреді, олар тек мекемеге өз мақсатына жетуге
көмектесу үшін белгіленген ерекше стратегиясын жасауға әкеледі... Сратегиялық
жоспарды тұжырымдау, өзінде болашаққа ұқыпты, жүйелі дайындықты білдіреді”.
Осы туындыгерлер келесі “жоспарлауды ұйымдастырудың құрамды бөлім
белгісін” бөліп көрсетеді:
- мақсаттар:
- Сретегияны, фирма саясатын, орындау тәртібін, ереже мен қаражатты
қамтитын шешімді және іс жүзіндегі жұмысты қабылдау үшін басшылық:
- жоспарлау барысының негізгі кезеңдері:
- мекеменің негізгі жалпы мақсаты – оны жүзеге асырудың дәл
белгіленген себебі – ол “Уәкілдік” (“миссия”) болып белгіленеді.
(65)
Ритер Лоранж бойынша стратегиялық жоспарлаудың барысы басқарушылық шешімді
қабылдауға көмекші құрал болады. Оның міндеті – мекемені жеткілікті
дәрежеде өзгерістермен, жаңалықтармен қамтамасыз ету. Дәлірек айтқанда ол
стратегиялық жоспарлаудың даму шегінде басшылық қызметтің негізгі төрт
түрін көреді. Оларға жататындар: қорды бөлу, сыртқы ортаға бейімделу, ішкі
үйлесімдік және стратегиялық ұйымдастыруды алдын ала көре білу. (65).
Осы туындыгерлер біздің көзқарасымызша өте маңызды ойды айтып отыр:
“... Стратегиялық жоспар өзінен-өзі жетістікке кепіл бола алмайды”.
Осы туындыгерлер өте дәлеледі сақтандыралы: “Стратегиялық жоспарлары
сонда мәнді болады, қашан ол іске асырылыды”. Әрі қарай тындыгерлер түріне
қарай жоспарлаудың негізгі құрамды бөлігі ретінде мыналарды ұсынады: әдіс,
саясат, орындау тәртібі мен ереже. Осы ұғымдарға олар келесі анықтаманы
береді:
- “... қысқа мерзімді стратегияны әдіс (тактика) деп атайды;
- саясат - өзінде іс пен шешімді қабылдауда жалпы басшылықты
сезінеді, олар мақсатқа жетуді жеңілдетеді;
- орындау тәртібі – істі баяндайды, оларды нақты жағдайда қолдануға
тиіс;
- ереже – жекелеген ерекше жағдайда не істеу керектігіне дәл
анықтайды.
Стратегияны орындау үшін не істеу қажеттігін түсінудің жоқтығы нағыз
басқарудағы қателікке алып келеді.
К.М.Ушаковтың (96) пікірі бойынша статегиялық жоспарлау: “Қордың барлық
түрін, олардың жайын, пайдалану мүмкіндігі мен тәсілін есепке алады”. Әрі
қарай ол “Стратегия” деген сөз “жоспарлау мерзіміне ешқандай қатынасы жоқ”
деп атап көрсетеді. К.М.Ушаков стратегиялық жоспарлау кезінде келесі
негізгі сұрақтарға жауап беру маңызды деп есептейді:
-біздер кімдерміз?
- біздер нені тілейміз?
- біздер бұған қалай жетеміз?
- біздер өзіміздіңжетістігімізді қалай өлшейміз?
- Біздер тілегімізді бүгін тілейміз бе?
Жұмыстың туындыгерлері (11) басқару жүйесін кезінде нәтиже бойынша
жоспарлаудың қажеттігі жөнінде стратегиялық жоспарлаудың негізгі белгісін
былайша баяндайды:
- “ол өзінде мекеменің (өндірістің) негізгі мәселелерін сақтайды;
- ол тым дәл жоспарлау үшін және кәзіргі шешімді қабылдау шегін
жасайды;
- бұл жоспарлаудың басқа түрімен салыстырғанда өте зақ мерзімді;
- ол мекеме жұмысының әр түрлі кезеңдерінде жүйелік пен ішкі бірлікті
береді;
- ол жоғарғы басшыларды өз жұмысын белсендіруге мәжбүр етеді”
Олар сондай-ақ атап көрсетеді: “Стратегиялық жоспарлауда сол бір
талдаудың түрлерін жылдықта пайдалануға болады. Бұдан басқа түрлерінен
бөлек тағы да арнайы талдау түрлері қажет. Керек емес түсініктерден және
алынған қортындылар әзірге өздерінің маңыздылығын жоғалтпай тұрғанды
пайдалана отырып, талдауды жақсартуға болады.
Стратегиялық және жылдық жоспарлар сапалы талдау мен нақты қортындының
негізінде пайда болады”. А. Алексеев пен В.Пигаловтың пікірі бойынша
(Деловое администирование на практике: инструменттарий руководителя) (3),
“Жоспарлау – бұл, демек жұмыс тәртібін белгілеу”.
1. Таңдап алынған бағыт (болжау) қайда апаратынын белгілеу.
2. Үміт еткен негізгі нәтижені анықтау (мақсатты белгілеу).
3. Қашан қалай мақсатқа жетуді шешу (стратегияны дамыту).
4. Ойлап табуд, бірізлілікті және адымының (қадамыны) уақытша
аралығын белгілеу (бағдарлама жасау).
5. Қорды бөлу (қаржыландыру).
6. Әдістерді үлгілеу (орындалу тәртібін белгілеу).
7. Маңызды, жиі кездесетін мәселелер бойынша тұрақты жұмыс істейтін
шешімдерді қабылдау (жүріс-тұрыс жолын ұйымдастыру).
Кунц және С.О.Доннел (48) жоспарлау жоғарыдан басталу керек деп есептейді:
“Қисынды негізгі мақсат жалпы фирмалық сипатта болу керек, бұлардан барлығы
өтеді, сондықтан олар жоғарғы басшылық деңгейде жасалуы керек. Жоғарғы
басшылардың берген үлгісі олдарға қажырлық береді, жоспарлауда маңызды
қозғаушы күші болады. Егер жоғарғы басшылар қарауындағылардың
бағдарламасымен жете танысса, ол барлық фирма бойынша жоспарлау мәселесіне
қызықтыруды туғызу “табиғи нәрсе”. Мұнымен келіспеу қиын, дегенмен әлемдік
әдебиетте, соның ішінде жапонияның менеджмент мектебінің негізгі
ережелерінде фирманың жоспары төменде жасалады деген пікірді жиі естуге
болады., мұндай басқару ілімі мен тәжірибе мәселелері отандық әдебиеттерде
де кездеседі.
Біздің көзқарасымызша жоспарлау әрине жоғарыдан басталады,
стратегияны дайындау, негізгі мақсаттарды және мекеменің міндетін қою – бұл
жоғарғы білімдегі басшылар қызметінің негізгі саласының бірі. Әйтсе де,
осыған орай төменнен түскен ұсыныстар, орындаушылардан түскен қажетті
мәліметтер жоспарды жасау кезінде өте бағалы мәнді ойнайды.
Біздің елімізде жоспарлау мәселесінде айтарлықтай тәжірибе жиналды,
бірақ мұның барысы социализи жағдайына сәйкес келді. Жоспарлау белгілі
қатаң ережеге бағындырылған сипатта болды, стратегиялық бағыт пен мақсаттар
жоғарыдан берілді. Әйтсе де осы жағдайда ғалымдар осының барысына көптеген
орынды және тиімді мәселелерді енгізді.
Ю.А.Конаржевский өзінің “Совершенствование функций внутришкольного
управления” (37) атты кітабында “Жоспарлау, басқарудың барысындағы маңызды
жұмыс болады және бұған қарамастан, оны жүзеге асыруда осы күнге дейін
кемшіліктер аз болмаса да, ол ғалымдардың, не тәжірибелі адамдардың көңілін
айналып өткен жоқ, ол жөнінде біздің педагогикалық баспада көп жазылды.
Жоспарлау мақсатты таңдау барысы ретінде, олардың жету бағдарламасын,
ұжымның қозғалу бағытын анықтауға болады”.
Әр түрлі оқу орындарын қайта құруға жіберілген біздің көптеген
бастықтар бұл мағлұматтарды, білімді меңгермеген, сондықтан жұмыс істеуге
қабілетсіз құрылымдарды жасайды.
Т.И. Шамова өзінің “Внутришкольное управление: Вапросы теории и практики”
(15) кітабында басқарудың осы қызметі жөнінде былай деп жазады: “...
ұйымдастыруды біздер басқарудың адамын (субъектісін) және өзін өзі
басқарудың адамын (субъектісін) қалыптастыру бойынша, сондай - ақ
қызметтің түрі ретінде осы жұйелердің және олар арасындағы ішкі байланысты
жоюды қарастырамыз”.
Басқару адамын қалыптастыру кезінде дейді ол, мектеп жарғысы мен мамандық
сипаттама негізінде мектеп әкімшілігі мүшелерінің арасында міндеттерін де
бөлу. Туындыгер белгілі орынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Лекция жоспары:
1. Менеджменттің қалыптасып дамуының тарихы.
2. Менеджмент жайлы ғалымдардың еңбектеріне шолу.
3. Психологиялық-педагогикалық менеджмент жайлы түсінік.
4. Менеджерлік қызметтің мәні, мазмұны.
3. Лекция мақсаты: Студенттерде менеджмент жайлы түсінікті қалыптастыру.
Менеджменттің даму тарихы мен менедежерлік қызметтің маңыздылығын ұғындыру.
4. Лекцияның мазмұны.
1. Менеджменттің қалыптасып дамуының тарихы.
Менеджмент ғылым ретінде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында пйда
болып, өзінің дамуында бірнеше кезеңді басынан кешірді. Алғаш рет ғылыми
менеджмент мектебінің негізін қалаған амарикан инженері Фредерик Тейлор
(1856-1915). Ол өндірісті ғылыми тұрғысынан басқаруға болады деген пікір
айтты. Кезінде жаңалық болған бұл құбылысы ол кейін өзінің еңбектерінде
ғылыми жағынан жан-жақты дәлелдеді. Ф.Тейлор басқару ісін тек кәсіпорын
деңгейінде ұйымдастыруды қарастырды. Оның теориясын Гаррингтон Эмерсон
(1853-1931), Генри Форд (1863-1947), Френк Гилберт (1868-1919) т.б.
өздерінің ғылыми еңбектерінде одан әрі дамытты.
Классикалық үлгідегі (әкімшілік) мектептің өкілдері Анри Файоль, Линдал
Урвик, Джеймс Муни, А.К.Райли басқарудың әмбебап принциптерін ойластырды.
Сондай мектептің негізін салушы француз ғалымы Анри Файоль (1841-1925)
практикалық тәжірибені жинақтау негізінде мынадай қорыныға келді: басқару-
кәсіпорынның мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып, оның белгіі бір
мақсатқа жетелеуң. Ол сондай-ақ, мемлекеттік басқару іін ғылым жолымен
ұйымдастырудың принциптерін қолдану мүмкін екендігіне алғаш рет ой
жүгіртті.
Бихевиористік (мінез-құлық) мектебі ХХ ғасырдың 20-шы жылдардың аяғы
мен 50-ші жылдардың басында қарқын белен алды. Бұл бағат психология мен
социология ғылымдарын басқару жүйесінде қолданумен айналысы. Бұл мектептің
негізін қалаушылардың бірі американдық ғалым – Элтон Мейр (1880-1949)
болды. Американдық зертеушілер де Мери Паркер Фоллет (1868-1933), Абрахим
Маслоу (1908-1970) бихевиористік (мінез-құлық) мектептің өкілдері болып
табылады.
Басқарушылық ойдың жаңа даму дәуірі (1950-1960) қазіргі сандық әдіс
негізінде басқаруда математика мен компьютерді қолдану арқылы шешумен
байланысты. Сөйтіп басқару ғылымы немесе сандықықпалң мектебі өмірге
келді. Бұл мектептің негізгі өкілдері: американдық ғалымдар С.Черчмен
Джеймс Марч, Гербарт Саймон, Райт Джен Форрестер. Х.Райфа.
ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында менеджментке жаңа бағыт қалыптасты. Ол
ситуациялық әдісң деп аталды. Әр түрлі жағдайды қарастырудың басты
ерекшеігі әрбір ұйымдық-басқарушылық мәселені шешуді нақты қалыптасқан
жағдаймен байланыстыруды талап етеді.
Менеджмент ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің манусң яғни қол,
күшң деген сөзінен шығып, алғашқы кезде мал бағу саласында, дәрілік
айтқанда, ал ізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін бідіген. Кейіннен бұл атақ
адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды басқарудың және ұйымдастырудың
ғылыми парктикалық мәнін білдіретін болды.
Ағылшын тіліндегі Оксфорт сөздігінде бұл ұғымғы мынадай түсінік
беріледі:
а) адамдармен қарым-қатынас жасау әдісі, үлгісі;
ә) билік және басқару өнері;
б) шеберліктің ерекше түрі және әкімшілік дағды;
в) басқару органы, әкімшілік бөлігі.
Белгілі бір әлеуметтік топтарға сәйкес келетін менеджменттің негізгі
алты түрі:
1. Үкімет. Менеджмент ұғымы үкімет қызметіне қолданылыды.
2. Мемлекеттік менеджмент. Көп мемлекеттік мекемеерді ұйымдастыру және
сондағы қызметкерлерге билік жүргізуді жүзеге асыру.
3. Әскери менеджмент. Мемлекеттік менеджменттің ерекше түрі. Қарулы
күштерді ұйымдастыру және оларға жетекшілік ету.
4. Құрама одақтық (ассоциоциялық) немесе клубтық менеджмет. Мемлекеттік
мекемедегісекілді, мұнда қызметкерлер тобының іс-әрекетін ұйымдастырып,
оларға басшылық ету қажет.
5. Бизнес-менеджмент. Үкіметтен және мемлекеттен өзгеше келетін ерекше
түрі.
6. Мемлекеттік меншіктегі менеджмент. Бизнес-менеджменттің арнайы түрі.
Менеджмент әдістері – бұл ұйымның тиімді дамуын қамтамасыз ету
мақсатында түрлі басқару міндеттерін шешудің ережелері мен процедуралының
жүйесі.
Менеджмент құрылымы жағынан төмендегідей түрлерге жүктелеі: өндірістік
менеджмент, кадр менеджменті, қаржы менеджменті, стратегиялық менеджмент,
ақпарат менеджменті, инновациялық менеджмент, халықаралық менеджмент,
маркентингтік менеджмент, сапа менеджменті және т.б.
2. Менеджмент жайлы ғалымдардың еңбектеріне шолу.
Қазақстанның басқару ойлары тарихының тамырлары ғасырлар қойнауынан
бастау алады. Жүздеген жылдар бойы басқару ойы біртіндеп жетілдірілді.
Менеджментке деген қажеттілік адамның және оның біріккен қызметінің пайда
болуына байланысты туды. Мемлекетті басқару жөнінде біздің еліміздің
дамуының әрқилы кезеңіндегі әртүрлі міндеттер өткенімізгі үлкен әсер етті
және бүгінгі күні де Қазақстанның басқару ойынның қалыптасуы мен дамуына
ықпал тигізуде.
Х-ХІІ ғасырларда басқару саласындағы алғашқы ойшылдардың бірі Әбу Насыр
Әл-Фараби (870-950) болды. Ол жұлдыздар мен басқа табиғи құбылыстарға қарай
отырып, мемлекеттің, шаһарлардың болашаға мен бағыныштылардың тағдырын
болжамдаған әміршілердің жалған көріпкелдігін ғылыми негізде дәлелдеді.
Оның адамзат қоғамының шығуы, мемлекеттік құрылыс және басшыға талап қою
туралы идеялары ерекше қызығушылық тудырып отыр. Қазіргі кезде Қазақстан
ғалымдары Әл-Фарабидің ғылыми мұраларын терең зерттеу мақсатындаОтырар
қаласының орнында қазба жұмыстарын жүргізуде.
Тәуке хан (1680-1715) әмірлік құрған дәуірде неғұрлым прогрециті
мемлекет және рухани қайраткерлері Төле би (1663-1756), Қазыбек би (1667-
1763) және Әйтеке би (1682-1766) болды. Жеті жарғың деп аталатын заң
жинақтарында олар мемлекетті басқару жөніндегі өз пікірлерін мазмұндалады,
мұнда орта ғасырлық қазақ қоғамындағы негізгі принциптер мен құқық
нормалары бекітілген. Жеті жарғың - бұләкімшілік, азаматтық және қылмыстық
құқықтардың нормаларын мазмұндаған құжат яғни қазақтардың заңдар мен
қарапайым құқық нормаларының алғашқы жазба жинағы болып абылады. Жеті
жарғығаң сәйкес мемлекеттегі жоғарғы билік ханның қолында шоғырланды.
Басқару халықтық жиналыс құрылтай арқылы сұландардың және ру басыларының
қатсуымен жүзеге асырылды.
Мемлекеттік басқару саласындағы кезекті идеолог және қайта құрушы
Әбілхайыр хан (1693-1748) болды. Ол жеке хандық құрып, Қазақстанның далалық
аудандарының ауқымды территориясында қырық жыл бойы мемлекеттік билікті
ұстап тұрды.и алайда, бірнеше этнотерриториялық және этносаяси топтарға,
ұлыстарға бөлінді.
XІХ ғасырда Қазақстанның көрнекті мемлекет қайраткерлерінің арасында
ғалым-ағартушы Ш.Уалиханов (1835-1865) маңызды орын алды. Ол рыс
ағартушылары мен революцияшыл-демократтарының алдыңғы қатарлы идеяларын
қабылдады. Сонымен бірге патшаның отаршылдық саясатын айыптап, олардың
қоғамдық-мәдени артта қалуын орыс мәдениетінен сусындау жолында жеңу үшін
күресті, қазақтардың отырықшылық пен егін шаруашылығына көшуін насихаттады.
Ш.Уалиханов ағарту ісі мен жеке реформалардың ролін асыра бағалай отырыпы,
басқару обылысындағы үкімет шаралары көшпенді ауылдар өмірінің қайта
құрылуына ықпал етуі мүмкін деп жорамалдады. Ш.Уәлихановтың мемлекетті
басқару жөнінде ұсынған демократиялық идеяларын қазақтың басқа ағартушы-
демократтары Ы.Алтынсарин (1841-1889) мен А.Құнанбаев (1845-1904) әрі қарай
дамытты.
ХХ ғасыр мемлекеттік басқару саласындағы қазақ зиялылары өкілдерінің
шоғырымен ерекшеленеді. Олар: Ә.Жангелдин, Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев,
М.Шоқаев, Л.мирзоян, О.Исаев, Ү.Құлыметов, С.Меңдешев, Н.Нұрмахов,
Т.Рысқұлов, Ғ.Тоқжанов, О.Жандосов, Т.Жүргенов, С.Сейфуллин, Б.Майлин,
І.Жансүгіров және т.б. Торғай обылысында - Ә.Бөкейханов. Жетісуда –
М.Тынышбаев, Түркістанда – М.Шохаев қазақ халқының өкілдері уақытша
үкіметтің комиссиялары болып тағайындалды. Бірақ олар отарлаушы басқару
жүйесінің шенеуніктеріболып табылғандықтан жергіліктіқазақ тұрғындарының
мәселелерін толық шеше алмады.
Қазақстан экономикасын мемлекеттік басқарудың дамуына көрнекті ғалым,
қоғамдық жәнемемлекеттік қайраткер Д.А.Қонаев (1912-1993) ерен үлесін
қосты. Ол қырық жылдам астам уақыт бойы респубиканы басқарды, оның ішінде
ширек ғасырдан астам елдің бірінші басшысы болды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылы 19 наурызда Қазақстан халқына
Жолдауында: Мемлекет жаңа жұмыс орындарын ашады, адамның өз қабілет
мүмкіндіктерін көрсетуге жағдай жасайды, халықтың табысының өсуіне
қамқорлық көрсетедің делінген.
Менеджмет тарихын білу менеджердің кәсіби білімі мен басқару ойының
дағдыларын қалыптастырудаүлкен роль атқарады.
3. Менеджерлік қызметтің мәні, мазмұны.
Басқару қызметкерлерін үш топқа бөлуге болады:
Топ менджмент-басқарудың жоғарғы буыны. Жоғарғы басқару қызметкері
компанияның жалпы стартегиясын жасаумен, божаумен және ұзақ мерзімдік
жоспарлаумен, кадр саясаты мәселелерірін шешіп, сыртқы кәсіпорындармен
байланыс орнатумен шұғылданады.
Мидле менеджмент-бұл басшыларға шешім қабылдап қажеті жоқ. Себебі оның
міндеті қабылданған шешімді жүзеге асыру. Көпшілік жағдайда ортаңғы
басшылар жергілікті жағдйды ескере отырып, шешімді орындауы тиіс.
Ловер менеджмент-басқарудың төменгі буыны, төменгі басшылар-төменгі
жұмысшылар мен қызметкерлерге басшылық етеді. Боссң және Менеджерң
ұғымдарын бірдей деуге болмайды. Меншік иесі және басқарушы-бұлар мүлде
бөлек жандар.
Менеджер деген кім?
Менеджменттің ешбір жүйесі менеджерсіз қызмет ете алмайды. Ағылшынның
to menedgeң деген сөзінен шыққан және басқарушы, меңгеруші, әкімшілік
деген ұғымды білдіреді. Менеджер деген сөз бізге ағылшын тілінен келген:
бір нәрсені реттеу, бір нәрсені меңгеру, басшылық ету деген сөз. Менеджер
ең көп тараған кәсіптің бірі. Бұл-басқарумен шұғылданатын, заң және бсқада
мәселелерді жақсы білетін адам. Менеджер табиғаына П.Друкер сипаттама
берді. Оның пікірінше, менеджер арнайы екі міндетті атқарады және бұл
міндеттер іскер мекеме жұмыскерлерінің ешқайсында жоқ.
5) Менеджерге қойылатын талаптар.
Еуропалық менеджерлер қазіргі кезде қатал талапты өзгерістерді және
қауіп-қатерді бастан өткізуде. Басқару жөніндегі ағылшын консультанттары
М.Вудкок пен Д.Френсис алдағы он жылдықты басқару үшін менеджерлерге
мынадай дағдылар мен қабілеттер болуы тиіс деп есептеген:
- өзін меңгере білу;
- жеке басының бағалы қасиеттері;
- жеке өзінің айқын жоспарлары;
- жеке басын үнемі жетілдіріп отыру;
- пробемалады шешуге дағдылану;
- өнертапқыштық және инновацияға қабіеттілік;
- маңайындағы адамдарға ерекше ықпал ете білетін қабілет;
- қазіргі басқару әдіс-тәсілдерін білу;
- басшылық ету қабілетін;
- қол астындағы адамдарды баулып, жетілдіре білу;
- тиімді жұмысшы топтарын қалыптастыру және дамыту қабілеті.
Американ менеджмент мектебі жеке басшының бірнеше ережесін ұсынады:
1. Басшы қуғындаушы болмауы тиіс. Өйткені қуғындаушы қарамағындағы
адамның ізіне түседі, ал нағыз басшы соңынан ертеді. Қуғындаушы өзінің
билігіне, ал, басшы-соңынан ерушілердің ықпалы мен көмегіне сүйенеді.
Қуғындаушы өзіне бағыныштыларды күлкі әлемінде өмір сүруге мәжбүр етеді.
Ал, басшы қарамағындағыларды қауырт іске, сан алуан проблемаларды шешуге
жұмылдырады.
2. Басшы өз ісіне сенімді болуы, батыл мақсат қойғыш, табанды болуы,
әрі осы қасиеттерін қол астындағыларға көрсете білуі тиіс.
3. Басшы ұйымдастыру және басқару туралы ғылымды жетік білуі тиіс.
4. өз қол астындағылардың уақытын бағалай ьілуі тиіс.
5. Басшы қатал, әрі талап қойғыш болуы тиіс алайда қаталдық пен талап
қойғыштық ешқашанда кінамшілдікке, мейрімсіздікке апармауы тиіс.
6. Сынды қабылдай білуі, әрі өзі әзіл сынай білуі тиіс.
7. Басшы жылы шырайлы, әрі әдепті болуы тиіс.
8. Әзіл соқпақты түсіне білуі тиіс. Әдетте әзідеу жақсы көңіл-күйге
байланысты, ал көңілділік еңбек өнімділігіне ықпал етеді.
9. Айта да, тыңдай да білу керек.
10. үнемдеуге тырысы керек.
11. Басшы қарамағындағыларды жақсы білуі керек.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Менеджмент ғылым ретінде дамуына түсініктеме.
2. Қазақстанда менеджмент теориясы мен практикасының даму тарихына шолу.
3. Менеджменттің мәні, әдістері және қызметтерін талдау.
4. Менеджер және оның іс-әрекеті.
5. Менеджерге қойылатын негізгі талаптар.
7. Қажетті әдебиеттер:
1. Ақылбекова А. Білім беру мекемелеріндегі тәрбие жұмысының мазмұны мен
негізгі бағыттарың. Алматы, 2006.
2. Баймолдаев Т.М. Педагогическтй менеджмент и современное управление
школойң. Алматы, 2001
3. Баймодаев Т.М. Мектепішілік басқаруды ұйымдастыру құрылымың.
Алматы,2005
4. Баймолдаев Т.М. Менеджмент-басқару тәсілің. Алматы,2001.
5. Вазина К.Я. Петров Ю.Н., Белиловский В.Д. Педагогический менеджментң
Москва,1991.
6. Лебедева НА. Білім берудегі менеджментң. Алматы,1998.
7. Лебедева Н.А. Білім беру мекемелерін басқаруды жетілдіруң. Алматы,1996.
8. Поташник М.М. Управление современной школойң. Москва,1992.
9. Мектеп басшыларына арналған көмекші құралң. Алматы, 2003.
1. Лекция тақырыбы: Басқарудың тәжірибелік негіздері.
2. Лекция жоспары:
1. Білім беруді басқару жөніндегі ғылымды дамыту.
2. Басқару деңгейлері.
3. Басқару жұмысы (жоспарлау, ұйымдастыру, себеп жүйесі, бақылау,
стратегия, стратегиялық басқару, шешім қабылдау, басқару) әдістері.
4. Басқару субъектінің басқару іс-әрекетнің барлық түрлерін жүзеге
асыруға даярлығы-алдау, жоспарлау, ұйымдастыру, бақылау және т.б.
3. Лекция мақсаты:
4. Лекцияның мазмұны.
1. Білім беруді басқару жөніндегі ғылымды дамыту.
Бұрынғы басқарушылардың басшылыққа алып келген басқарудың ілімдік ғылыми
негізінің қазіргі көп қолданылып жүрген дүниежүзіндегі басқару ілімінен
негізгі айырмашалағы қандай?
“Менеджмент” ағылшын сөзі, латынның “манус” - қол деген сөзінен
шыққан, яғни басқару көзқарасы, әдісі, құралы мен түрінің жиынтығы.
Профессор Л.И.Евенконың сөзінше “Менеджмент” – бұл еңбекті, ақылды,
басқа адамдардың мінез-құлық себептерін пайдалана отырып, қойылған мақсатқа
жету іскерлігі. Менеджмент – орысша “басқару, меңгеру, ұйымдастыру”
міндеттері, әр түрлі мекемелердегі адамдарды басқару жөніндегі жұмыс түрі.
Менеджмент-бұл, сондай-ақ адам баласының білім саласы, өз міндетін жүзеге
асыруға көмекші. Соңында менеджмент менеджер (басқару) сөзі жинағы ретінде,
бұл адамдардың белгілі дәрежесі, әлеуметтік топ, олар басқару бойынша
жұмысты жүзеге асырушылар. (“К основам менеджмента” вступительная статья.
М.Х.Мескон, М.Альберт, Ф.Хедоури). (65) Питер Ф.Друкер (65) өзінің
зерттеулерінде былай деп жазады, “Менеджмент ...қимыл және қолдану ісімен
байланысты: оның бақылауы нәтижеге жету болады. Бұл оны әдістер жинағына
ұқсас жасайды. Бірақ менеджмент сондай-ақ адамдармен де, олардың
құндылығымен де, өсуімен де, дамуымен де ісі баржәне бұл оны қоғамдық
ғылымға ұстатады... Сонымен менеджмент өзіне дәстүрлі деп есептейтіні “еркін
мамандық”, “еркін болу себебі, білім негізінде өзін-өзі тану данышпандық
және басшылықпен байланысты, “мамандық” ол сол бір уақытта тәжірибе және
қолданбалы ғылым болады”.
Бұл айтылған сөзбен келіспесе болмайды, демек социолизм кезінде
басқарудың ғылыми негізін оқып білген және өз жұмысында осы ілімге сүйенуге
үйренген мамандар үшін осы тұжырымдама көптеген мәліметтер шындыққа сәйкес
емес көрінеді, мысалы, біздің республика мектептерінің сауал-сұраққа жауап
берген 20 мектеп директорының 15 менеджмент еркін мамандық дегенмен
келіспейтіндігін білдірді. Олардың пікірінше басқарушы адам ол тәуелді
адам, олардың көбі бұл тәуелділіктің (негізінен жоғары мекемелерге) азаю
бағыты жоқ деп есептейді. 20 директордың 5 кейбір еркіндіктің көрінуін оқу
мекемелеріне дербестік берумен байланыстырады. Сондықтан, біздің
көзқарасымызшақазіргі кездегі менеджмент ілімдері жеткіліксіз сенім
үлесімен қабылданады, себебі өтпелі кезеңнің барлығын өткеніміз жоқ,
социолизімнің қалдық күштері көптеген дамуға кедергі болуда, соның ішінде
білім жүйесінің дамуы да бар.
Бір жағынан қайта құру кезеңіне дейін жұмыс істеген отандық
ғылымдардың зерттеулерінде орынды мәселелер аз емес. Мысалы, біздің
көзқарасымызша Ф.Друкердің пікірін басшылар жұмысының шығармашылық
бағытымен толықтыруға болады.
Бұл жөнінде Т.И.Шамованың (105) ойы назар аударларлық:
“Басқару жұмысы шын мәнінде зерттеу жұмысы, егер зерттеуші оны тәжірибеде
осылай түсінікте болса, онда ішкі үлкен қорды ашуға болады, оларды босату
мектеп жұмысының түпкі нәтижесін жедел көтереді”. Осы жолдар социолистік
дәуірде жазылғанынақарамастан, бұл дерек біздерге ақиқат, ол адамдармен
жұмыс істеуде басшылар жұмысынан зерттеудің кейбір сапаларын талап етеді,
олар басқарушылық мәселелер мен жағдайларды оған тереңірек ұғынуға
көмектеседі.
Сол кездегі білім жүйесін басқару саласындағы көрнекті ғылым
П.В.Худаминский социолистік дәуірдегі мамандардың басқа сипаттағы көз
қарасын қамтып көрсетеді. Ол “басқару” ұғымы тым жалпылама санға жатады
және өте жан-жақты ұғым: ол әлеуметтік басқаруды, биологиялық дамуды
басқарады және әр түрлі машина мен механизімдердің түрлерін басқарады” деп
жазды.
Осы анықтамадан адамның сөзсіз ұмтылғаны көрініп тұр. Бірақ мынадай
болжам тууы мүмкін, ол “әлеуметтік басқаруда” сөз болуы мүмкін. Бірақ “
әлеуметтік басқару” ұғымын одан әрі туындыгер былайша сипаттайды:
“әлеуметтік басқару, экономикалық (шаруашылық) басқаруды, әлеуметтік- саяси
басқаруды және қоғамның рухани өмірін қосады. Әрине соңғыға білім беруді
басқару да жатады, оның басты міндеті, коммунистік тәрбиені және жас
ұрпаққа білім беруді қамтамасыз ету. Әлеуметтік басқару партиялық, таптық
сипатта болады”. Одан әрі П.В.Худоминский өз ойын бекітуге Л.И.Бережневтен
сөздәйек келтіреді: “... Басқару мәселесі-бұл бірінші кезектесаяси, ал ол
техникалық мәселе емес. Басқаруда ең басты – негізгі шешімді қабылдау,
экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық және басқа салада маркстік-лениндік
жолды жасау, біздің партияның және мемлекеттің маңызды міндеті болып
қалады”.
Осы мәселені түсіндіретін, тіпті идиологиялықт жағын алып тастағанда,
ғылымның тиісті қоғамға қалай құрмет көрсетуі қажет болғанын түсіну қиын
емес, сонымен бірге туындыгер басқарушылық қызмет ортасына адамдарды
қоймайды, ол қалай болғандада ілімді мемлекеттік идеологияға жақындастыру.
Біздің көзқарасымызша “Ғылыми басқару” және “Басқарудың ғылыми
негіздері” бөлімдерді П.В.Худоминский (93) тым ойдан ала салған. Ол “ғылыми
басқару” басқару тәжірибесінің сапасын сипаттайтын кең ұғым, бұл ақиқат
өмір сүріп отырған заңдардың талабын іске асыруды қамтамасыз етеді. Ағарту
жүйесін ғылыми басқару: социолистік қоғамның табиғи құрамды бөлігі
болғандықтан, басқарушы адам, оның барлық бөлігіне, жүйелі, жоспарлы,
саналы және мақсатқа сай ықпал жасайды.
(Білім министірлігінен мектепке, мектеп және мектепке дейінгі
мекемелер). Жас өспірімдерді комунистік тәрбие мен қамтамасыз ету
мақсатында, олардың әр жақты таным негізінде үйлесімді дамуына және
социолизімге тән жалпы заңдылық ретінде, тек оқу – тәрбие жұмысының
барысындағы бұлардың дене және психикалық дамуының ақиқат заңдылығын
пайдалану.
“Басқарудың ғылыми негізі (оның ішінде білім беруді басқару) – бұл,
басқару тәжірибесінің ілімдік негізін құрайтын ғылыми білім жүйесі. Қоғамды
ғылыми негде басқаруда орталық бөлімі мен негізі марксизім – ленинзм
есептеледі”. –деп жазды.
Біздер социолизм дәуіріндегі білім жүйесін басқару саласының көрнекті
ғалымының келтірген тұжырымдамасына толық тоқталуымыз жай емес. Шын мәнінде
осы ғылым саласындағы барлық ғылымдарда осы көзқарасты ұстайды, немесе
жоғырыда айтылғандардан бағыттарының айырмашылығы аздау болады.
Бұл жөнінде себептер көп. Жалпы себептерді бұтіндей белгілеуге
болады: социолистік құрылыстың шеңбері. Осы шебердің жойылуына байланысты
тұтас немесе жартылай ілім тарихқа кетеді, олар қазіргі шындыққа қолдануға
мүмкін болмай қалды.
О.В.Амуржуевтің басшылығымен шыққан “Словарь делового человека” (81)
еңбекте берілген менеджмент туралы тұжырым шетелдік тұжырымға жақын келеді.
Менеджмент:
1. Өңдірісті басқару. Өңдірістің нәтижесін және табыстың өсуін көтеру
мақсатындағы өндірістің басқарудың негізін, әдісін, құралы мен түрінің
жиынтығын қосады.
2. Өндірістік жұмыстың барысндағы адамдар қатнасын басқару және
өндірушімен тұтынушылардың өзара байланысы туралы ғылым. Шаруашылық
қатнастардың және базардағы басқару өнері мен іс әдісі мөлшерінің
күрделенуіне қарай менеджментке үлкен көңіл бөлуге сәті түсуде.
Басқарудың озат тәжірибесімен қолдану, басқару жұмысына жаңа әдістерді
дайындау, жоғарғы экономикалық - қаражат жетістіктеріне жетуге маңызды
күш және қайнар көзі есептеледі.
Мұнда бірінші орынға өндіріс қойылады және сөз адамдар туралы емес,
керсінше өндірісті басқару жөнінде болады. Керек десек анықтаманың екінші
бөлімінде де адамдарды басқару жөнінде сөз болмайды, тек “өндірістік
жұмыстың барысындағы адамдар қатнасын” басқару жөнінде сөз болады. Осы
кездегі басқада зерттеулерді зерттегенде басшылар бәрінен бұрын өндірісті,
мекемелерді басқаруға бағытталған, ал адамдарды басқаруға бағытталмаған.
Адам өзіне тиісті бірінші дәрежедегі маңызды қажеттілігі мен, қабілетімен,
мүдесімен және дәлел себептерімен шұғылданбаған.
Тек, қайта құру басталғанға дейін бес жыл шамасында әдебиеттерді
басшыларға арналған “адам қозғаушы күш” деген ұғым пайда бола бастады,
мұндада адам жеке тұлға ретінде есептеу қажеттілігі тым сақтықпен айтылды.
Бір уақытта біздің жекелеген отандық туындыгерлер басқару мәселесін
зерттей отырып, 70-80 ж.ж. Шетел зертеушілеріне байланыссыз басқарушылық
қызметті біріншеі кезекте оны адаммен байланыстырып анықтады. Мысалы,
Н.Д.Хмель (103) былай деп жазды: “Әлеуметтік жүйені басқару, ал дәлірек
айтқанда адамдарды, олардың қызметін басқару және қызметінде пайда болған
қатнастарды реттеу”.
Фин ғалымдары, “Управление по результататам” (91) кітабының туындыгерлері
... “басқару - бұл жекелеген жұмыскерлердің топтық немесе мекеменің белгілі
жағдайда тым жақсы нәтижеге жету мақсатындағы қызметін алға бастыруға
ықпал... Басқару басшы мен оның қарамағындағы қызметкерлердің арасындағы
өзара іс-әрекеті”. Бұл анықтама мекеменің жұмысында нәтижеге жету үшін
адамдарды басқарудың маңызын атап көрсетеді.
Бұдан әрі қарай туындыгерлер: “... біздер барлық басқару қызметінің өрісін
екі бөлімге бөлеміз: жұмысты басқаруға және адамдарды басқаруға”. Бірақ
мынадай сұрақ туады: ал бұл қызметпен кім айналысады? Осыдан әрі қарай осы
туындыгерлер мынадай бөлулерді келтіреді:
1. “Қызметті басқару, қызметті жоспарлаудан өндіріс міндеттерін
қоюдан, жұмыстың өндіретін өлшем мөлшерінің жүйесін жасау мен
тапсырыстың орындалуын бақылаудан тұрады.
2. Адамдарды басқаруға қатыстылар: еңбек ұжымының барлық мүшелерінің
арасындағы ынтымақтастықты қамтамасыз ету, кадр саясаты, оқыту,
хабардар ету, жұмыскерлерді ынталандыру, басқа да басшылар
жұмысының маңызды құрамды бөлігі”.
Кейбір туындыгерлер “менеджмент”, басқару және “басшылық” ұғымдарына
шек қоюға тырысады. Мысалы, В.Зингер және Л.Ланг (Менеджмент в действии.
Советы деловому челевеку. Г. Мозырь) былай деп жазады: “Менеджмент - бұл,
өндірісті басқару әдісі мен тәсілін қосатын ұғым. Ал, басқару – бұл
адамдарды басқару және пайдаланатын құрал, бұлар қойылған мақсатты
экономиткалық және тиімді жолдармен орындауға мүмкіндік береді”. Мұндай шек
қоюмен және әрбір жеке алынған тұжырымдармен келісу өте қиын. Біоіншіден,
менеджментті анықтауда адамның орны тіпті жанама айқындалмайды, ал
басқаруды айқындауда, керісінше адамға басшылық туралы сөз болады.
Сонымен “менеджмент” және “басқару” мәндес сөздер ретінде қаралмайды,
керісінше олардың арасында айтарлықтай мәндес айырмашылықтар белгіленеді.
Осы мәселе бойынша П.В.Худоминский басқа көзқарасты білдіреді:
басқару әдісі мен басшылық әдісті айыра білу қажет. Басқару әдісі – бұл
басқару жүйесіндегі сол, немесе басқа бөлімнің, төменде тұрған бөлім немесе
басқарылатын мекеменің басқарма белгіленген мақсатына жету үшін ықпал жасау
тәсілі.
Осы мамандар өзінің қызмет түрі жағыннан ұжыммен оқу орындарының
директорлар арасында байланысты болғандықтан жиі қатынастаболуы ешқандай
күмән туғызбайды. Біздің зерттеуіміз бойынша, директордың орынбасарлары
өзінің жұмыс уақытының 92% өзара қатнаста өткізеді бұған мұғалімдер мен
оқушылар мен ата-аналар мен әңгіме және әртүрлі шараларды дайындауға сыртқы
байланыстарды орнату, ұжым алдына қойылған мақсат пен міндетті іске асыруға
бағытталған істерді үйымдастыру кіреді. Сондықтан, жапондықтар үсынған өте
маңызды тізімдерді басшылардың іскерлік қатнасымен толықтыру, олар едіәуір
мөлшерде орта бөлім басшыларының қызметінің жетістігін анықтайды. Жоғарғы
бөлім басшылары жоғарғы үйымдастыру деңгейін көрсетеді бұл айтарлықтай аз
деңгейде. Майкл Х.Мескон мен Майкл Альберттің және Фланкрин Хедоридің
пікірі бойынша жоғарғы бөлім басшылары маңызды шешімдердің қабылдануына
жауап береді. Олар (65) жоғарғы бөлімнің күшті басшылары серіптестіктің
барлық түріне ізін қалдырады. Мысалы құрамы үкмет және барлық ел жұмыс
істеп отырған жағдай әдетте жаңа президенттік кезінде айтарлықтай
өзгерістарге ұшырайды... Сондықтан жоғарғы мекемеде табысты іс жасушы
басшылар өте жоғары бағаланады, ал олардың еңбегі өте жақсы төленеді.
Жоғарыда аталған туындыгерлер жоғары бөлімді басқару үшін тән лауазым
деп төмендегі лауазымдарды есептейді: Кеңес төрағасы (іскерліктер),
бірлестіктің президенті оның орынбасары министр, генерал, ректор.
Көпдеген ғалымдар, жоғарғы басқару бөлімдегі жұмыс айтарлықтай
мөлшерде қандай да болмасын басқару қызметінен жоғары мөлшердегі
жауапкершілігі есебінен өзгеше деп сендіреді. Бірінші бастықтың ақылы оның
жұмыс күнінің аяқталуы салдарынан немесе жұмыс орнын тастағаны мен басқа
жаққа ауыстырылмайды. Басқару қызметіне байланысты ой жұмысы тіпті демалыс
күндері де, жұмыстың басқа түріне кіріссе де жүре береді. Бірінші бастық
көбіне айтарлықтай жалғыз, көптеген шешімді өз бетінше қабылдауға мәжбүр.
Қарапйым емес шараларды қабылдау кезінде ол өзінің ұжымының толық қолдауына
сене алмайды, ал кейде бір пікірлестеріне де сене қоймайды. Сондықтан дені
сау жоғарғы топ басшылары әдетте алдын-ала сақтандыруды талап етеді.
Жапондықтар, жоғарғы топ басшылары: көре білуге, қарауындағыларға
ұйымдастыруға, біріктіруге, келісімге баруға, өзіне адамдарды тарта білуге,
жоспарлай білуге, және шешімді тез қабылдай білуге міндетті деп есептейді.
Білім жүйесінде әдетте жоғары топ басшыларна оқу орындарының
директорларын, ректорларын, аймақтық, аудандық білім басқармаларының
бастықтарын жатқызады.
Біздің зерттеуміз бойынша педагогикалық ұжымның қызметі бірінші
басшының айтарлықтай дәрежеде жеке басына байланысты. Мысалы, мектеп
директорын өзгерткенде мектеп басқаша көрінеді, яғни жаман да емес, бірақ
басқаша. Бірақ бәрінене бұрын көрсеткіштер төмендейді немесе жақсарады.
Шамалас осындай басқару деңгейін біртіндеп көтеруді Джеймс А.Стаунер
және Эдвин Г.Дола (48) былай ұсынады: “Менеджменттің ішінде үш деңгей
бөлінеді. Бақлаушы немесе менеджерлердің бірінші тобы, олар тек жекелеген
қызметкерлердің жұмысын басқарады да басқа мекемелердің қызметін
бақламайды. Бұлар өндірістегі шеберлер, кеңес қызметкерлерін бақлайтын
шеңділер.
Үлкен билік орта деңгейдегі менеджерлердің қолында. Бірінші
деңгейдегіден өзгешілігі, олар басқа менеджердің жұмысын басқаруға өзінің
көп уақытын жұмсайды... Сондай-ақ орта деңгейдегі менеджерлер жоспар жасауға
және өздерінің бөлімдері, ал кейде бүтін мекеме үшін міндеттерді қоюға
қатысады.
Жоғары менеджерлер міндеттің қойылуына, істі басқару шеберлігін және
мекеменің ішкі құндылығын қалыптастыруға жауап береді. Жоғарғы менеджерлер
орта менеджерлердің жұмысын басқарады”.
Сонымен шетелдік ғалымдарда “басқару деңгейі ұғымын баяндауда
айтарлықтай айырмашылық жоқ.
Социалистік дәуірдің ғылымдары бұл түсініктерді жоғарыда
келтірілгендерге сәйкес қолданған жоқ., бірақ басшыларға бағытталған
әдебиеттерде лауазымдық міндеттер мен оларды бөлуде олардың егжей-тегжейіне
дейін жеткілікті түрде дәлірек нақтылай түсті. Мұндай баяндау ресми сипатта
болды және әрбір қызметкерге міндеттің белгілі жиынтығын тапсырды. Сол
кездегі отандық әдебиеттерде шын мәнінде басқару деңгейінің әр түрлерінің
арасындағы өзара әрекеттер зерттелмеді. Бірінші басшының орны мен
маңыздылығы үнемі төмендетіліп отырылды.
3. Басқару жұмысы (жоспарлау, ұйымдастыру, себеп жүйесі, бақылау,
стратегия, стратегиялық басқару, шешім қабылдау, басқару) әдістері.
Әр түрлі менеджмент ілімінде қандай да болмасын олар бір-бірінен
өзгеше көрінгенімен сондай не басқа дәрежеде басқару жұмысы туралы мәселе
қарастырылады. Сонымен академик Д.М.Гвишиани (48)“... У.А.Файоляда 20 жылдары
осындай жан-жақты бес жұмыс болды: алдын ала болжау, ұйымдастыру, басшылық,
ұйлестіру және бақылау.“Әйгілі” мектеп ілімі дамуының тым өскелең кезеңінде
Л.Гьюлик бұл топтауды біршама кеңейтіп, анықтайды, сөйтіп оны жеті жұмыс
түріне өзгертті: жоспарлау, ұйымдастыру, қызметкермен жұмыс, жедел
басшылық, үйлестіру, бақылау және есептілік, қаражатты құрау.
О.С.Виханский және А.И.Наумовтар (14) жұмыстың сынып былайша кеңейтті:
1. Мақсатты белгілеу – мекеменің келешектегі жағдайын анықтау.
2. Стратегияны қалыптастыру – мақсатқа жету тәсілін анықтау.
3. Жұмысты жоспарлау – нақты орындаушының міндетін анықтау.
4. Жұмысты жобалау – жұмысшының орындайтын жұмысын анықтау.
5. Жұмысты дәлелдеу – жұмыскерге мақсатты ықпал жасау.
6. Жұмысты үйлестіру – орындаушылардың күш салуын келісу.
7. Жұмысты есепке алу және бағалау – жұмыстың нәтижесін өлшеу және
оларды талдау.
8. Жұмыстың барысын бақылау – нәтижені мақсатпен салыстыру.
9. Кері байланыс – мақсатты түзетіп толықтыру.
Г.Кунц және С.О.Доннел (48) “өздерінің жіктеуінде жұмыстың бес түрін
қолдануды ұнатады: жоспарлау, үйымдастыру, қызметкерлерді алу, басшылық,
жетекшілік, бақылау”. М.Мескон, М.Альберт және Ф.Хедоури (65) бұл мәселе
бойынша былай деп жазады: “... басқару жұмысы недеген мәселе бойынша біріңғай
пікір жоқ, демек бәрінен бұрын осы қайшылықтар сөздің мағына ерекшелігі,
айырмашылығы мен түсіндіріледі. Басқару саласындағы көптеген сарапшылар
келесі анықтаманы қабылдайды. Басқару – бұл жоспарлаудың барысы,
ұйымдастыру, себеп жүйесі және бақлаулар, мекеменің мақсатын қисынды
мазмұндап, жету үшін қажет”.
Социалистік дәуірдің ғалымдары басқару қызметін басқаша баяндайды.
Басқару жұмысы жөнінде Ю.А.Конаржевский (39) басқа пікірде. Ол “басқару
шеңбері қандай мақсаттар көздейтіндігіне басшылар уақытша жолдармен қандай
шек қоятынына байланыссыз, қайсыларын реттеу немесе дамыту үшін шек қоюдың
ықпалы, көлемі мен затына байланыссыз, ол әрқашанда бес басқару
міндеттерінен тұрады: педагогикалық талдау, педагогикалық шешімді дайындау
және қабылдау, осы шешімді мектепішілік бақлауды, реттеуді орындауға ұжымды
ұйымдастыру” деп жазды.
Одан әрі осы түп нұсқасында (сөзінде) туындыгер: “Мектептің жылдық
жоспары – болашақтағы басқару шешімдерінің бір түрі. Бұдан былай басқару
жолын “Оқу жылы” түрінде қарастыра отырып, біздер бұл міндетті жоспарлау
деп атаймыз”.
Бұл жерде әділ сұрақ туады: дегенмен, басқару жұмысы жоспарлау бола
ма?
Педагогикалық талдау мен жоспарлаудың ара-қатнасы қандай?
Менің ойымша, бұл жердегі жұмыста туындыгерде кейбір қарама-қайшылық немесе
бәрінен бұрын тиянақсыздық пайда болған, себебі туындыгер одан әрі
“жоспарлау жұмысы” сөз тіркесін қолданады.
Біздің көзқарасымызша жоспарлау қызметі мен шешім қабылдауды
араластыруды туындыгер жоғарыда келтірілген пікірден басқа еш нәрсемен
ғылыми бекіте алмайды. Бірақ оның жалғандығын ашу жеңіл, бақылау және себеп
жүйесі – бұл сол дәл мен бақылауды қалай жүзеге асыру жөніндегі шешім. Яғни
бақылау мен себеп жұйесі жоспарлау мен үйымдастыру – бұл да жұмыс, ал шешім
қабылдау осы айтылған қандай да болмасын жұмыстың орындалуы кезінде пайда
болады. Бірақ бәрінен бұрын өзіне көңіл аударатын ол туындыгер басқару
қызметінің қатарында себеп жүйесін көрсетпейді және бұған қоса ол, мекемені
басқару жұмысының қатарында жүрген адамға ерекше мән бермейді.
Туындыгер одан әрі басқару қызметін тұжырымдауда дәлдік жоқтығын
былайша ескертеді: “Басшының күнбе-күнгі жұмысында жекелеген басқару
қызметінің арасында дәл, шек жүргізу өте қиын: олардың бірі, тек қана бір
бірін ауыстырмайды, сонымен бірге көп жағдайда онымен ---------------------
------------- жүзеге асырылады, ал кейде оған табиғи ----------------------
------ іс жүзінде жұмыстың барысында жүріп жатқан дамудың күрделілігі
туралы Ю.А.Корнажевскидің ойымен келіспеу қынырақ , бірақ біздің
көзқарасымызша туындыгердің сол немесе басқа басқару қызметін жеке
бөлімдерге бөлу өзінің ілімінің негізгі ережелерін тұжырымдай отырып, өзі
ұстаған негізгі пікіріне нұсқайды.
Туындыгердің оқу - тәрбие жұмысының барысындағы педагогикалық
талдауды жеке жұмыс етіп бөлуге ұмытылуының өзі оған ерекше мән берді деп
есептейміз. Осы ойын ол басқа қызметті баяндау арқылы растайды:
“Мектепішілік бақылау бойынша жұмыс тек сол жағдайда қызмет болып қайта
жасалады, егер бақылау мәліметтері педагогикалық талдау қызметін іске асыру
үшін, жұмыс жасауға негіз болса, ал ол және жұмысты реттеуарқылы
қайсыларының жүзеге асырылуына өз кезегінде барлық басқарушы топтар
мектепішілік бақылау нәтижелерін алып келу керек ”. Бірақ бәрінен бұрын
өзіне көңіл аударатын мәселе ол, туындыгер басқару жұмысының есебінде себеп
жүйесін көрсетпейді де ол адамның басқару жүйесіндегі орнына ерекше мән
бермегеніне біздерді сендірмек. Бұл пәкрде бір ғылымның жеке ойы емес.
Мысалы, П.В.Худоминский (93): “Басқару қызметінің негізіне жататындар:
басқарушылық шешімді жасау және қабылдау, ұйымдастыру, реттеу, түзету,
есепке алу және бақылау, сондай-ақ мәліметтерді жинау және қайта жасау
(В.Г.Афанасьев бойынша). Бұл жұмыстар айтарлықтай дәрежеде басқару
жиынтықтарының сатысына сай келеді. Сөйтіп, алдын ала басқару кезеңі
шешімді дайындау мен қабылдау қызметіне тым жақын: қолма-қол
басқарудыұйымдастыру қызметімен реттеуді біріктіреді, ал бақылау жиынтық
бөлімінің қортындысы бола тұрып, ұйымдастыру және реттеу қызметіне сәйкес
келеді”.
Келтірген дәйексөз көп жағдайда қызық. Біріншіден, социолистік
дәуірдегі ғылымда себеп жүйелері басқару қызметіне жатқызылмағандығын ол
мойындайды және мұнымен екі ғалым В.Г.Афанасьев пен П.В.Худоминский
келіседі. Бұдан шығатын қортынды сол, ол адамға оның қажеттіліктерімен және
тілектеріне қажетті көңіл аударылмаған. Екіншіден жоғарыда келтірілген
шетел туындыгерлерінде басқару қызметін нақты белгіленген, кезеңдер мен
сатылар шешім қабылдаумен немесе мәліметтерді қайта жасауға
араластырылмаған. Біздің ғалымдардың басқару қызметі ұғымын шайылқы
түсіндіруі мен шетел туындыгерлерінің осы мәселе бойынша өте нақты бағытын
салыстырамыз. П.В.Худоминский
(93) : “Басқару жөніндегі әдебиеттерде бұл атаудың біріңғай анықтамасы
жоқтығын белгілеу қажет. Әрбір туындыгерлер бұл атауды әр түрлі мағынада
қолданады – іс қимылға қабілеттілік, мән, қасиет жете білу, міндет,
біршаманың екінші шамаға тәуелділігі деп жазды”.
Шетел менеджмент қайраткерлері Майкл Х.Мескон Майкл Альберт, Франклин
Хедоури (65) өздерінің бағытын былай баяндайды: “Басқару даму ретінде
қарастырылады, себебі біреудің көмегі арқылы мақсатына жету жөніндегі жұмыс-
бұл тек қана бір ғана жұмыс емес, ол үздіксіз өзара байланыстағы жұмыстар
қатары. Бұл жұмыстар мекеменің жетістігі үшін өте маңызды, бұлардың
әрқайсысы өздерінше дамитын болады. Оларды, басқару жұмысы деп атайды.
Әрбір басқару қызметі өзінде дамуды көрсетеді, себебі ол сондай-ақ жұмыстың
өзара байланыс тобынан тұрады. Басқарудың дамуы барлық жұмыстың жалпы
қосындысы болады”.
Сол шындықты мойындай отырып, әрбір туындыгер қзінің қызмет жөніндегі
тізімін айта алады. Майкл Х.Мескон, Майкл Альберт, Франклин Хедоури
дәлелдегендей, оларды алғашқы төрттікке дейін жеткізуге болады, ол басқару
жұмысы ұғымының өзін түсіндіруге қайшы келмейді деп дәлелдейді. Олар :
“Біздер, басқарудың барысы: жоспарлау, ұйымдастыру, себеп жүйесінен және
бақылаудан тұрады деп ойлаймыз. Бұл алғашқы төр басқару жұмысы қатнастардың
дамуын байланыстырушы және шешім қабылдауды біріктіруші” деп жазды.
Көріп отырғанымыздай , қатнастың дамуы мен шешім қабылдаудың орны
жұмыстың өзімен араластырмай қалай дәл белгіленген. Басқару жұмысын отандық
түсіндірумен салыстыру үшін социолистік кезеңдегі тағыда бір ғалымның
кейбір пікірін келтірелік.
Р.Х.Шакуров (103) барлық басқарушылақ қызметті үш топқа бөледі:
мақсатты қызмет, әлеуметтік-экономикалық және қызмет әрекеті. Бірінші топқа
туындыгер, өндіріс пен әлеуметтікті жатқызады. Екіншіге ұйымдастыруды,
белсендіруді, жетілдіруді, өзін-өзі басқаруды дамытуды жатқызады. Үшіншіге,
жоспарлауды нұсқау мен бақылауды жатқызады. Туындыгер “Басқару қызметінің
белгіленген үш тобы тығыз байланысты және үш дәрежелі өкмет құрылымы, оның
шыңында жоғарғы дәреже – мақсат қызметі тұрады. Оның астында, екінші
“қатарда” - әлеуметтік – психологиялық қызметтер, оданда төменде қызмет
әрекеті. Басқару мақсат қызметіне бағынады, сол үшін өмір сүреді, яғни ол
оқу-тірбие жұмысын ұйымдастыруға және мұғалімдердің мұқтаждығын
қанағаттандыруға бағытталған” деп жазды.
Ал туындыгердің келесі айтқанымен келісу тым қиындау: “жоспарлаудың
мәні (шешім қабылдау) нұсқау беру және бақылау, сол үшін, тек мұғалімдерді
үйымдастыру және біріктіру, олардың еңбек белсенділігін ынталандыру,
олардың кәсіби мамандығының ұнемі өсуін қамтамасыз ету, мұғалімдерді
басқаруға тарту”.
Бұл жерде біз басқа бір шекті байқаймыз: басқару қызметінің ортасында
мұғалім тұр, бірақ оқушы өзінің жетістігімен (нәижесімен) басқару қызметі
аясынан сырт қалуда.
Сонымен, шетелдік менеджмент ілімінде әр түрлі тәсілдердің болуына
қарамастан басқару қызметі жеткілікті толық баяндалған және ғылыми
негізделген. Тұжырымдаудың дәлдігі мен қарапайымдылығы осы білімдердің
басқарушылық қызметтің тәжірибелік саласына кең енуіне мүмкіндік береді.
Алғашқы жұмыстың бірі ретінде себеп жүйесі қызметін бөлу, мекеме құрылымына
кіретін адамдардың кәсіптік өзара қатнасы жағына басшылардың жұмысын
бағыттайды. Басқару негізінің отандық ілімі тым шайылма тұжырымды береді.
Себеп жүйесіне басқару қызметі ретінде лайықты көңіл бөлінбейді. Басқару
іліміндегі мұндай ілімдік жайға сүйену басшының нәтижелі кәсіби өсуіне
мүмкіндік бермейді.
Кейбір ТМД елдерінің кәзіргі ғылымдары шетелдік әр түрлі менеджмент
ілімдерімен мұқият танысқаннан кейін, білім жүйесіне қосымша басқару
ілімінің негізгі ұғымын анықтауда тым алдыңғы адамдар белгіленгендігін атап
өту қажет. Оларға жататындар В.С.Лазерев пен М.М.Поташник өздерінің
“Управление развитием школы” (93) атты кітабында олар: “Басқару жұмысының
төрт түрін: жоспарлауды, ұйымдастырудың, басшылық пен бақылауды бөліп
көрсете отырып, біздер соған сүйенеміз, олар мақсаттың қойылу жиынтығынан
бастап, олардың жетістігіне дейін толық басқару тобын құрайды, сондықтан
қажетті және жеткілікті болады” деп жазды.
Жоспарлау
Басқару мәселесі бойынша ғылыми әдебиеттерде стратегиялық жоспарлау
және қолма-қол жоспарлау қолданылуда.
Американдық ғалымдардың пікірі бойынша (Майкл Мескон және басқалар
ст.256): “Стратегиялық жоспарлаудағы өсіңкі даму сондай шатыр болады. оның
астына барлық басқарушылық жұмыстар паналайды. Стратегиялық жоспарлау
артықшылығын пайдаланбаған бүгіндей мекемелер және жекелеген адамдар
мақсаттың нақты тәсілін бағалаудан немесе бірлескен өндіріс бағытынан
айырылады. Стратегиялық жоспарлаудың барысы мекеме мөлшерлерін басқару үшін
негізбен қамтамасыз етеді. Стратегиялық жоспарлау басшылар қабылдаған жұмыс
пен шешімдер жинағын білдіреді, олар тек мекемеге өз мақсатына жетуге
көмектесу үшін белгіленген ерекше стратегиясын жасауға әкеледі... Сратегиялық
жоспарды тұжырымдау, өзінде болашаққа ұқыпты, жүйелі дайындықты білдіреді”.
Осы туындыгерлер келесі “жоспарлауды ұйымдастырудың құрамды бөлім
белгісін” бөліп көрсетеді:
- мақсаттар:
- Сретегияны, фирма саясатын, орындау тәртібін, ереже мен қаражатты
қамтитын шешімді және іс жүзіндегі жұмысты қабылдау үшін басшылық:
- жоспарлау барысының негізгі кезеңдері:
- мекеменің негізгі жалпы мақсаты – оны жүзеге асырудың дәл
белгіленген себебі – ол “Уәкілдік” (“миссия”) болып белгіленеді.
(65)
Ритер Лоранж бойынша стратегиялық жоспарлаудың барысы басқарушылық шешімді
қабылдауға көмекші құрал болады. Оның міндеті – мекемені жеткілікті
дәрежеде өзгерістермен, жаңалықтармен қамтамасыз ету. Дәлірек айтқанда ол
стратегиялық жоспарлаудың даму шегінде басшылық қызметтің негізгі төрт
түрін көреді. Оларға жататындар: қорды бөлу, сыртқы ортаға бейімделу, ішкі
үйлесімдік және стратегиялық ұйымдастыруды алдын ала көре білу. (65).
Осы туындыгерлер біздің көзқарасымызша өте маңызды ойды айтып отыр:
“... Стратегиялық жоспар өзінен-өзі жетістікке кепіл бола алмайды”.
Осы туындыгерлер өте дәлеледі сақтандыралы: “Стратегиялық жоспарлары
сонда мәнді болады, қашан ол іске асырылыды”. Әрі қарай тындыгерлер түріне
қарай жоспарлаудың негізгі құрамды бөлігі ретінде мыналарды ұсынады: әдіс,
саясат, орындау тәртібі мен ереже. Осы ұғымдарға олар келесі анықтаманы
береді:
- “... қысқа мерзімді стратегияны әдіс (тактика) деп атайды;
- саясат - өзінде іс пен шешімді қабылдауда жалпы басшылықты
сезінеді, олар мақсатқа жетуді жеңілдетеді;
- орындау тәртібі – істі баяндайды, оларды нақты жағдайда қолдануға
тиіс;
- ереже – жекелеген ерекше жағдайда не істеу керектігіне дәл
анықтайды.
Стратегияны орындау үшін не істеу қажеттігін түсінудің жоқтығы нағыз
басқарудағы қателікке алып келеді.
К.М.Ушаковтың (96) пікірі бойынша статегиялық жоспарлау: “Қордың барлық
түрін, олардың жайын, пайдалану мүмкіндігі мен тәсілін есепке алады”. Әрі
қарай ол “Стратегия” деген сөз “жоспарлау мерзіміне ешқандай қатынасы жоқ”
деп атап көрсетеді. К.М.Ушаков стратегиялық жоспарлау кезінде келесі
негізгі сұрақтарға жауап беру маңызды деп есептейді:
-біздер кімдерміз?
- біздер нені тілейміз?
- біздер бұған қалай жетеміз?
- біздер өзіміздіңжетістігімізді қалай өлшейміз?
- Біздер тілегімізді бүгін тілейміз бе?
Жұмыстың туындыгерлері (11) басқару жүйесін кезінде нәтиже бойынша
жоспарлаудың қажеттігі жөнінде стратегиялық жоспарлаудың негізгі белгісін
былайша баяндайды:
- “ол өзінде мекеменің (өндірістің) негізгі мәселелерін сақтайды;
- ол тым дәл жоспарлау үшін және кәзіргі шешімді қабылдау шегін
жасайды;
- бұл жоспарлаудың басқа түрімен салыстырғанда өте зақ мерзімді;
- ол мекеме жұмысының әр түрлі кезеңдерінде жүйелік пен ішкі бірлікті
береді;
- ол жоғарғы басшыларды өз жұмысын белсендіруге мәжбүр етеді”
Олар сондай-ақ атап көрсетеді: “Стратегиялық жоспарлауда сол бір
талдаудың түрлерін жылдықта пайдалануға болады. Бұдан басқа түрлерінен
бөлек тағы да арнайы талдау түрлері қажет. Керек емес түсініктерден және
алынған қортындылар әзірге өздерінің маңыздылығын жоғалтпай тұрғанды
пайдалана отырып, талдауды жақсартуға болады.
Стратегиялық және жылдық жоспарлар сапалы талдау мен нақты қортындының
негізінде пайда болады”. А. Алексеев пен В.Пигаловтың пікірі бойынша
(Деловое администирование на практике: инструменттарий руководителя) (3),
“Жоспарлау – бұл, демек жұмыс тәртібін белгілеу”.
1. Таңдап алынған бағыт (болжау) қайда апаратынын белгілеу.
2. Үміт еткен негізгі нәтижені анықтау (мақсатты белгілеу).
3. Қашан қалай мақсатқа жетуді шешу (стратегияны дамыту).
4. Ойлап табуд, бірізлілікті және адымының (қадамыны) уақытша
аралығын белгілеу (бағдарлама жасау).
5. Қорды бөлу (қаржыландыру).
6. Әдістерді үлгілеу (орындалу тәртібін белгілеу).
7. Маңызды, жиі кездесетін мәселелер бойынша тұрақты жұмыс істейтін
шешімдерді қабылдау (жүріс-тұрыс жолын ұйымдастыру).
Кунц және С.О.Доннел (48) жоспарлау жоғарыдан басталу керек деп есептейді:
“Қисынды негізгі мақсат жалпы фирмалық сипатта болу керек, бұлардан барлығы
өтеді, сондықтан олар жоғарғы басшылық деңгейде жасалуы керек. Жоғарғы
басшылардың берген үлгісі олдарға қажырлық береді, жоспарлауда маңызды
қозғаушы күші болады. Егер жоғарғы басшылар қарауындағылардың
бағдарламасымен жете танысса, ол барлық фирма бойынша жоспарлау мәселесіне
қызықтыруды туғызу “табиғи нәрсе”. Мұнымен келіспеу қиын, дегенмен әлемдік
әдебиетте, соның ішінде жапонияның менеджмент мектебінің негізгі
ережелерінде фирманың жоспары төменде жасалады деген пікірді жиі естуге
болады., мұндай басқару ілімі мен тәжірибе мәселелері отандық әдебиеттерде
де кездеседі.
Біздің көзқарасымызша жоспарлау әрине жоғарыдан басталады,
стратегияны дайындау, негізгі мақсаттарды және мекеменің міндетін қою – бұл
жоғарғы білімдегі басшылар қызметінің негізгі саласының бірі. Әйтсе де,
осыған орай төменнен түскен ұсыныстар, орындаушылардан түскен қажетті
мәліметтер жоспарды жасау кезінде өте бағалы мәнді ойнайды.
Біздің елімізде жоспарлау мәселесінде айтарлықтай тәжірибе жиналды,
бірақ мұның барысы социализи жағдайына сәйкес келді. Жоспарлау белгілі
қатаң ережеге бағындырылған сипатта болды, стратегиялық бағыт пен мақсаттар
жоғарыдан берілді. Әйтсе де осы жағдайда ғалымдар осының барысына көптеген
орынды және тиімді мәселелерді енгізді.
Ю.А.Конаржевский өзінің “Совершенствование функций внутришкольного
управления” (37) атты кітабында “Жоспарлау, басқарудың барысындағы маңызды
жұмыс болады және бұған қарамастан, оны жүзеге асыруда осы күнге дейін
кемшіліктер аз болмаса да, ол ғалымдардың, не тәжірибелі адамдардың көңілін
айналып өткен жоқ, ол жөнінде біздің педагогикалық баспада көп жазылды.
Жоспарлау мақсатты таңдау барысы ретінде, олардың жету бағдарламасын,
ұжымның қозғалу бағытын анықтауға болады”.
Әр түрлі оқу орындарын қайта құруға жіберілген біздің көптеген
бастықтар бұл мағлұматтарды, білімді меңгермеген, сондықтан жұмыс істеуге
қабілетсіз құрылымдарды жасайды.
Т.И. Шамова өзінің “Внутришкольное управление: Вапросы теории и практики”
(15) кітабында басқарудың осы қызметі жөнінде былай деп жазады: “...
ұйымдастыруды біздер басқарудың адамын (субъектісін) және өзін өзі
басқарудың адамын (субъектісін) қалыптастыру бойынша, сондай - ақ
қызметтің түрі ретінде осы жұйелердің және олар арасындағы ішкі байланысты
жоюды қарастырамыз”.
Басқару адамын қалыптастыру кезінде дейді ол, мектеп жарғысы мен мамандық
сипаттама негізінде мектеп әкімшілігі мүшелерінің арасында міндеттерін де
бөлу. Туындыгер белгілі орынды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz