Түркістан өлкесіндегі ұлттық баспасөз дамуының проблемалары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.4
I.Тарау. Түркістан өлкесіндегі алғашқы басылымдар (1870.1925 ж.ж.)
1.1. Түркістан өлкесінен шыққан мерзімдік басылымдар ... ... ... .. 5.14
1.2. Өлкеде алғашқы кітап басу ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.18
II .Тарау. Түркістан өлкесіндегі ұлттық баспасөз дамуының проблемалары.
2.1. Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар ... ... ... ... ... ... ... 19.29
2.2. Ұлттық басылымдардағы оқу.ағарту мәселесі ... ... ... ... ... ... .. 30.38
2.3. Қазақ зиялыларының басапасөздегі мақалаларының деректік құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49.50
Пайдаланылған әдебиетер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51.53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.4
I.Тарау. Түркістан өлкесіндегі алғашқы басылымдар (1870.1925 ж.ж.)
1.1. Түркістан өлкесінен шыққан мерзімдік басылымдар ... ... ... .. 5.14
1.2. Өлкеде алғашқы кітап басу ісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15.18
II .Тарау. Түркістан өлкесіндегі ұлттық баспасөз дамуының проблемалары.
2.1. Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар ... ... ... ... ... ... ... 19.29
2.2. Ұлттық басылымдардағы оқу.ағарту мәселесі ... ... ... ... ... ... .. 30.38
2.3. Қазақ зиялыларының басапасөздегі мақалаларының деректік құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 49.50
Пайдаланылған әдебиетер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 51.53
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бір өзі бірнеше ғасырға татырлық ХХ ғасыр да белгілі обьективті себептерге байланысты, тек соңғы жылдары ғана жалпы адамзат тарихы контексінде, ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеле бастағандығы белгілі. Бұл ретте тарих ғылымы үшін ғасыр айнасы іспетті болған мерзімдік басылымның деректік орны ерекше. Негізінен ғасыр басында дүниеге келіп, ғасырмен бірге дамыған қазақ баспасөзінің деректік маңызын,олардың өзіндік ерекшеліктерінін, олармен жұмыс істеу тәсілдерін білу үшін алдымен ұлттық мерзімді басылымның тарихын зерттелу жағдайын білу қажет. Себебі, біріншіден, тоталитарлық жүйе, коммунистік идеология қазақ халқының тағдыры сияқты, баспасөз тағдырында да шешуші роль атқарды. Оның тарихының зерттеуіне, өрескел бұрмалауына өз ықпалын тигізді. Екіншіден, қазақ мерзімі басылымның өз дәрежесінде ұлт мүддесі тұрғысынан зерттелуі, оның деректік маңызын ашуға, ондағы салынған ақпараттардың шынайлық дәрежесін айқындауға, сол арқылы халық тарихын жазуға көмектеседі. Баспасөз беттерінде жарық көрген көптеген материалдарды «Қазірігі жағдайға сай келмейтін жат идеяларды таратқан, ұлтшыл кертартпа көзқараста болған», деп фактологиялық тұрғыдан жеткілікті талданбай, біржақты зерттеудің салдарынанан барымызды жоқ деуге шейін жеткен кезеңде, ол газет-журналдардың тігінділерін өртеп, құрытып, жойып жіберілген еді. Қиын-қыстау заманда қыруар қиындықпен дүниеге келген екі көрсеткішпен қатар қазақтың төңкерістен бұрынғы газет-журанлдарының тарихына, шығарушы редакторларына арналған азды көпті ғылыми еңбектер де жарық көріпті. Олардың ішінде Б.Кенжебаевтың, Х.Бекхожиннің, Ә.Жиреншиннің, Т.Кәкішевтің, З.Тұрарбековтың, Б.Әбілқасымовтың, С.Зимановтың, К.Идрисовтың, З.Бисенгалиевтің зерттеулерін ерекше атаған жөн.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Баспасөз тарихы көптеген еңбектерде арнайы зерттелді. Дегенмен олардың бәрінде дерлік қазақ баспасөзінің қалыптасу және даму тарихы негізінен таптық тұрғыдан қаралды. Зерттеушілердің әрбір сөзі, басқан адымы үнемі бақылауда болды. Лениндік сара жолдан сәл де болса ауытқушылық қатал айыпталынды. Мәселен 1951ж 17қарашада «Социалистік Қазақстан» газетінде «Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудегі өрескел қателіктері» деген мақалада ұлттық баспасөз тарихын зерттеушілер Х.Бекхожин мен Б.Кенжебаев «идеологиялық бұрмалаушы-лықтар мен өрескел саяси қателіктері» үшін қатаң сынға алынған. Еңбектері «...халқымыздың таңдау талғауына сай емес, тарихи шындықты бұрмалаған, бұқпа-жалтағы көп, маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалып жазылмаған құнсыз еңбектер»-деген, баға берген. Міне осындан кейін мерзімдік баспасөз тарихын зерттеу ісі ұзақ жылдарға шегеріліп, тек ХХ ғасырдың соңынан бастап қана баспасөз тарихының шындықтары ашылып, зерттеле бастады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Баспасөз тарихын зерттеудің негізгі бағыттары мен кезеңдері туралы зерттеудегі негізгі мақсат-міндеттерімізді, яғни өз пікірімізді айтсақ, олар:
- өмір айнасы аталған мерзімді басылым тарихын еліміз тарихының контексінде қарау;
- әр тарихи кезеңнің өзгешелігінен шыға отырып, баспасөздің негізігі мақсатын, бағыт-бағдарын, сол уақытқа тән ерекшеліктерін анықтау;
- мерзімді басылымға әр түрлі дәрежеде әсер ететін факторларды анықтау;
- әрбір нақты газет не журналдардың шығарушыларын авторларын анықтау;
- нақты мақала авторы туралы мәліметтеріді толық білуге ұмтылу;
- нақты деректің дүниеге келуінің обьективті алғы шарттарын, себептерін анықтау;
- егер мүмкіндік болса құнды деректік маңызы бар түп нұсқасымен салыстыру, сол арқылы автор айтқысы келген, бірақ баспасөз бетінде жарияланбаған мағұлматтарды табу;
- әр түрлі жағдайларға байланысты автор ашып айта алмаған, бірақ меңзеген нәрселерді анықтау т.б. Мұның бәрі зерттеушіге баспасөздегі деректердің шынайлық дәрежесін, оның ғылыми құндылығын анықтауға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мерзімді басылым жазба деректердің басқа түрілерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді. Сондықтан оларда сақталынған мәліметтерден обьективті мағұламт алу мақсатында зерттеушілер баспасөзді тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыру қажет.
Соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алып, алып өз тарихын обьективті жазуға мүмкіндік тууына байланысты ұлттық деректерге, оның ішінде қазақ тіліндегі басылымдарға деген жаппай қызығушылық, оларды ел тарихының дерегі ретінде ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзінің тарихын зерделу мен қазақ баспасөзін өзіндік ерекшеліктері бар тарихи дерек ретінде кешенді талдаудың қажеттілігін күннен-күнге арттырып отыр.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.Диплом жұмысының негізгі практикалық маңызы сол, оның тұжырымдары, сарапталған, мәліметтері жаңаша көзқарастық түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді және мектеп оқушылары мен студенттердің өзінің білімділік қажеттігін одан әрі дамытады деп сенеміз.Себебі бұл жұмыста көптеген мерзімді басылымдар мәселен: «Ақжол», «Шолпан», «Сана» газет-журналдарының негізгі түп нұсқаларымен қатар,мұрағат құжаттары да көптеп қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер, мұрағаттық құжаттар мен мерзімдік басылымдар мәліметтерінен құралған.
Тақырыптың өзектілігі. Бір өзі бірнеше ғасырға татырлық ХХ ғасыр да белгілі обьективті себептерге байланысты, тек соңғы жылдары ғана жалпы адамзат тарихы контексінде, ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеле бастағандығы белгілі. Бұл ретте тарих ғылымы үшін ғасыр айнасы іспетті болған мерзімдік басылымның деректік орны ерекше. Негізінен ғасыр басында дүниеге келіп, ғасырмен бірге дамыған қазақ баспасөзінің деректік маңызын,олардың өзіндік ерекшеліктерінін, олармен жұмыс істеу тәсілдерін білу үшін алдымен ұлттық мерзімді басылымның тарихын зерттелу жағдайын білу қажет. Себебі, біріншіден, тоталитарлық жүйе, коммунистік идеология қазақ халқының тағдыры сияқты, баспасөз тағдырында да шешуші роль атқарды. Оның тарихының зерттеуіне, өрескел бұрмалауына өз ықпалын тигізді. Екіншіден, қазақ мерзімі басылымның өз дәрежесінде ұлт мүддесі тұрғысынан зерттелуі, оның деректік маңызын ашуға, ондағы салынған ақпараттардың шынайлық дәрежесін айқындауға, сол арқылы халық тарихын жазуға көмектеседі. Баспасөз беттерінде жарық көрген көптеген материалдарды «Қазірігі жағдайға сай келмейтін жат идеяларды таратқан, ұлтшыл кертартпа көзқараста болған», деп фактологиялық тұрғыдан жеткілікті талданбай, біржақты зерттеудің салдарынанан барымызды жоқ деуге шейін жеткен кезеңде, ол газет-журналдардың тігінділерін өртеп, құрытып, жойып жіберілген еді. Қиын-қыстау заманда қыруар қиындықпен дүниеге келген екі көрсеткішпен қатар қазақтың төңкерістен бұрынғы газет-журанлдарының тарихына, шығарушы редакторларына арналған азды көпті ғылыми еңбектер де жарық көріпті. Олардың ішінде Б.Кенжебаевтың, Х.Бекхожиннің, Ә.Жиреншиннің, Т.Кәкішевтің, З.Тұрарбековтың, Б.Әбілқасымовтың, С.Зимановтың, К.Идрисовтың, З.Бисенгалиевтің зерттеулерін ерекше атаған жөн.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Баспасөз тарихы көптеген еңбектерде арнайы зерттелді. Дегенмен олардың бәрінде дерлік қазақ баспасөзінің қалыптасу және даму тарихы негізінен таптық тұрғыдан қаралды. Зерттеушілердің әрбір сөзі, басқан адымы үнемі бақылауда болды. Лениндік сара жолдан сәл де болса ауытқушылық қатал айыпталынды. Мәселен 1951ж 17қарашада «Социалистік Қазақстан» газетінде «Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудегі өрескел қателіктері» деген мақалада ұлттық баспасөз тарихын зерттеушілер Х.Бекхожин мен Б.Кенжебаев «идеологиялық бұрмалаушы-лықтар мен өрескел саяси қателіктері» үшін қатаң сынға алынған. Еңбектері «...халқымыздың таңдау талғауына сай емес, тарихи шындықты бұрмалаған, бұқпа-жалтағы көп, маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалып жазылмаған құнсыз еңбектер»-деген, баға берген. Міне осындан кейін мерзімдік баспасөз тарихын зерттеу ісі ұзақ жылдарға шегеріліп, тек ХХ ғасырдың соңынан бастап қана баспасөз тарихының шындықтары ашылып, зерттеле бастады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Баспасөз тарихын зерттеудің негізгі бағыттары мен кезеңдері туралы зерттеудегі негізгі мақсат-міндеттерімізді, яғни өз пікірімізді айтсақ, олар:
- өмір айнасы аталған мерзімді басылым тарихын еліміз тарихының контексінде қарау;
- әр тарихи кезеңнің өзгешелігінен шыға отырып, баспасөздің негізігі мақсатын, бағыт-бағдарын, сол уақытқа тән ерекшеліктерін анықтау;
- мерзімді басылымға әр түрлі дәрежеде әсер ететін факторларды анықтау;
- әрбір нақты газет не журналдардың шығарушыларын авторларын анықтау;
- нақты мақала авторы туралы мәліметтеріді толық білуге ұмтылу;
- нақты деректің дүниеге келуінің обьективті алғы шарттарын, себептерін анықтау;
- егер мүмкіндік болса құнды деректік маңызы бар түп нұсқасымен салыстыру, сол арқылы автор айтқысы келген, бірақ баспасөз бетінде жарияланбаған мағұлматтарды табу;
- әр түрлі жағдайларға байланысты автор ашып айта алмаған, бірақ меңзеген нәрселерді анықтау т.б. Мұның бәрі зерттеушіге баспасөздегі деректердің шынайлық дәрежесін, оның ғылыми құндылығын анықтауға көмектеседі.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мерзімді басылым жазба деректердің басқа түрілерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді. Сондықтан оларда сақталынған мәліметтерден обьективті мағұламт алу мақсатында зерттеушілер баспасөзді тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыру қажет.
Соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алып, алып өз тарихын обьективті жазуға мүмкіндік тууына байланысты ұлттық деректерге, оның ішінде қазақ тіліндегі басылымдарға деген жаппай қызығушылық, оларды ел тарихының дерегі ретінде ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзінің тарихын зерделу мен қазақ баспасөзін өзіндік ерекшеліктері бар тарихи дерек ретінде кешенді талдаудың қажеттілігін күннен-күнге арттырып отыр.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.Диплом жұмысының негізгі практикалық маңызы сол, оның тұжырымдары, сарапталған, мәліметтері жаңаша көзқарастық түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді және мектеп оқушылары мен студенттердің өзінің білімділік қажеттігін одан әрі дамытады деп сенеміз.Себебі бұл жұмыста көптеген мерзімді басылымдар мәселен: «Ақжол», «Шолпан», «Сана» газет-журналдарының негізгі түп нұсқаларымен қатар,мұрағат құжаттары да көптеп қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, қолданылған әдебиеттер, мұрағаттық құжаттар мен мерзімдік басылымдар мәліметтерінен құралған.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ү.Субханбердина.Қазақ халқының атамұралары: Мазмұндалған библио-графиялық көрсеткіш.А.1999.- Түркістан уалаятының газеті А. 2003
2. Эрназаров Т.Э,.Акбаров А.И., История печати Туркестана (1870-1925гг) Ташкент 1976.- с.14
3. Сонда б.14-15
4. Ташкент Энциклопедия –Ташкент 1984-с.346
5. Түркістан уәлаятының газеті- Құраст//Субханбердина Ү.,Әуесбаева П,. –А. 2003- б.8
6. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін бес томдық.Аламты.2002.- Т.3.б.565
7. ӨРОМА, И-1-қор, 1-іс, 1132-тізе, 16-17-п.
8. Түркістан уәлаятының газеті- құраст/ Субханбердина Ү. -А. 2003 - б.9
9. Көлбай Төгісов шығ.жинағы-А.2003 -б.15
10. Қожакеев Т. Жыл құстары –А.1991- б.57
11. ААП РУз, ф.60, оп.1, д.421, л.194, 194об
12. ӨРОМА Ф.И-34-қор.1-іс.2641-тізе. 58-59-п.
13. Өртең №5 1922
14. Ф.И-34-қор.1-іс.2096-тізе.10-п.
15. Туркестанская правада 15 февраль 1923г.
16. Қазақ тарихы 1999 № 4-5
17. Коммунистическая мысль Ташкент. 1926 №3 С.278
18. Ф.И-34-қор.1-іс.2641-тізбе. 64-п.
19. Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем // Исторический очерк. Ташкент . 1960г С. 365
20. Сонда б. 368
21. Азадаев Ф.И. Ташкент во второй половине ХIХ века. Ташкент. 1960г.С.74
22. Абдурахимова Н., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во II половине ХIХ- ХХвв. Ташкент. 1999г.С.15-16
23. Эрназаров Т.Э. История печати Туркестана (1870 1925гг) С. 16
24. Сонда б. 27
25. Сонда б. 28-29
26. Түркістан уалаятының газеті- А.2003ж. – б.8
27. Сонда б.9-10
28. Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер Алматы.1956ж 23-30 б.б
29. Ү.Субханбердина Қазақ халқының атамұралары: Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш. Алматы:,1999. -834 б.
30. Сонда б.28
31. Ә.Хасенов. Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы қазақ совет баспасөзінің даму тарихы. Автореф.тарих.ғылым.канд. Алматы, 1974ж
32. Сонда б.10
33. Қ.Атабаев. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері.Алматы., б.189
34. Год работы Казахского высшего педагогического института. Ташкент. изд. казпедвуза,1928г. С.63
35. Х.Бекхожин Қазақ баспасөзінің даму тарихы Алматы.1961ж
36. Сонда б.126-127
37. Коммунистическая мысль Ташкент.-1926г.№2-3 С. 221
38. Сонда б.224
39. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін бес томдық. Т.3 б. 698
40. Ақжол 1922ж, 6 сәуір
41. Ленин шығ. 26-том, 326-б.
42. Ақжол 1922ж, 9 қаңтар
43. Егемен Қазақстан газеті 2002ж 28 қаңтар
44. Ә.Хасенов. Оңтүстік Қазақстан облысындағы қазақ совет баспасөзінің даму тарихы. Автореф.тар.ғыл.канд. Алматы.1974ж
45. Парасат 1992ж №3 б.12
46. Тілші 1924ж, 13 ақпан
47. Қазақ тарихы №4 1994ж б.22
48. «Ақжол», 1923 жыл, 5 июнь.
1. Ү.Субханбердина.Қазақ халқының атамұралары: Мазмұндалған библио-графиялық көрсеткіш.А.1999.- Түркістан уалаятының газеті А. 2003
2. Эрназаров Т.Э,.Акбаров А.И., История печати Туркестана (1870-1925гг) Ташкент 1976.- с.14
3. Сонда б.14-15
4. Ташкент Энциклопедия –Ташкент 1984-с.346
5. Түркістан уәлаятының газеті- Құраст//Субханбердина Ү.,Әуесбаева П,. –А. 2003- б.8
6. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін бес томдық.Аламты.2002.- Т.3.б.565
7. ӨРОМА, И-1-қор, 1-іс, 1132-тізе, 16-17-п.
8. Түркістан уәлаятының газеті- құраст/ Субханбердина Ү. -А. 2003 - б.9
9. Көлбай Төгісов шығ.жинағы-А.2003 -б.15
10. Қожакеев Т. Жыл құстары –А.1991- б.57
11. ААП РУз, ф.60, оп.1, д.421, л.194, 194об
12. ӨРОМА Ф.И-34-қор.1-іс.2641-тізе. 58-59-п.
13. Өртең №5 1922
14. Ф.И-34-қор.1-іс.2096-тізе.10-п.
15. Туркестанская правада 15 февраль 1923г.
16. Қазақ тарихы 1999 № 4-5
17. Коммунистическая мысль Ташкент. 1926 №3 С.278
18. Ф.И-34-қор.1-іс.2641-тізбе. 64-п.
19. Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем // Исторический очерк. Ташкент . 1960г С. 365
20. Сонда б. 368
21. Азадаев Ф.И. Ташкент во второй половине ХIХ века. Ташкент. 1960г.С.74
22. Абдурахимова Н., Рустамова Г. Колониальная система власти в Туркестане во II половине ХIХ- ХХвв. Ташкент. 1999г.С.15-16
23. Эрназаров Т.Э. История печати Туркестана (1870 1925гг) С. 16
24. Сонда б. 27
25. Сонда б. 28-29
26. Түркістан уалаятының газеті- А.2003ж. – б.8
27. Сонда б.9-10
28. Кенжебаев Б. Қазақ баспасөзінің тарихынан мәліметтер Алматы.1956ж 23-30 б.б
29. Ү.Субханбердина Қазақ халқының атамұралары: Мазмұндалған библиографиялық көрсеткіш. Алматы:,1999. -834 б.
30. Сонда б.28
31. Ә.Хасенов. Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы қазақ совет баспасөзінің даму тарихы. Автореф.тарих.ғылым.канд. Алматы, 1974ж
32. Сонда б.10
33. Қ.Атабаев. Қазақстан тарихының деректанулық негіздері.Алматы., б.189
34. Год работы Казахского высшего педагогического института. Ташкент. изд. казпедвуза,1928г. С.63
35. Х.Бекхожин Қазақ баспасөзінің даму тарихы Алматы.1961ж
36. Сонда б.126-127
37. Коммунистическая мысль Ташкент.-1926г.№2-3 С. 221
38. Сонда б.224
39. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін бес томдық. Т.3 б. 698
40. Ақжол 1922ж, 6 сәуір
41. Ленин шығ. 26-том, 326-б.
42. Ақжол 1922ж, 9 қаңтар
43. Егемен Қазақстан газеті 2002ж 28 қаңтар
44. Ә.Хасенов. Оңтүстік Қазақстан облысындағы қазақ совет баспасөзінің даму тарихы. Автореф.тар.ғыл.канд. Алматы.1974ж
45. Парасат 1992ж №3 б.12
46. Тілші 1924ж, 13 ақпан
47. Қазақ тарихы №4 1994ж б.22
48. «Ақжол», 1923 жыл, 5 июнь.
Мазмұны
Кіріспе 2-4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
I-Тарау. Түркістан өлкесіндегі алғашқы басылымдар (1870-1925 ж.ж.)
1.1.Түркістан өлкесінен шыққан мерзімдік басылымдар ... ... ... ..5-14
1.2.Өлкеде алғашқы кітап басу ісі 15-18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
II -Тарау. Түркістан өлкесіндегі ұлттық баспасөз дамуының
проблемалары.
2.1.Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар 19-29
... ... ... ... ... ... ...
2.2.Ұлттық басылымдардағы оқу-ағарту мәселесі 30-38
... ... ... ... ... ... ..
2.3.Қазақ зиялыларының басапасөздегі мақалаларының деректік 39-48
құндылығы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Қорытынды 49-50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиетер тізімі 51-53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бір өзі бірнеше ғасырға татырлық ХХ ғасыр да
белгілі обьективті себептерге байланысты, тек соңғы жылдары ғана жалпы
адамзат тарихы контексінде, ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеле бастағандығы
белгілі. Бұл ретте тарих ғылымы үшін ғасыр айнасы іспетті болған мерзімдік
басылымның деректік орны ерекше. Негізінен ғасыр басында дүниеге келіп,
ғасырмен бірге дамыған қазақ баспасөзінің деректік маңызын,олардың өзіндік
ерекшеліктерінін, олармен жұмыс істеу тәсілдерін білу үшін алдымен ұлттық
мерзімді басылымның тарихын зерттелу жағдайын білу қажет. Себебі,
біріншіден, тоталитарлық жүйе, коммунистік идеология қазақ халқының тағдыры
сияқты, баспасөз тағдырында да шешуші роль атқарды. Оның тарихының
зерттеуіне, өрескел бұрмалауына өз ықпалын тигізді. Екіншіден, қазақ
мерзімі басылымның өз дәрежесінде ұлт мүддесі тұрғысынан зерттелуі, оның
деректік маңызын ашуға, ондағы салынған ақпараттардың шынайлық дәрежесін
айқындауға, сол арқылы халық тарихын жазуға көмектеседі. Баспасөз
беттерінде жарық көрген көптеген материалдарды Қазірігі жағдайға сай
келмейтін жат идеяларды таратқан, ұлтшыл кертартпа көзқараста болған, деп
фактологиялық тұрғыдан жеткілікті талданбай, біржақты зерттеудің
салдарынанан барымызды жоқ деуге шейін жеткен кезеңде, ол газет-
журналдардың тігінділерін өртеп, құрытып, жойып жіберілген еді. Қиын-қыстау
заманда қыруар қиындықпен дүниеге келген екі көрсеткішпен қатар қазақтың
төңкерістен бұрынғы газет-журанлдарының тарихына, шығарушы редакторларына
арналған азды көпті ғылыми еңбектер де жарық көріпті. Олардың ішінде
Б.Кенжебаевтың, Х.Бекхожиннің, Ә.Жиреншиннің, Т.Кәкішевтің,
З.Тұрарбековтың, Б.Әбілқасымовтың, С.Зимановтың, К.Идрисовтың,
З.Бисенгалиевтің зерттеулерін ерекше атаған жөн.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Баспасөз тарихы көптеген еңбектерде арнайы
зерттелді. Дегенмен олардың бәрінде дерлік қазақ баспасөзінің қалыптасу
және даму тарихы негізінен таптық тұрғыдан қаралды. Зерттеушілердің әрбір
сөзі, басқан адымы үнемі бақылауда болды. Лениндік сара жолдан сәл де болса
ауытқушылық қатал айыпталынды. Мәселен 1951ж 17қарашада Социалистік
Қазақстан газетінде Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудегі өрескел
қателіктері деген мақалада ұлттық баспасөз тарихын зерттеушілер Х.Бекхожин
мен Б.Кенжебаев идеологиялық бұрмалаушы-лықтар мен өрескел саяси
қателіктері үшін қатаң сынға алынған. Еңбектері ...халқымыздың таңдау
талғауына сай емес, тарихи шындықты бұрмалаған, бұқпа-жалтағы көп, маркстік-
лениндік тұрғыдан баяндалып жазылмаған құнсыз еңбектер-деген, баға берген.
Міне осындан кейін мерзімдік баспасөз тарихын зерттеу ісі ұзақ жылдарға
шегеріліп, тек ХХ ғасырдың соңынан бастап қана баспасөз тарихының
шындықтары ашылып, зерттеле бастады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Баспасөз тарихын зерттеудің негізгі бағыттары мен кезеңдері туралы
зерттеудегі негізгі мақсат-міндеттерімізді, яғни өз пікірімізді айтсақ,
олар:
- өмір айнасы аталған мерзімді басылым тарихын еліміз тарихының
контексінде қарау;
- әр тарихи кезеңнің өзгешелігінен шыға отырып, баспасөздің негізігі
мақсатын, бағыт-бағдарын, сол уақытқа тән ерекшеліктерін анықтау;
- мерзімді басылымға әр түрлі дәрежеде әсер ететін факторларды анықтау;
- әрбір нақты газет не журналдардың шығарушыларын авторларын анықтау;
- нақты мақала авторы туралы мәліметтеріді толық білуге ұмтылу;
- нақты деректің дүниеге келуінің обьективті алғы шарттарын, себептерін
анықтау;
- егер мүмкіндік болса құнды деректік маңызы бар түп нұсқасымен
салыстыру, сол арқылы автор айтқысы келген, бірақ баспасөз бетінде
жарияланбаған мағұлматтарды табу;
- әр түрлі жағдайларға байланысты автор ашып айта алмаған, бірақ
меңзеген нәрселерді анықтау т.б. Мұның бәрі зерттеушіге баспасөздегі
деректердің шынайлық дәрежесін, оның ғылыми құндылығын анықтауға
көмектеседі.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мерзімді басылым жазба деректердің
басқа түрілерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді. Сондықтан
оларда сақталынған мәліметтерден обьективті мағұламт алу мақсатында
зерттеушілер баспасөзді тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыру қажет.
Соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алып, алып өз тарихын обьективті
жазуға мүмкіндік тууына байланысты ұлттық деректерге, оның ішінде қазақ
тіліндегі басылымдарға деген жаппай қызығушылық, оларды ел тарихының дерегі
ретінде ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзінің тарихын зерделу
мен қазақ баспасөзін өзіндік ерекшеліктері бар тарихи дерек ретінде кешенді
талдаудың қажеттілігін күннен-күнге арттырып отыр.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.Диплом жұмысының негізгі практикалық
маңызы сол, оның тұжырымдары, сарапталған, мәліметтері жаңаша көзқарастық
түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді және мектеп оқушылары мен
студенттердің өзінің білімділік қажеттігін одан әрі дамытады деп
сенеміз.Себебі бұл жұмыста көптеген мерзімді басылымдар мәселен: Ақжол,
Шолпан, Сана газет-журналдарының негізгі түп нұсқаларымен қатар,мұрағат
құжаттары да көптеп қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер, мұрағаттық құжаттар мен мерзімдік басылымдар
мәліметтерінен құралған.
I-ТАРАУ. ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІНДЕГІ АЛҒАШҚЫ БАСЫЛЫМДАР (1870-1925 ж.ж.)
1.1.Түркістан өлкесінен шыққан мерзімдік басылымдар.
Х1Х ғасырдың II-ші ширегі Түркістан өлкесінің мәдени тарихы үшін
маңызды кезеңдердің бірі болып саналады. 1868 жылы Ташкент қаласында
кітапхана, бір қатар мұражайлар мен мәдени орталықтар, сонымен қатар орыс-
түземдік мектептер, кино және театр, почта, телеграф, ауруханалар мен
ғылыми орталықтар ашылды.
Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты уақиғалар туралы дер
кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым,
уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды.
Халыққа болған уақиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым,
сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағұлматтарды да жинайды, сөйтіп уақыт
өте келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп,оқиғалардың
кейбір қырларын ашуға көмектеседі.
Өткенді саралап, баспасөзді түбегейлі зерттеу ісінде белгілі
ғалым,библиограф Ү.Субханбердинаның - "газет-журнал беттерінде жарық көрген
материалдар архив қазынасымен қосылып бір дәуірде болған қауым
тіршілігін,оның маңызды елеулі жақтарын толық сипаттайтын бағалы
деректердің бірі"[1].-деп көрсетеді. Баспасөз тарихын зерттеуде және оны
танып білуде үлкенді-кішілі еңбектердің елімізде әр жылдары жарық көргені
белгілі.ХХ ғасырдың екінші жартысында Т.Амандосов, Х.Бекхожин, С.Имашев,
М.Фетисов, Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев сияқты белгілі ғалымдар кеңестік
баспасөздің тарихын зерделеді. Заман талабына сай бұл ғалымдардың
зерттеулерінде кеңестік газеттер тарихы партия мен кеңес өкіметінің
көзқарасы тұрғысынан қарастырылды, дегенмен қазақ басапсөзінің қалыптасуы
және даму тарихы құнды деректер негізінде жүйелі түрде сарапталғанын жоққа
шығаруға болмайды.
Бұхараның санасын уландыру, жергілікті мұсылман халықтарының дінінен,
тілінен, ділінен айыру, түптеп келгенде орыстандыру мақсатында патша
өкіметі Орта Азияда ресми баспасөзді тимді пайдалануға әрекеттенді.
Мәселен, Түркістанские ведомости газетінің бірінші санында жарияланған
мақала патша өкіметінің Түркістан өлкесін отарлаудағы мақсатын,алдарында
тұрған міндеттерін еш бүкпесіз көрсетеді: Біздің пайымдауымзша,Түркістан
өлкесінің қазіргі әкімшіліктің міндеті мынандай:орыс өкіметіне бағынған
халықтарды жеңу, бірақ оларды қара күшпен емес, ақылмен және рухани
басымдықпен жеңіп шығу, орыстардың Орта Азияға әкелген қоғамдық және
әкімшілік құрылымы жергілікті жұрт бұған дейін бірнеше ғасырлар бойы
тікелей мойынұсынып келген құрылымнан әлдеқайда жоғары және жемісті
екендігі сезінуге мәжбүр етту. Бұл басымдылық түземдіктердің көз алдында
және өздігінен айқындала салады деп күтіп отырмау керек. Ескі әдет-ғұрыптар
өміршең,оларды түбегейлі жою үшін бірте-бірте әрекет жасау өмірдің
жағдайларына тәрбиелеу керек. Түркістан өлкесінің қазіргі әкімшілігі алдына
қойып отырған басты және негізгі міндетті осы. Осы мақсатқа жету өте-мөте
қажет,өйтпеген жағдайда Түркістан өлкесіне орыс элементтерін енгізу-тек
өзара күшпен ғана жаулап алу дәрежесінде қалып қояды.Егер орыс халқының
рухани орасан зор күш-қуатына жәрдемдеспесе, Орта Азияға орныға бастаған
орыс элементі де жойылып кетуі мүмкін. [2]. Құрамына Сырдария мен Жетісу
облыстары кірген Түркістан генерал-губернаторлығы 1867 жылы құрылып,оның
тұңғыш генерал-губернаторы болып К.фон-Кауфман тағайындалған
болатын.Қасиеті Түркістан жеріне орналасып,оның шексіз байлығын иеленудің
бірден-бір жолы-жергілікті халықтарды рухани жеңу екендігін жақсы сезінген
патша өкіметі өз мақсатына жету үшін өлкелік басылымның қажеттілігін де
жақсы түсінді.Сондықтанда газет шығару ісімен айналысты. Түркістан жерінде
Х1Х ғасырдың II-ші ширегінде "баспасөз ісі" орыс мемлекетінің идеологиялық,
саяси күресте шешімін табатын жаңа мықты қару ретінде қолданды. [3] мұны
газетте басылып отырған Түркістан генерал-губернаторлығы бойынша өкіметтің
шығарған ресми бұйырықтары мен жарлықтарынан, орыс мемлекетінің
патшаларының қысқаша өмірі, орыс халықы мен басқада мемлекеттерде болып
жатқан жаңалықтарға тоқталған мәліметтерінен көруімізге болады. 28 көкек
(10 мамыр) 1870ж Түркістан өлкесінің мерзімдік басылымдар туған күні
ретінде қаралса, бұл күн Түркістанские ведомости газетінің ресми алғашқы
нөмері шыққан күн болып саналады, газеттің алғашқы бес жыл мерзім ішіндегі
негізгі редакторы болып өлке басшысы К.П.фон-Кауфман саналды.
1870 жылдан -1892 жылдары алғашқы арнайы редакторы болып штабс-капитан
Орта Азияның географиясы мен этнологиясын зерттеуші ғалым Н.А.Маев
тағайындалған. Ал 20 қараша 1892 жылдан -17желтоқсан 1899 жылға дейін
редактор А.П.Романович оның қазасынан кейін офицер С.А.Геппенер (1899 жылғы
22 сәуір -1901жылдың 29мамыр), бұдан кейінгі редакторынан К.Г.Мальинцкийді
атауға болады. Аталған газет 1917 жылдың 15 желтоқсанына дейін шығып тұрды.
[4] Түркестанские ведмости газетінде көрнекті шығыстанушы - оқымыстылар
академик В.В.Бартольд, Л.С.Берг, Н.А.Северцов, А.Н.Федченко, И.В.Мушкетов
жұмыс істеді. Газеттің Петербург, Москва, Қиыр Шығыс және Ресей
империясының басқа да қалаларында корреспонденттері болды. Газет Орта Азия
халықтарының қоғамдық пікіріне, тарихи дамуы мен мәдениетіне,
экономикасына, өлкетанушылық саласында көптеген зерттеулер жүргізді.
Тұркестанские ведмости негізгі мақсаты Түркістан өлкесін жан-жақты
зерттеу болды. Мәселен өлкедегі мақта өсіру жайында газеттің бірінші
нөмірінде Түркістан өлкесінде мақта өсіру мақаласында өлкедегі орыс
өнеркәсібі мен саудасының дамуына. ... мы будем говорить исключительно о
культуре хлопка в городах и кишлаках Туркестанского края-деп көп көңіл
бөлген. Бұдан басқада өлке мәдениеті мен халықтары туралы мәліметтерді
Түркістан генереал-губернаторына үнемі хабарлап,мәлімдеп отырды.
Х1Х ғасырдың II-ші жартысында қазақтың ұлттық баспасөзі дүниеге
келді. Қазақ мәдениетінің тарихында өзіндік орны бар, халықтың саяси-
әлеуметтік,әдеби-мәдени және эстетикалық ой-пікірін оятуға септігін
тигізген қазақ баспасөзінің тұңғышы 1870-1882 жылыдарда Ташкентте шыққан
Түркістан уәлаяты газеті [5]. Ол алғашқыда 500 дана таралымен шыққан
Түркістанские ведомостиге қосымша ретінде шығып, кейінен дербес органга
айналды. Алғашқыда айын төрт рет, екі саны өзбек тілінде, екі саны қазақша
шыққан. Газеттің редакторы Ш.М.Ибрагимов кейінірек Х.Чанышев редакциялады
[6]. Бұл екуі де алғашқы да генерал-губернаторлықта тілмаш болып, кейінірек
газеттің жергілікті әкімшілк өкімдерін аударумен айналысты. Газеттің бас
редакторы болып 1883жылы Н.П. Остроумов, Н.Г.Малицкий болды. Шартты
басылымның негізгі патша әкімшілігінің әр түрлі өкімдері мен нұсқауларын
тарату болды.Сонымен бірге, өлкенің әр түрлі жерлеріне сипаттама берілді.
Саяхаттар, егінннің шығымы, ауыл шаруашылығының жай-күйі, мал аурулары,
эрозия, су пайдалану туралы жекелеген мәліметтер айтылды.Газет беттерінде
кеніштердің ашылуы,өңдеуші өнеркәсіптің жай-күйі,телеграф жүргізу, әйел
мәселесі және этнография жөніндегі әр түрлі мәліметтер көрініп отырды.
Газеттің редакторы Н.П.Остроумов Түркістан генерал-губернаторының
канцеляриясына берген редакция есебінде мына жағдайларды ескерілгендігін
және баспадан шығарылғандығын айтады:
1.Ресей патшалығы мен оның өмірбаяндарының қысқаша тарихы;
2.Түркістан генерал-губернаторының жергілікті әкімшіліке байланысты
шығарған өкімдері мен нұсқаулары;
3.Жергілікті халыққа қатысты Сырдария облысының әскери губернаторының
бұрық ,өкім мен нұсқауларын хабарландыру;
4.Жоғарғы әкімшіліктің жаңа өкімдерінен түсініктеме;
5.Тарихи және этнографиялық мақалалармен бірге,жергілікті халықтың
әдет-ғұрыптары мен салт-дәстұрі,ғылым,білім,өнер,сауда т.б
6.Өлкедегі кейбір маңызды оқиғаларды;
7.Жергілікті почтаның хабарландыруларын;
8.Газет редакциясының жарнамалары мен кейбір өлке мекемелерінің
өкіметтік хабарландырулары; туралы мәлімет берілгендігі айтылады.Мұны мен
қатар әр уақытта кеткен шығын мен оларды қайда жұмсап жатқандығы туралы да
мәлімет беріп отырған [7]. 1883 жылы Түркістан генерал-губернаторының
бұйырығы бойынша газетті қазақ тілінде шығару тоқтатылып, аптасына бір
шығатын өзбек газетіне айналдырды. Біраз уақыттан кейін, 1885 жылдан бастап
газет өзбек және орыс тілдерінде шықты. Жалпы газет 47 жыл бойы, 1918 жылға
дейін шығып тұрған. [8] Жалпы алғанда, қазақ баспасөзінің қарлығашы
Түркістан уәлаяты газеті кезінде қазақ халқының саяси, шаруашылық және
мәдени өмірінде,сондай-ақ қазақтың мерзімді баспасөзінің тууы мен
қалыптасуында айтарлықтай зор үлес қосты.Қазақ баспасөзіінің ірге тасын
қалаған Түркістан уәлаяты газетінің соңын ала Орта Азия халықтарының
тілдерінде газет-журналдар шыға бастады.
Түркістанда 80-90 жылдары бұдан әрі баспасөздің дамуына өз үлестерін
қосқан газеттер: Закаспииское обозрение (1895-1913жж),Русский
Туркестан(1898 ж сентябрінен 1907ж), Асхабад (1899-1918жж), Окраина
(1890-1898 жж), журналдар: Среднеазиатский вестник (1896-1907жж),
Средняя Азия (1895-1896 жж). Көптеген қалаларда әсіресе Ташкентте жеке
меншік типографиялар мен газеттер жарық көре бастады. Алғашқы жеке меншік
типографиясы Ташкентте 1877 жылы, Самаркандта 1880 жылы, Қоқанда 1887 жылы,
Наманган уездінде 1882 жылдары пайда болды.
Бұл типография мен литография орталықтарынан жеке меншік газеттер мен
орыс буржуазиясының газеттері басылды.Осыған байланысты Түркістан өлкесінде
цензуралық мекеме комитеттері мен телеграфа агентігі де пайда болды.1882
жылы баспасөздегі мақала өкіметке зиян келтіретін болса шығартпау туралы
заң шығарып, Министрліктер бұл редакцияны және редакторын жауып бұдан былай
газет немесе журнал шығару құқығынан айырды.
1916 жылы Ташкентке Көлбай Төгісов келіп, 26 қарашадан бастап
Туркестанский курьер баспаханасынан Мәриям Төгісовамен бірлесіп Алаш
газетін аптасына бір рет шығара бастады.Патша үкімет Алаш газетінің
шығуына бірден көңіл аударып,оның қандай мақсат ұстанғанын анықтауды
Түркістан өлкелік қорғау бөлімінің бастығына жүктеген.Газетке жан-жақты
талдау жасалынып,оның мақсаты туралы Түркістан генерал-губернаторлығына
арнайы хат түскен. Хатта сол жылдың 16 шілдесінде Сырдария облысының әскери
губернаторының Мәриям Төгісоваға Түркістан өлкесінде қазақ тілінде бірінші
бейресми Алаш газетін шығаруға №21329 куәлік берілгендігі айтылады. [9]
Тоғысовтың айтуынша Түркістан қазақтарын білімге шақырған, қазақ халқының
ұлттық мәдени дамуын көздеген газет жарыққа келді. Газетте қазақ халқы үшін
өткір әрі ауыр проблеманың бірі отырықшылдыққа көшіру, одан кейін халық
ағарту ісі, әскери жағдай, жер мәселесі, Думадағы өкілдік, сот мәселесі,
әйел теңдігі, экономикалық жағдайлар ерекше көрсетілген. Газеттің шығуына
қазақ қыз-келіншектері де атсалысқан. Мұны олардың мақалаларынан,.
Келіңдер, апалар, кішкене сіңлілер, Алашқа сөз жазып, мұңдарымызды
сөйлесейік, бізде адам екенімізді білдірейік - деп қазақ қыздарын газетке
ат салысып, араласып тұруға шақырғандығы дәлелдейді. Түркістан өлкесінің
барлық оқыған саналы қазақ азаматтары газетке мақала ғана жазып қоймай
сонымен қатар, газетті кеңінен таратуға, мәдени ағарту ісін және барлық
қазақтардың бірігу қажетігін де насихаттаған. Алаш 1917 жылдың екінші
жартысынан бастап тоқтатылды.
1917 жылы Ташкентте Бірлік туы газеті жарық көрді [10]. Осы жылдың
тамыз айында исламның және Түркістан жадидизмнің ықпалындағы Сырдария
қазақтары мен Ташкентте аймақтық конференция өткізіп, ұлттық автономия
жобасын жасады. Конференция делегаттары апталық Бірілк туы газетін
шығаруға шешім қабылдады. Бұл газет сол кездегі өзге қазақ газеттеріне
қарағанда ислам дінін көбірек уағыздады.Айта кететін жай, газет Құрама
газеті деп аталады. Себебі, ол өлкенің көпшілік халқына түсінікті өзбек
жіне қазақ тілінде ортақ тілде жазылды. Қарастырып отырған кезеңде
Түркістан қазақтары Орта Азия мен Қазақстан халықтарының рухани дамуына
жетекші роль атқарады.
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін жаңа өмірді дәріптейтін газет-
журналдар шығарыла бастады. Соларға тоқтала кетсек: 1920 жылы сәуір айында
Ташкентте Қырғыз-қазақша жетісіне екі рет шығатын, сыпайы тілдегі саяси
һәм шаруашылық Жаңа Өріс газеті жарыққа келді.
Ол Ресейлік еншілестер табының кеңесімен Түркістандық кіндік Атқару
Кеңесі һәм Түркістан соғыс майдандарының саяси бөлімі атынан шығады деп
жарияланды. Жаңа Өріс алғаш тегін таратылды. Оның шет елдерде, Кеңестер
ішінде, аймақ хабарлары деген бөлімдері болды. Яғни ол өз оқушыларын ішкі,
сыртқы жаңалықтармен таныстырып отырды.1920 жылғы 27 шілдеге дейін Жаңа
Өрістің 14 нөмері жарық көрді. Ал 1920 жылдың желтоқсанынан бастап Жаңа
Өріс негізінде Түркістан орталық партия комитетінің тілі Ақ жол газеті
шығарылды.
Түркістан Компартиясының Орталық Комитетінің Атқару бюросының № 20-шы
1920 жылғы 19 қазандағы хаттамасының көшірмесі [11].
Слушали: О киргизской газете. Постановили:
1. газету издавать под названием Ак-жол (Светлый путь) как орган ЦК КПТ и
ТуркЦИКа.
2. газете выходить не менее 2-х раз в неделю в размере пол печатного листа.
3. тираж 18 000 экз.
4. ответственным редактором назначить тов. Султанбека Ходжанова,
ответственным секретарем Мир-Якуб Дулатова.
5. Штат: Редактор, секретарь, Заведующий редакцией, делопроизво-дитель,
Архивариус, конторщик, бухгалтер, казначей, экспедитор, рассыль-ный,
кучер, сторож, уборщица.
6. Все служащие редакции должны пользоваться пайком и обмундированием
наравне с работниками ударно-производительных предприятий.
7. По представлении сметы открыть кредит при народном банке.
8. На средства редакции определить открытые курсы для подготовки наборщиков
10 из киргиз.
Отв. Секретарь ЦК Компартии Туркестана. Подпись Н. Тюрякулов
Алғашқы редакторы болып С.Қожанов сайланды. Мұнда негізгі қаралған
мәселере ішкі және сыртқы хабарлар мен сауатсыздық, оқу-білім, әдебиет,
мәдениет, әйел мәселесі, бұйрық-жарлықтар, партия талаптары, шаруашылық
жағдайынан мәліметтер берді. Мәселен мынандай; Қазақстанда (Әдебиет оқу
кітаптарын шығару туралы). Ақ жол (Ташкент), 1921, 17 февраль Келден.
Қазақ –қырғыз білім комиссиясы- Ақ жол 1921ж №122,123 декабрь; 1922ж
№126,128,129 январь Оспанов.С. Әубәкір Ахметжан ұлы Диваевтың 40-жылдық
юбилейі. Ақ жол (Ташкент), 1923, №288, 29март. Ташкентде Талап
төңірегінде.(Ы.Алтынсарин һәм Абай туралы). Ақ жол Ташкент1923, №288.29-
март. Саади.А, (Абдурахман).Абай Ақ жол 1923ж №355, 356, 359, 363, 369,
372. Сәрсенби Ж.(Жакен). Театр керек. .Ақ жол Ташкент 1923, №377,378.
Білім комиссиясының бір мүшесі қисынсыз жала. (Сәкен жолдасқа жауап). Ақ
жол (Ташкент). 1924 №417, 22март. Темірбай. Қазақ әдебиеті тарихынан
әңгіме. Ақ жол Ташкент 1924 №412, 5 март. Тоқпақ (С.Ходжанов). жақындық
па, жалақорлық па? (Еңбек қазақтың №128, 19 февральда шыққан Қазақ
әдебиетінің қысқаша тарихы деген мақалға сын). Ақ жол (Ташкент). 1924.
421. б.3-4. деген мақалалар Ақ жол газеті бетінен жарық көрген. Түркістан
өлкесінде шығып отырған мерзімдік басылымдарға мынандай анкеталар да
толтырып отырған. [12]
Мерзімдік басылымдар анкетасы: Ақ-жол газеті- қазақ тілінде.
Адресі: Ташкент қаласы. К.Маркс көшесі 41.
1920 жылдың 7 желтоқсанан бастап, үзілістер 8 тамыз 1923 жылдан 28-не
дейін себебі: қаржының жетіспеуінен.
Бағадарламасы-париялық-саяси,эконом икалық және ғылыми әдебиеттер.
Мерзімділік уақыты - аптасына 3 рет Тираж - 1800 дана
Қызметкерелері:
1.Тохтыбаев Иса Тоқтыбаевич-жауапты редактор
2.Алиев Хасан Шаяхметович
3.Байтасов Абдулла Баитасович
4.Ходжиков Кангиркожа Ходжикович
5.Илаев Хади Илаевич
6.Алпаров Гибат
Жетісу мен Сырдария облыстары Қазақ АССР-іне қосылады, осыдан кейін Ақ
жол газеті 1925-1927 жылдары Қазақстанның Сырдария облыстық партия, кеңес
мекемлерінің органы болып Шымкентте шығып тұрды.
Ақ жол газетінің 1921 жылғы 22 ақпанындағы нөмірінде "Шолпан" журналы
деген хабар шықты. Октябрьден бастап Ташкентте қырғыз-қазақ тілінде Шолпан
атты жаңадан айлық журнал шыға бастады. Журналда саясат, әдебиет, білім һәм
шаруашылық жайынан сөздер жазылып тұратын көрінеді. Бас шығарушылар:
Рысқұлов, Қожанов, Төреқұлов, Тоқтыбаев, Досмұхаммедов, Ә.Диваев, Жандосов,
Бөриев һәм басқалар. [13]. "Шолпан" журналы Түркістан Орталық партия
комитетінің органы болып Ташкентте шығарылды, қазақ тілінде айын бір рет
шығатын саясат, шаруашылқ, білім, әдебиет журналы деп аталды.Ол 1922 жылдың
қазанынан 1923 жылдың мамыр айына дейін шығарылып тұрды. Журнал 58 беттік
болып, 25 беті қазақ-қырғыз, 24 беті өзбек, 8 беті түркімен тілінде болмақ.
1923 жылы қаңтарда Ташкентте "Сана" журналы шығарылды. Ол Түркістан
Мемлекет Білім Кеңесінің білім-әдебиет журналы деп аталды.1 қазан 1923
жылдан - 1 қазан 1924 жылға дейінгі қазақ тілінде шыққан Сана журналының
тиражы 2000 дана. 8 басап табақ. Жылына 4 нөмері немесе 32 баспа табақ
[14]. деп мәлімдейді. "Сана" журналында медереселер жай- күйін, өнер-
білім,өкіметтің ғылым мен білім туралы бұйырық-жарлықтарын, нұсқауларын
жариялап, сын бөлімінде қазақ-қырғыз тіліндегі және қазақ –қырғыз туралы
шыққан кітапттарды таныстырып отырды; Мәселен; Арқа. (Әуезұлы Мұхтар) Жаңа
кітаптарға сын. Журнал Сана (Ташкент)1924 №2-3,112-117 бет Қорғансыздар
(М.Әуезұлының бәбіше-тоқалының тексеру). Журнал Сана,1924.№2-37 Сол
жылдардағы кітап баспасына келетін болсақ мынандай мәліметтер көреміз [15].
1922жылғы Түркістанның мемлекеттік баспасының есебінен: Бір жылдың ішінде,
1922ж Ташкенттегі Түркістанның мемлекеттік баспасында 622 кітап пен
брошюралар шығарылды. Оның 36,3% өзбек тілінде, 33,7% қазақ тілінде
басылыды. М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедовтің ерекше ынтызарлығы, көп күш
жұмсауының арқасында шыққан "Сана" атты ғылыми-көпшілік, әдеби-көркем,
тарихи-этнографиялық, қоғамдық-саяси, яғни ."аңсаған елге алақтаған
мұғалімдерге, жас өспірім шәкірттерге " көмек бола алатын журналға автор
ретінде өзіндік үлес қосады. 1923 жылы журналдың алғашқы нөмері жарық
көріп: "Сананың" бағдарламасы жарияланады. Онда: Математика (арфиметика
алгебра, геометрия, тригонометрия); 2) астрономия; 3) жаратылыстану тарихы
(зоология, ботаника, геология, минерология, топырақ тану); 4) гигиена және
медицина; 5) ветеринария; 6) мәдениет тарихы, этнография, археология; 7)
қырғыздардың (қазақтардың) және түркі-монғолдардың тарихы; 8) география 9)
отан тану (Қазақстан, Түркістан); 10) статистика; 11) халық әдебиеті; 12)
көркем әдебиет; 13) ғылыми әдебиеттер, оқулықтар, терминология; 14) театр,
музыка, ән-күй; 15) қырғыз (қазақ) ойын-сауықтары; 16) мектеп ісі (тарихы
бағдарламасы, жоспар жасау,статистика т.б; 17) педагогика; 18) баспа ісі,
Типо-литография (терушілер, корректорлар); 19) рефераттар және рецензиялар;
20) хроника (мектеп өмірнің маңызды хабарлары, Халық ағарту коиссариатының,
Ғылыми Кеңестің, Қырғыз Білім Комиссиясының, Қазақ Халық Ағарту
институтының қызметі туралы жаңалықтары; 21)қырғыз тілінде және қырғыздарға
(қазақтарға) қатысты басқа тілде шыққан кітаптардың тізімі және т.б
көптеген мәселелерді қамтыды. [16] Бұл газет –журналдарды республикаға
таралуы бірге жастарды бұл материалдармен таныстыру мәселесіде қаралып
отырған,оған мына сұраныс куә, ғылыми Кеңестің №1123 24 мамыр күні
отырысында Мемлекетік баспадан Сана журналының 50 данасын босатуыңызды
сұранамын, Инпрос тыңдаушылары жазғы каникулға кетуіне байланысты солар
арқылы республика тұрғындарына таратылуы қажет. Директор Іс жүргізуші:
А.Горская. 1924 жылы шығуын тоқтатқан. Осы тұстағы қазақ жастарының
баспасөз тарихына келетін болсақ, жалпы баспасөздің тарихы Түркістан
жерінен басталды. Солардың бірі Ташкентте шыққан жастар журналы "Кедей
айнасы." [17]. Бұл Ленин атындағы Орта Азия Комунистік Университетінің
қазақ студенттерінің жылдық журналы еді. Кедей айнасында жастарарасындағы
саяси жұмыстар Орта Азия университетінің тіршілік тынысы,оқытушылар мен
студент өмірі көп сөз болатын, сонымен қатар әдебиет бөлімінде әңгімелер,
жаңа жиналған мақал-мәтелдер берілетін. 1929 жылы қаржы тапшылығына
байланысты журнал жабылған болатын. Журналдың бары-жоғы бес нөмері ғана
шыққан.
№428 14 қазанда 1923ж Түркістанда регистрацияға алынған мерзімдік
басылымдар мен баспалар: [18]
Аты баспа Жауапты редактор
1.Ақ- жол газеті Ц.К.К.П.Т Ходжанов
айына 3 рет
2.Шолпан журналы Потд печати ЦККПТ Тохтыбаев
айына 1 рет
3.Жас қайрат газеті ЦККСМТ Алянгаров
айына 3 рет
4.Сана журнал Гос.уч.совет. Досмухамедов
айсайын журнал
ХХ ғасырдың бас кезінде демократиялық бағыт ұстанған қазақ тіліндегі
газет-журналдар яғни осы Түркістан өлкесінде де шыға бастады. Мұнда ел
болашағына алаңдаған көптеген мақалалар шығып, қазақ тарихына байланысты
және қазақ тілінде шығып отырған басылымдарға тоқталуға тырыстық. Бұл
басылымдар әлі де болса толық зерттеуді қажет ететін қазақ тарихының бір
тұсы екені анық.
1.2.Өлкеде алғашқы кітап басу ісі
Түркістанда Ресей құрамына кіргенге дейін, кейбір шығыс
литографияларын санамағанда бірде-бір типография болған жоқ. Кітап басу ісі
Шығыста, Батыс Еуропа елдеріне қарағанда анағұрлым кеш басталды. Шығыста
баспа стоногы тек қана ХYIII-ХIХ ғасырларда пайда болды.
Ресейде мұсылман тіліндегі кітап бастыру В.Пятницкийдің мәлімдеуі
бойынша ХYIII ғасырдың 70-жылдары басталды. 1723 жылы Астраханда алғашқы
араб шрифтімен орыс типографиясы негізі қаланды. Кейінірек мұндай баспалар
Петербург, Москва, Қазан, Кавказ және Қырым жерлерінде болды. Түркістанда
кітап басып шығару ісі тек ХIХ ғасырдың 60-жылдарында басталды. Кітап басу
ісінің бұлай кешігіп шығуын көбіне Түркістан өлкесінің экономикалық және
техниканың дамуының артта қалуынан түсіндіреді.
Түркістанда 1880 жылы баспахана өнеркәсібі саны бесеуге жетті, олардың
4-еуі типография және 1-еуі литография. [19] Орта Азияда алғашқы литография
1874жылы Хиуада, кейін 70-жылдардың соңына таман Бұхара, Самарқант, Андижан
т.б Түркістан қалаларында пайда болды [20]. Литографиялық баспаның кең
тарауы ең алдымен кететін шығының аз болумен қатар, литографиялық
техниканың қиын еместігі еді. Мұнда тәжірибелі- кәсіпқой жазбашылар мен
баспа ісінің өкілдері жұмыс істеді. Түркістандағы жергілікті халықтың
арасынан ең алғашқы литографтардың бірі Атажан Абдалов (1856-1927 жж) еді.
Ол бастауыш білімін орыс мектебінен алып,орыс тілін жетік меңгерген
болатын, жас кезінен бастап орыс мәдениетіне, ғылымы мен техникасының даму
жетістіктеріне сүйсінді. Сондықтан болар ол орыстар арқылы баспа, яғни
кітап басу ісі туралы алғашқы мәліметтер алып, кейін солардың күшімен 1874
ж Хиуада өз баспасын ұйымдастырып, бұл 1910жылға дейін өмір сүрді.
А.Абдалов литографиясынан классикалық өзбек және шығыс әдебиеті
классиктерінің еңбектерімен қатар, тарихи шығармаларда басылды. Кейінгі
кездегі деректер боцынша хивалық 40 жуық литографияның жұмыс жасағаны
белгілі. Келесі бір жекеменшік өзбек басапасының иесі Исанбай Хусейнбаев
болды.Ол 1883 жылы Ташкентте Ресейден әкелген құрал-жабдықтармен өз
литографиясын ашты. Кітапқа деген қызығушылығы мол Исанбай орыс және өзбек
тілдерінде кітап басып шығарды.
Литографиялық баспалардан небір керемет дүниелер мәселен: Әлишер
Навоиның Хамса баспасынан (Бес поэмасы) 1880 жылы, 1893 жылы Ташкентте
Диван (өлеңдер жинағы) басылып шығарылса, ХIХ ғасырдың 80-жылдары Мунис
Хорезм ақынның Девони Мунис және Девони Раджи атты өлеңдер жинағы мен
1892жылы атақты философ, ақын Мирза Абдукадыр Бедилдің Ташкентте Таңдамалы
шығармалары, 1893 жылы литографиялық жолмен Машраб ақынынң өлеңдері жарық
көрді. [21]
Литографиялық жолмен әсіресе діни мазмұндағы кітаптар шығарылды.
Мұнымен қатар 80-жылдары медреседе білім алу үшін мұсылман балаларын
оқытуға арналған кітаптар мен басқада әдеби шығармалар, әсіресе Хафтияк
(құран үзінділері), Шоркитаб (мұсылман әдет-ғұрыптары), Суфи-Аллаяр (діни-
мистикалық өлеңдер жинағы), т.б. көп сұранысқа ие болды. Бұл кітаптардың
барлығы отарлаушыларға өлкеде өз монархиялық билігін орнатуда көмегін
тигізді. Мұны: Энгельс - догматы церкви были одновременно и политическими
аксиомами, а библейские тексты имели во всяком суде силу закона - деп
көрсетсе, атақты шығыстанушы ғалым В.В.Бартольд былай дейді: [22] -
Мусульмане без колебания заимствовали у европейцев огнестерльное оружие, но
для заимствования другого изобретения неверных - книгопечатания -
потребовалось постановление богословных авторитетов, так как пользование
печатными книгами вносило полный переворот в школьную жизнь, тесно
связанную с религией.
1888 жылдың соңында Ташкентте С.А.Порцевтың типографиясы құрылды. [23]
Алқашқы баспа бетінен шыққан кітаптар орыс ғалымдарының Түркістан
өлкесінінің табиғат жағдайы мен байлықтарын, экономикасы мен өндіріс
қуатын, жергілікті халықтың әдет-ғұрыпын зерттеген еңбектері болды.
Солардың бірі 1868 жылы ташкенттік әскери типографиядан алғаш шыққан орыс
ғалымы Н.А.Северцев еңбегі. Орыс тіліндегі еңбектермен қатар ХIХ ғасырдың
70жылдарында жергілікті халықтың өз тіліндегі еңбектер: Шахмардан
Ибрагимовтың - Календарь (1872ж) 500 данамен басылып [24] бүгінгі таңда
бұл еңбектің нұсқасы Ә.Навои мемлекеттік кітапханасының сирек кездестін
бөлімінде сақтаулы. Бұл еңбек Туркестанских ведомостей мәліметтеріне
қарағанда оқушылар арасында үлкен сұранысқа ие болған. Ш. Ибрагимовтың.
Календарь еңбегінде –жәрмеңкелер туралы анықтама мен көптеген
мағұлматтар, Түркістан мен ресейлік қалалардың маршруттары мен
арақашықтығы, Мембанк бөлімдерінің мәліметтері мен орналасуын, почта жөн-
жобасы, орыс тілінде араб қаріпімен сандардардың өзбекше аудармасы
берілген.
Шығыс литографиялық басылым еуропалық басылымдарға қарағанда өзінің
орындалуымен ерекшеленеді. Окраина газеті осы бір ерекшелікке тоқатала
кетіп, Ташкентте литографиялық жолмен басылған кітаптар өте ұқыптылықпен
орындалғанын және шетел басылымдарына қарағанда әлдеқайда арзан
түсетіндігін хабарлайды. [25] Бірақта литографиялық басылымдар қоғамның
даму талаптары мен күнделікті саяси жағдайларға, ағарту саласы мен
мәдениеттің дамуына лайықты жауап бере алмайтындықтан, мерзімдік баспасөз
басылымының қажеттігі туды. ХIХ ғасырдың соңына қарай Орталық Азия
қалаларында көптеп жеке меншік типографиялар ашыла бастады. Бұл
типографияларда жеке меншік газеттер мен орыс буржуазиясының газеттері
шығып тұрды.
II-ТАРАУ. ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ БАСПАСӨЗ ДАМУЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ.
2.1.Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар.
Қазақ баспасөзінің көшбасшысы Түркістан уәлаятының газетінің
дүниеге келуі халқымыздың рухани және саяси-қоғамдық өміріне тың өзгерістер
әкелді. Ол алғашқы ұлт зиялыларының публицистика саласын игере бастауына
бағыт-бағдар беріп, ХIХ ғасырдың соңына қарай қазақ баспасөзінің толық
қалыптасуына негіз болды.Алайда, басылымның жарыққа шығуының саяси астары
да жоқ емес. Газеттің басылуы патшалық Ресейдің қазақ жерін түгел иеленіп,
ендігі уақытта отарлау бұғауын Кіндік Азиядағы Түркімен, Хиуа, Қоқан
хандықтарына, Қытай еліне бағынышты Шығыс Түркістанға салған, тіпті, ауған-
ағылшын соғысына да араласып, ол жерден де өз үлесін дәметкен саяси ахуалға
1868 жылы қазақ елін толық билгеп келген Орынбор, Батыс Сібір генерал-
губернаторлығына Сырдария, Жетісу облыстарын қамтыған Түркістан уаляаты
қосылды. Түркістан генерал-губернаторының қолына әскери, азаматтық билікпен
қоса Қытай, Иран сияқты елдермен дипломатиялық келіссөз жүргізуге құқық
берілді. Түркістан уалаятының газеті-қазақтар жарты патша, атап кеткен
сол Түркістан генерал-губернаторының (фон Кауфман) ресми газеті. [26]
Сондықтан, 1870 жылдан бастап Туркестанские ведомостидың қосымшасы
ретінде 13 жыл бойы шыққан газеттің алғашқы жылдарындағы сандарында көбінше
жарлық, үкім, қаулы, бұйрық, сот шешімдері сияқты құжаттар жиі жарияланған.
Идеология құралы болғандықтан, газетте алыс, жақын шет елдердегі
шапқыншылықтар, отаршылдық соғыстар туралы хабарлармен қосажер, мал, егін
шаруашылығы, өнеркәсіп, сауда мәселелері мен оқу, білім салаларына да
тоқталды. Сонымен бұл газет жалпы Орта Азия халықтарының тұңғыш баспасөзі
болып табылады. Газет қазақ және өзбек тілдерінде шығып отырды. [27] Ішкі
істер министрлігі газеттің шығуына рұқсат беріп, оның бағдарламасын тек
қана патша үкіметінің бұйрық-жарлықтары, салтанатты жиналыстары төңірегіне
ғана лайықтап, көбінесе ресми хабарларды басуға ұйғарған еді. Ресми
хабарлардың ішінде жергілікті халықтарға қатысты Түркістан генерал-
губернаторы мен әскери губернаторлардың бұйрықтары, сот орындарының
үкімдері, Түркістан өлкесіне тиеселі жалпы үкімет бұйрықтары жиі
жарияланды. Ғылым, білімнен қосқаны-орыс патшаларының өмірнен қысқаша
әңгіме, жергілікті қызықтыратын орыс халқының өмірінде және басқа да
мемлекеттердің өмірінде кездесетін қызықты оқиғалар,өнеркәсіп мен ауыл
шаруашылығна байланысты жергілікті хабарлар, әр түрлі мәліметтер Бірақ
газеттің бас редакторы Н.П.Остроумов ғылыми-зерттеу ісімен шұғылданған кісі
болғандықтан, бұл бағдарды кеңейтіп, газеттің ресми емес бөлімінде
жергіілікті халықтардың тарихына, әдебиетіне, мәдениетіне жанасты
материалдарды көп бастырған. Түркістан уалаятының газетінде басылған
тарихи, саяси, мәдени мәселелердің деректемелік құндылығы өз мәнін әлі де
жойған жоқ.
1923 жылы „Ак жол" газеті туралы Б.Майлин; „Осы декабрь жүлдызынын 7
күні Ташкентте шығатын Түркістан үкіметінің тілі "Ақ жол" жарыққа шығуына
үш жыл толды, Сол күннің қүрметіне „Ақ жол" Қазақстанда көп тараған газет
екенін айта келіп; Ол Түркістан үкіметінің қолдаған шараларын қазақ халқына
жеткізіп тұрды", - деп атап көрсетті [28]
Шындығында 1920 жылдың 18 сәуірінен шілденің 27-не дейін Ташкент
қаласыңда қазақ тілінде “Жаңа өріс” газеті шығып тұрған болатын. Ал “Ақ
жол” болса сол басылымның заңды жалғасы еді. Алдымен “Жаңа өріс” газеті
жөнінде бір-екі ауыз мәлімет бере кетелік. „Ол Кырғыз-қазақша жетісне екі
рет шығатын сыпайы тілдегі саяси әрі шаруашылық газет” деп аталады, [29]
Басылым материалдары халықты негізінен еңбекке, игі тіршілікке шақырады.
Ал, сол жылдың 7 желтоқсанынан бастап оның орнына „Ақ жол газеті Қырғыз
газеті" деген атпен шыға бастады. Орташа таралу тиражы І800. Алғашқы
редакторы С.Қожанов, Басылымның Ішкі хабарлар, сыртқы хабарлар,
сауатсыздықты жоғалту жайынан, әйел теңдігі, ресми бөлім, бұйрық-жарлықтар,
жастар арасыңда, жарнама партия тіршілігі, партия талаптары, шаруашылық
жайынан деген бөлімдерді болды. Ақжол қазақ, қырғыз халықтарының жер-суы
қайтарылатынын дәйекті жазып отырды. Еңбекшілерді жерге орналастыру,оны
отырықшылыққа айналдыру мәселесі Ақжолда Әулеиатадағы Қазақ, қырғыз
сьезінің есебін беруден басталып жазылады. 1921 жылдың көктемінде
Түркістанда басталған жер-су реформасы 1922 жылдың жазында Жетісу мен
Сырдария облыстарында жер-су реформасы аяқталды. Бұл реформа бойынша
Әулиеатада - 80мың, Шымкентте - 16 Ташкентте - 6мың танап жер кедейлерге
қайтарылғандығы айтылады. [30] „Ақ жолдың 1921жылы 29-нөмірінде Кедейлер
теңсіздігі деген макала жарияланды. Онда Орта Азия халықтарынын патшалы
Ресей дәуіріндегі саркыншақтарға қарсы күресі туралы айтылады. Автор
байлардың кедейлерге жасаған зорлық-зомбылықтары, олардың жиі-жиі
кедейлердің малын тартып алуы, кедейлердің көтеріліске шығып, жаңа өмір
орнатуына алып келді деп туйіндеуіне негіз береді. Сондай-ақ газеттің осы
нөмірінде, Түркістанда өткізілетін кедейлер конференциясына Рахимов,
Барашов, Сафаров, Арызбаев, Оразов, Каримов сияқты барлығы 25 елдің
тіркелгенін, мұнда „Мұсылмаи интернатының" ашылып, қазір барлығы 11З ұл мен
13 қыз бала оқып жатқаңдығы және 14 наурыздан Ташкентте "Мұсылман партия
школасы" іске кіріскенін қысқаша хабарлайды. „Ақ жол газетінде әйел
теңдігі мәселесі де кең түрде камтылған. Осыған орай Жұмабек Қыстаубаев
деген автордың „Қалың малұрлығы”- деп аталатын мақаласындағы „Шымкент уезі
Қошқар ата болысындағы Бөртебайүлы 17 жасар қызды 15 кара малға сатып
алған” Қыздың әкесі Таңқы 15 қараны алып, қызын әйел үстіне берген" дейтін
жолдарға нақты жауап ретінде газеттің 1924 жылғы 13нөмірінде „Қазақ-қырғыз
арасында қызды мал орнына сатуға тиым салынғалы бері бұл әдет жойылып та
келді. Сонда да бұл туралы шығарылған заң-закон қағаз жүзінде ғана қалып,
іс жүзінде шыға алмай, қала ішінде онша-мұнша орындап, даладағы қара халық
арасыңда әлі жойылмай тұр. Осы жылы Жизақ уезі Атақорған болысында Оспантөс
Бекұлы деген кедейлерге жол болып, жаман әдет жойылар ма екен деген оймен
өз қызын малсыз Оңғарбек Қаратайұлына беріп отыр. Бұған қарағанда қазақ-
қырғыз ішінде қалың мал жойылар деген үмітіміз де бар, — деп редакциялық
мақала жариялады. [31]
"Ақ жол" газетінің тағы да бір ерекше көңіл бөліп, жан-жақты проблема
көтерген мәселелсрі шаруалар жағдайы. Мысалы, газеттің 1921 жьшы 52-
нөмірінде „Жерсіз һәм аз жерлі дихандар ұйымынын жобасы” жариялаңды. Онда,
ұйым мүшелерінің ақша жөніндегі міндеттері, істері көрсетілді, яғни әр айға
кіріс салығы 50 сом айлык, салығы да 50 сом. Одан әрі ұйымның құрылыс реті
көрсетіледі де, дихандар ұйымының әр ауылда ашылу керектігін айтады. Сондай-
ақ газетте „Шарушылық жайынан" деген айдармен „Түркістандағы жер байлығы”
атты мақала да жарияланыпты, Онда, „Мухин деген бір профессор Ташкенттен
Ленинградқа қайтып барып, баяңдама қылған. Баяндамада Түркістан уезіндегі
Қаратау таусылмастай көп тас көмір таптым деген, Тас көмір жатқан жердің
ұзындагы 200 шақырымдай дейді” [32]- деп оны тез арада кәдеге асыру жайын
сөз етеді.
“Ақ жолда" жиі жазылып, халықтан тиісті бағасын алған тақырыптардың
бірі әдебиет, мәдениет және білім мәселесі. Мысалы, басылым өзінің “Сауық
кеші" ("Ак жол” газеті, N71, 1921 жыл) деген мақаласында; „1921 жылғы 20
майда Түркістан қаласындағы жастар ұйымы атынан сауық кеш жасалды. Бұл
тамашада "Болыс" атты 3 перделі драма қойылды" - десе, газеттің 1924 жылғы
402-і нөміріңде „Жаңа шыққан жеті азамат қырғыз-қазақ мәдениетін көркейтуге
мұрындық болыңдар" атты мақаласын авторы Үсенұлы; Қай жұрттың болса да
жұртшылық санына қосылып, мәдениет сатысына қосылып аяқ басу сол жұрттын
әдебиетінің өркендеуімен табылмақ -деп жазды. Ал редакция ұжымы болса
Темірбай деген автордың „Тұңғыш жетеу" мақаласы арқылы Үсенұлының осы ойын
әрі дамытып, былай деп нақтылай түседі: Ташкентегі қазақ-қырғыз институтын
тауысып, жеті азамат бүгін майданға шығайын деп тұр, Институт өзініқ қысқа,
тайғақ өмірінде тәрбиелеп, өсіріп тұңғыш жеті балапан ұшырып отыр. Қазақ-
қырғыздың тіршілігінің шарттарына қарағада, бұл жеті күш, әрйне аз, жетпіс
те аз, жеті жүз болу керек еді, бірақ барымыз осы.
Қазақ еліңің даласы осы күңде мәдени басшыға мұқтаж, мәдени басшы деп
кімді айтамыз? Қай жұртта, қай заманда болса да оқусыз мәдеинет жоқ.
Алдымен оқу керек. Судья, дәрігер, инженер, т.б. мәдениет басшысы емес.
Қазақ-қырғыз надаңдығана, қараңғылығына қарағанда бұл арада мәдениет
басшы муғалім. Сондықтан қазақ-қырғыздың мәдениет тарихында дәрігер,
инженер т.б. оқытушы мүғалімдер айрықша орын алдьы. Институның тұтқан
бағыты қазақ-қырғыз оқытушы муғалімдер шығармақ.
Институт бұл бағытынан айнымаған болса, мынау жеті азамат инсгитуттың
бағытынан жаза баспауы үлкен мәдениет. Халықтың білім алуы, көркеюі
сіздерге қарап тұр. Институтта оқитын тұңғыш жетеуі Оспанқұл Әлиұлы,
Базарқұл Даниярұлы, Әлжан Бұқарбайұлы, Жұмабек Нұрбекұлы, Сәдуақас
Баймақанұлы, Насыр Қожақұлы, Шынәлі Мұсақұлы деп бүкіл иісі қазақ халқына
жар салады, ой салады. [33]
1924 жылдын соңында Түркістан Совет республикасы таратылып қайта
құрылды. Осыған байланысты бұрын оның қарамағында болып келген Жетісу меп
Сырдария облыстары Қазақ АССР-іне қосылды. Осыдан кейін „Ақ жол" газеті
1925-1927 жылдары Қазақстаннын Сырдария облыстық партия, кеңес
мекемелерінің органы болып Шымкентте шығып тұрды.
„Шолпан" журналы Түркістан Орталық партия комитетінің органы болып
Ташкентте шығарылды. Қазақ тілінде айына бір рет шығатын саясат,
шаруашылық, білім, әдебиет журналы" деп аталды. Ол 1922 жылдың қазанынан
1923 жылдың мамыр айына дейін шығарылып тұрды. Журналдың өнер-білім,
шаруашылық бөлімдерінде көптеген танымды материалдар жарияланды. Мәселен,
Қазақ тілндегі сингармонизм заңы", „Орхон жазуы туралы бірнеше сөз” „Жер
сілкіну", „Ғылым не береді?" т.б. мақалалардыц ғылымдық, тәрбиелік, үгіт-
насихаттық мәні зор болды, Журналы жұмысына О.Жаңдосов, Ә.Диваев қатысты.
[34] Ал, енді „Шолпанның" бетінде сол кезеңнің көкейкесті мәселелерне
арналған қандай басты материалдар жарияланды деген сауалға келетін болсақ
онда ең алдымен „Абыр-сабыр заманда сақтану керек" атты мақалаға
тоқталамыз. Себебі, бұл еңбекті көптеген зерттеушілер соңғы кезге дейін
ұлтшылдык, сарында ескіні көксеумен жазылған дүние деп бағалап келді.
Керісінше, біздің ойымызша оның ешбір шектен тыс асып бара жатқан
ұлтшылдығы жоқ сияқты. Оған мақала тексін оқу арқылы көз жеткізуге болады:
„Төнкерістен бұрын қырғыз-қазақ кедейлері ылғи өгейлік көріп келді. Басынан
тоқпақ кетпеді. Жақсылықтың сәулесі тимеді. Көргені зорлық-зомбылық,
жауыздық еді.
Түркістанда патшалық өкімет басқарып келген жергілікті жұрттың
қамқорлықтарыменен, патша өкіметіне арқа сүйеп, аштан келген келімсектердің
қулық-сұмдығына шыдағандары қырғыз-қазак, болып еді. Өзін санға алмай
қырғыз-қазақты билеп, жер-суы үшін ақы алды.
Бұдан басқа мақсаттары да жоқ емес еді. Сондықтан революцияның
алғашқы күндері қырғыз-қазақ жұрты төңкерістің ниеттеріне сенімсіз кезбен
қарады. Төңкерістің әуелгі дәуірінде төңкеріс жемісін жалғыз орыстар
пайдаланады деген пікірден кейін төңкеріс ісіне тіпті араласпады".
Сондай-ақ журнал халық арасында өкіметтің түрлі саяси-экономикалык,
мәселелерін түсіндіруден де бас тартқан емес. Мәселен, салык, жайы,
редакция ұжымы халыққа оны былай деп түсіндіреді: -„әрбір өкімет өзінің
істейтін шығындарын көтеру үшін халқына әр түрлі салықтар салады. Өкімет
шығындары көп болған сайын соғүрлым халықка да салықтар көп түседі.
Салықты аз салатын өкімет халқына жақсы қарап һәм аз салык, халықтың
шаруашылығына жеңіл тиеді. Сондықтан екіге бөлінеді һәм түрлі жолмен өкімет
пайдасына халықтан жиналады. Кейбір салықтар ашык салық, деп аталып,
баскалары жасырын салық, делінеді. Ашық салық жер, су, аяқты мал, фабрика-
завод (салынып) Һәм солар сиякты мүліктердің иелеріне ашык, салынып
жиналады, жасырын салык халыққа білдірілмей, көрсетілмей, байқатпай салынып
жиналатын сияқты. Енді екітүрлі салықтың қалай жиналуын түсінуіміз үшін
мынадай мысалдар алайық. "Өкімет жүз уақ малы һәм 15-20 ірі қарасы бар орта
шаруаға иесі өкіметке бір жыл ішінде 8-10 сомнан басқа алатын ақша есебіне
басқа шығын төлемеймін деп жүрсе де тағы да әртүрлі жолменен өзі байқамай
бірнеше шығындарды төлейді".
Әрине, бұл жерде редакцияның жасырын салық туралы айтып, халықтың
арасында кері пікір туындатқанын жасырмай көрсетуіміз керек. Бірақ баспасөз
бетінде шындықты жазып, соңына дейін адал болғанға не жетсін.
„Шолпан" журналында мұнымен бірге өнер-білім мәселесі де үзбей
жарияланып тұрды Мысалы; белгілі шығыс зерттеушісі Ә.Диваев өзінің Қазак-
қырғыз білім комиссиясы жайынан қысқаша баяндама деген мақаласында: Мектеп
кітаптарын даярлауға комиссия өте назар салды. Бірнеше жиылыс жасады.Қазақ
азаматтарын оку кітаптарын жазуға шақырды. 1922 жылдың аяғында азаматтар
мынадай оқу кітаптарын жазып бермекші болып уәде борді:
С.Қожанов Арифметиканын бір бөлімін.
Қ.Жолманов. Арифметиканың екінші бөлімін.
А.Дәнебаев. Педагогиканы
Ф.Ғалимжанов. Абсолютті арифметиканы
Ғ.Досмұхаметов. Жануарлар жайынан
С.Оспанов.Қазақ-қырғыз тіліндегі сөздерді түзуді Бұл кітаптардан
жануарлардан басқа комиссияға кітап тапсырылған жоқ -деп дабыл кағып,
алаңдаушылық, білдірді.
Егер журнал бетінде жазылған әдебиет мәселесі туралы сөз козғасақ онда
„Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі" деген тарихи әдеби сынның қысқаша
мазмұнымен де таныс болғанымыз жөн сияқты: Қазақ әдебиетінің осы күнгі
халі мен бағытына оқырмандар түрлі пікір айтады. Орыс зсрттеулері әсіресе
қазак, ауыз әдебиетінің жалпы түркі әдебиетінің ішінен алар орны зор деп
бағалауда әрі осы жазулардың айтуына карағанда жазба ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2-4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
I-Тарау. Түркістан өлкесіндегі алғашқы басылымдар (1870-1925 ж.ж.)
1.1.Түркістан өлкесінен шыққан мерзімдік басылымдар ... ... ... ..5-14
1.2.Өлкеде алғашқы кітап басу ісі 15-18
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
II -Тарау. Түркістан өлкесіндегі ұлттық баспасөз дамуының
проблемалары.
2.1.Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар 19-29
... ... ... ... ... ... ...
2.2.Ұлттық басылымдардағы оқу-ағарту мәселесі 30-38
... ... ... ... ... ... ..
2.3.Қазақ зиялыларының басапасөздегі мақалаларының деректік 39-48
құндылығы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..
Қорытынды 49-50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиетер тізімі 51-53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар 54
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бір өзі бірнеше ғасырға татырлық ХХ ғасыр да
белгілі обьективті себептерге байланысты, тек соңғы жылдары ғана жалпы
адамзат тарихы контексінде, ұлттық мүдде тұрғысынан зерттеле бастағандығы
белгілі. Бұл ретте тарих ғылымы үшін ғасыр айнасы іспетті болған мерзімдік
басылымның деректік орны ерекше. Негізінен ғасыр басында дүниеге келіп,
ғасырмен бірге дамыған қазақ баспасөзінің деректік маңызын,олардың өзіндік
ерекшеліктерінін, олармен жұмыс істеу тәсілдерін білу үшін алдымен ұлттық
мерзімді басылымның тарихын зерттелу жағдайын білу қажет. Себебі,
біріншіден, тоталитарлық жүйе, коммунистік идеология қазақ халқының тағдыры
сияқты, баспасөз тағдырында да шешуші роль атқарды. Оның тарихының
зерттеуіне, өрескел бұрмалауына өз ықпалын тигізді. Екіншіден, қазақ
мерзімі басылымның өз дәрежесінде ұлт мүддесі тұрғысынан зерттелуі, оның
деректік маңызын ашуға, ондағы салынған ақпараттардың шынайлық дәрежесін
айқындауға, сол арқылы халық тарихын жазуға көмектеседі. Баспасөз
беттерінде жарық көрген көптеген материалдарды Қазірігі жағдайға сай
келмейтін жат идеяларды таратқан, ұлтшыл кертартпа көзқараста болған, деп
фактологиялық тұрғыдан жеткілікті талданбай, біржақты зерттеудің
салдарынанан барымызды жоқ деуге шейін жеткен кезеңде, ол газет-
журналдардың тігінділерін өртеп, құрытып, жойып жіберілген еді. Қиын-қыстау
заманда қыруар қиындықпен дүниеге келген екі көрсеткішпен қатар қазақтың
төңкерістен бұрынғы газет-журанлдарының тарихына, шығарушы редакторларына
арналған азды көпті ғылыми еңбектер де жарық көріпті. Олардың ішінде
Б.Кенжебаевтың, Х.Бекхожиннің, Ә.Жиреншиннің, Т.Кәкішевтің,
З.Тұрарбековтың, Б.Әбілқасымовтың, С.Зимановтың, К.Идрисовтың,
З.Бисенгалиевтің зерттеулерін ерекше атаған жөн.
Мәселенің зерттелу деңгейі. Баспасөз тарихы көптеген еңбектерде арнайы
зерттелді. Дегенмен олардың бәрінде дерлік қазақ баспасөзінің қалыптасу
және даму тарихы негізінен таптық тұрғыдан қаралды. Зерттеушілердің әрбір
сөзі, басқан адымы үнемі бақылауда болды. Лениндік сара жолдан сәл де болса
ауытқушылық қатал айыпталынды. Мәселен 1951ж 17қарашада Социалистік
Қазақстан газетінде Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеудегі өрескел
қателіктері деген мақалада ұлттық баспасөз тарихын зерттеушілер Х.Бекхожин
мен Б.Кенжебаев идеологиялық бұрмалаушы-лықтар мен өрескел саяси
қателіктері үшін қатаң сынға алынған. Еңбектері ...халқымыздың таңдау
талғауына сай емес, тарихи шындықты бұрмалаған, бұқпа-жалтағы көп, маркстік-
лениндік тұрғыдан баяндалып жазылмаған құнсыз еңбектер-деген, баға берген.
Міне осындан кейін мерзімдік баспасөз тарихын зерттеу ісі ұзақ жылдарға
шегеріліп, тек ХХ ғасырдың соңынан бастап қана баспасөз тарихының
шындықтары ашылып, зерттеле бастады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Баспасөз тарихын зерттеудің негізгі бағыттары мен кезеңдері туралы
зерттеудегі негізгі мақсат-міндеттерімізді, яғни өз пікірімізді айтсақ,
олар:
- өмір айнасы аталған мерзімді басылым тарихын еліміз тарихының
контексінде қарау;
- әр тарихи кезеңнің өзгешелігінен шыға отырып, баспасөздің негізігі
мақсатын, бағыт-бағдарын, сол уақытқа тән ерекшеліктерін анықтау;
- мерзімді басылымға әр түрлі дәрежеде әсер ететін факторларды анықтау;
- әрбір нақты газет не журналдардың шығарушыларын авторларын анықтау;
- нақты мақала авторы туралы мәліметтеріді толық білуге ұмтылу;
- нақты деректің дүниеге келуінің обьективті алғы шарттарын, себептерін
анықтау;
- егер мүмкіндік болса құнды деректік маңызы бар түп нұсқасымен
салыстыру, сол арқылы автор айтқысы келген, бірақ баспасөз бетінде
жарияланбаған мағұлматтарды табу;
- әр түрлі жағдайларға байланысты автор ашып айта алмаған, бірақ
меңзеген нәрселерді анықтау т.б. Мұның бәрі зерттеушіге баспасөздегі
деректердің шынайлық дәрежесін, оның ғылыми құндылығын анықтауға
көмектеседі.
Зерттеу жұмысының деректік негізі. Мерзімді басылым жазба деректердің
басқа түрілерінен тек өзіне ғана тән сипаттарымен ерекшеленеді. Сондықтан
оларда сақталынған мәліметтерден обьективті мағұламт алу мақсатында
зерттеушілер баспасөзді тарихи дерек көзі ретінде арнайы қарастыру қажет.
Соңғы жылдары еліміздің тәуелсіздік алып, алып өз тарихын обьективті
жазуға мүмкіндік тууына байланысты ұлттық деректерге, оның ішінде қазақ
тіліндегі басылымдарға деген жаппай қызығушылық, оларды ел тарихының дерегі
ретінде ғылыми айналымға молынан тарту, қазақ баспасөзінің тарихын зерделу
мен қазақ баспасөзін өзіндік ерекшеліктері бар тарихи дерек ретінде кешенді
талдаудың қажеттілігін күннен-күнге арттырып отыр.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.Диплом жұмысының негізгі практикалық
маңызы сол, оның тұжырымдары, сарапталған, мәліметтері жаңаша көзқарастық
түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді және мектеп оқушылары мен
студенттердің өзінің білімділік қажеттігін одан әрі дамытады деп
сенеміз.Себебі бұл жұмыста көптеген мерзімді басылымдар мәселен: Ақжол,
Шолпан, Сана газет-журналдарының негізгі түп нұсқаларымен қатар,мұрағат
құжаттары да көптеп қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
қолданылған әдебиеттер, мұрағаттық құжаттар мен мерзімдік басылымдар
мәліметтерінен құралған.
I-ТАРАУ. ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІНДЕГІ АЛҒАШҚЫ БАСЫЛЫМДАР (1870-1925 ж.ж.)
1.1.Түркістан өлкесінен шыққан мерзімдік басылымдар.
Х1Х ғасырдың II-ші ширегі Түркістан өлкесінің мәдени тарихы үшін
маңызды кезеңдердің бірі болып саналады. 1868 жылы Ташкент қаласында
кітапхана, бір қатар мұражайлар мен мәдени орталықтар, сонымен қатар орыс-
түземдік мектептер, кино және театр, почта, телеграф, ауруханалар мен
ғылыми орталықтар ашылды.
Қоғамда болып жатқан әр алуан, ірілі-ұсақты уақиғалар туралы дер
кезінде оқырмандарына мәлімет жеткізу міндетін атқаратын мерзімді басылым,
уақыт өте келе баға жетпес құнды деректер көзіне айналды.
Халыққа болған уақиға туралы жедел ақпарат таратқан мерзімді басылым,
сол оқиға туралы өз бойына қажетті мағұлматтарды да жинайды, сөйтіп уақыт
өте келе өзі де тарихи дерек көзі ретінде ғылымға қызмет етіп,оқиғалардың
кейбір қырларын ашуға көмектеседі.
Өткенді саралап, баспасөзді түбегейлі зерттеу ісінде белгілі
ғалым,библиограф Ү.Субханбердинаның - "газет-журнал беттерінде жарық көрген
материалдар архив қазынасымен қосылып бір дәуірде болған қауым
тіршілігін,оның маңызды елеулі жақтарын толық сипаттайтын бағалы
деректердің бірі"[1].-деп көрсетеді. Баспасөз тарихын зерттеуде және оны
танып білуде үлкенді-кішілі еңбектердің елімізде әр жылдары жарық көргені
белгілі.ХХ ғасырдың екінші жартысында Т.Амандосов, Х.Бекхожин, С.Имашев,
М.Фетисов, Б.Кенжебаев, Т.Қожакеев сияқты белгілі ғалымдар кеңестік
баспасөздің тарихын зерделеді. Заман талабына сай бұл ғалымдардың
зерттеулерінде кеңестік газеттер тарихы партия мен кеңес өкіметінің
көзқарасы тұрғысынан қарастырылды, дегенмен қазақ басапсөзінің қалыптасуы
және даму тарихы құнды деректер негізінде жүйелі түрде сарапталғанын жоққа
шығаруға болмайды.
Бұхараның санасын уландыру, жергілікті мұсылман халықтарының дінінен,
тілінен, ділінен айыру, түптеп келгенде орыстандыру мақсатында патша
өкіметі Орта Азияда ресми баспасөзді тимді пайдалануға әрекеттенді.
Мәселен, Түркістанские ведомости газетінің бірінші санында жарияланған
мақала патша өкіметінің Түркістан өлкесін отарлаудағы мақсатын,алдарында
тұрған міндеттерін еш бүкпесіз көрсетеді: Біздің пайымдауымзша,Түркістан
өлкесінің қазіргі әкімшіліктің міндеті мынандай:орыс өкіметіне бағынған
халықтарды жеңу, бірақ оларды қара күшпен емес, ақылмен және рухани
басымдықпен жеңіп шығу, орыстардың Орта Азияға әкелген қоғамдық және
әкімшілік құрылымы жергілікті жұрт бұған дейін бірнеше ғасырлар бойы
тікелей мойынұсынып келген құрылымнан әлдеқайда жоғары және жемісті
екендігі сезінуге мәжбүр етту. Бұл басымдылық түземдіктердің көз алдында
және өздігінен айқындала салады деп күтіп отырмау керек. Ескі әдет-ғұрыптар
өміршең,оларды түбегейлі жою үшін бірте-бірте әрекет жасау өмірдің
жағдайларына тәрбиелеу керек. Түркістан өлкесінің қазіргі әкімшілігі алдына
қойып отырған басты және негізгі міндетті осы. Осы мақсатқа жету өте-мөте
қажет,өйтпеген жағдайда Түркістан өлкесіне орыс элементтерін енгізу-тек
өзара күшпен ғана жаулап алу дәрежесінде қалып қояды.Егер орыс халқының
рухани орасан зор күш-қуатына жәрдемдеспесе, Орта Азияға орныға бастаған
орыс элементі де жойылып кетуі мүмкін. [2]. Құрамына Сырдария мен Жетісу
облыстары кірген Түркістан генерал-губернаторлығы 1867 жылы құрылып,оның
тұңғыш генерал-губернаторы болып К.фон-Кауфман тағайындалған
болатын.Қасиеті Түркістан жеріне орналасып,оның шексіз байлығын иеленудің
бірден-бір жолы-жергілікті халықтарды рухани жеңу екендігін жақсы сезінген
патша өкіметі өз мақсатына жету үшін өлкелік басылымның қажеттілігін де
жақсы түсінді.Сондықтанда газет шығару ісімен айналысты. Түркістан жерінде
Х1Х ғасырдың II-ші ширегінде "баспасөз ісі" орыс мемлекетінің идеологиялық,
саяси күресте шешімін табатын жаңа мықты қару ретінде қолданды. [3] мұны
газетте басылып отырған Түркістан генерал-губернаторлығы бойынша өкіметтің
шығарған ресми бұйырықтары мен жарлықтарынан, орыс мемлекетінің
патшаларының қысқаша өмірі, орыс халықы мен басқада мемлекеттерде болып
жатқан жаңалықтарға тоқталған мәліметтерінен көруімізге болады. 28 көкек
(10 мамыр) 1870ж Түркістан өлкесінің мерзімдік басылымдар туған күні
ретінде қаралса, бұл күн Түркістанские ведомости газетінің ресми алғашқы
нөмері шыққан күн болып саналады, газеттің алғашқы бес жыл мерзім ішіндегі
негізгі редакторы болып өлке басшысы К.П.фон-Кауфман саналды.
1870 жылдан -1892 жылдары алғашқы арнайы редакторы болып штабс-капитан
Орта Азияның географиясы мен этнологиясын зерттеуші ғалым Н.А.Маев
тағайындалған. Ал 20 қараша 1892 жылдан -17желтоқсан 1899 жылға дейін
редактор А.П.Романович оның қазасынан кейін офицер С.А.Геппенер (1899 жылғы
22 сәуір -1901жылдың 29мамыр), бұдан кейінгі редакторынан К.Г.Мальинцкийді
атауға болады. Аталған газет 1917 жылдың 15 желтоқсанына дейін шығып тұрды.
[4] Түркестанские ведмости газетінде көрнекті шығыстанушы - оқымыстылар
академик В.В.Бартольд, Л.С.Берг, Н.А.Северцов, А.Н.Федченко, И.В.Мушкетов
жұмыс істеді. Газеттің Петербург, Москва, Қиыр Шығыс және Ресей
империясының басқа да қалаларында корреспонденттері болды. Газет Орта Азия
халықтарының қоғамдық пікіріне, тарихи дамуы мен мәдениетіне,
экономикасына, өлкетанушылық саласында көптеген зерттеулер жүргізді.
Тұркестанские ведмости негізгі мақсаты Түркістан өлкесін жан-жақты
зерттеу болды. Мәселен өлкедегі мақта өсіру жайында газеттің бірінші
нөмірінде Түркістан өлкесінде мақта өсіру мақаласында өлкедегі орыс
өнеркәсібі мен саудасының дамуына. ... мы будем говорить исключительно о
культуре хлопка в городах и кишлаках Туркестанского края-деп көп көңіл
бөлген. Бұдан басқада өлке мәдениеті мен халықтары туралы мәліметтерді
Түркістан генереал-губернаторына үнемі хабарлап,мәлімдеп отырды.
Х1Х ғасырдың II-ші жартысында қазақтың ұлттық баспасөзі дүниеге
келді. Қазақ мәдениетінің тарихында өзіндік орны бар, халықтың саяси-
әлеуметтік,әдеби-мәдени және эстетикалық ой-пікірін оятуға септігін
тигізген қазақ баспасөзінің тұңғышы 1870-1882 жылыдарда Ташкентте шыққан
Түркістан уәлаяты газеті [5]. Ол алғашқыда 500 дана таралымен шыққан
Түркістанские ведомостиге қосымша ретінде шығып, кейінен дербес органга
айналды. Алғашқыда айын төрт рет, екі саны өзбек тілінде, екі саны қазақша
шыққан. Газеттің редакторы Ш.М.Ибрагимов кейінірек Х.Чанышев редакциялады
[6]. Бұл екуі де алғашқы да генерал-губернаторлықта тілмаш болып, кейінірек
газеттің жергілікті әкімшілк өкімдерін аударумен айналысты. Газеттің бас
редакторы болып 1883жылы Н.П. Остроумов, Н.Г.Малицкий болды. Шартты
басылымның негізгі патша әкімшілігінің әр түрлі өкімдері мен нұсқауларын
тарату болды.Сонымен бірге, өлкенің әр түрлі жерлеріне сипаттама берілді.
Саяхаттар, егінннің шығымы, ауыл шаруашылығының жай-күйі, мал аурулары,
эрозия, су пайдалану туралы жекелеген мәліметтер айтылды.Газет беттерінде
кеніштердің ашылуы,өңдеуші өнеркәсіптің жай-күйі,телеграф жүргізу, әйел
мәселесі және этнография жөніндегі әр түрлі мәліметтер көрініп отырды.
Газеттің редакторы Н.П.Остроумов Түркістан генерал-губернаторының
канцеляриясына берген редакция есебінде мына жағдайларды ескерілгендігін
және баспадан шығарылғандығын айтады:
1.Ресей патшалығы мен оның өмірбаяндарының қысқаша тарихы;
2.Түркістан генерал-губернаторының жергілікті әкімшіліке байланысты
шығарған өкімдері мен нұсқаулары;
3.Жергілікті халыққа қатысты Сырдария облысының әскери губернаторының
бұрық ,өкім мен нұсқауларын хабарландыру;
4.Жоғарғы әкімшіліктің жаңа өкімдерінен түсініктеме;
5.Тарихи және этнографиялық мақалалармен бірге,жергілікті халықтың
әдет-ғұрыптары мен салт-дәстұрі,ғылым,білім,өнер,сауда т.б
6.Өлкедегі кейбір маңызды оқиғаларды;
7.Жергілікті почтаның хабарландыруларын;
8.Газет редакциясының жарнамалары мен кейбір өлке мекемелерінің
өкіметтік хабарландырулары; туралы мәлімет берілгендігі айтылады.Мұны мен
қатар әр уақытта кеткен шығын мен оларды қайда жұмсап жатқандығы туралы да
мәлімет беріп отырған [7]. 1883 жылы Түркістан генерал-губернаторының
бұйырығы бойынша газетті қазақ тілінде шығару тоқтатылып, аптасына бір
шығатын өзбек газетіне айналдырды. Біраз уақыттан кейін, 1885 жылдан бастап
газет өзбек және орыс тілдерінде шықты. Жалпы газет 47 жыл бойы, 1918 жылға
дейін шығып тұрған. [8] Жалпы алғанда, қазақ баспасөзінің қарлығашы
Түркістан уәлаяты газеті кезінде қазақ халқының саяси, шаруашылық және
мәдени өмірінде,сондай-ақ қазақтың мерзімді баспасөзінің тууы мен
қалыптасуында айтарлықтай зор үлес қосты.Қазақ баспасөзіінің ірге тасын
қалаған Түркістан уәлаяты газетінің соңын ала Орта Азия халықтарының
тілдерінде газет-журналдар шыға бастады.
Түркістанда 80-90 жылдары бұдан әрі баспасөздің дамуына өз үлестерін
қосқан газеттер: Закаспииское обозрение (1895-1913жж),Русский
Туркестан(1898 ж сентябрінен 1907ж), Асхабад (1899-1918жж), Окраина
(1890-1898 жж), журналдар: Среднеазиатский вестник (1896-1907жж),
Средняя Азия (1895-1896 жж). Көптеген қалаларда әсіресе Ташкентте жеке
меншік типографиялар мен газеттер жарық көре бастады. Алғашқы жеке меншік
типографиясы Ташкентте 1877 жылы, Самаркандта 1880 жылы, Қоқанда 1887 жылы,
Наманган уездінде 1882 жылдары пайда болды.
Бұл типография мен литография орталықтарынан жеке меншік газеттер мен
орыс буржуазиясының газеттері басылды.Осыған байланысты Түркістан өлкесінде
цензуралық мекеме комитеттері мен телеграфа агентігі де пайда болды.1882
жылы баспасөздегі мақала өкіметке зиян келтіретін болса шығартпау туралы
заң шығарып, Министрліктер бұл редакцияны және редакторын жауып бұдан былай
газет немесе журнал шығару құқығынан айырды.
1916 жылы Ташкентке Көлбай Төгісов келіп, 26 қарашадан бастап
Туркестанский курьер баспаханасынан Мәриям Төгісовамен бірлесіп Алаш
газетін аптасына бір рет шығара бастады.Патша үкімет Алаш газетінің
шығуына бірден көңіл аударып,оның қандай мақсат ұстанғанын анықтауды
Түркістан өлкелік қорғау бөлімінің бастығына жүктеген.Газетке жан-жақты
талдау жасалынып,оның мақсаты туралы Түркістан генерал-губернаторлығына
арнайы хат түскен. Хатта сол жылдың 16 шілдесінде Сырдария облысының әскери
губернаторының Мәриям Төгісоваға Түркістан өлкесінде қазақ тілінде бірінші
бейресми Алаш газетін шығаруға №21329 куәлік берілгендігі айтылады. [9]
Тоғысовтың айтуынша Түркістан қазақтарын білімге шақырған, қазақ халқының
ұлттық мәдени дамуын көздеген газет жарыққа келді. Газетте қазақ халқы үшін
өткір әрі ауыр проблеманың бірі отырықшылдыққа көшіру, одан кейін халық
ағарту ісі, әскери жағдай, жер мәселесі, Думадағы өкілдік, сот мәселесі,
әйел теңдігі, экономикалық жағдайлар ерекше көрсетілген. Газеттің шығуына
қазақ қыз-келіншектері де атсалысқан. Мұны олардың мақалаларынан,.
Келіңдер, апалар, кішкене сіңлілер, Алашқа сөз жазып, мұңдарымызды
сөйлесейік, бізде адам екенімізді білдірейік - деп қазақ қыздарын газетке
ат салысып, араласып тұруға шақырғандығы дәлелдейді. Түркістан өлкесінің
барлық оқыған саналы қазақ азаматтары газетке мақала ғана жазып қоймай
сонымен қатар, газетті кеңінен таратуға, мәдени ағарту ісін және барлық
қазақтардың бірігу қажетігін де насихаттаған. Алаш 1917 жылдың екінші
жартысынан бастап тоқтатылды.
1917 жылы Ташкентте Бірлік туы газеті жарық көрді [10]. Осы жылдың
тамыз айында исламның және Түркістан жадидизмнің ықпалындағы Сырдария
қазақтары мен Ташкентте аймақтық конференция өткізіп, ұлттық автономия
жобасын жасады. Конференция делегаттары апталық Бірілк туы газетін
шығаруға шешім қабылдады. Бұл газет сол кездегі өзге қазақ газеттеріне
қарағанда ислам дінін көбірек уағыздады.Айта кететін жай, газет Құрама
газеті деп аталады. Себебі, ол өлкенің көпшілік халқына түсінікті өзбек
жіне қазақ тілінде ортақ тілде жазылды. Қарастырып отырған кезеңде
Түркістан қазақтары Орта Азия мен Қазақстан халықтарының рухани дамуына
жетекші роль атқарады.
1917 жылғы Қазан төңкерісінен кейін жаңа өмірді дәріптейтін газет-
журналдар шығарыла бастады. Соларға тоқтала кетсек: 1920 жылы сәуір айында
Ташкентте Қырғыз-қазақша жетісіне екі рет шығатын, сыпайы тілдегі саяси
һәм шаруашылық Жаңа Өріс газеті жарыққа келді.
Ол Ресейлік еншілестер табының кеңесімен Түркістандық кіндік Атқару
Кеңесі һәм Түркістан соғыс майдандарының саяси бөлімі атынан шығады деп
жарияланды. Жаңа Өріс алғаш тегін таратылды. Оның шет елдерде, Кеңестер
ішінде, аймақ хабарлары деген бөлімдері болды. Яғни ол өз оқушыларын ішкі,
сыртқы жаңалықтармен таныстырып отырды.1920 жылғы 27 шілдеге дейін Жаңа
Өрістің 14 нөмері жарық көрді. Ал 1920 жылдың желтоқсанынан бастап Жаңа
Өріс негізінде Түркістан орталық партия комитетінің тілі Ақ жол газеті
шығарылды.
Түркістан Компартиясының Орталық Комитетінің Атқару бюросының № 20-шы
1920 жылғы 19 қазандағы хаттамасының көшірмесі [11].
Слушали: О киргизской газете. Постановили:
1. газету издавать под названием Ак-жол (Светлый путь) как орган ЦК КПТ и
ТуркЦИКа.
2. газете выходить не менее 2-х раз в неделю в размере пол печатного листа.
3. тираж 18 000 экз.
4. ответственным редактором назначить тов. Султанбека Ходжанова,
ответственным секретарем Мир-Якуб Дулатова.
5. Штат: Редактор, секретарь, Заведующий редакцией, делопроизво-дитель,
Архивариус, конторщик, бухгалтер, казначей, экспедитор, рассыль-ный,
кучер, сторож, уборщица.
6. Все служащие редакции должны пользоваться пайком и обмундированием
наравне с работниками ударно-производительных предприятий.
7. По представлении сметы открыть кредит при народном банке.
8. На средства редакции определить открытые курсы для подготовки наборщиков
10 из киргиз.
Отв. Секретарь ЦК Компартии Туркестана. Подпись Н. Тюрякулов
Алғашқы редакторы болып С.Қожанов сайланды. Мұнда негізгі қаралған
мәселере ішкі және сыртқы хабарлар мен сауатсыздық, оқу-білім, әдебиет,
мәдениет, әйел мәселесі, бұйрық-жарлықтар, партия талаптары, шаруашылық
жағдайынан мәліметтер берді. Мәселен мынандай; Қазақстанда (Әдебиет оқу
кітаптарын шығару туралы). Ақ жол (Ташкент), 1921, 17 февраль Келден.
Қазақ –қырғыз білім комиссиясы- Ақ жол 1921ж №122,123 декабрь; 1922ж
№126,128,129 январь Оспанов.С. Әубәкір Ахметжан ұлы Диваевтың 40-жылдық
юбилейі. Ақ жол (Ташкент), 1923, №288, 29март. Ташкентде Талап
төңірегінде.(Ы.Алтынсарин һәм Абай туралы). Ақ жол Ташкент1923, №288.29-
март. Саади.А, (Абдурахман).Абай Ақ жол 1923ж №355, 356, 359, 363, 369,
372. Сәрсенби Ж.(Жакен). Театр керек. .Ақ жол Ташкент 1923, №377,378.
Білім комиссиясының бір мүшесі қисынсыз жала. (Сәкен жолдасқа жауап). Ақ
жол (Ташкент). 1924 №417, 22март. Темірбай. Қазақ әдебиеті тарихынан
әңгіме. Ақ жол Ташкент 1924 №412, 5 март. Тоқпақ (С.Ходжанов). жақындық
па, жалақорлық па? (Еңбек қазақтың №128, 19 февральда шыққан Қазақ
әдебиетінің қысқаша тарихы деген мақалға сын). Ақ жол (Ташкент). 1924.
421. б.3-4. деген мақалалар Ақ жол газеті бетінен жарық көрген. Түркістан
өлкесінде шығып отырған мерзімдік басылымдарға мынандай анкеталар да
толтырып отырған. [12]
Мерзімдік басылымдар анкетасы: Ақ-жол газеті- қазақ тілінде.
Адресі: Ташкент қаласы. К.Маркс көшесі 41.
1920 жылдың 7 желтоқсанан бастап, үзілістер 8 тамыз 1923 жылдан 28-не
дейін себебі: қаржының жетіспеуінен.
Бағадарламасы-париялық-саяси,эконом икалық және ғылыми әдебиеттер.
Мерзімділік уақыты - аптасына 3 рет Тираж - 1800 дана
Қызметкерелері:
1.Тохтыбаев Иса Тоқтыбаевич-жауапты редактор
2.Алиев Хасан Шаяхметович
3.Байтасов Абдулла Баитасович
4.Ходжиков Кангиркожа Ходжикович
5.Илаев Хади Илаевич
6.Алпаров Гибат
Жетісу мен Сырдария облыстары Қазақ АССР-іне қосылады, осыдан кейін Ақ
жол газеті 1925-1927 жылдары Қазақстанның Сырдария облыстық партия, кеңес
мекемлерінің органы болып Шымкентте шығып тұрды.
Ақ жол газетінің 1921 жылғы 22 ақпанындағы нөмірінде "Шолпан" журналы
деген хабар шықты. Октябрьден бастап Ташкентте қырғыз-қазақ тілінде Шолпан
атты жаңадан айлық журнал шыға бастады. Журналда саясат, әдебиет, білім һәм
шаруашылық жайынан сөздер жазылып тұратын көрінеді. Бас шығарушылар:
Рысқұлов, Қожанов, Төреқұлов, Тоқтыбаев, Досмұхаммедов, Ә.Диваев, Жандосов,
Бөриев һәм басқалар. [13]. "Шолпан" журналы Түркістан Орталық партия
комитетінің органы болып Ташкентте шығарылды, қазақ тілінде айын бір рет
шығатын саясат, шаруашылқ, білім, әдебиет журналы деп аталды.Ол 1922 жылдың
қазанынан 1923 жылдың мамыр айына дейін шығарылып тұрды. Журнал 58 беттік
болып, 25 беті қазақ-қырғыз, 24 беті өзбек, 8 беті түркімен тілінде болмақ.
1923 жылы қаңтарда Ташкентте "Сана" журналы шығарылды. Ол Түркістан
Мемлекет Білім Кеңесінің білім-әдебиет журналы деп аталды.1 қазан 1923
жылдан - 1 қазан 1924 жылға дейінгі қазақ тілінде шыққан Сана журналының
тиражы 2000 дана. 8 басап табақ. Жылына 4 нөмері немесе 32 баспа табақ
[14]. деп мәлімдейді. "Сана" журналында медереселер жай- күйін, өнер-
білім,өкіметтің ғылым мен білім туралы бұйырық-жарлықтарын, нұсқауларын
жариялап, сын бөлімінде қазақ-қырғыз тіліндегі және қазақ –қырғыз туралы
шыққан кітапттарды таныстырып отырды; Мәселен; Арқа. (Әуезұлы Мұхтар) Жаңа
кітаптарға сын. Журнал Сана (Ташкент)1924 №2-3,112-117 бет Қорғансыздар
(М.Әуезұлының бәбіше-тоқалының тексеру). Журнал Сана,1924.№2-37 Сол
жылдардағы кітап баспасына келетін болсақ мынандай мәліметтер көреміз [15].
1922жылғы Түркістанның мемлекеттік баспасының есебінен: Бір жылдың ішінде,
1922ж Ташкенттегі Түркістанның мемлекеттік баспасында 622 кітап пен
брошюралар шығарылды. Оның 36,3% өзбек тілінде, 33,7% қазақ тілінде
басылыды. М.Тынышбаев, Х.Досмұхамедовтің ерекше ынтызарлығы, көп күш
жұмсауының арқасында шыққан "Сана" атты ғылыми-көпшілік, әдеби-көркем,
тарихи-этнографиялық, қоғамдық-саяси, яғни ."аңсаған елге алақтаған
мұғалімдерге, жас өспірім шәкірттерге " көмек бола алатын журналға автор
ретінде өзіндік үлес қосады. 1923 жылы журналдың алғашқы нөмері жарық
көріп: "Сананың" бағдарламасы жарияланады. Онда: Математика (арфиметика
алгебра, геометрия, тригонометрия); 2) астрономия; 3) жаратылыстану тарихы
(зоология, ботаника, геология, минерология, топырақ тану); 4) гигиена және
медицина; 5) ветеринария; 6) мәдениет тарихы, этнография, археология; 7)
қырғыздардың (қазақтардың) және түркі-монғолдардың тарихы; 8) география 9)
отан тану (Қазақстан, Түркістан); 10) статистика; 11) халық әдебиеті; 12)
көркем әдебиет; 13) ғылыми әдебиеттер, оқулықтар, терминология; 14) театр,
музыка, ән-күй; 15) қырғыз (қазақ) ойын-сауықтары; 16) мектеп ісі (тарихы
бағдарламасы, жоспар жасау,статистика т.б; 17) педагогика; 18) баспа ісі,
Типо-литография (терушілер, корректорлар); 19) рефераттар және рецензиялар;
20) хроника (мектеп өмірнің маңызды хабарлары, Халық ағарту коиссариатының,
Ғылыми Кеңестің, Қырғыз Білім Комиссиясының, Қазақ Халық Ағарту
институтының қызметі туралы жаңалықтары; 21)қырғыз тілінде және қырғыздарға
(қазақтарға) қатысты басқа тілде шыққан кітаптардың тізімі және т.б
көптеген мәселелерді қамтыды. [16] Бұл газет –журналдарды республикаға
таралуы бірге жастарды бұл материалдармен таныстыру мәселесіде қаралып
отырған,оған мына сұраныс куә, ғылыми Кеңестің №1123 24 мамыр күні
отырысында Мемлекетік баспадан Сана журналының 50 данасын босатуыңызды
сұранамын, Инпрос тыңдаушылары жазғы каникулға кетуіне байланысты солар
арқылы республика тұрғындарына таратылуы қажет. Директор Іс жүргізуші:
А.Горская. 1924 жылы шығуын тоқтатқан. Осы тұстағы қазақ жастарының
баспасөз тарихына келетін болсақ, жалпы баспасөздің тарихы Түркістан
жерінен басталды. Солардың бірі Ташкентте шыққан жастар журналы "Кедей
айнасы." [17]. Бұл Ленин атындағы Орта Азия Комунистік Университетінің
қазақ студенттерінің жылдық журналы еді. Кедей айнасында жастарарасындағы
саяси жұмыстар Орта Азия университетінің тіршілік тынысы,оқытушылар мен
студент өмірі көп сөз болатын, сонымен қатар әдебиет бөлімінде әңгімелер,
жаңа жиналған мақал-мәтелдер берілетін. 1929 жылы қаржы тапшылығына
байланысты журнал жабылған болатын. Журналдың бары-жоғы бес нөмері ғана
шыққан.
№428 14 қазанда 1923ж Түркістанда регистрацияға алынған мерзімдік
басылымдар мен баспалар: [18]
Аты баспа Жауапты редактор
1.Ақ- жол газеті Ц.К.К.П.Т Ходжанов
айына 3 рет
2.Шолпан журналы Потд печати ЦККПТ Тохтыбаев
айына 1 рет
3.Жас қайрат газеті ЦККСМТ Алянгаров
айына 3 рет
4.Сана журнал Гос.уч.совет. Досмухамедов
айсайын журнал
ХХ ғасырдың бас кезінде демократиялық бағыт ұстанған қазақ тіліндегі
газет-журналдар яғни осы Түркістан өлкесінде де шыға бастады. Мұнда ел
болашағына алаңдаған көптеген мақалалар шығып, қазақ тарихына байланысты
және қазақ тілінде шығып отырған басылымдарға тоқталуға тырыстық. Бұл
басылымдар әлі де болса толық зерттеуді қажет ететін қазақ тарихының бір
тұсы екені анық.
1.2.Өлкеде алғашқы кітап басу ісі
Түркістанда Ресей құрамына кіргенге дейін, кейбір шығыс
литографияларын санамағанда бірде-бір типография болған жоқ. Кітап басу ісі
Шығыста, Батыс Еуропа елдеріне қарағанда анағұрлым кеш басталды. Шығыста
баспа стоногы тек қана ХYIII-ХIХ ғасырларда пайда болды.
Ресейде мұсылман тіліндегі кітап бастыру В.Пятницкийдің мәлімдеуі
бойынша ХYIII ғасырдың 70-жылдары басталды. 1723 жылы Астраханда алғашқы
араб шрифтімен орыс типографиясы негізі қаланды. Кейінірек мұндай баспалар
Петербург, Москва, Қазан, Кавказ және Қырым жерлерінде болды. Түркістанда
кітап басып шығару ісі тек ХIХ ғасырдың 60-жылдарында басталды. Кітап басу
ісінің бұлай кешігіп шығуын көбіне Түркістан өлкесінің экономикалық және
техниканың дамуының артта қалуынан түсіндіреді.
Түркістанда 1880 жылы баспахана өнеркәсібі саны бесеуге жетті, олардың
4-еуі типография және 1-еуі литография. [19] Орта Азияда алғашқы литография
1874жылы Хиуада, кейін 70-жылдардың соңына таман Бұхара, Самарқант, Андижан
т.б Түркістан қалаларында пайда болды [20]. Литографиялық баспаның кең
тарауы ең алдымен кететін шығының аз болумен қатар, литографиялық
техниканың қиын еместігі еді. Мұнда тәжірибелі- кәсіпқой жазбашылар мен
баспа ісінің өкілдері жұмыс істеді. Түркістандағы жергілікті халықтың
арасынан ең алғашқы литографтардың бірі Атажан Абдалов (1856-1927 жж) еді.
Ол бастауыш білімін орыс мектебінен алып,орыс тілін жетік меңгерген
болатын, жас кезінен бастап орыс мәдениетіне, ғылымы мен техникасының даму
жетістіктеріне сүйсінді. Сондықтан болар ол орыстар арқылы баспа, яғни
кітап басу ісі туралы алғашқы мәліметтер алып, кейін солардың күшімен 1874
ж Хиуада өз баспасын ұйымдастырып, бұл 1910жылға дейін өмір сүрді.
А.Абдалов литографиясынан классикалық өзбек және шығыс әдебиеті
классиктерінің еңбектерімен қатар, тарихи шығармаларда басылды. Кейінгі
кездегі деректер боцынша хивалық 40 жуық литографияның жұмыс жасағаны
белгілі. Келесі бір жекеменшік өзбек басапасының иесі Исанбай Хусейнбаев
болды.Ол 1883 жылы Ташкентте Ресейден әкелген құрал-жабдықтармен өз
литографиясын ашты. Кітапқа деген қызығушылығы мол Исанбай орыс және өзбек
тілдерінде кітап басып шығарды.
Литографиялық баспалардан небір керемет дүниелер мәселен: Әлишер
Навоиның Хамса баспасынан (Бес поэмасы) 1880 жылы, 1893 жылы Ташкентте
Диван (өлеңдер жинағы) басылып шығарылса, ХIХ ғасырдың 80-жылдары Мунис
Хорезм ақынның Девони Мунис және Девони Раджи атты өлеңдер жинағы мен
1892жылы атақты философ, ақын Мирза Абдукадыр Бедилдің Ташкентте Таңдамалы
шығармалары, 1893 жылы литографиялық жолмен Машраб ақынынң өлеңдері жарық
көрді. [21]
Литографиялық жолмен әсіресе діни мазмұндағы кітаптар шығарылды.
Мұнымен қатар 80-жылдары медреседе білім алу үшін мұсылман балаларын
оқытуға арналған кітаптар мен басқада әдеби шығармалар, әсіресе Хафтияк
(құран үзінділері), Шоркитаб (мұсылман әдет-ғұрыптары), Суфи-Аллаяр (діни-
мистикалық өлеңдер жинағы), т.б. көп сұранысқа ие болды. Бұл кітаптардың
барлығы отарлаушыларға өлкеде өз монархиялық билігін орнатуда көмегін
тигізді. Мұны: Энгельс - догматы церкви были одновременно и политическими
аксиомами, а библейские тексты имели во всяком суде силу закона - деп
көрсетсе, атақты шығыстанушы ғалым В.В.Бартольд былай дейді: [22] -
Мусульмане без колебания заимствовали у европейцев огнестерльное оружие, но
для заимствования другого изобретения неверных - книгопечатания -
потребовалось постановление богословных авторитетов, так как пользование
печатными книгами вносило полный переворот в школьную жизнь, тесно
связанную с религией.
1888 жылдың соңында Ташкентте С.А.Порцевтың типографиясы құрылды. [23]
Алқашқы баспа бетінен шыққан кітаптар орыс ғалымдарының Түркістан
өлкесінінің табиғат жағдайы мен байлықтарын, экономикасы мен өндіріс
қуатын, жергілікті халықтың әдет-ғұрыпын зерттеген еңбектері болды.
Солардың бірі 1868 жылы ташкенттік әскери типографиядан алғаш шыққан орыс
ғалымы Н.А.Северцев еңбегі. Орыс тіліндегі еңбектермен қатар ХIХ ғасырдың
70жылдарында жергілікті халықтың өз тіліндегі еңбектер: Шахмардан
Ибрагимовтың - Календарь (1872ж) 500 данамен басылып [24] бүгінгі таңда
бұл еңбектің нұсқасы Ә.Навои мемлекеттік кітапханасының сирек кездестін
бөлімінде сақтаулы. Бұл еңбек Туркестанских ведомостей мәліметтеріне
қарағанда оқушылар арасында үлкен сұранысқа ие болған. Ш. Ибрагимовтың.
Календарь еңбегінде –жәрмеңкелер туралы анықтама мен көптеген
мағұлматтар, Түркістан мен ресейлік қалалардың маршруттары мен
арақашықтығы, Мембанк бөлімдерінің мәліметтері мен орналасуын, почта жөн-
жобасы, орыс тілінде араб қаріпімен сандардардың өзбекше аудармасы
берілген.
Шығыс литографиялық басылым еуропалық басылымдарға қарағанда өзінің
орындалуымен ерекшеленеді. Окраина газеті осы бір ерекшелікке тоқатала
кетіп, Ташкентте литографиялық жолмен басылған кітаптар өте ұқыптылықпен
орындалғанын және шетел басылымдарына қарағанда әлдеқайда арзан
түсетіндігін хабарлайды. [25] Бірақта литографиялық басылымдар қоғамның
даму талаптары мен күнделікті саяси жағдайларға, ағарту саласы мен
мәдениеттің дамуына лайықты жауап бере алмайтындықтан, мерзімдік баспасөз
басылымының қажеттігі туды. ХIХ ғасырдың соңына қарай Орталық Азия
қалаларында көптеп жеке меншік типографиялар ашыла бастады. Бұл
типографияларда жеке меншік газеттер мен орыс буржуазиясының газеттері
шығып тұрды.
II-ТАРАУ. ТҮРКІСТАН ӨЛКЕСІНДЕГІ ҰЛТТЫҚ БАСПАСӨЗ ДАМУЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ.
2.1.Қазақ тілінде шыққан алғашқы басылымдар.
Қазақ баспасөзінің көшбасшысы Түркістан уәлаятының газетінің
дүниеге келуі халқымыздың рухани және саяси-қоғамдық өміріне тың өзгерістер
әкелді. Ол алғашқы ұлт зиялыларының публицистика саласын игере бастауына
бағыт-бағдар беріп, ХIХ ғасырдың соңына қарай қазақ баспасөзінің толық
қалыптасуына негіз болды.Алайда, басылымның жарыққа шығуының саяси астары
да жоқ емес. Газеттің басылуы патшалық Ресейдің қазақ жерін түгел иеленіп,
ендігі уақытта отарлау бұғауын Кіндік Азиядағы Түркімен, Хиуа, Қоқан
хандықтарына, Қытай еліне бағынышты Шығыс Түркістанға салған, тіпті, ауған-
ағылшын соғысына да араласып, ол жерден де өз үлесін дәметкен саяси ахуалға
1868 жылы қазақ елін толық билгеп келген Орынбор, Батыс Сібір генерал-
губернаторлығына Сырдария, Жетісу облыстарын қамтыған Түркістан уаляаты
қосылды. Түркістан генерал-губернаторының қолына әскери, азаматтық билікпен
қоса Қытай, Иран сияқты елдермен дипломатиялық келіссөз жүргізуге құқық
берілді. Түркістан уалаятының газеті-қазақтар жарты патша, атап кеткен
сол Түркістан генерал-губернаторының (фон Кауфман) ресми газеті. [26]
Сондықтан, 1870 жылдан бастап Туркестанские ведомостидың қосымшасы
ретінде 13 жыл бойы шыққан газеттің алғашқы жылдарындағы сандарында көбінше
жарлық, үкім, қаулы, бұйрық, сот шешімдері сияқты құжаттар жиі жарияланған.
Идеология құралы болғандықтан, газетте алыс, жақын шет елдердегі
шапқыншылықтар, отаршылдық соғыстар туралы хабарлармен қосажер, мал, егін
шаруашылығы, өнеркәсіп, сауда мәселелері мен оқу, білім салаларына да
тоқталды. Сонымен бұл газет жалпы Орта Азия халықтарының тұңғыш баспасөзі
болып табылады. Газет қазақ және өзбек тілдерінде шығып отырды. [27] Ішкі
істер министрлігі газеттің шығуына рұқсат беріп, оның бағдарламасын тек
қана патша үкіметінің бұйрық-жарлықтары, салтанатты жиналыстары төңірегіне
ғана лайықтап, көбінесе ресми хабарларды басуға ұйғарған еді. Ресми
хабарлардың ішінде жергілікті халықтарға қатысты Түркістан генерал-
губернаторы мен әскери губернаторлардың бұйрықтары, сот орындарының
үкімдері, Түркістан өлкесіне тиеселі жалпы үкімет бұйрықтары жиі
жарияланды. Ғылым, білімнен қосқаны-орыс патшаларының өмірнен қысқаша
әңгіме, жергілікті қызықтыратын орыс халқының өмірінде және басқа да
мемлекеттердің өмірінде кездесетін қызықты оқиғалар,өнеркәсіп мен ауыл
шаруашылығна байланысты жергілікті хабарлар, әр түрлі мәліметтер Бірақ
газеттің бас редакторы Н.П.Остроумов ғылыми-зерттеу ісімен шұғылданған кісі
болғандықтан, бұл бағдарды кеңейтіп, газеттің ресми емес бөлімінде
жергіілікті халықтардың тарихына, әдебиетіне, мәдениетіне жанасты
материалдарды көп бастырған. Түркістан уалаятының газетінде басылған
тарихи, саяси, мәдени мәселелердің деректемелік құндылығы өз мәнін әлі де
жойған жоқ.
1923 жылы „Ак жол" газеті туралы Б.Майлин; „Осы декабрь жүлдызынын 7
күні Ташкентте шығатын Түркістан үкіметінің тілі "Ақ жол" жарыққа шығуына
үш жыл толды, Сол күннің қүрметіне „Ақ жол" Қазақстанда көп тараған газет
екенін айта келіп; Ол Түркістан үкіметінің қолдаған шараларын қазақ халқына
жеткізіп тұрды", - деп атап көрсетті [28]
Шындығында 1920 жылдың 18 сәуірінен шілденің 27-не дейін Ташкент
қаласыңда қазақ тілінде “Жаңа өріс” газеті шығып тұрған болатын. Ал “Ақ
жол” болса сол басылымның заңды жалғасы еді. Алдымен “Жаңа өріс” газеті
жөнінде бір-екі ауыз мәлімет бере кетелік. „Ол Кырғыз-қазақша жетісне екі
рет шығатын сыпайы тілдегі саяси әрі шаруашылық газет” деп аталады, [29]
Басылым материалдары халықты негізінен еңбекке, игі тіршілікке шақырады.
Ал, сол жылдың 7 желтоқсанынан бастап оның орнына „Ақ жол газеті Қырғыз
газеті" деген атпен шыға бастады. Орташа таралу тиражы І800. Алғашқы
редакторы С.Қожанов, Басылымның Ішкі хабарлар, сыртқы хабарлар,
сауатсыздықты жоғалту жайынан, әйел теңдігі, ресми бөлім, бұйрық-жарлықтар,
жастар арасыңда, жарнама партия тіршілігі, партия талаптары, шаруашылық
жайынан деген бөлімдерді болды. Ақжол қазақ, қырғыз халықтарының жер-суы
қайтарылатынын дәйекті жазып отырды. Еңбекшілерді жерге орналастыру,оны
отырықшылыққа айналдыру мәселесі Ақжолда Әулеиатадағы Қазақ, қырғыз
сьезінің есебін беруден басталып жазылады. 1921 жылдың көктемінде
Түркістанда басталған жер-су реформасы 1922 жылдың жазында Жетісу мен
Сырдария облыстарында жер-су реформасы аяқталды. Бұл реформа бойынша
Әулиеатада - 80мың, Шымкентте - 16 Ташкентте - 6мың танап жер кедейлерге
қайтарылғандығы айтылады. [30] „Ақ жолдың 1921жылы 29-нөмірінде Кедейлер
теңсіздігі деген макала жарияланды. Онда Орта Азия халықтарынын патшалы
Ресей дәуіріндегі саркыншақтарға қарсы күресі туралы айтылады. Автор
байлардың кедейлерге жасаған зорлық-зомбылықтары, олардың жиі-жиі
кедейлердің малын тартып алуы, кедейлердің көтеріліске шығып, жаңа өмір
орнатуына алып келді деп туйіндеуіне негіз береді. Сондай-ақ газеттің осы
нөмірінде, Түркістанда өткізілетін кедейлер конференциясына Рахимов,
Барашов, Сафаров, Арызбаев, Оразов, Каримов сияқты барлығы 25 елдің
тіркелгенін, мұнда „Мұсылмаи интернатының" ашылып, қазір барлығы 11З ұл мен
13 қыз бала оқып жатқаңдығы және 14 наурыздан Ташкентте "Мұсылман партия
школасы" іске кіріскенін қысқаша хабарлайды. „Ақ жол газетінде әйел
теңдігі мәселесі де кең түрде камтылған. Осыған орай Жұмабек Қыстаубаев
деген автордың „Қалың малұрлығы”- деп аталатын мақаласындағы „Шымкент уезі
Қошқар ата болысындағы Бөртебайүлы 17 жасар қызды 15 кара малға сатып
алған” Қыздың әкесі Таңқы 15 қараны алып, қызын әйел үстіне берген" дейтін
жолдарға нақты жауап ретінде газеттің 1924 жылғы 13нөмірінде „Қазақ-қырғыз
арасында қызды мал орнына сатуға тиым салынғалы бері бұл әдет жойылып та
келді. Сонда да бұл туралы шығарылған заң-закон қағаз жүзінде ғана қалып,
іс жүзінде шыға алмай, қала ішінде онша-мұнша орындап, даладағы қара халық
арасыңда әлі жойылмай тұр. Осы жылы Жизақ уезі Атақорған болысында Оспантөс
Бекұлы деген кедейлерге жол болып, жаман әдет жойылар ма екен деген оймен
өз қызын малсыз Оңғарбек Қаратайұлына беріп отыр. Бұған қарағанда қазақ-
қырғыз ішінде қалың мал жойылар деген үмітіміз де бар, — деп редакциялық
мақала жариялады. [31]
"Ақ жол" газетінің тағы да бір ерекше көңіл бөліп, жан-жақты проблема
көтерген мәселелсрі шаруалар жағдайы. Мысалы, газеттің 1921 жьшы 52-
нөмірінде „Жерсіз һәм аз жерлі дихандар ұйымынын жобасы” жариялаңды. Онда,
ұйым мүшелерінің ақша жөніндегі міндеттері, істері көрсетілді, яғни әр айға
кіріс салығы 50 сом айлык, салығы да 50 сом. Одан әрі ұйымның құрылыс реті
көрсетіледі де, дихандар ұйымының әр ауылда ашылу керектігін айтады. Сондай-
ақ газетте „Шарушылық жайынан" деген айдармен „Түркістандағы жер байлығы”
атты мақала да жарияланыпты, Онда, „Мухин деген бір профессор Ташкенттен
Ленинградқа қайтып барып, баяңдама қылған. Баяндамада Түркістан уезіндегі
Қаратау таусылмастай көп тас көмір таптым деген, Тас көмір жатқан жердің
ұзындагы 200 шақырымдай дейді” [32]- деп оны тез арада кәдеге асыру жайын
сөз етеді.
“Ақ жолда" жиі жазылып, халықтан тиісті бағасын алған тақырыптардың
бірі әдебиет, мәдениет және білім мәселесі. Мысалы, басылым өзінің “Сауық
кеші" ("Ак жол” газеті, N71, 1921 жыл) деген мақаласында; „1921 жылғы 20
майда Түркістан қаласындағы жастар ұйымы атынан сауық кеш жасалды. Бұл
тамашада "Болыс" атты 3 перделі драма қойылды" - десе, газеттің 1924 жылғы
402-і нөміріңде „Жаңа шыққан жеті азамат қырғыз-қазақ мәдениетін көркейтуге
мұрындық болыңдар" атты мақаласын авторы Үсенұлы; Қай жұрттың болса да
жұртшылық санына қосылып, мәдениет сатысына қосылып аяқ басу сол жұрттын
әдебиетінің өркендеуімен табылмақ -деп жазды. Ал редакция ұжымы болса
Темірбай деген автордың „Тұңғыш жетеу" мақаласы арқылы Үсенұлының осы ойын
әрі дамытып, былай деп нақтылай түседі: Ташкентегі қазақ-қырғыз институтын
тауысып, жеті азамат бүгін майданға шығайын деп тұр, Институт өзініқ қысқа,
тайғақ өмірінде тәрбиелеп, өсіріп тұңғыш жеті балапан ұшырып отыр. Қазақ-
қырғыздың тіршілігінің шарттарына қарағада, бұл жеті күш, әрйне аз, жетпіс
те аз, жеті жүз болу керек еді, бірақ барымыз осы.
Қазақ еліңің даласы осы күңде мәдени басшыға мұқтаж, мәдени басшы деп
кімді айтамыз? Қай жұртта, қай заманда болса да оқусыз мәдеинет жоқ.
Алдымен оқу керек. Судья, дәрігер, инженер, т.б. мәдениет басшысы емес.
Қазақ-қырғыз надаңдығана, қараңғылығына қарағанда бұл арада мәдениет
басшы муғалім. Сондықтан қазақ-қырғыздың мәдениет тарихында дәрігер,
инженер т.б. оқытушы мүғалімдер айрықша орын алдьы. Институның тұтқан
бағыты қазақ-қырғыз оқытушы муғалімдер шығармақ.
Институт бұл бағытынан айнымаған болса, мынау жеті азамат инсгитуттың
бағытынан жаза баспауы үлкен мәдениет. Халықтың білім алуы, көркеюі
сіздерге қарап тұр. Институтта оқитын тұңғыш жетеуі Оспанқұл Әлиұлы,
Базарқұл Даниярұлы, Әлжан Бұқарбайұлы, Жұмабек Нұрбекұлы, Сәдуақас
Баймақанұлы, Насыр Қожақұлы, Шынәлі Мұсақұлы деп бүкіл иісі қазақ халқына
жар салады, ой салады. [33]
1924 жылдын соңында Түркістан Совет республикасы таратылып қайта
құрылды. Осыған байланысты бұрын оның қарамағында болып келген Жетісу меп
Сырдария облыстары Қазақ АССР-іне қосылды. Осыдан кейін „Ақ жол" газеті
1925-1927 жылдары Қазақстаннын Сырдария облыстық партия, кеңес
мекемелерінің органы болып Шымкентте шығып тұрды.
„Шолпан" журналы Түркістан Орталық партия комитетінің органы болып
Ташкентте шығарылды. Қазақ тілінде айына бір рет шығатын саясат,
шаруашылық, білім, әдебиет журналы" деп аталды. Ол 1922 жылдың қазанынан
1923 жылдың мамыр айына дейін шығарылып тұрды. Журналдың өнер-білім,
шаруашылық бөлімдерінде көптеген танымды материалдар жарияланды. Мәселен,
Қазақ тілндегі сингармонизм заңы", „Орхон жазуы туралы бірнеше сөз” „Жер
сілкіну", „Ғылым не береді?" т.б. мақалалардыц ғылымдық, тәрбиелік, үгіт-
насихаттық мәні зор болды, Журналы жұмысына О.Жаңдосов, Ә.Диваев қатысты.
[34] Ал, енді „Шолпанның" бетінде сол кезеңнің көкейкесті мәселелерне
арналған қандай басты материалдар жарияланды деген сауалға келетін болсақ
онда ең алдымен „Абыр-сабыр заманда сақтану керек" атты мақалаға
тоқталамыз. Себебі, бұл еңбекті көптеген зерттеушілер соңғы кезге дейін
ұлтшылдык, сарында ескіні көксеумен жазылған дүние деп бағалап келді.
Керісінше, біздің ойымызша оның ешбір шектен тыс асып бара жатқан
ұлтшылдығы жоқ сияқты. Оған мақала тексін оқу арқылы көз жеткізуге болады:
„Төнкерістен бұрын қырғыз-қазақ кедейлері ылғи өгейлік көріп келді. Басынан
тоқпақ кетпеді. Жақсылықтың сәулесі тимеді. Көргені зорлық-зомбылық,
жауыздық еді.
Түркістанда патшалық өкімет басқарып келген жергілікті жұрттың
қамқорлықтарыменен, патша өкіметіне арқа сүйеп, аштан келген келімсектердің
қулық-сұмдығына шыдағандары қырғыз-қазак, болып еді. Өзін санға алмай
қырғыз-қазақты билеп, жер-суы үшін ақы алды.
Бұдан басқа мақсаттары да жоқ емес еді. Сондықтан революцияның
алғашқы күндері қырғыз-қазақ жұрты төңкерістің ниеттеріне сенімсіз кезбен
қарады. Төңкерістің әуелгі дәуірінде төңкеріс жемісін жалғыз орыстар
пайдаланады деген пікірден кейін төңкеріс ісіне тіпті араласпады".
Сондай-ақ журнал халық арасында өкіметтің түрлі саяси-экономикалык,
мәселелерін түсіндіруден де бас тартқан емес. Мәселен, салык, жайы,
редакция ұжымы халыққа оны былай деп түсіндіреді: -„әрбір өкімет өзінің
істейтін шығындарын көтеру үшін халқына әр түрлі салықтар салады. Өкімет
шығындары көп болған сайын соғүрлым халықка да салықтар көп түседі.
Салықты аз салатын өкімет халқына жақсы қарап һәм аз салык, халықтың
шаруашылығына жеңіл тиеді. Сондықтан екіге бөлінеді һәм түрлі жолмен өкімет
пайдасына халықтан жиналады. Кейбір салықтар ашык салық, деп аталып,
баскалары жасырын салық, делінеді. Ашық салық жер, су, аяқты мал, фабрика-
завод (салынып) Һәм солар сиякты мүліктердің иелеріне ашык, салынып
жиналады, жасырын салык халыққа білдірілмей, көрсетілмей, байқатпай салынып
жиналатын сияқты. Енді екітүрлі салықтың қалай жиналуын түсінуіміз үшін
мынадай мысалдар алайық. "Өкімет жүз уақ малы һәм 15-20 ірі қарасы бар орта
шаруаға иесі өкіметке бір жыл ішінде 8-10 сомнан басқа алатын ақша есебіне
басқа шығын төлемеймін деп жүрсе де тағы да әртүрлі жолменен өзі байқамай
бірнеше шығындарды төлейді".
Әрине, бұл жерде редакцияның жасырын салық туралы айтып, халықтың
арасында кері пікір туындатқанын жасырмай көрсетуіміз керек. Бірақ баспасөз
бетінде шындықты жазып, соңына дейін адал болғанға не жетсін.
„Шолпан" журналында мұнымен бірге өнер-білім мәселесі де үзбей
жарияланып тұрды Мысалы; белгілі шығыс зерттеушісі Ә.Диваев өзінің Қазак-
қырғыз білім комиссиясы жайынан қысқаша баяндама деген мақаласында: Мектеп
кітаптарын даярлауға комиссия өте назар салды. Бірнеше жиылыс жасады.Қазақ
азаматтарын оку кітаптарын жазуға шақырды. 1922 жылдың аяғында азаматтар
мынадай оқу кітаптарын жазып бермекші болып уәде борді:
С.Қожанов Арифметиканын бір бөлімін.
Қ.Жолманов. Арифметиканың екінші бөлімін.
А.Дәнебаев. Педагогиканы
Ф.Ғалимжанов. Абсолютті арифметиканы
Ғ.Досмұхаметов. Жануарлар жайынан
С.Оспанов.Қазақ-қырғыз тіліндегі сөздерді түзуді Бұл кітаптардан
жануарлардан басқа комиссияға кітап тапсырылған жоқ -деп дабыл кағып,
алаңдаушылық, білдірді.
Егер журнал бетінде жазылған әдебиет мәселесі туралы сөз козғасақ онда
„Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі" деген тарихи әдеби сынның қысқаша
мазмұнымен де таныс болғанымыз жөн сияқты: Қазақ әдебиетінің осы күнгі
халі мен бағытына оқырмандар түрлі пікір айтады. Орыс зсрттеулері әсіресе
қазак, ауыз әдебиетінің жалпы түркі әдебиетінің ішінен алар орны зор деп
бағалауда әрі осы жазулардың айтуына карағанда жазба ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz