Қазақстанның жаңа тарихы кезеңінен XVIII-XIXғғ Қазақстанның ішкі және сырқы саясаты
1 1.тарау. XVIII.XIX ғғ Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты
2.тақырып. Қазақстанның Рессейге қосылуы.
4.тақырып. XVIII ғасырдың 2.ші жартысындағы Ұлы және Орта жүз.
5.тақырып. XIX ғасырдың басындағы Қазақстан.
6.тақырып. XIX ғасырдың 1.ші жартысындағы Қазақстанның Рессей қоластындағы кезеңіндегі саяси.құқықтық статусы.
7.тақырып. XIX ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикалық жағдайы.
8.тақырып. Қазақстанда әскери отарлаудың дамуы.
9.тақырып. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Оңтүстік Қазақстан.
10.тақырып. Қазақстанның Рессейге қосылуының аяқталуы.
11.тақырып. XIX ғасырдың 60.90 жылдарындағы Қазақстанның әкімшілік.аймақтық және сот жүйесі.
12.тақырып. Патша самодержавиасының аграрлық саясаты.
13.тақырып. Өлкемізге капиталистік қатнастардың ене бастауы.
14.тақырып. XX ғасырдың басындағы Қазақстан
15 тақырып. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Қазақстандағы қоғамдық.саяси өмір.
2.тақырып. Қазақстанның Рессейге қосылуы.
4.тақырып. XVIII ғасырдың 2.ші жартысындағы Ұлы және Орта жүз.
5.тақырып. XIX ғасырдың басындағы Қазақстан.
6.тақырып. XIX ғасырдың 1.ші жартысындағы Қазақстанның Рессей қоластындағы кезеңіндегі саяси.құқықтық статусы.
7.тақырып. XIX ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикалық жағдайы.
8.тақырып. Қазақстанда әскери отарлаудың дамуы.
9.тақырып. XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Оңтүстік Қазақстан.
10.тақырып. Қазақстанның Рессейге қосылуының аяқталуы.
11.тақырып. XIX ғасырдың 60.90 жылдарындағы Қазақстанның әкімшілік.аймақтық және сот жүйесі.
12.тақырып. Патша самодержавиасының аграрлық саясаты.
13.тақырып. Өлкемізге капиталистік қатнастардың ене бастауы.
14.тақырып. XX ғасырдың басындағы Қазақстан
15 тақырып. Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Қазақстандағы қоғамдық.саяси өмір.
ХҮII аяғы мен ХҮIII ғасырдың басында Тәуке хан бiрiктiрген қазақ мемлекетi Тәуке өлгенен кейiн бiрлiгi ыдырай бастады. Тәукенiң мирасқоры Қайып елдiң басын құрай алмады. Кiшi жүздiң билеушiлерiнiң бiрi Әбiлхайыр жеке–дара билiк жүргiзе бастады. Осы кезде Қазақстанның Ресейге қосылуының алғы шарттары қалыптаса бастады.
1. Жоңғар мемлекетi қауiп төндiрдi
2. Қазақстанның географиялық орнының ыңғайларына қарап, Азияға шығар қақпа ретiнде, әрi шикiзат көзi үшiн Ресей үкiметi қауiп төндiре бастады.
3. Бұл кезде шикiзат көзiн iздеген Европа елдерi де Азияға ауыз сала бастады.
4. Қазақ, Хиуа хандықтарының да жиi шабуылдары Қазақ халқының мазасын алып, берекесiн кетiрдi.
Саяси бiрлiгi болмаған, экономикалық жағынан артта қалған Қазақ мемлекетi үшiн мықты бiр мемлекетке арқа сүйеу қажет болды. Жоңғар шапқыншылығы кезiнде 2 млн-нан артық адамынан айрылған қазақ халқына сыртқы жаулардан қиын едi. Әйтсе де қазақ елi өзiнiң дербестiгiн сақтап қала алса да, сыртқы қауiптен құтқаратын басқа да дипломатиялық, саяси жолдарды iздеудi талап еттi.
Кiшi жүз ханы Әбiлхайыр Ресей империясына үмiт артқысы келдi:
1. Халықаралық шиеленудi бәсеңдету үшiн.
2. Қалмақтар мен башқұрттардың қазақ жерiн мазалауын тоқтату үшiн.
3. Ресеймен сенiмдi байланыс орнатып, бар күшiн ойраттарға қарсы
күреске жұмылдыру үшiн.
4. Ғасырлар бойы көшiп қонып жүрген қазақ халқы үшiн бейбiт өмiр
ауадай қажет едi.
5. Тағы бiр себебi қазақ жерi арқылы шығысқа, шығыстан батысқа Ресей және басқа елдерге өтетiн керуен жолдарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету едi.
1730 жылы Кiшi жүздiң ықпалды билерi Әбiлхайырға Жоңғарияға қарсы күресу үшiн Ресеймен келiссөз жүргiзудi тапсырды. Алайда хан билер мәжiлiсiнiң шешiмiн бұзып, Петербургке аттандырылған елшiлерге әскери одақ құру емес, Ресейдiң қол астына кiрудi қуаттайтын құжатқа қол қоюды тапсырды.
1731 жылғы ақпанның 19-ы күнi қазақ елшiлерi Сейiтқұл Қойдағұлұлы мен Құтылымбет Қоштайұлының Кiшi Жүздi империя құрамына қабылдау туралы ұсынысын императрица Анна Иоановна қабыл алды. Кiшi Жүз қазақтарының Ресейге қосылуға тiлек бiлдiрген феодалдың топтары мен Әбiлхайырдан ант алу үшiн Қазақстанға А.Иоановна елшi А.И.Тевкелевтi жiбердi.
1. Жоңғар мемлекетi қауiп төндiрдi
2. Қазақстанның географиялық орнының ыңғайларына қарап, Азияға шығар қақпа ретiнде, әрi шикiзат көзi үшiн Ресей үкiметi қауiп төндiре бастады.
3. Бұл кезде шикiзат көзiн iздеген Европа елдерi де Азияға ауыз сала бастады.
4. Қазақ, Хиуа хандықтарының да жиi шабуылдары Қазақ халқының мазасын алып, берекесiн кетiрдi.
Саяси бiрлiгi болмаған, экономикалық жағынан артта қалған Қазақ мемлекетi үшiн мықты бiр мемлекетке арқа сүйеу қажет болды. Жоңғар шапқыншылығы кезiнде 2 млн-нан артық адамынан айрылған қазақ халқына сыртқы жаулардан қиын едi. Әйтсе де қазақ елi өзiнiң дербестiгiн сақтап қала алса да, сыртқы қауiптен құтқаратын басқа да дипломатиялық, саяси жолдарды iздеудi талап еттi.
Кiшi жүз ханы Әбiлхайыр Ресей империясына үмiт артқысы келдi:
1. Халықаралық шиеленудi бәсеңдету үшiн.
2. Қалмақтар мен башқұрттардың қазақ жерiн мазалауын тоқтату үшiн.
3. Ресеймен сенiмдi байланыс орнатып, бар күшiн ойраттарға қарсы
күреске жұмылдыру үшiн.
4. Ғасырлар бойы көшiп қонып жүрген қазақ халқы үшiн бейбiт өмiр
ауадай қажет едi.
5. Тағы бiр себебi қазақ жерi арқылы шығысқа, шығыстан батысқа Ресей және басқа елдерге өтетiн керуен жолдарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету едi.
1730 жылы Кiшi жүздiң ықпалды билерi Әбiлхайырға Жоңғарияға қарсы күресу үшiн Ресеймен келiссөз жүргiзудi тапсырды. Алайда хан билер мәжiлiсiнiң шешiмiн бұзып, Петербургке аттандырылған елшiлерге әскери одақ құру емес, Ресейдiң қол астына кiрудi қуаттайтын құжатқа қол қоюды тапсырды.
1731 жылғы ақпанның 19-ы күнi қазақ елшiлерi Сейiтқұл Қойдағұлұлы мен Құтылымбет Қоштайұлының Кiшi Жүздi империя құрамына қабылдау туралы ұсынысын императрица Анна Иоановна қабыл алды. Кiшi Жүз қазақтарының Ресейге қосылуға тiлек бiлдiрген феодалдың топтары мен Әбiлхайырдан ант алу үшiн Қазақстанға А.Иоановна елшi А.И.Тевкелевтi жiбердi.
1.. Қазақстанның көне дүниеден бүгінгі күнге дейінгі 5-томдық тарихы
А.1996,1998,2001ж.
2. Қазақстан тарихын ың очерктері. А.,1993жж
Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Қазақстан ғасырлар тоғысында. А.,1992жж
3.. Шаймерденова М.Д. Қазақстанның көне дүниеден 20 ғ ортасына дейінгі тарихы. А.,1999 жыл.
4. Қазақстан көне дүниеден бүгінге дейін. Студенттерге арналған оқу құралы. А.1992
Қосымша әдебиеттер:
1. Е.Аққошқаров Қазақтар тарихы. А.,1997 жыл.
2. А.К.Акинжаков Қазақстан тарихы. Лекциялар курсы, 1-бөлім, А.,1995жж
3. Е.Б.Бекмаханов. Қазақстанның Рессейге қосылуы. М.,1957жж.
4. М.С.Бурабаев. 1917-1941жж Қазақстанның қоғамдық ойлары. А.,1991жж.
5. С.К.Игибаев. Қазақстан в источниках и материалах. У-К.,2005гг.
6. Бекмаханов Е.Б. 19ғғ 20-40жж Қазақстан. А.,1997жж
7. Ж.К.Қасымбаев. Кенесары хан., А.1996жж
8. Ш.Құдайбердиев. Қазақ, түрік, қырғыз халықтарының шығу тегі мен хам хандар
әулеті.А.,1990жж.
9. А. Левшин. Описание киргиз-кайсацких орд и степей. А.,1996гг
10. Э.А.Масанов Қазақтардың көшпелі мәдениеті. Алматы-Москва. 1995жж
11. 17-18 ғғ Жоңғар хандығы және қазақтар..А.,1991жж
12. Алаш Орда., құжаттар жинағы..А., 1992жж
13. Н.Г.Апполова. Присоеденениеказахстана к России в 30 годах 18вв. М.,1986гг.
14. Н.Г.Апполова. Хозяйственное освоение Прииртышья в конце 16 первой половине 19
вв. М., 1976гг
15. В.Я.Басин Русско-казахские отношения в 16-18вв. А.,1974гг.
16. В.Я.Басин Россия и Казахские ханства в 16-18вв. А., 1977гг.
17. М.П.Вяткин Сырым батыр. А.,1999жж
18. В.Галиев. Жәңгір хан және Орбұлақ шайқасы. А.,1998жж
19. В.З.Галиев. Бұланты өзеніндегі шайқас. Мысль., 2000жж.
20. С.З. Зиманов Россия және Бөкей хандығы. М.,1980жж
21. С.З.Зиманов 19ғ бірінші жартысындағы қазақтардың қоғамдық құрлымы. М.,1958жж
22. А.И. Маликов. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане.А.72
23. М.Мұқанов. 18-20ғғ қазақтардың этникалық орналасқан териториясы. А.,1991жж.
24. А.Ф. Рязанов. Востание И.Тайманова (1836-1838). А.,1991гг.
24. Р.Сулейменов. 18 ғ қазақстан тарихы. А.,1988жж
25. Б.С.Сулейменов, В.Я. Басин, Казахстан в составе России в 18-19вв. А., 1981гг.
26. С. Толыбеков. Кочевое объщество казахов. А., 1971гг.
27. Х.Т.Тұрсынов. 1916 жылғы көтеріліс,Қазақстан және Орта Азияда. Т.,1962жж
28. М.Тынышпаев. Материалы к истории киргиз-кайсацкого народа.-А.,1993жж
29. В.В. Шахматов. Внутренная Орда и востание Исатая тайманова.-А,1946гг.
30. Ж.О. Артықбаев. Қазақстан тарихынан 12 дәріс.-Астана.,2001жж.
31. С.Д. Асфендияров. История Казахстана (с древн. времен) –А.,1993гг.
32.. Игибаев С.К. Промышленные рабочие дореволюционного Казахстана. Алма-Ата, 1990
33. Берденова К. Қазақстанның экономикалық тарихы.- А.,2000жж.
34. Кан. Г. История Казахстана. Учеб. Пособие.-А.,2003гг.
35. М.К.Қозыбаев, М.Х. Асылбеков. Учебное пособие по истории Казахстана с
древнейших времен до наших дней.- 1992 гг.
36. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. - Алма-Ата, 1965.
37. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана. - Алма-Ата, 1984.
38. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в Х1Х-начале XX веках. - Алматы, 1996.
39. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой пол. XIX в. - Алма-Ата, 1958.
40. Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана, Алма-Ата, 1981
41. Андреев И.Г. Описание средней орды киргиз-кайсаков. - Алматы, 1998. (переиздание)
42. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху империализма. - М,
1978.
43. Берденова К. Экономическая история Казахстана. Алматы, 2000.
44. Букейханов А. Избранные труды. - Алма-Ата, 1995.
45. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана. - Алма-Ата, 1984.
46. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в Х1Х-начале XX веках. - Алматы, 1996.
47. Толыбеков С. Кочевое общество казахов. – Алма-Ата, 1971.
48. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях - Алма-Ата, 1993.
49..Тынышпаев М. История казахского народа.- Алма-Ата, 1993.
50. Фридман Ц.Л. Иностранный капитал в дореволюционном Казахстане. - Алма-Ата, 1960.
А.1996,1998,2001ж.
2. Қазақстан тарихын ың очерктері. А.,1993жж
Кляшторный С.Г., Сұлтанов Т.И. Қазақстан ғасырлар тоғысында. А.,1992жж
3.. Шаймерденова М.Д. Қазақстанның көне дүниеден 20 ғ ортасына дейінгі тарихы. А.,1999 жыл.
4. Қазақстан көне дүниеден бүгінге дейін. Студенттерге арналған оқу құралы. А.1992
Қосымша әдебиеттер:
1. Е.Аққошқаров Қазақтар тарихы. А.,1997 жыл.
2. А.К.Акинжаков Қазақстан тарихы. Лекциялар курсы, 1-бөлім, А.,1995жж
3. Е.Б.Бекмаханов. Қазақстанның Рессейге қосылуы. М.,1957жж.
4. М.С.Бурабаев. 1917-1941жж Қазақстанның қоғамдық ойлары. А.,1991жж.
5. С.К.Игибаев. Қазақстан в источниках и материалах. У-К.,2005гг.
6. Бекмаханов Е.Б. 19ғғ 20-40жж Қазақстан. А.,1997жж
7. Ж.К.Қасымбаев. Кенесары хан., А.1996жж
8. Ш.Құдайбердиев. Қазақ, түрік, қырғыз халықтарының шығу тегі мен хам хандар
әулеті.А.,1990жж.
9. А. Левшин. Описание киргиз-кайсацких орд и степей. А.,1996гг
10. Э.А.Масанов Қазақтардың көшпелі мәдениеті. Алматы-Москва. 1995жж
11. 17-18 ғғ Жоңғар хандығы және қазақтар..А.,1991жж
12. Алаш Орда., құжаттар жинағы..А., 1992жж
13. Н.Г.Апполова. Присоеденениеказахстана к России в 30 годах 18вв. М.,1986гг.
14. Н.Г.Апполова. Хозяйственное освоение Прииртышья в конце 16 первой половине 19
вв. М., 1976гг
15. В.Я.Басин Русско-казахские отношения в 16-18вв. А.,1974гг.
16. В.Я.Басин Россия и Казахские ханства в 16-18вв. А., 1977гг.
17. М.П.Вяткин Сырым батыр. А.,1999жж
18. В.Галиев. Жәңгір хан және Орбұлақ шайқасы. А.,1998жж
19. В.З.Галиев. Бұланты өзеніндегі шайқас. Мысль., 2000жж.
20. С.З. Зиманов Россия және Бөкей хандығы. М.,1980жж
21. С.З.Зиманов 19ғ бірінші жартысындағы қазақтардың қоғамдық құрлымы. М.,1958жж
22. А.И. Маликов. Февральская буржуазно-демократическая революция в Казахстане.А.72
23. М.Мұқанов. 18-20ғғ қазақтардың этникалық орналасқан териториясы. А.,1991жж.
24. А.Ф. Рязанов. Востание И.Тайманова (1836-1838). А.,1991гг.
24. Р.Сулейменов. 18 ғ қазақстан тарихы. А.,1988жж
25. Б.С.Сулейменов, В.Я. Басин, Казахстан в составе России в 18-19вв. А., 1981гг.
26. С. Толыбеков. Кочевое объщество казахов. А., 1971гг.
27. Х.Т.Тұрсынов. 1916 жылғы көтеріліс,Қазақстан және Орта Азияда. Т.,1962жж
28. М.Тынышпаев. Материалы к истории киргиз-кайсацкого народа.-А.,1993жж
29. В.В. Шахматов. Внутренная Орда и востание Исатая тайманова.-А,1946гг.
30. Ж.О. Артықбаев. Қазақстан тарихынан 12 дәріс.-Астана.,2001жж.
31. С.Д. Асфендияров. История Казахстана (с древн. времен) –А.,1993гг.
32.. Игибаев С.К. Промышленные рабочие дореволюционного Казахстана. Алма-Ата, 1990
33. Берденова К. Қазақстанның экономикалық тарихы.- А.,2000жж.
34. Кан. Г. История Казахстана. Учеб. Пособие.-А.,2003гг.
35. М.К.Қозыбаев, М.Х. Асылбеков. Учебное пособие по истории Казахстана с
древнейших времен до наших дней.- 1992 гг.
36. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. - Алма-Ата, 1965.
37. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана. - Алма-Ата, 1984.
38. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в Х1Х-начале XX веках. - Алматы, 1996.
39. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой пол. XIX в. - Алма-Ата, 1958.
40. Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана, Алма-Ата, 1981
41. Андреев И.Г. Описание средней орды киргиз-кайсаков. - Алматы, 1998. (переиздание)
42. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху империализма. - М,
1978.
43. Берденова К. Экономическая история Казахстана. Алматы, 2000.
44. Букейханов А. Избранные труды. - Алма-Ата, 1995.
45. Дулатова Д.И. Историография дореволюционного Казахстана. - Алма-Ата, 1984.
46. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в Х1Х-начале XX веках. - Алматы, 1996.
47. Толыбеков С. Кочевое общество казахов. – Алма-Ата, 1971.
48. Турсунбаев А.Б. Казахский аул в трех революциях - Алма-Ата, 1993.
49..Тынышпаев М. История казахского народа.- Алма-Ата, 1993.
50. Фридман Ц.Л. Иностранный капитал в дореволюционном Казахстане. - Алма-Ата, 1960.
Қазақстанның жаңа тарихы кезеңінен XVIII-XIXғғ Қазақстанның ішкі және сырқы
саясаты.
ГЛОССАРИЙ.
АРЫС –бірнеше қазақ руларының бірігуі.
АУЫЛ – қазақ қоғамындағы рулық бірлестіктің төменгі буыны.(10 үйден)
БИ – рубасы, тайпа көсемі.
Жеке адам ( Адамдардың өмірі қауіп-қатерге толы болды)
Тобыр ( Кездейсоқ біріккен адамдар; әлі де өмір сүруде ауыз бірлік,
тірліктерінде мән-мағына жоқ).
Ру (Туыс адамдардың қауымдастығы; өмір сүру, еңбек ету, қорғану,
күнкөріс біршама жеңілдеді).
Тайпа ( Бірнеше тайпаның қауымдастығы; өмір сүру үнемі күрес үстінде өтуде,
еңбек құралдары жетілді.).
Тайпалық одақтар (Бірнеше тайпаның бірлестігі; өмір-үздіксіз билікке, жаңа
жерлер үшін талас үстінде)
Мемлекеттер ( Өзіне ғана тән салты, дәстүрі, тілі, территориясы, діні,
ата заңы, мемлекеттік рәміздері, мемлекетті басқару түрі, басқару әдісі,
ақшасы т.б. қалыптасып, орныққан қоғам).
Археология – (архео-көне, логос-зеттеймін қазба жұмыстары арқылы,
заттық деректерді зерттейтін ғылым
Этнография-(этнос-халық,графия -жазу, үйрену, бұл хаықтар
сипаттамасы деген ұғымды білдіреді).
Этнология -(әдет-ғұрып, салт-дәстүр арқылы зерттеу).
Антропология-(адам жайлы ғылым, адамның шығу тегі, нәсілін және дене
табиғатын зерттейтін ғылым).
Нумизматика–(латынша тенгені нумизмадеп атайды. Теңгелер тарихын
зерттейтін ғылым).
Лингвистика- (тіл, жазулар арқылы зерттейтін ғылым).
Геральдика - (Елтаңбаларды, гербтер мен мөрлерді зерттейтін жер).
Онамастика – (онома-гректің ат, атау- деген ұғымджы білдіреді).
Топонимика–(гректің мекен, жер таулары деген сөзінен шыққан).
Антропонимика- (кісі есімдерін зерттейтін ғылым).
Этномика –ру, тайпа, халық аттарын зерттейтін ғылым).
Архитектура- (халықтың құрылыс, сәулет өнерін зертеу).
Ақ сүйек - хан, сұлтан, қожа тұқымынан тараған үстем тап өкілдері.
Аманат - кепілдікке уақытша беру
Баж - отырықшы елден алынатын салық.
Беклербек - Алтын Ордадағы әскер басы.
Вакф - салықтан босатылған дін иелері
Губерния - Ресейдің әкімшілік-тереториялық бөлімі.
Гуньмо - үйсіндердің әскери көсемі.
Друға - Алтын Ордадағы салық жинаушы ханның өкілі.
Депортация - Мемлекеттен тысқары жерге күштеп қоныс аудару.
Жеті жарғы - Тәуке ханның шығарған заңдар жинағы.
Зекет - Малдан алынатын салық (120).
Инал - Оғыз жағбуының мұрагері.
Қаған - Түрік қағанатындағы басшысы, хан.
Қалан - астықтан алынатын салық (110)
Қараша - қарапайым адамдар.
Қонсы - кедейленген қазақ шаруасы
Қашпауыр - малдан алынатын салық (100 ден 1 бас).
Мадикар - әртүрлі міндеткерлік жұмыстар.
Мехтар - Қараханидтер еліндегі ауыл әкімі.
1-тарау. XVIII-XIX ғғ Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты
1-тақырып:
Лекцияның мақсаты: XVIII ғғ басындағы қазақ хандығының сыртқы факторлар
әсерінен дағдарысқа ұшырау себептерін көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1. XVIII ғғ 1-ші жартысындағы Қазақстанның саяси жағдайы.
2. Елдегі ішкі саяси жағдай.
3. Әбілхайыр ханның билікке келуі. Орта және Кіші жүздердегі саяси жағдай.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
ХҮII аяғы мен ХҮIII ғасырдың басында Тәуке хан бiрiктiрген қазақ
мемлекетi Тәуке өлгенен кейiн бiрлiгi ыдырай бастады. Тәукенiң мирасқоры
Қайып елдiң басын құрай алмады. Кiшi жүздiң билеушiлерiнiң бiрi Әбiлхайыр
жеке–дара билiк жүргiзе бастады. Осы кезде Қазақстанның Ресейге
қосылуының алғы шарттары қалыптаса бастады.
1. Жоңғар мемлекетi қауiп төндiрдi
2. Қазақстанның географиялық орнының ыңғайларына қарап, Азияға шығар
қақпа ретiнде, әрi шикiзат көзi үшiн Ресей үкiметi қауiп төндiре
бастады.
3. Бұл кезде шикiзат көзiн iздеген Европа елдерi де Азияға ауыз сала
бастады.
4. Қазақ, Хиуа хандықтарының да жиi шабуылдары Қазақ халқының мазасын
алып, берекесiн кетiрдi.
Саяси бiрлiгi болмаған, экономикалық жағынан артта қалған Қазақ
мемлекетi үшiн мықты бiр мемлекетке арқа сүйеу қажет болды. Жоңғар
шапқыншылығы кезiнде 2 млн-нан артық адамынан айрылған қазақ халқына
сыртқы жаулардан қиын едi. Әйтсе де қазақ елi өзiнiң дербестiгiн сақтап
қала алса да, сыртқы қауiптен құтқаратын басқа да дипломатиялық, саяси
жолдарды iздеудi талап еттi.
Кiшi жүз ханы Әбiлхайыр Ресей империясына үмiт артқысы келдi:
1. Халықаралық шиеленудi бәсеңдету үшiн.
2. Қалмақтар мен башқұрттардың қазақ жерiн мазалауын тоқтату үшiн.
3. Ресеймен сенiмдi байланыс орнатып, бар күшiн ойраттарға қарсы
күреске жұмылдыру үшiн.
4. Ғасырлар бойы көшiп қонып жүрген қазақ халқы үшiн бейбiт өмiр
ауадай қажет едi.
5. Тағы бiр себебi қазақ жерi арқылы шығысқа, шығыстан батысқа Ресей
және басқа елдерге өтетiн керуен жолдарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
едi.
1730 жылы Кiшi жүздiң ықпалды билерi Әбiлхайырға Жоңғарияға қарсы
күресу үшiн Ресеймен келiссөз жүргiзудi тапсырды. Алайда хан билер
мәжiлiсiнiң шешiмiн бұзып, Петербургке аттандырылған елшiлерге әскери одақ
құру емес, Ресейдiң қол астына кiрудi қуаттайтын құжатқа қол қоюды
тапсырды.
1731 жылғы ақпанның 19-ы күнi қазақ елшiлерi Сейiтқұл Қойдағұлұлы мен
Құтылымбет Қоштайұлының Кiшi Жүздi империя құрамына қабылдау туралы
ұсынысын императрица Анна Иоановна қабыл алды. Кiшi Жүз қазақтарының
Ресейге қосылуға тiлек бiлдiрген феодалдың топтары мен Әбiлхайырдан ант алу
үшiн Қазақстанға А.Иоановна елшi А.И.Тевкелевтi жiбердi.
Қазан айының басында бiрiншi рет, сол айдың 10-ы күнi екiншi рет орыс
елшiсi Кiшi жүз билерiмен кездестi. 1731 жылы қазан айында Әбiлхайыр мен
оның саясатын қолдаған Кiшi Жүздiң 29 старшыны Ресейдiң қаласына кiруге
ант бердi.
Бұл келiсiм Ресейдiң Қазақстанның батысын отарлауын тездеттi.
1734 жылы Сенаттың бас хатшысы И.К.Кириллов басқарған арнайы
экспедиция жабдықталды. Экспедицияның мақсаты Ор өзенiнiң бойына бекiнiс
тұрғызу, Орта Азияның хандықтарымен керуен саудасын кеңейту, табиғат
байлықтарын игеру, Сырдария бойына қала тұрғызып, бiртiндеп өзен
флотилиясын ұйымдастыр болды. Барлық мақса орындалға жоқ, тек 1735жылы
Ор бекiнiсi салынды.
1735-1737 жылдары башқұрт халқының азаттық көтерiлiсiн басуда Кiшi жүз
жасақтарын пайдаланды. Алайда Әбiлхайырдың башқұрт билеушiлерiмен ауыз
жаласып кетуiнен қорыққан орыс үкiметi оның бiр ұлын аманатқа беруге мәжбүр
еттi.
1738 жылы тамыз айында 60-қа жуық Кiшi жүз бен Орта жүз старшиндары
Ресейге адалдығын қуаттап, антқа бармақтарын басты.
1740 жылы башқұрттардың екiншi көтерiлiске шығуына байланысты Кiшi
жүзбен бiрге Орта жүз билеушiлерi Абылай сұлтан мен Әбiлмәмбет хан да ант
бердi. Алайда Абылай мен Әбiлмәмбет Ресейге жақындасу арқылы Жоңғар
шапқыншылығын әлсiретудi көздейдi.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Қазақ қоғамының ішкі саяси жағдайының негізгі кезеңдері қандай?
2. Әбілқайыр ханға мінездеме бер?
3. Қазақ хандығының ауыз бірлікте болмау себебін анықта?
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах 18 века.
М., 1986.
3. Басин В. Россия и казахские ханства в XVI-XYIII вв. - Алма-Ата, 1971.
4 Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи 17-18 вв. Алма-Ата, 1991.
5. А.К.Акинжанов Қазақстан тарихы лекциялар курсы. 1-бөлім. А., 1995 ж.
6. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
2-тақырып. Қазақстанның Рессейге қосылуы.
Лекцияның мақсаты: Қазақ жерлерінің Рессейге қосылуының себептері мен
барысын ашып көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1. Қазақстанның Рессейге қосылуының басталуы.
2. Солтүстік-Шығыс пен Батыс Қазақстанда бекіністердің пайда болуы.
3. Кіші жүз қазақтарының Рессей бодандығын қабылдауы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Әбiлхайыр өлгеннен кейiн Кiшi жүзде екi хандық құрылды: оңтүстiк-шығыс
Батыр сұлтанның, ал солтүстік батыс өңiрi Нұралының ықпалында болды.
1735 жылы башқұрттардың азаттық қозғалысын басуға қазақтардың қатыспай
қоюы Ресей билеушiлерi тарапынан қазақтарға өшпендiлiк тудырды. 1747 жылы
Алтайдың байлығын игеру үшiн Елизавета Петровна оны Демидовтардың меншiгi
деп жариялады. 1755 жылы жоңғар тайпалары арасындағы талас Жоңғар хандығын
әлсiреттi. Жоңғарияда билiкке таласушы Әмiрсананы Цин императоры Цянь Лун
қолдап, оған әскер бердi. Жоңғар феодалдары Цин әскерiне қарсылық көрсете
алмады. 1755 жылы шiлденiң 19-да жоңғар жерi Цин өкiметiнiң меншiгi деп
жарияланды. Алданғанын бiлген Әмiрсана Цин билiгiне қарсы күрестi.
Әмiрсананың қарсылығын пайдаланып Цин империясы 1758 жылы Жоңғарияны толық
талқандады. Жоңғар халқының оннан төрт бөлiгi аурудан қырылды, оннан екi
бөлiгi Ресейге қашты, оннан үш бөлiгi Цин әскерiнiң қолынан қаза тапты,
бірқатары Еділдегі қандастарына қосылды. Бұрынғы жоңғар жерінде 1761 жылы
империялық әкімшілік бірлестігі – Шыңжаң (жаңа шекара) құрылды.
Әскери шептерді салудың барысы
ХҮІІІ ғасырдың 40-50 жылдары Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірі бекініс
шептермен қоршалды.
1. Сібір редутынан Омбыға дейінгі шепті Горькая шебі деп атады.
2. Ертістің оң жағасынан Кіші Нарынға дейінгі шеп Ертіс шебі деп аталды.
3. Алтай тауынан Кузнецк шебіне дейінгі шепті Колыван шебі деп атады.
4. Звериноголовскіден Есілге дейін Есіл немесе Пресногорьковск шебі
құрылды.
Қамал қыспағында қалған қазақтардың көшіп-қонатын жері тарыла бастады.
Қазақ-орыс сауда қатынастары
ХҮІІІ ғасырдың ортасында Қазақстан мен Ресей арасында керуен саудасы
дамыды.
Мынадай жерлер сауда орталығына айналды: Орынбор, Омбы, Семей, Өскемен,
Жезді.
Сауданың түрі: айырбас сауда.
Саудаланған тауарлар: мал, мал терілері, киіз.
Қазақ саудасын ұйымдастырғандар: Қазыбек би мен Абылай хан.
1766 жылы Әбілмәмбет хан ІІ Екатерина мен Семей, Жәміш бекіністеріне шек
қоймай қабылдауға рұқсат алды. Алайда қазақ-орыс саудасы біржақты дамыды,
Қазақстанның Ресейге тәуелсіздігін күшейтті.
Ресейдің отаршылдық саясаты
ХҮІІІ ғасырдаың 50-60 жылдары Ресей Қазақстанды тәуелді ету үшін әртүрлі
шараларды іске асырды:
1. Жайық, Сібір, Орынбор казак әскерлерін ұйымдастырды.
2. Есіл, Ертіс, Жайық бойынан қазақтарды ығыстырып, казактарды
орналастырды.
3. 1756 жылы Жайық жағасына алғаш рет мал жаюға ресми шек қойылды.
4. Алайда 1757-1758 жылдары Орынбор өлкесінің басқарушылары үкімет
талабын іске асыру орынсыз екенін түсініп, қазақтардан аманат алып,
Жайықтың оң жағасына өтуге рұқсат берді.
5. Ресей бекіністерінен 10 шақырым, кейіннен 50 шақырым жерге дейін
қазақтардың мал жаюына тыйым салынды.
6. Ресейдің әр жерінен қылмыскерлерді, жерсіз шаруаларды әкеп
қоныстандырды.
Бұл шаралар қазақ жерін толық отарлаудың бастамасы еді.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Картадан салынған бекіністерді хронологиялық тізбегі бойынша көрсет.
2. Әбілқайырдың билікті қатайтуға бағытталған шараларын қалай түсіндіресің?
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах 18 века.
М., 1986.
3. Басин В. Россия и казахские ханства в XVI-XYIII вв. - Алма-Ата, 1971.
4 Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи 17-18 вв. Алма-Ата, 1991.
5 Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
6 Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. – Алматы,
1999.
7. Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в 18-20 вв. Алма-
Ата, 1981.
3-тақырып. XYIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Кіші жүздегі саяси жағдай
Лекцияның мақсаты: Кіші жүздің Рессей қол астына өтуін құқықтық актілер
мен патша өкіметінің жүргізген шаралары негізінде көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1 XYIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Кіші жүздегі саяси жағдай.
2. Нұралы хан басқарған кездегі елдегі саяси жағдай.
3. Орынбор әкімшілігінің қызметі.
4. Бөкей хандығының құрылуы. Ішкі Бөкей ордасының ішкі құрылымы
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
1734 жылы Сенаттың бас хатшысы И.К.Кириллов басқарған арнайы
экспедиция жабдықталды. Экспедицияның мақсаты Ор өзенiнiң бойына бекiнiс
тұрғызу, Орта Азияның хандықтарымен керуен саудасын кеңейту, табиғат
байлықтарын игеру, Сырдария бойына қала тұрғызып, бiртiндеп өзен
флотилиясын ұйымдастыр болды. Барлық мақса орындалға жоқ, тек 1735жылы
Ор бекiнiсi салынды.
1735-1737 жылдары башқұрт халқының азаттық көтерiлiсiн басуда Кiшi жүз
жасақтарын пайдаланды. Алайда Әбiлхайырдың башқұрт билеушiлерiмен ауыз
жаласып кетуiнен қорыққан орыс үкiметi оның бiр ұлын аманатқа беруге мәжбүр
еттi.
1738 жылы тамыз айында 60-қа жуық Кiшi жүз бен Орта жүз старшиндары
Ресейге адалдығын қуаттап, антқа бармақтарын басты.
1740 жылы башқұрттардың екiншi көтерiлiске шығуына байланысты Кiшi
жүзбен бiрге Орта жүз билеушiлерi Абылай сұлтан мен Әбiлмәмбет хан да ант
бердi. Алайда Абылай мен Әбiлмәмбет Ресейге жақындасу арқылы Жоңғар
шапқыншылығын әлсiретудi көздейдi.
Кiшi жүз Ресейге қосылғанмен саяси жағдайы өзгерген жоқ. 1740 жылы
парсы әмiршiсi Нәдiр шах қауiп төндiрдi. Бұл Ресеймен байланысты нығайтуға
мәжбүр қылды.
Орынбор шекаралық комиссиясының төрағасы И.Н. Неплюев 1743-i жылы Ор
қалашығын жаңа жерге көшiрдi. Бұл қоныс – Орынбор деп аталды.
1741-1742 жылдардағы “Ақтабан шұбырындыдан” кем түспейтiн жоңғар
шапқыншылығынан кейiн 1742 жылы мамырдың 20-да Ресей үкiметi қазақтарды
және шекаралық өңiрдегi бекiнiстердi қорғау жөнiнде жарлық шығарды.
И.Н. Неплюев Қалдан Цереннен қазақтарға қысымды тоқтатуды талап еттi.
Бiрақ жоңғарлар бұл талапты орындамады. Қазақ сұлтандары қазақ жерiн
Жоңғарлардан босататын тек қазақтардың өздерi болатынын түсiндi. 1747 жылы
Нәдiр шахтың өлiмiнен кейiн Хиуа тағына Батыр Әбiлхайырдың ұлы Қайыптың
сайлануы Әбiлхайырдың билiгiн әлсiреттi. 1748 жылы Әбiлхайыр Барақ
сұлтанның қолынан қаза тапты.
Жайық пен Едiл өзенiнiң төменгi ағысында 1801жылы Iшкi Орда немесе
негiзiн салған Бөкейдiң атымен Бөкей ордасы құрылды. Патша үкiметiне арқа
сүйеген Iшкi орда ханы әкiмшiлiк, сот билiктерiн шоғырландырып, орданы
басқару жүйесiнде өзгерiстер жасады.
1827 жылы 12 биден құралған "Хандық кеңес" болды.
Шаруалар көтерiлiсiнiң себептерi:
1. Алым-салықтың ауыртпалығы - жыл сайын 10-50 мың сом аралығында әр
ру ақшалай салық төлеу керек болды.
2. Iшкi Ордамен iргелес орыс бекiнiстерiнiң салына бастауы.
3. Бөкей ордасындағы ауылдық-қауымдық жерлердi орыс помещиктерi мен
хан туыстарының иемденiп алуы, т.б.
Сипаты - отаршылдыққа, феодалдық озбырлыққа қарсы болды.
Қозғаушы күшi- қазақ шаруалары, старшындар мен билер де қатысты.
Көтерiлiстiң басшылары: Исатай Тайманұлы, ақын Махамбет Өтемiсұлы,
Сары Едiлұлы, Тiнәлi Тайсойғанұлы, Ұса Төлегенұлы, Иманбай Қондыбайұлы,
т.б.
Көтерiлiстiң кезеңдерi:
1. 1833-1836 жылдар - алғышарттардың қалыптасуы.
2. 1837 жылдың басынан аяғына дейiн көтерiлiстiң етек алған кезеңi.
3. 1837 жылдың желтоқсанынан 1838 жылдың шiлде айына дейiн - әлсiреп,
жеңiлген кезеңi.
Негiзгi оқиғалар:
1. 1836 жылдың қарашасында 400 адамдық хан тобы және казактарымен
Геке подполковник Меркулов тобымен бiрiктi.
Екi зеңбiрек жиыны 400 хан-сұлтан жасағы, 700 казак әскерi Тастөбе
жерiнде 3000-нан астам көтерiлiсшiлермен кездестi. Зеңбiрекке қарсы тұра
алмаған көтерiлiсшiлер жеңiлдi. Жеңiлiс көтерiлiстiң барысына әсер еттi.
Көтерiлiсшiлер қатары азайды. Геке әскерлерi Исатайды қудалай бастады. Оны
тiрiдей ұстағандарға 1000 сом, басын әкелгендерге 500 сом тiгiлдi.
2. 1838 жылы Бөкей Ордасынан қашқан қазақтардан күш жиған Исатай
Жәңгiр хан ордасына шабуыл жасауды жоспарлады. Сұлтан Қарауылқожа
Бабажанұлы мен сұлтан Баймағамбет Айшуақұлдары Исатайға қарсы қарулы топ
жасақтады. Бұларға көмекке Гекенiң жазалау күштерi қосылды. 1838 жылы
шiлденiң 12-күнi екi жақтың күштерi Ақбұлақ деген жерде ақырғы шайқаста
кездестi.
Шайқаста көтерiлiсшiлерден 80-дей адам өлдi. Ауыр жараланған Исатайды
казактар қылышпен шауып өлтiрдi. Махамбет тобы көтерiлiстi жалғастыру үшiн
ұрыс даласынан қалған сарбаздарды алып шегiнiп кеттi.
Қолға түскен көтерiлiсшiлер қатал жазаланды. Көтерiлiстiң белсендi
басшылары:Қ.Өтемiсұлы, Бекен Сарыұлы, Танрық Нұржанұлы, Балабек Нұржанұлы
500-ден дүре алып, Ригаға қара жұмысқа айдалды. Кейiнгi топқа 20-дан 50-ге
дейiн дүре соғылды.
1842 жылы Ноғай руынан Аббас Қошайұлы Жәңгiрге наразылығын бiлдiру
үшiн Орынборға барды. 1843 жылы Масқар руынан Лаубай Мантайұлы Орынборға
сапар шектi. Бұлар салықты шамадан тыс көп жиналатынына шағымданбақшы
болды. Екеуi де тұтқындалып түрмеде өлдi. Iшкi Ордадағы бұқаралық қозғалыс
осылай аяқталды. Махамбет кейбiр деректерге қарағанда 1846 жылы қапыда қаза
болған.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Кіші жүздің Рессей, Хиуа және басқа да қазақ жүздерімен
арақатынасындағы орнына баға бер.
2. Ішкі бөкей ордасының құрылуына қандай себептер және мақсаты болды?
3. Қазақстандағы өзге ұлт-азаттық қозғалыстардан Бөкей Ордасындағы
көтерiлiстiң айырмашылығы
қандай?
Әдебиеттер;
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах 18 века.
М., 1986.
3. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
4. Зиманов С.З. Россия и Букей хандығы – М., 1980.
5. Рязанов А.Ф. Восстание Исатая Тайманова (1836-1838гг.). – Алма-Ата,
1991.
6. В.В.Шахматов Ішкі Орда және И.Тайманов бастаған көтеріліс. А, 1946 ж.
7. Вяткин М.П. Батыр Срым. – Алматы, 1999.
4-тақырып. XVIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Ұлы және Орта жүз.
Лекцияның мақсаты: Қазақ жерлерін біріктірудегі Аблайханның саясатын ашып
көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1 XYIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Орта және Ұлы жүздер және ондағы
хандық биліктің нығайуы.
2. Абылайдың ішкі және сыртқы саясаты (1771-1881ж)
3. Орталық және Шығыс аймақтардағы Сібір әскери-әкімшілік саясаттың
күшейуі.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Абылай орта жүздің сұлтаны Уәлидің баласы. 1711 жылы дүниеге келген.
Арғы атасы - Абылай Түркістан қаласының билеушісі болды. Абылайдың шын
есімі - Әбілмансұр. 15 жасынан бастап жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті.
1740 жылы тамызда Орта жүз ханы Әбілмәмбет екеуі Орскіге келіп Ресей
империясының билігін мойындады.
1741-1743 жылдары Жоңғар мемлекетінің тұтқынында болды. Тұтқыннан
босағаннан кейін Жоңғариямен соғысып, Орта жүздің көптеген жерін қайтарды.
Абылайдың басты мақсаты – мемлекет дербестігін сақтап қалу еді.
1771 жылы Әбілмәмбет өлгеннен кейін Абылай хан сайланды. Ресей үкіметі
1778 жылдың 24 мамырында Орта жүздің ханы етіп Абылайды бекітті.
Абылай өзіне дейінгі Қазақ мемлекетінің заңдарына өзгеріс енгізді: хан
билігіне қойылған шектеулерді алып тастады, ірі ұлыстарды билеуге хан өзіне
жақын сұлтандарды қойды, билер қызметіне шек қойды, батырлардың қолдауына
сүйенді.
Абылай шаруашылық құрылымға өзгерістер енгізуге тырысты:
1. Егін шаруашылығын дамытуды қолдады.
2. 1761 жылы ІІ Екатеринадан ағаш ұсталарын, 200-300 пұт астық сұрады,
халықты отырықшылыққа үйреткісі келді.
Қазақ халқы отырықшы болу арқасында жерін сақтап қалуға және
кедейшіліктен құтылуға болатын еді.
Абылай 1781 жылы дүние салды. Ол Ахмед Йассауи кесенесіне жерленді.
Абылайдың мирасқоры Уәли сұлтан хан тағына келді.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Абылайдың қайраткер ретінде қалыптасуына қандай тарихи жағдайлар
әсер етті?
2. Абылай қазақ заңдарына қандай өзгерістер кіргізді және неге?
3. Абылай қазақ халқын не себепті отырықшылыққа үйреткісі келді?
4. .Абылайдың өмір сүрген уақыты?
5.. Абылай халықты отырықшылыққа айналдыру үшін Ресейден қандай
көмек алды?
Әдебиеттер;
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах 18 века.
М., 1986.
3. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
4. Ж.О.Артықбаев Қазақстан тарихынан 12 дәріс., А 2001 жыл.
5. А.К.Акинжанов Қазақстан тарихы лекциялар курсы. 1-бөлім. А., 1995 ж.
6. Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца XYIII- пер. пол.XIX
века. - Алма-Ата, 1960.
7. Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков. Кн. 1-2.- Алматы, 2000.
8. Муканов М. Этническая территория Казахстана в XVIII – начале ХХ вв. –
Алма-Ата, 1991.
5-тақырып. XIX ғасырдың басындағы Қазақстан.
Лекцияның мақсаты: Рессей отаршылдық ықпалының Қазақстан териториясының өн
бойына таралу кезеңдерін ашып көрсету. .
Қаралатын сұрақтар:
1 Қазақстан XIX ғасырдың басында.
2. Аблай хан билеген уақыттағы елдегі саяси жағдай.
3. XIX ғ 20 жылдарындағы Рессей империясының оңтүстік аймақтарға ықпалы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Ұлы жүздің Ресейге қосылу себептері:
1. Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтары Каспий теңізінің жағалауынан Жетісуға
дейін шабуыл жасап, қазақ ауылдарының берекесін кетірді.
2. Хиуа ханы Мұхаммед Рахым он мыңдық әскерімен 2 мыңға жуық қазақ ауылын
қаңыратып кетті.
3. Қоқан әскерлері қорғанысшылардың қарсылығын күшпен жаныштап отырды.
Ұлы жүздің Ресейге қосыла бастауы
1821 жылы Тентектөре бастаған көтеріліс азаттық сипат алды. Ол
көтеріліс Әулиеата, Түркістан, Сайрам өңірлерін қамтыды.
1817 жылы Сүйік сұлтан Абылайханұлы патша үкіметіне 66 мың қазақ қоныс
тепкен аймақты Ресейдің құрамына алуын өтінді.
Оңтүстік Қазақстанда Ақтау, Алатау, Қапал, Сергиополь (Аягөз), Лепсі
бекіністері салынды. Бұл жаңа бекіністер Ресейдің Іле аймағын отарлауын
тездетті.
ХІХ ғасырдың 20-30 жылдары Ресей сыртқы істер министрлігі жанынан
Азия комитеті құрылды.
Ұзын саны 120 казактан құралған, зеңбіректері бар қарулы топты бастап,
подполковник В.К.Шубин 1825 жылы шілдеде Қаратал өзеніне жетті. Топтың бір
бөлігі Қараталда қалып, бір бөлігі Жетісу жеріне енді. 1825 жылы Жетісудың
50 мың адамы бар үйсін болысындағы қазақтар жаңа әкімшілік билікке мойын
ұсынды.
Ұлы жүз қазақтарын басқару туралы нұсқауға сәйкес 1848 жылы қаңтарда
пристав тағайындалды.
Ұлы жүздің оңтүстік аймақтары әлі Қоқан билігінде болды. Таушүбек бекінісі
Қоқан хандығының тірегі болды. 1850 жылы капитан К.Гутковский бастаған 200
казактан, 50 жаяу әскерден құралған топ Таушүбекті ала алмады. 1851 жылы
мамырдың ортасында подполковник Карбышев Гутковскийдің әскерімен бірігіп,
18 зеңбірегімен Таушүбек бекінісіне келді. Оларды би Тәйнеке Досетұлы
қолдады. 1851 жылы шілденің 7-інде Таушүбек бекінісі қантөгіссіз берілді.
1853 жылы Ақмешіт бекінісі Ресейдің қоластына қарады. 1853 жылы Іле
бекеті салынды. Ұлы жүздің притавы майор М.Д.Перемышельский 1854 жылы
көктемде Верный деп аталатын бекіністің негізін қалады. Верный Алматы деп
аталатын бұрынғы қазақ қонысының орнында пайда болды. Бекініс саз
балшықтан, ағаштан салынды. 1854 жылы Верныйға Сібірден 400 отбасы қоныс
аударды.
Верный бекінісінің маңында Лепсі, Кіші Алматы, Талғар, Есік, Ұзынағаш
және Кәстек мекендері пайда болды. 1855 жылы Ұлы жүз приставы Қапалдан
Верныйға қоныс аударды.
1857 жылы Верныйда тұңғыш су диірмені салынды. 1858 жылы сыра зауыты
іске қосылды. Осы жылдары Осип Мамнев бал шаруашылығы кәсіпшілігін
ұйымдастырды.
Верныйда белгілі ғалымдар–саяхатшылар П.П.Семенов-Тяньшанский,
Н.М.Пржевальский, И.А.Северцев, т.б. болды. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары
Ш.Уәлиханов та тұрды.
Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуы және оның салдары
Іле өңірінде әскери күштерді молайтып, сауда жолдарын бақылауға алу
үшін подполковник Шайтановқа қазақтармен байланысты нығайту тапсырылды.
1859 жылы Ұлы жүз бен Қырғыз елінің солтүстік шекаралық аймағында
Кәстек бекінісі салынды. 1860 жылы 26 тамызда Қоқанның Жетісудағы тірегі
болған Пішпек құлады. Жеңілсе де, Қоқан ханы Верныйға орыс әскерлерінен он
есе көп әскер жіберді. Қазақ феодалдары екіге бөлінді. Кенесарының баласы
Сыздық сұлтан орыс әскерлеріне қарсы соғысты, жергілікті ақсүйектер патша
әкімшілігін жақтады.
1860 жылы қазанда Алатау округінің билеушісі Г.А.Колпаковский
басқарған орыс әскерлері Ұзынағаш түбінде Қоқан әскерлеріне соққы берді.
1864 жылы орыс әскерлері Шу алқабын, Мерке, Әулиеата, Түркістан
бекіністерін алды.
1865 жылы орыс әскерлері Ташкентті басып алды. 1868 жылы Қоқан
хандығына қарасты қазақ жерлері қайтарылды.
1873 жылдан бастап қазақтардың Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтарына
тәуелділігі жойылды.
Осыдан бастап Қазақстан Ресейге территориялық жағынан толық тәуелді
болды. Қазақстанның Ресейге қосылуы бір жарым ғасырды қамтыды.
Қазақстан Ресейдің отаршылдық саясатына қарамастан шаруашылық, саяси,
қоғамдық дамуы барысында қайшылықтардан шығар құбылыстар қалыптасты.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Қазақстанның Ресейге қосылуының мәні мен салдары неде?
2. Қазақстанның Ресейге қосылуы тарихи заңды құбылыс екендігін дәлелде.
3. Қай жылы Қазақстан Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтарының шапқыншылығынан
түбегейлі құтылды?
4.. Қазақстанның Ресейге қосылуы қанша уақытты қамтыды?
Әдебиеттер;
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Ж.К.Қасымбаев Кенесары хан. А., 1996 жыл.
3. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
4. Ж.О.Артықбаев Қазақстан тарихынан 12 дәріс., А 2001 жыл.
5. А.К.Акинжанов Қазақстан тарихы лекциялар курсы. 1-бөлім. А., 1995 ж.
6. Зиманов С.З. XIX ғасырдың 1-ші жартысындағы қазақтардың қоғамдық
құрылымы. - Алма-Ата, 1960.
7. Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков. Кн. 1-2.- Алматы, 2000.
8. Левшин А. Описание киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы, 1996.
Мырза - Ноғай Ордасындағы ұлыс әкімі
Пацифизм - қандай да болмасын соғысқа қарсы қозғалыс
Протекторат - құлдық мемлекттің бір формасы.
Рабат - қолөнершілер-саудагерлер тұратын қаланың шеткі бөлігі.
Репрессия - жазалау шаралары.
Референдум -жалпы халықтық дауыс беру
Саба - қымыз даярлайтын теріден жасалған ыдыс
Тұдын - қағанның салық жинаушысы.
Хакім - қараханидтердегі қала басы.
Шаньюй - ғұндардың әскер басы.
Этнос - халық, ұлт, ұлыс.
Яссы - Шыңғысханның заңдар жинағы.
Яғбу - Түріктердің әскер көсемі.
Алыпсатар – өнімдерді сатып алып, қайта қымбатқа сатумен шұғылданатын сауда
капиталының өкілі.
Ареал – аймақ, кеңістік.
Асар – көпшіліктің жәрдемін пайдалану дәстүрі.
Ауыл шаруашылық артелі – қоғамдық өндіріс құралдары мен коолективтік еңбек
негізінде ірі социалистік шаруашылық жүргізу үшін құрылған шаруалардың
кооперативтік ұйымы.
Арыс – бірнеше рулардың бірлескен қоғамы.
Атаман – казактардың әскери басшысы.
Алас – қасиетті от.
Алаш қазақ либерал-демократиялық зиялыларының партиясы (1917-1919ж)
Әкім – жергілікті атқарушы органдардың басшысы.
Баж – егіншілікпен айналысқан отырықшы халықтан жиналатын салық.
Бақауыл – шекаралық застава басшысы.
Басқақтар – Алтын орда мемлекетінде жергілікті халыққа әскери бақылау
жүргізетін адам (монғол)
Батыр - әскери қолбасшы.
Батырақ – кедейленген шаруалардан шыққан жалдамалы ауылшаруашылық
жұмысшылары.
Билік – сый ретінде билерге берілетін дүние-мүліктің 110 бөлігі.
Бітір – мешіт пайдасына берілетін салық.
Буржуазия – жеке меншігінде өндіріс құрал жабдықтары бар, жалдамалы еңбекті
пайдалану арқылы өмір сүретін қоғамның үстем табы.
Вакаф – дін иелеріне, бай жер иеленушілер мен көшпелі әскер басыларына
өсиет етіп қалдырылған жер.
Генерал-губернаторлық – бірнеше облыстардан құралған Рессейдің әкімшілік-
териториялық бөлігі.
Демократия – халықтың мемлекеттік істерге қатысуға еркіндігі мен
бостандығын баянды ететін саяси ұйым.
Депортация – халықтарды, жеке адамдарды тұрғылықты жерлерінен күштеп қоныс
аудару.
Жатақ – кедей егіншілер.
Жүз – 15-16 ғ Қазақстан жерінде қалыптасқан ру-тайпалық бірлестіктер.
Жұт – белгілі бір аймақтағы ауа райының қолайсыз жағдайынан ел басына
түсетін кесапат.
Жылу – ауыр жағдайға дұшар болған адамдарға көрсетілетін көмек.
Жыр – бір тарихи оқиғаны поэзия түрінде жеткізу.
Жыршы – жыр айтушы, таратушы.
Жетісу – Оңтүстік Шығыс Қазақстан.(7 өзен-Іле, Қаратал, Биен, Ақсу, Лепсі,
Сарпқанд, Басқан)
Зайсан – қалмақ феодалдарының өкілі.
Зекет – мал басынан жиналатын салық (120)
2-тарау. Қазақстан Рессейге қосылуының аяқталу кезеңінде.
6-тақырып. XIX ғасырдың 1-ші жартысындағы Қазақстанның Рессей қоластындағы
кезеңіндегі саяси-құқықтық статусы.
Лекцияның мақсаты: Рессейдің Орта және Кіші жүздегі үстемдігін бекітуге
бағытталған шараларын ашып көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1. XIX 1-ші жартысындағы Қазақстанның Рессей империясының құрамындағы
саяси-құқықтық статусы.
2. Орта және Кіші жүздегі хандық биліктің жойылуы.
3. Орынбор және Сібір қырғыздары Жарғысының салыстырмалы мінездемесі.
4. Орта жүздегі реформаларға қарсылық., аймақтағы реформа шарттарының
жүзеге асуы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Хандық биліктің жойылуының алғышарттары:
1. Шаруашылық саласында жаңа бағыттар қалыптаса бастады: балық аулауды,
тұз өндіруді, тас көмір кен орындарында жұмыс істеуді үйренді.
2. Қазақстанда кен орындары ашылды, су және жел диірмендері, ұста
дүкендері, былғары зауыттары іске қосылды, оларда 70 мыңнан астам
тауар өндірді.
3. Сауда орталықтары қалыптасып, дамыды, жәрмеңкелер ұйымдастырылды.
Қазақстан экономикасы біртіндеп Ресей империясының экономикасына бейімделе
түсті. Ресейдің әкімшілік шаралары да кеңейді.
Сібір қазақтары туралы Жарғы
1822 жылы Қазақстанда хандық билікті жою туралы Сібір қазақтарының Жарғысы
қабылданды. Оның негізгі дайындаушысы – Сібір генерал-губернаторы
М.М.Сперанский.
Жарғының негізгі мақсаты: Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірін әкімшілік,
сот, саяси жағынан басқаруды өзгерту, рулық-феодалдық тәртіпті әлсірету.
Орта жүзде Уәли қайтыс болғаннан кейін хан тағайындалмады. Жарғы Орта жүзде
іске асты. Әкімшілік жағынан былай бөлінді:
Округ - 15-20 болыстан тұрды;
Болыс – 10-12 ауылдан тұрды;
Ауыл – 50-70 шаңырақтан тұрды.
Басқару жөнінен бөлінуі:
Округті - аға сұлтан;
Болысты – болыс;
Ауылды – ауыл старшындары басқарды.
Аға сұлтан – оны тек сұлтандар сайлады, аға сұлтандарға ресейлік
әскери майор шені берілді, он жылдан кейін дворяндық атақ берілді, үш жылға
сайланды.
Болыс – болыстық билік мұрагерлікпен берілді. Болыстың Ресейдің әкімшілік
сатысы бойынша 12-класқа жататын шенеуніктерге теңелді.
Ауыл старшындары – үш жылға сайланды. Ресейлік селолық старосталармен
теңестірілді.
Жарғы бойынша сот істері үшке бөлінді: Қылмыстық істер, талап ету, болыстық
басқармаға шағым айту.
Жарғының 46, 49 параграфтарында сауда істерін дамыту туралы ұсыныстар
енгізілді. Орынбор генерал-губернаторы 1824 жылы Кіші жүз ханы Шерғазыны
Шекаралық комиссияға лауазымды шенеуніктік қызметке тағайындады да, Кіші
жүздегі хандық билікті жойды. Тек Бөкей хандығы ғана 1845 жылға дейін
сақталды. Бұл Жарғы Ресейдің отаршылдық саясатын кеңейте түсті.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Орта және Кіші жүздегі билікті жоюға арналған жарғыларға салыстырмалы
алализ жасаңдар. (басқару жүйесіне, сот, салық, халық-ағарту, мәдени
және қаржы саласына).
2. Қазақ жүздерінің териториясындағы жүзеге асырылған реформалардың іске
асу жолдарын салыстырып, баға бер.
Әдебиет:
1. Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). – Алма-Аты,
1993.
2. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в Х1Х-начале XX веках. -
Алматы, 1996.
3. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой пол. XIX в. - Алма-Ата,
1958.
4. Касымбаев Ж.К.Кенесары хан. – Алматы, 1996.
5. Касымбаев Ж.К. История города Акмолы. - Алматы, 1998.
6. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3. А,
2001 жыл.
7. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
7-тақырып. XIX ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикалық жағдайы.
Лекцияның мақсаты: Елдің экономикалық жағдайының әлеуметтік топтардың
жағдайына қалай әсер еткенін көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1. XIX ғғ басындағы Қазақстанның экономикалық жағдайы.
2. Қазақтардың шаруашылығы. Ішкі және сыртқы сауда.
3. Халықтың әлеуметтік және таптық жіктелуі.Халықтың саяси құрамы мен
қалыптасу процесі.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Ресей өнеркәсібінің әртүрлі шикізаттарға мұқтаждығы көршілес Қытай
сияқты ірі мемлекетпен ынтымақтылықты жолға қоюдың маңызы зор болды.
1805-1806 жылдары Ресей үкіметі Қытайға Ю.А.Головкиннің елшілігін
жіберді. Ол Ургадан қайтып оралуға мәжбүр болды. Алайда экономикалық
байланыстардың Қазақстан шекарасы арқылы дамуына бірсыпыра жағдай тудырды.
ХІХ ғасырдың басында Қытай-Қазақстан сауда орталықтарына айналған
бекіністер: Бұқтырма, Кереку, Өскемен, Семей, Петропавл. Сауда негізінен
керуен саудасы болды.
Қазақ даласы арқылы Ресей, Ташкент көпестері өтті. 1812 жылы ташкент
көпестері Мирқұрбан Ниязов, Ахмадий Ашировтар құны бір миллион сомға жуық
тауарын Құлжа базарына сатты.
Қазақстанға Парсыдан, Ауғанстаннан, Үндістаннан түркімендердің жерін
басып Семейге керуен жолдары жетті.
ХІХ ғасырдың І жартысында Құлжа (Іле), Шәуешек (Тарбағатай)
қалаларымен тікелей сауда жасалды.
Семей өлкесінде белгілі саудагерлер Степан Попов, Дмитрий Кузнецов,
Андрей Попов, қазандықтар Башыр Аитов, Абдулла Утемышовтар шекаралық
саудада қазақ саудагерлерін де тартты.
Ресей үкіметі Тибет пен Қазақстан арқылы байланыс орнатуға мән берді.
Грузин көпесі Семен Мадатов ресейлік бұйымдарын Ақсу, Құлжа, Қашқар
қалаларында сатып, сол жылдары Тибетке жетті. С.Мадатов Кашмирде болып, 250
кашмир шәлісін тұңғыш рет Қазақстанға жеткізді.
Қазақстан арқылы сауда қатынастарының кеңеюі Қазақстанның экономикасын
дамытып, бекіністер қалаға айналды.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Сауда-экономикалық байланыстар Қазақстанға қандай өзгерістер
әкелді?
2. Қазақстанның Қытаймен сауда жасауына қандай жағдайлар кедергі
келтірді?
3. Не себепті бекіністер сауда орындары мен қалаға айналды?
4. Ресей үкіметі Ю.А.Головкиннің елшілігін Қытайға қашан жіберді?
5. Ең алғаш 250 кашмир шәлісін Қазақстанға кім әкелді?
6. Сауда негізі қандай жолмен дамыды?
7. Аталмыш кезеңдегі әлеуметтік жіктерді атап көрсет.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
3. Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана, Алма-Ата, 1981
4. Аполлова Н.Г.Экономические и политические связи Казахстана с Россией в
XVIII - нач. ХIX веков. - М.,
1960 гг..
5. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в
эпоху империализма. - М,
1978.
6. Берденова К.Экономическая история Казахстана. Алматы, 2000.
7. Касымбаев Ж.К. Города дореволюционного Казахстана. - Алматы, 1993.
8. Ж.О.Артықбаев Қазақстан тарихынан 12 дәріс., А 2001 жыл.
9. А.К.Акинжанов Қазақстан тарихы лекциялар курсы. 1-бөлім. А., 1995 ж.
8-тақырып. Қазақстанда әскери отарлаудың дамуы.
Лекцияның мақсаты: Қазақстанды казактар арқылы отарлау процесін көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1 Қазақстанды әскери отарлау.
2. Қазақстандағы казак әскерлері, саны мен орналасуы.
3. XIX ғғ 30-50 жылдардағы отаршыл аппараттық қызметі.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
XIX ғасырдын екінші ширегі Казақстанды әскери отарлаудың шешуші кезені
болды. Ресейдің қазақ даласына жүз жылдан астам уакытка созыл-ған
өңмендеуі, оңтүстік аймактарды қоспағанда, өлкенің барлык дерлік аумағының
империя кұрамына косылуына әкеп соқты. Бұл Казақстанның саяси
бытыраңкылығының, күрделі сырткы жағдайының салдарынан ғана емес, сонымен
катар Ресейдің сөзсіз әскери басымдығының нәтижесінен болды, ал оның
армиясы сол кезде Еуропадағы ең қуатты армиялардың бірі еді. 1825 жылы
орыстың құрғақтағы армиясында 526 мың адам болды.м
XIX ғасырдың ортасында Ресейдің Кдзакстандағы карулы күштері тұрақты
әскерлер мен тұракты емес әскерлерден түрды, олар екі әскери құрамаға
біріктірілді. Жеке Орынбор корпусына 23-жаяу әскер дивизия-сы (10 шептік
батальон кұрамында), Орал және Орынбор казак әскерлері, башкұрт-мещеряк
казак полкі кірді. Корпустың штабы Орынборда орна-ласты, өлкенін өскери
губернаторы қызметі бойынша оның командирі болды. Жеке Сібір корпусына 24-
жаяу әскер дивизиясы (15 шептік бата-льон кұрамында),екі гарнизондык
батальон жөне Сібір шебінің казак әскері кірді.Корпустың штабы Омбыда
орналасты, оның командирі Ба-тыс Сібір әскери губернаторы болды.30
Қазақстанның бүкіл дерлік аумағын батысынан шығысына карай бекіністері,
форттары, форпостары, кордондары мен пикеттері бар үздіксіз әскери шептер
тізбегі қоршап жатты. Мәселен, Орал шебі Гурь-евтен Илецк корғанысына дейін
созылды және XIX ғасырдың басында 19 форпост пен 5 бекіністен түрды.
Төменгі шепте — 6 мың, жоғарғы шепте — 7 мың, Оралдың өзінде 17 мың казак
орналасты. Ал 1857 жылға қарай төмеңгісінде - 21 мың, жоғарғысында - 45
мын, Орал қаласында 11 мың казак болды.31
XVIII ғасырдың 30-жылдарында-ак, күрыла бастаған, Верхнеяицк және Үй
бекіністі шептерінен тұратын Орынбор шекаралық шебі күшті корғаныс болды.
Верхнеяицк шебі Орынбордан шығысқа карай созы-лып, 9 бекініс пен 16 редутты
қамтыды және екі дистанцияға: Красно-горск және Орск дистанцияларына
бөлінді. Красногорск дистанциясы — 4 бекініс пен 6 редуттан, Орск
дистанциясы 5 бекініс пен 10 редуттан тұрды. Үй шебі Верхнеяицк бекінісінен
Тобылдағы Звериноголов бекінісіне дейін созылып, 8 бекініс пен 9 редуттан
түрды, Верхнеуйск және Нижнеуйск дистанцияларына бөлінді. Верхнеуйск
дистанциясы — 3 бекініс пен 5 редуттан, Нижнеуйск дистанциясы 5 бекініс пен
4 редуттан тұрды.32
1810-1822 жылдарда Новоилецк әскери шебі кұрылады. Ол алты фор-постыдан
(Изобильный, Буранный, Новоилецк, Линевск, Угольный және Ветлянск), Ханский
редуты мен Бердянск бекінісінен тұрды.
1835-37 жылдарда Орынбор әскери шебінің бір бөлігі ретінде Жаңа шеп
кұрылады. Ол Орск бекінісінен басталып, солтүстік-шығыска карай жүріп, Үй
өзенінің Тоғызақка кұйылысындағы Березовский редутына дейін жетеді. Оның
ұзындығы 478 шакыры
Осы әскери шептердің бәрі ұзындығы 1780 шақырым болатын (Гурьев-тен Батыс
Сібірмен шекарадағы Алабұға отрядына дейін) Орынбор әскери-шекаралық
шебінің кұрамына кірді.
Онда 2-дәрежелі бекіністер қатарына жататын және француз инженері
Вованның жүйесі бойынша салынған Орынбор бекінісі басты бекініс деп
саналды." Ол тас қабырғалы, қақпалары мен бекіністік орлары бар ұзақ
мерзімді сипаттағы қамалдық 11 форттан тұрды. Бекіністің сыртында оған
кіреберісті қорғап тұрған үш форштадт болды. Орск бекінісі 3-дөрежелі
бекініске жатты, кұм үйіліп, ормен коршалды, сырт жағынан өзен корғап
тұрды.
Орынбор, Орск және Илецк корғанысы бекіністері Орынбор және Орск
инженерлік командалары мен әскери-жұмысшы ротасынан тұратын Орынбор
инженерлік округіне қарады. Олар 14-гарнизондық артиллерия бригадасы
орналаскан Орынбор артиллериялық гарнизондық округінің кұрамына да кірді.
Бекіністердің қару-жарағында әр түрлі 130 зеңбірек, ал далалық бекіністерде
(Новопетровск, Карабұтақ, фортында және басқаларында) 54 зеңбірек (пушкалар
мен единорогтар) болды.34 Орынбор және Орск бекіністеріндегі, Новопетровск
бекінісіндегі артиллериялық кару-жарақ күшті болатын.
Әскери жағынан Орынбор әскери шебінің зор маңызы болмады, өйткені әскери
іспен таныс емес және кандай да болсын кұрылғыдан хабарсыз әлсіз
көршілері, соның ішінде казақтар да Ресейге карсы әлдебір елеулі әскери
әрекет ете алмайды деп саналды. Сондыктан мұнда мықты бекіністер емес,
қайта кордондык кызметті қырағы жүргізу талап етілді, ол кызмет Орал және
Орынбор казак әскерлеріне жүктелді.35 Қалалар мен бекіністердегі
гарнизондык қызметті Жеке Орынбор корпусының жаяу әскер батальондары,
мүгедектік және этаптык командалар атқарды.
Орынбор әскери губернаторы В. А. Обручевтің тұсында дала ішінде, қазактар
коныстарының қақ ортасында бекіністер салына бастады, бұл алыстағы
аумақтарды бақылауда ұстауға, шептерді Орта Азия хандықтарының шекараларына
жақындатуға мүмкіндік берді.
1845 жылғы 7 қыркүйекте Торғай өзенінің оң жағасында, Орскіден 120
шақырым жердегі Бесқопа шатқалына жақын маңайда Оренбургск бекінісінің
(Торғай каласы) негізі қаланды. Бекініс жартылай шеңберлі шығыңқы жерлері
бар редут түрінде салынды. Гарнизон жергілікті қорғанысқа арналған жаяу
әскер ротасы мен зеңбірекшілер командасынан, барлығы 150 адамнан тұрды.
Көшпелі резервке екі зеңбірегі бар, штаб-офицер командалық ететін екі жүз
орынбор казагы кірді. Гарнизонның кару-жарағы 1839—1840 жылдардағы сәтсіз
аяқталған Хиуа жорығынан қалған, шойыннан құйылған 16 бекіністік зеңбірек
пен үш таған тұғырлы 100 жанғыш зымыраннан тұратын. Гарнизонның коменданты
майор немесе подполковник шеніндегі офицер болды.
Нақ сол жылы Орынбордан 120 шакырым және Ордан 406 шақырым жердегі
Жармола шатқалында, Ырғыздың жарлауытты оң жағасында Уральск бекінісі
салынды. Гарнизоны Оренбургск бекінісіндегідей болды. Кару-жарағына екі
зеңбірек: 6 фунттық бір зеңбірек пен 3 фунттық тауға арналған жеңіл
зеңбірек, сондай-ак үш шақырымға дейін алысқа атылатын зымыран снарядтары
кірді.
1847 жылы Арал теңізінің жағасындағы Райым шатқалында, Сырдарияның
сағасына жақын жерде Райым бекінісінің негізі қаланды. Оның гарнизоны
штабымен қоса Орынбор шебі 4-батальонының барлығы 503 солдат пен офицер
болатын екі ротасынан,Орал казак әскерінің үш жүздігінен және 14-
гарнизондық зеңбірек бригадасының оқпаны әр түрлі 14 мыс зеңбірегінен
тұрды, ол 64 әскери лауазым иелерінің басқаруында болды. 1848 жылы Ырғызда
Қарабұтақ және Арал теңізінің жағалауында Қосарал форттарының негізі
қаланды. Сөйтіп Орынбор форттар мен бекіністер тізбегі арқылы Арал
теңізімен жалғастырылды. 1853 жылы Сырдарияда № 1 Қазалы форты мен № 2
Қармақшы форты салынды. Ресей Орта Азияның іргесіне, Хиуа және Қоқан
хандықтарының шекарасына шықты.
Бұдан да ертеректе 1833 жылы Каспий теңізінің жағалауында, Өліқолтық
шығанағында Новопетровск бекінісінің негізі қаланған еді. Гарнизон
зеңбірекшілер командасы бар екі жаяу әскер ротасынан, екі жүз орал
казактарынан тұрды, қару-жарактан оқпаны әр түрлі 31 мыс және шойын
зенбірегі болды. Алайда орналасқан жері нашар, суы мен климат жағдайы
қолайсыз болғандықтан бекініс Түпқараған шығанағына көшіріліп,
Новоалександровск деп аталды және 1847 жылғы 30 тамызда ресми түрде ашылды.
1848—1853 жылдарда Орта Азияны жаулап алуға дайындала отырып, патша
өкіметі Орталық Азия аймағында тұңғыш рет Арал теңізінде әскери флотилия
құрады. 1847 жылы Николай және Михаил деген екі мачталы шхуна суға
түсірілді, ал 1848 жылы Орынборда Константин кемесі жасалып, ол теңізге
бөлшектеліп әкелінді де, Райым бекінісінде құрастырылды. 1852—53 жылдарда
тапсырыс бойынша Швецияда жасалған Перовский және Обручев әскери
пароходтары жеткізілді.Екі корабль де 1853 жылы Қоқанның Ақмешіт бекінісіне
шабуыл жасау мен оны алуға қатысты.
Кіші жүзді билеуші,өзіне адал сұлтандардың ордалары да патша өкіметінің
даладағы әскери тірек пункттері болды, оларға полициялық қызмет аткару және
отбасы мүшелерімен коса сұлтандардың өздерін күзету үшін офицері бар екі-үш
жүз казак берілді. Бұл қозғалысқа жеңіл казак отрядтары Сыртқы істер
министрлігі Азия департаментінің 1825 жылғы 5 және 17 каңтардағы, 1827
жылғы 2 шілдедегі шешімдерімен құрылды және арнаулы нұсқаулар негізінде
қимыл жасады.
Кіші жүздің үш бөлігін билеуші сұлтандардың қарамағында жаз кезінде
100—200 казак, кыс кезінде бір офицер, бір урядник және 20 казак болды.
Патшалық Ресейдің әскери жағынан күшейгені соншалық, стратегиялық
міндеттерді шешуге кірісті. Мәселен, 1839—1840 жылдарда Орынбор генерал-
губернаторы Перовский Хиуаны жаулап алу мақсатымен жорык жасады.
Экспедициялык корпустың құрамына 2,4, 6-шептік Орынбор батальондары, 1-
батальонның екі ротасы, полковник Бизянов командалық ететін 4-Орал казак
полкі мен әскери старшина Назаровтың 5-Орал казак полкі, 1-Орынбор казак
полкі, сондай-ак Кіші жүздің батыс бөлігінің билеуші сүлтаны подполковник
Баймағамбет Айшуақовтың 250 жігіті енді. Отрядтың артиллериялық кару-жарағы
күшті еді, онда: 12 фунттық екі шойын және 6 фунттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
саясаты.
ГЛОССАРИЙ.
АРЫС –бірнеше қазақ руларының бірігуі.
АУЫЛ – қазақ қоғамындағы рулық бірлестіктің төменгі буыны.(10 үйден)
БИ – рубасы, тайпа көсемі.
Жеке адам ( Адамдардың өмірі қауіп-қатерге толы болды)
Тобыр ( Кездейсоқ біріккен адамдар; әлі де өмір сүруде ауыз бірлік,
тірліктерінде мән-мағына жоқ).
Ру (Туыс адамдардың қауымдастығы; өмір сүру, еңбек ету, қорғану,
күнкөріс біршама жеңілдеді).
Тайпа ( Бірнеше тайпаның қауымдастығы; өмір сүру үнемі күрес үстінде өтуде,
еңбек құралдары жетілді.).
Тайпалық одақтар (Бірнеше тайпаның бірлестігі; өмір-үздіксіз билікке, жаңа
жерлер үшін талас үстінде)
Мемлекеттер ( Өзіне ғана тән салты, дәстүрі, тілі, территориясы, діні,
ата заңы, мемлекеттік рәміздері, мемлекетті басқару түрі, басқару әдісі,
ақшасы т.б. қалыптасып, орныққан қоғам).
Археология – (архео-көне, логос-зеттеймін қазба жұмыстары арқылы,
заттық деректерді зерттейтін ғылым
Этнография-(этнос-халық,графия -жазу, үйрену, бұл хаықтар
сипаттамасы деген ұғымды білдіреді).
Этнология -(әдет-ғұрып, салт-дәстүр арқылы зерттеу).
Антропология-(адам жайлы ғылым, адамның шығу тегі, нәсілін және дене
табиғатын зерттейтін ғылым).
Нумизматика–(латынша тенгені нумизмадеп атайды. Теңгелер тарихын
зерттейтін ғылым).
Лингвистика- (тіл, жазулар арқылы зерттейтін ғылым).
Геральдика - (Елтаңбаларды, гербтер мен мөрлерді зерттейтін жер).
Онамастика – (онома-гректің ат, атау- деген ұғымджы білдіреді).
Топонимика–(гректің мекен, жер таулары деген сөзінен шыққан).
Антропонимика- (кісі есімдерін зерттейтін ғылым).
Этномика –ру, тайпа, халық аттарын зерттейтін ғылым).
Архитектура- (халықтың құрылыс, сәулет өнерін зертеу).
Ақ сүйек - хан, сұлтан, қожа тұқымынан тараған үстем тап өкілдері.
Аманат - кепілдікке уақытша беру
Баж - отырықшы елден алынатын салық.
Беклербек - Алтын Ордадағы әскер басы.
Вакф - салықтан босатылған дін иелері
Губерния - Ресейдің әкімшілік-тереториялық бөлімі.
Гуньмо - үйсіндердің әскери көсемі.
Друға - Алтын Ордадағы салық жинаушы ханның өкілі.
Депортация - Мемлекеттен тысқары жерге күштеп қоныс аудару.
Жеті жарғы - Тәуке ханның шығарған заңдар жинағы.
Зекет - Малдан алынатын салық (120).
Инал - Оғыз жағбуының мұрагері.
Қаған - Түрік қағанатындағы басшысы, хан.
Қалан - астықтан алынатын салық (110)
Қараша - қарапайым адамдар.
Қонсы - кедейленген қазақ шаруасы
Қашпауыр - малдан алынатын салық (100 ден 1 бас).
Мадикар - әртүрлі міндеткерлік жұмыстар.
Мехтар - Қараханидтер еліндегі ауыл әкімі.
1-тарау. XVIII-XIX ғғ Қазақстанның ішкі және сыртқы саясаты
1-тақырып:
Лекцияның мақсаты: XVIII ғғ басындағы қазақ хандығының сыртқы факторлар
әсерінен дағдарысқа ұшырау себептерін көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1. XVIII ғғ 1-ші жартысындағы Қазақстанның саяси жағдайы.
2. Елдегі ішкі саяси жағдай.
3. Әбілхайыр ханның билікке келуі. Орта және Кіші жүздердегі саяси жағдай.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
ХҮII аяғы мен ХҮIII ғасырдың басында Тәуке хан бiрiктiрген қазақ
мемлекетi Тәуке өлгенен кейiн бiрлiгi ыдырай бастады. Тәукенiң мирасқоры
Қайып елдiң басын құрай алмады. Кiшi жүздiң билеушiлерiнiң бiрi Әбiлхайыр
жеке–дара билiк жүргiзе бастады. Осы кезде Қазақстанның Ресейге
қосылуының алғы шарттары қалыптаса бастады.
1. Жоңғар мемлекетi қауiп төндiрдi
2. Қазақстанның географиялық орнының ыңғайларына қарап, Азияға шығар
қақпа ретiнде, әрi шикiзат көзi үшiн Ресей үкiметi қауiп төндiре
бастады.
3. Бұл кезде шикiзат көзiн iздеген Европа елдерi де Азияға ауыз сала
бастады.
4. Қазақ, Хиуа хандықтарының да жиi шабуылдары Қазақ халқының мазасын
алып, берекесiн кетiрдi.
Саяси бiрлiгi болмаған, экономикалық жағынан артта қалған Қазақ
мемлекетi үшiн мықты бiр мемлекетке арқа сүйеу қажет болды. Жоңғар
шапқыншылығы кезiнде 2 млн-нан артық адамынан айрылған қазақ халқына
сыртқы жаулардан қиын едi. Әйтсе де қазақ елi өзiнiң дербестiгiн сақтап
қала алса да, сыртқы қауiптен құтқаратын басқа да дипломатиялық, саяси
жолдарды iздеудi талап еттi.
Кiшi жүз ханы Әбiлхайыр Ресей империясына үмiт артқысы келдi:
1. Халықаралық шиеленудi бәсеңдету үшiн.
2. Қалмақтар мен башқұрттардың қазақ жерiн мазалауын тоқтату үшiн.
3. Ресеймен сенiмдi байланыс орнатып, бар күшiн ойраттарға қарсы
күреске жұмылдыру үшiн.
4. Ғасырлар бойы көшiп қонып жүрген қазақ халқы үшiн бейбiт өмiр
ауадай қажет едi.
5. Тағы бiр себебi қазақ жерi арқылы шығысқа, шығыстан батысқа Ресей
және басқа елдерге өтетiн керуен жолдарының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
едi.
1730 жылы Кiшi жүздiң ықпалды билерi Әбiлхайырға Жоңғарияға қарсы
күресу үшiн Ресеймен келiссөз жүргiзудi тапсырды. Алайда хан билер
мәжiлiсiнiң шешiмiн бұзып, Петербургке аттандырылған елшiлерге әскери одақ
құру емес, Ресейдiң қол астына кiрудi қуаттайтын құжатқа қол қоюды
тапсырды.
1731 жылғы ақпанның 19-ы күнi қазақ елшiлерi Сейiтқұл Қойдағұлұлы мен
Құтылымбет Қоштайұлының Кiшi Жүздi империя құрамына қабылдау туралы
ұсынысын императрица Анна Иоановна қабыл алды. Кiшi Жүз қазақтарының
Ресейге қосылуға тiлек бiлдiрген феодалдың топтары мен Әбiлхайырдан ант алу
үшiн Қазақстанға А.Иоановна елшi А.И.Тевкелевтi жiбердi.
Қазан айының басында бiрiншi рет, сол айдың 10-ы күнi екiншi рет орыс
елшiсi Кiшi жүз билерiмен кездестi. 1731 жылы қазан айында Әбiлхайыр мен
оның саясатын қолдаған Кiшi Жүздiң 29 старшыны Ресейдiң қаласына кiруге
ант бердi.
Бұл келiсiм Ресейдiң Қазақстанның батысын отарлауын тездеттi.
1734 жылы Сенаттың бас хатшысы И.К.Кириллов басқарған арнайы
экспедиция жабдықталды. Экспедицияның мақсаты Ор өзенiнiң бойына бекiнiс
тұрғызу, Орта Азияның хандықтарымен керуен саудасын кеңейту, табиғат
байлықтарын игеру, Сырдария бойына қала тұрғызып, бiртiндеп өзен
флотилиясын ұйымдастыр болды. Барлық мақса орындалға жоқ, тек 1735жылы
Ор бекiнiсi салынды.
1735-1737 жылдары башқұрт халқының азаттық көтерiлiсiн басуда Кiшi жүз
жасақтарын пайдаланды. Алайда Әбiлхайырдың башқұрт билеушiлерiмен ауыз
жаласып кетуiнен қорыққан орыс үкiметi оның бiр ұлын аманатқа беруге мәжбүр
еттi.
1738 жылы тамыз айында 60-қа жуық Кiшi жүз бен Орта жүз старшиндары
Ресейге адалдығын қуаттап, антқа бармақтарын басты.
1740 жылы башқұрттардың екiншi көтерiлiске шығуына байланысты Кiшi
жүзбен бiрге Орта жүз билеушiлерi Абылай сұлтан мен Әбiлмәмбет хан да ант
бердi. Алайда Абылай мен Әбiлмәмбет Ресейге жақындасу арқылы Жоңғар
шапқыншылығын әлсiретудi көздейдi.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Қазақ қоғамының ішкі саяси жағдайының негізгі кезеңдері қандай?
2. Әбілқайыр ханға мінездеме бер?
3. Қазақ хандығының ауыз бірлікте болмау себебін анықта?
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах 18 века.
М., 1986.
3. Басин В. Россия и казахские ханства в XVI-XYIII вв. - Алма-Ата, 1971.
4 Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи 17-18 вв. Алма-Ата, 1991.
5. А.К.Акинжанов Қазақстан тарихы лекциялар курсы. 1-бөлім. А., 1995 ж.
6. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
2-тақырып. Қазақстанның Рессейге қосылуы.
Лекцияның мақсаты: Қазақ жерлерінің Рессейге қосылуының себептері мен
барысын ашып көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1. Қазақстанның Рессейге қосылуының басталуы.
2. Солтүстік-Шығыс пен Батыс Қазақстанда бекіністердің пайда болуы.
3. Кіші жүз қазақтарының Рессей бодандығын қабылдауы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Әбiлхайыр өлгеннен кейiн Кiшi жүзде екi хандық құрылды: оңтүстiк-шығыс
Батыр сұлтанның, ал солтүстік батыс өңiрi Нұралының ықпалында болды.
1735 жылы башқұрттардың азаттық қозғалысын басуға қазақтардың қатыспай
қоюы Ресей билеушiлерi тарапынан қазақтарға өшпендiлiк тудырды. 1747 жылы
Алтайдың байлығын игеру үшiн Елизавета Петровна оны Демидовтардың меншiгi
деп жариялады. 1755 жылы жоңғар тайпалары арасындағы талас Жоңғар хандығын
әлсiреттi. Жоңғарияда билiкке таласушы Әмiрсананы Цин императоры Цянь Лун
қолдап, оған әскер бердi. Жоңғар феодалдары Цин әскерiне қарсылық көрсете
алмады. 1755 жылы шiлденiң 19-да жоңғар жерi Цин өкiметiнiң меншiгi деп
жарияланды. Алданғанын бiлген Әмiрсана Цин билiгiне қарсы күрестi.
Әмiрсананың қарсылығын пайдаланып Цин империясы 1758 жылы Жоңғарияны толық
талқандады. Жоңғар халқының оннан төрт бөлiгi аурудан қырылды, оннан екi
бөлiгi Ресейге қашты, оннан үш бөлiгi Цин әскерiнiң қолынан қаза тапты,
бірқатары Еділдегі қандастарына қосылды. Бұрынғы жоңғар жерінде 1761 жылы
империялық әкімшілік бірлестігі – Шыңжаң (жаңа шекара) құрылды.
Әскери шептерді салудың барысы
ХҮІІІ ғасырдың 40-50 жылдары Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірі бекініс
шептермен қоршалды.
1. Сібір редутынан Омбыға дейінгі шепті Горькая шебі деп атады.
2. Ертістің оң жағасынан Кіші Нарынға дейінгі шеп Ертіс шебі деп аталды.
3. Алтай тауынан Кузнецк шебіне дейінгі шепті Колыван шебі деп атады.
4. Звериноголовскіден Есілге дейін Есіл немесе Пресногорьковск шебі
құрылды.
Қамал қыспағында қалған қазақтардың көшіп-қонатын жері тарыла бастады.
Қазақ-орыс сауда қатынастары
ХҮІІІ ғасырдың ортасында Қазақстан мен Ресей арасында керуен саудасы
дамыды.
Мынадай жерлер сауда орталығына айналды: Орынбор, Омбы, Семей, Өскемен,
Жезді.
Сауданың түрі: айырбас сауда.
Саудаланған тауарлар: мал, мал терілері, киіз.
Қазақ саудасын ұйымдастырғандар: Қазыбек би мен Абылай хан.
1766 жылы Әбілмәмбет хан ІІ Екатерина мен Семей, Жәміш бекіністеріне шек
қоймай қабылдауға рұқсат алды. Алайда қазақ-орыс саудасы біржақты дамыды,
Қазақстанның Ресейге тәуелсіздігін күшейтті.
Ресейдің отаршылдық саясаты
ХҮІІІ ғасырдаың 50-60 жылдары Ресей Қазақстанды тәуелді ету үшін әртүрлі
шараларды іске асырды:
1. Жайық, Сібір, Орынбор казак әскерлерін ұйымдастырды.
2. Есіл, Ертіс, Жайық бойынан қазақтарды ығыстырып, казактарды
орналастырды.
3. 1756 жылы Жайық жағасына алғаш рет мал жаюға ресми шек қойылды.
4. Алайда 1757-1758 жылдары Орынбор өлкесінің басқарушылары үкімет
талабын іске асыру орынсыз екенін түсініп, қазақтардан аманат алып,
Жайықтың оң жағасына өтуге рұқсат берді.
5. Ресей бекіністерінен 10 шақырым, кейіннен 50 шақырым жерге дейін
қазақтардың мал жаюына тыйым салынды.
6. Ресейдің әр жерінен қылмыскерлерді, жерсіз шаруаларды әкеп
қоныстандырды.
Бұл шаралар қазақ жерін толық отарлаудың бастамасы еді.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Картадан салынған бекіністерді хронологиялық тізбегі бойынша көрсет.
2. Әбілқайырдың билікті қатайтуға бағытталған шараларын қалай түсіндіресің?
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах 18 века.
М., 1986.
3. Басин В. Россия и казахские ханства в XVI-XYIII вв. - Алма-Ата, 1971.
4 Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи 17-18 вв. Алма-Ата, 1991.
5 Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
6 Ерофеева И.В. Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик. – Алматы,
1999.
7. Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Казахстан в составе России в 18-20 вв. Алма-
Ата, 1981.
3-тақырып. XYIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Кіші жүздегі саяси жағдай
Лекцияның мақсаты: Кіші жүздің Рессей қол астына өтуін құқықтық актілер
мен патша өкіметінің жүргізген шаралары негізінде көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1 XYIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Кіші жүздегі саяси жағдай.
2. Нұралы хан басқарған кездегі елдегі саяси жағдай.
3. Орынбор әкімшілігінің қызметі.
4. Бөкей хандығының құрылуы. Ішкі Бөкей ордасының ішкі құрылымы
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
1734 жылы Сенаттың бас хатшысы И.К.Кириллов басқарған арнайы
экспедиция жабдықталды. Экспедицияның мақсаты Ор өзенiнiң бойына бекiнiс
тұрғызу, Орта Азияның хандықтарымен керуен саудасын кеңейту, табиғат
байлықтарын игеру, Сырдария бойына қала тұрғызып, бiртiндеп өзен
флотилиясын ұйымдастыр болды. Барлық мақса орындалға жоқ, тек 1735жылы
Ор бекiнiсi салынды.
1735-1737 жылдары башқұрт халқының азаттық көтерiлiсiн басуда Кiшi жүз
жасақтарын пайдаланды. Алайда Әбiлхайырдың башқұрт билеушiлерiмен ауыз
жаласып кетуiнен қорыққан орыс үкiметi оның бiр ұлын аманатқа беруге мәжбүр
еттi.
1738 жылы тамыз айында 60-қа жуық Кiшi жүз бен Орта жүз старшиндары
Ресейге адалдығын қуаттап, антқа бармақтарын басты.
1740 жылы башқұрттардың екiншi көтерiлiске шығуына байланысты Кiшi
жүзбен бiрге Орта жүз билеушiлерi Абылай сұлтан мен Әбiлмәмбет хан да ант
бердi. Алайда Абылай мен Әбiлмәмбет Ресейге жақындасу арқылы Жоңғар
шапқыншылығын әлсiретудi көздейдi.
Кiшi жүз Ресейге қосылғанмен саяси жағдайы өзгерген жоқ. 1740 жылы
парсы әмiршiсi Нәдiр шах қауiп төндiрдi. Бұл Ресеймен байланысты нығайтуға
мәжбүр қылды.
Орынбор шекаралық комиссиясының төрағасы И.Н. Неплюев 1743-i жылы Ор
қалашығын жаңа жерге көшiрдi. Бұл қоныс – Орынбор деп аталды.
1741-1742 жылдардағы “Ақтабан шұбырындыдан” кем түспейтiн жоңғар
шапқыншылығынан кейiн 1742 жылы мамырдың 20-да Ресей үкiметi қазақтарды
және шекаралық өңiрдегi бекiнiстердi қорғау жөнiнде жарлық шығарды.
И.Н. Неплюев Қалдан Цереннен қазақтарға қысымды тоқтатуды талап еттi.
Бiрақ жоңғарлар бұл талапты орындамады. Қазақ сұлтандары қазақ жерiн
Жоңғарлардан босататын тек қазақтардың өздерi болатынын түсiндi. 1747 жылы
Нәдiр шахтың өлiмiнен кейiн Хиуа тағына Батыр Әбiлхайырдың ұлы Қайыптың
сайлануы Әбiлхайырдың билiгiн әлсiреттi. 1748 жылы Әбiлхайыр Барақ
сұлтанның қолынан қаза тапты.
Жайық пен Едiл өзенiнiң төменгi ағысында 1801жылы Iшкi Орда немесе
негiзiн салған Бөкейдiң атымен Бөкей ордасы құрылды. Патша үкiметiне арқа
сүйеген Iшкi орда ханы әкiмшiлiк, сот билiктерiн шоғырландырып, орданы
басқару жүйесiнде өзгерiстер жасады.
1827 жылы 12 биден құралған "Хандық кеңес" болды.
Шаруалар көтерiлiсiнiң себептерi:
1. Алым-салықтың ауыртпалығы - жыл сайын 10-50 мың сом аралығында әр
ру ақшалай салық төлеу керек болды.
2. Iшкi Ордамен iргелес орыс бекiнiстерiнiң салына бастауы.
3. Бөкей ордасындағы ауылдық-қауымдық жерлердi орыс помещиктерi мен
хан туыстарының иемденiп алуы, т.б.
Сипаты - отаршылдыққа, феодалдық озбырлыққа қарсы болды.
Қозғаушы күшi- қазақ шаруалары, старшындар мен билер де қатысты.
Көтерiлiстiң басшылары: Исатай Тайманұлы, ақын Махамбет Өтемiсұлы,
Сары Едiлұлы, Тiнәлi Тайсойғанұлы, Ұса Төлегенұлы, Иманбай Қондыбайұлы,
т.б.
Көтерiлiстiң кезеңдерi:
1. 1833-1836 жылдар - алғышарттардың қалыптасуы.
2. 1837 жылдың басынан аяғына дейiн көтерiлiстiң етек алған кезеңi.
3. 1837 жылдың желтоқсанынан 1838 жылдың шiлде айына дейiн - әлсiреп,
жеңiлген кезеңi.
Негiзгi оқиғалар:
1. 1836 жылдың қарашасында 400 адамдық хан тобы және казактарымен
Геке подполковник Меркулов тобымен бiрiктi.
Екi зеңбiрек жиыны 400 хан-сұлтан жасағы, 700 казак әскерi Тастөбе
жерiнде 3000-нан астам көтерiлiсшiлермен кездестi. Зеңбiрекке қарсы тұра
алмаған көтерiлiсшiлер жеңiлдi. Жеңiлiс көтерiлiстiң барысына әсер еттi.
Көтерiлiсшiлер қатары азайды. Геке әскерлерi Исатайды қудалай бастады. Оны
тiрiдей ұстағандарға 1000 сом, басын әкелгендерге 500 сом тiгiлдi.
2. 1838 жылы Бөкей Ордасынан қашқан қазақтардан күш жиған Исатай
Жәңгiр хан ордасына шабуыл жасауды жоспарлады. Сұлтан Қарауылқожа
Бабажанұлы мен сұлтан Баймағамбет Айшуақұлдары Исатайға қарсы қарулы топ
жасақтады. Бұларға көмекке Гекенiң жазалау күштерi қосылды. 1838 жылы
шiлденiң 12-күнi екi жақтың күштерi Ақбұлақ деген жерде ақырғы шайқаста
кездестi.
Шайқаста көтерiлiсшiлерден 80-дей адам өлдi. Ауыр жараланған Исатайды
казактар қылышпен шауып өлтiрдi. Махамбет тобы көтерiлiстi жалғастыру үшiн
ұрыс даласынан қалған сарбаздарды алып шегiнiп кеттi.
Қолға түскен көтерiлiсшiлер қатал жазаланды. Көтерiлiстiң белсендi
басшылары:Қ.Өтемiсұлы, Бекен Сарыұлы, Танрық Нұржанұлы, Балабек Нұржанұлы
500-ден дүре алып, Ригаға қара жұмысқа айдалды. Кейiнгi топқа 20-дан 50-ге
дейiн дүре соғылды.
1842 жылы Ноғай руынан Аббас Қошайұлы Жәңгiрге наразылығын бiлдiру
үшiн Орынборға барды. 1843 жылы Масқар руынан Лаубай Мантайұлы Орынборға
сапар шектi. Бұлар салықты шамадан тыс көп жиналатынына шағымданбақшы
болды. Екеуi де тұтқындалып түрмеде өлдi. Iшкi Ордадағы бұқаралық қозғалыс
осылай аяқталды. Махамбет кейбiр деректерге қарағанда 1846 жылы қапыда қаза
болған.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Кіші жүздің Рессей, Хиуа және басқа да қазақ жүздерімен
арақатынасындағы орнына баға бер.
2. Ішкі бөкей ордасының құрылуына қандай себептер және мақсаты болды?
3. Қазақстандағы өзге ұлт-азаттық қозғалыстардан Бөкей Ордасындағы
көтерiлiстiң айырмашылығы
қандай?
Әдебиеттер;
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах 18 века.
М., 1986.
3. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
4. Зиманов С.З. Россия и Букей хандығы – М., 1980.
5. Рязанов А.Ф. Восстание Исатая Тайманова (1836-1838гг.). – Алма-Ата,
1991.
6. В.В.Шахматов Ішкі Орда және И.Тайманов бастаған көтеріліс. А, 1946 ж.
7. Вяткин М.П. Батыр Срым. – Алматы, 1999.
4-тақырып. XVIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Ұлы және Орта жүз.
Лекцияның мақсаты: Қазақ жерлерін біріктірудегі Аблайханның саясатын ашып
көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1 XYIII ғасырдың 2-ші жартысындағы Орта және Ұлы жүздер және ондағы
хандық биліктің нығайуы.
2. Абылайдың ішкі және сыртқы саясаты (1771-1881ж)
3. Орталық және Шығыс аймақтардағы Сібір әскери-әкімшілік саясаттың
күшейуі.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Абылай орта жүздің сұлтаны Уәлидің баласы. 1711 жылы дүниеге келген.
Арғы атасы - Абылай Түркістан қаласының билеушісі болды. Абылайдың шын
есімі - Әбілмансұр. 15 жасынан бастап жоңғар шапқыншылығына қарсы күресті.
1740 жылы тамызда Орта жүз ханы Әбілмәмбет екеуі Орскіге келіп Ресей
империясының билігін мойындады.
1741-1743 жылдары Жоңғар мемлекетінің тұтқынында болды. Тұтқыннан
босағаннан кейін Жоңғариямен соғысып, Орта жүздің көптеген жерін қайтарды.
Абылайдың басты мақсаты – мемлекет дербестігін сақтап қалу еді.
1771 жылы Әбілмәмбет өлгеннен кейін Абылай хан сайланды. Ресей үкіметі
1778 жылдың 24 мамырында Орта жүздің ханы етіп Абылайды бекітті.
Абылай өзіне дейінгі Қазақ мемлекетінің заңдарына өзгеріс енгізді: хан
билігіне қойылған шектеулерді алып тастады, ірі ұлыстарды билеуге хан өзіне
жақын сұлтандарды қойды, билер қызметіне шек қойды, батырлардың қолдауына
сүйенді.
Абылай шаруашылық құрылымға өзгерістер енгізуге тырысты:
1. Егін шаруашылығын дамытуды қолдады.
2. 1761 жылы ІІ Екатеринадан ағаш ұсталарын, 200-300 пұт астық сұрады,
халықты отырықшылыққа үйреткісі келді.
Қазақ халқы отырықшы болу арқасында жерін сақтап қалуға және
кедейшіліктен құтылуға болатын еді.
Абылай 1781 жылы дүние салды. Ол Ахмед Йассауи кесенесіне жерленді.
Абылайдың мирасқоры Уәли сұлтан хан тағына келді.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Абылайдың қайраткер ретінде қалыптасуына қандай тарихи жағдайлар
әсер етті?
2. Абылай қазақ заңдарына қандай өзгерістер кіргізді және неге?
3. Абылай қазақ халқын не себепті отырықшылыққа үйреткісі келді?
4. .Абылайдың өмір сүрген уақыты?
5.. Абылай халықты отырықшылыққа айналдыру үшін Ресейден қандай
көмек алды?
Әдебиеттер;
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Аполлова Н.Г. Присоединение Казахстана к России в 30-х годах 18 века.
М., 1986.
3. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
4. Ж.О.Артықбаев Қазақстан тарихынан 12 дәріс., А 2001 жыл.
5. А.К.Акинжанов Қазақстан тарихы лекциялар курсы. 1-бөлім. А., 1995 ж.
6. Зиманов С.З. Политический строй Казахстана конца XYIII- пер. пол.XIX
века. - Алма-Ата, 1960.
7. Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков. Кн. 1-2.- Алматы, 2000.
8. Муканов М. Этническая территория Казахстана в XVIII – начале ХХ вв. –
Алма-Ата, 1991.
5-тақырып. XIX ғасырдың басындағы Қазақстан.
Лекцияның мақсаты: Рессей отаршылдық ықпалының Қазақстан териториясының өн
бойына таралу кезеңдерін ашып көрсету. .
Қаралатын сұрақтар:
1 Қазақстан XIX ғасырдың басында.
2. Аблай хан билеген уақыттағы елдегі саяси жағдай.
3. XIX ғ 20 жылдарындағы Рессей империясының оңтүстік аймақтарға ықпалы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Ұлы жүздің Ресейге қосылу себептері:
1. Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтары Каспий теңізінің жағалауынан Жетісуға
дейін шабуыл жасап, қазақ ауылдарының берекесін кетірді.
2. Хиуа ханы Мұхаммед Рахым он мыңдық әскерімен 2 мыңға жуық қазақ ауылын
қаңыратып кетті.
3. Қоқан әскерлері қорғанысшылардың қарсылығын күшпен жаныштап отырды.
Ұлы жүздің Ресейге қосыла бастауы
1821 жылы Тентектөре бастаған көтеріліс азаттық сипат алды. Ол
көтеріліс Әулиеата, Түркістан, Сайрам өңірлерін қамтыды.
1817 жылы Сүйік сұлтан Абылайханұлы патша үкіметіне 66 мың қазақ қоныс
тепкен аймақты Ресейдің құрамына алуын өтінді.
Оңтүстік Қазақстанда Ақтау, Алатау, Қапал, Сергиополь (Аягөз), Лепсі
бекіністері салынды. Бұл жаңа бекіністер Ресейдің Іле аймағын отарлауын
тездетті.
ХІХ ғасырдың 20-30 жылдары Ресей сыртқы істер министрлігі жанынан
Азия комитеті құрылды.
Ұзын саны 120 казактан құралған, зеңбіректері бар қарулы топты бастап,
подполковник В.К.Шубин 1825 жылы шілдеде Қаратал өзеніне жетті. Топтың бір
бөлігі Қараталда қалып, бір бөлігі Жетісу жеріне енді. 1825 жылы Жетісудың
50 мың адамы бар үйсін болысындағы қазақтар жаңа әкімшілік билікке мойын
ұсынды.
Ұлы жүз қазақтарын басқару туралы нұсқауға сәйкес 1848 жылы қаңтарда
пристав тағайындалды.
Ұлы жүздің оңтүстік аймақтары әлі Қоқан билігінде болды. Таушүбек бекінісі
Қоқан хандығының тірегі болды. 1850 жылы капитан К.Гутковский бастаған 200
казактан, 50 жаяу әскерден құралған топ Таушүбекті ала алмады. 1851 жылы
мамырдың ортасында подполковник Карбышев Гутковскийдің әскерімен бірігіп,
18 зеңбірегімен Таушүбек бекінісіне келді. Оларды би Тәйнеке Досетұлы
қолдады. 1851 жылы шілденің 7-інде Таушүбек бекінісі қантөгіссіз берілді.
1853 жылы Ақмешіт бекінісі Ресейдің қоластына қарады. 1853 жылы Іле
бекеті салынды. Ұлы жүздің притавы майор М.Д.Перемышельский 1854 жылы
көктемде Верный деп аталатын бекіністің негізін қалады. Верный Алматы деп
аталатын бұрынғы қазақ қонысының орнында пайда болды. Бекініс саз
балшықтан, ағаштан салынды. 1854 жылы Верныйға Сібірден 400 отбасы қоныс
аударды.
Верный бекінісінің маңында Лепсі, Кіші Алматы, Талғар, Есік, Ұзынағаш
және Кәстек мекендері пайда болды. 1855 жылы Ұлы жүз приставы Қапалдан
Верныйға қоныс аударды.
1857 жылы Верныйда тұңғыш су диірмені салынды. 1858 жылы сыра зауыты
іске қосылды. Осы жылдары Осип Мамнев бал шаруашылығы кәсіпшілігін
ұйымдастырды.
Верныйда белгілі ғалымдар–саяхатшылар П.П.Семенов-Тяньшанский,
Н.М.Пржевальский, И.А.Северцев, т.б. болды. ХІХ ғасырдың 60-шы жылдары
Ш.Уәлиханов та тұрды.
Қазақстанның Ресейге қосылуының аяқталуы және оның салдары
Іле өңірінде әскери күштерді молайтып, сауда жолдарын бақылауға алу
үшін подполковник Шайтановқа қазақтармен байланысты нығайту тапсырылды.
1859 жылы Ұлы жүз бен Қырғыз елінің солтүстік шекаралық аймағында
Кәстек бекінісі салынды. 1860 жылы 26 тамызда Қоқанның Жетісудағы тірегі
болған Пішпек құлады. Жеңілсе де, Қоқан ханы Верныйға орыс әскерлерінен он
есе көп әскер жіберді. Қазақ феодалдары екіге бөлінді. Кенесарының баласы
Сыздық сұлтан орыс әскерлеріне қарсы соғысты, жергілікті ақсүйектер патша
әкімшілігін жақтады.
1860 жылы қазанда Алатау округінің билеушісі Г.А.Колпаковский
басқарған орыс әскерлері Ұзынағаш түбінде Қоқан әскерлеріне соққы берді.
1864 жылы орыс әскерлері Шу алқабын, Мерке, Әулиеата, Түркістан
бекіністерін алды.
1865 жылы орыс әскерлері Ташкентті басып алды. 1868 жылы Қоқан
хандығына қарасты қазақ жерлері қайтарылды.
1873 жылдан бастап қазақтардың Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтарына
тәуелділігі жойылды.
Осыдан бастап Қазақстан Ресейге территориялық жағынан толық тәуелді
болды. Қазақстанның Ресейге қосылуы бір жарым ғасырды қамтыды.
Қазақстан Ресейдің отаршылдық саясатына қарамастан шаруашылық, саяси,
қоғамдық дамуы барысында қайшылықтардан шығар құбылыстар қалыптасты.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Қазақстанның Ресейге қосылуының мәні мен салдары неде?
2. Қазақстанның Ресейге қосылуы тарихи заңды құбылыс екендігін дәлелде.
3. Қай жылы Қазақстан Хиуа, Қоқан, Бұхар хандықтарының шапқыншылығынан
түбегейлі құтылды?
4.. Қазақстанның Ресейге қосылуы қанша уақытты қамтыды?
Әдебиеттер;
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Ж.К.Қасымбаев Кенесары хан. А., 1996 жыл.
3. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
4. Ж.О.Артықбаев Қазақстан тарихынан 12 дәріс., А 2001 жыл.
5. А.К.Акинжанов Қазақстан тарихы лекциялар курсы. 1-бөлім. А., 1995 ж.
6. Зиманов С.З. XIX ғасырдың 1-ші жартысындағы қазақтардың қоғамдық
құрылымы. - Алма-Ата, 1960.
7. Козыбаев М.К. Казахстан на рубеже веков. Кн. 1-2.- Алматы, 2000.
8. Левшин А. Описание киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы, 1996.
Мырза - Ноғай Ордасындағы ұлыс әкімі
Пацифизм - қандай да болмасын соғысқа қарсы қозғалыс
Протекторат - құлдық мемлекттің бір формасы.
Рабат - қолөнершілер-саудагерлер тұратын қаланың шеткі бөлігі.
Репрессия - жазалау шаралары.
Референдум -жалпы халықтық дауыс беру
Саба - қымыз даярлайтын теріден жасалған ыдыс
Тұдын - қағанның салық жинаушысы.
Хакім - қараханидтердегі қала басы.
Шаньюй - ғұндардың әскер басы.
Этнос - халық, ұлт, ұлыс.
Яссы - Шыңғысханның заңдар жинағы.
Яғбу - Түріктердің әскер көсемі.
Алыпсатар – өнімдерді сатып алып, қайта қымбатқа сатумен шұғылданатын сауда
капиталының өкілі.
Ареал – аймақ, кеңістік.
Асар – көпшіліктің жәрдемін пайдалану дәстүрі.
Ауыл шаруашылық артелі – қоғамдық өндіріс құралдары мен коолективтік еңбек
негізінде ірі социалистік шаруашылық жүргізу үшін құрылған шаруалардың
кооперативтік ұйымы.
Арыс – бірнеше рулардың бірлескен қоғамы.
Атаман – казактардың әскери басшысы.
Алас – қасиетті от.
Алаш қазақ либерал-демократиялық зиялыларының партиясы (1917-1919ж)
Әкім – жергілікті атқарушы органдардың басшысы.
Баж – егіншілікпен айналысқан отырықшы халықтан жиналатын салық.
Бақауыл – шекаралық застава басшысы.
Басқақтар – Алтын орда мемлекетінде жергілікті халыққа әскери бақылау
жүргізетін адам (монғол)
Батыр - әскери қолбасшы.
Батырақ – кедейленген шаруалардан шыққан жалдамалы ауылшаруашылық
жұмысшылары.
Билік – сый ретінде билерге берілетін дүние-мүліктің 110 бөлігі.
Бітір – мешіт пайдасына берілетін салық.
Буржуазия – жеке меншігінде өндіріс құрал жабдықтары бар, жалдамалы еңбекті
пайдалану арқылы өмір сүретін қоғамның үстем табы.
Вакаф – дін иелеріне, бай жер иеленушілер мен көшпелі әскер басыларына
өсиет етіп қалдырылған жер.
Генерал-губернаторлық – бірнеше облыстардан құралған Рессейдің әкімшілік-
териториялық бөлігі.
Демократия – халықтың мемлекеттік істерге қатысуға еркіндігі мен
бостандығын баянды ететін саяси ұйым.
Депортация – халықтарды, жеке адамдарды тұрғылықты жерлерінен күштеп қоныс
аудару.
Жатақ – кедей егіншілер.
Жүз – 15-16 ғ Қазақстан жерінде қалыптасқан ру-тайпалық бірлестіктер.
Жұт – белгілі бір аймақтағы ауа райының қолайсыз жағдайынан ел басына
түсетін кесапат.
Жылу – ауыр жағдайға дұшар болған адамдарға көрсетілетін көмек.
Жыр – бір тарихи оқиғаны поэзия түрінде жеткізу.
Жыршы – жыр айтушы, таратушы.
Жетісу – Оңтүстік Шығыс Қазақстан.(7 өзен-Іле, Қаратал, Биен, Ақсу, Лепсі,
Сарпқанд, Басқан)
Зайсан – қалмақ феодалдарының өкілі.
Зекет – мал басынан жиналатын салық (120)
2-тарау. Қазақстан Рессейге қосылуының аяқталу кезеңінде.
6-тақырып. XIX ғасырдың 1-ші жартысындағы Қазақстанның Рессей қоластындағы
кезеңіндегі саяси-құқықтық статусы.
Лекцияның мақсаты: Рессейдің Орта және Кіші жүздегі үстемдігін бекітуге
бағытталған шараларын ашып көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1. XIX 1-ші жартысындағы Қазақстанның Рессей империясының құрамындағы
саяси-құқықтық статусы.
2. Орта және Кіші жүздегі хандық биліктің жойылуы.
3. Орынбор және Сібір қырғыздары Жарғысының салыстырмалы мінездемесі.
4. Орта жүздегі реформаларға қарсылық., аймақтағы реформа шарттарының
жүзеге асуы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Хандық биліктің жойылуының алғышарттары:
1. Шаруашылық саласында жаңа бағыттар қалыптаса бастады: балық аулауды,
тұз өндіруді, тас көмір кен орындарында жұмыс істеуді үйренді.
2. Қазақстанда кен орындары ашылды, су және жел диірмендері, ұста
дүкендері, былғары зауыттары іске қосылды, оларда 70 мыңнан астам
тауар өндірді.
3. Сауда орталықтары қалыптасып, дамыды, жәрмеңкелер ұйымдастырылды.
Қазақстан экономикасы біртіндеп Ресей империясының экономикасына бейімделе
түсті. Ресейдің әкімшілік шаралары да кеңейді.
Сібір қазақтары туралы Жарғы
1822 жылы Қазақстанда хандық билікті жою туралы Сібір қазақтарының Жарғысы
қабылданды. Оның негізгі дайындаушысы – Сібір генерал-губернаторы
М.М.Сперанский.
Жарғының негізгі мақсаты: Қазақстанның солтүстік-шығыс өңірін әкімшілік,
сот, саяси жағынан басқаруды өзгерту, рулық-феодалдық тәртіпті әлсірету.
Орта жүзде Уәли қайтыс болғаннан кейін хан тағайындалмады. Жарғы Орта жүзде
іске асты. Әкімшілік жағынан былай бөлінді:
Округ - 15-20 болыстан тұрды;
Болыс – 10-12 ауылдан тұрды;
Ауыл – 50-70 шаңырақтан тұрды.
Басқару жөнінен бөлінуі:
Округті - аға сұлтан;
Болысты – болыс;
Ауылды – ауыл старшындары басқарды.
Аға сұлтан – оны тек сұлтандар сайлады, аға сұлтандарға ресейлік
әскери майор шені берілді, он жылдан кейін дворяндық атақ берілді, үш жылға
сайланды.
Болыс – болыстық билік мұрагерлікпен берілді. Болыстың Ресейдің әкімшілік
сатысы бойынша 12-класқа жататын шенеуніктерге теңелді.
Ауыл старшындары – үш жылға сайланды. Ресейлік селолық старосталармен
теңестірілді.
Жарғы бойынша сот істері үшке бөлінді: Қылмыстық істер, талап ету, болыстық
басқармаға шағым айту.
Жарғының 46, 49 параграфтарында сауда істерін дамыту туралы ұсыныстар
енгізілді. Орынбор генерал-губернаторы 1824 жылы Кіші жүз ханы Шерғазыны
Шекаралық комиссияға лауазымды шенеуніктік қызметке тағайындады да, Кіші
жүздегі хандық билікті жойды. Тек Бөкей хандығы ғана 1845 жылға дейін
сақталды. Бұл Жарғы Ресейдің отаршылдық саясатын кеңейте түсті.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Орта және Кіші жүздегі билікті жоюға арналған жарғыларға салыстырмалы
алализ жасаңдар. (басқару жүйесіне, сот, салық, халық-ағарту, мәдени
және қаржы саласына).
2. Қазақ жүздерінің териториясындағы жүзеге асырылған реформалардың іске
асу жолдарын салыстырып, баға бер.
Әдебиет:
1. Асфендияров С.Д. История Казахстана (с древнейших времен). – Алма-Аты,
1993.
2. Жиренчин К.А. Политическое развитие Казахстана в Х1Х-начале XX веках. -
Алматы, 1996.
3. Зиманов С.З. Общественный строй казахов первой пол. XIX в. - Алма-Ата,
1958.
4. Касымбаев Ж.К.Кенесары хан. – Алматы, 1996.
5. Касымбаев Ж.К. История города Акмолы. - Алматы, 1998.
6. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3. А,
2001 жыл.
7. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
7-тақырып. XIX ғасырдың басындағы Қазақстанның экономикалық жағдайы.
Лекцияның мақсаты: Елдің экономикалық жағдайының әлеуметтік топтардың
жағдайына қалай әсер еткенін көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1. XIX ғғ басындағы Қазақстанның экономикалық жағдайы.
2. Қазақтардың шаруашылығы. Ішкі және сыртқы сауда.
3. Халықтың әлеуметтік және таптық жіктелуі.Халықтың саяси құрамы мен
қалыптасу процесі.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
Ресей өнеркәсібінің әртүрлі шикізаттарға мұқтаждығы көршілес Қытай
сияқты ірі мемлекетпен ынтымақтылықты жолға қоюдың маңызы зор болды.
1805-1806 жылдары Ресей үкіметі Қытайға Ю.А.Головкиннің елшілігін
жіберді. Ол Ургадан қайтып оралуға мәжбүр болды. Алайда экономикалық
байланыстардың Қазақстан шекарасы арқылы дамуына бірсыпыра жағдай тудырды.
ХІХ ғасырдың басында Қытай-Қазақстан сауда орталықтарына айналған
бекіністер: Бұқтырма, Кереку, Өскемен, Семей, Петропавл. Сауда негізінен
керуен саудасы болды.
Қазақ даласы арқылы Ресей, Ташкент көпестері өтті. 1812 жылы ташкент
көпестері Мирқұрбан Ниязов, Ахмадий Ашировтар құны бір миллион сомға жуық
тауарын Құлжа базарына сатты.
Қазақстанға Парсыдан, Ауғанстаннан, Үндістаннан түркімендердің жерін
басып Семейге керуен жолдары жетті.
ХІХ ғасырдың І жартысында Құлжа (Іле), Шәуешек (Тарбағатай)
қалаларымен тікелей сауда жасалды.
Семей өлкесінде белгілі саудагерлер Степан Попов, Дмитрий Кузнецов,
Андрей Попов, қазандықтар Башыр Аитов, Абдулла Утемышовтар шекаралық
саудада қазақ саудагерлерін де тартты.
Ресей үкіметі Тибет пен Қазақстан арқылы байланыс орнатуға мән берді.
Грузин көпесі Семен Мадатов ресейлік бұйымдарын Ақсу, Құлжа, Қашқар
қалаларында сатып, сол жылдары Тибетке жетті. С.Мадатов Кашмирде болып, 250
кашмир шәлісін тұңғыш рет Қазақстанға жеткізді.
Қазақстан арқылы сауда қатынастарының кеңеюі Қазақстанның экономикасын
дамытып, бекіністер қалаға айналды.
Өзін-өзі тексеруге арналған тапсырмалар:
1. Сауда-экономикалық байланыстар Қазақстанға қандай өзгерістер
әкелді?
2. Қазақстанның Қытаймен сауда жасауына қандай жағдайлар кедергі
келтірді?
3. Не себепті бекіністер сауда орындары мен қалаға айналды?
4. Ресей үкіметі Ю.А.Головкиннің елшілігін Қытайға қашан жіберді?
5. Ең алғаш 250 кашмир шәлісін Қазақстанға кім әкелді?
6. Сауда негізі қандай жолмен дамыды?
7. Аталмыш кезеңдегі әлеуметтік жіктерді атап көрсет.
Әдебиеттер:
1. Қазақстан тарихы. 5 томдық көне дүниеден бүгінгі күнге шейін. – т.3.
А, 2001 жыл.
2. Е.Б.Бекмаханов Қазақстанның Рессейге қосылуы. М., 1957 ж.
3. Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана, Алма-Ата, 1981
4. Аполлова Н.Г.Экономические и политические связи Казахстана с Россией в
XVIII - нач. ХIX веков. - М.,
1960 гг..
5. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в
эпоху империализма. - М,
1978.
6. Берденова К.Экономическая история Казахстана. Алматы, 2000.
7. Касымбаев Ж.К. Города дореволюционного Казахстана. - Алматы, 1993.
8. Ж.О.Артықбаев Қазақстан тарихынан 12 дәріс., А 2001 жыл.
9. А.К.Акинжанов Қазақстан тарихы лекциялар курсы. 1-бөлім. А., 1995 ж.
8-тақырып. Қазақстанда әскери отарлаудың дамуы.
Лекцияның мақсаты: Қазақстанды казактар арқылы отарлау процесін көрсету.
Қаралатын сұрақтар:
1 Қазақстанды әскери отарлау.
2. Қазақстандағы казак әскерлері, саны мен орналасуы.
3. XIX ғғ 30-50 жылдардағы отаршыл аппараттық қызметі.
Тақырыптың қысқаша мазмұны: (тезис)
XIX ғасырдын екінші ширегі Казақстанды әскери отарлаудың шешуші кезені
болды. Ресейдің қазақ даласына жүз жылдан астам уакытка созыл-ған
өңмендеуі, оңтүстік аймактарды қоспағанда, өлкенің барлык дерлік аумағының
империя кұрамына косылуына әкеп соқты. Бұл Казақстанның саяси
бытыраңкылығының, күрделі сырткы жағдайының салдарынан ғана емес, сонымен
катар Ресейдің сөзсіз әскери басымдығының нәтижесінен болды, ал оның
армиясы сол кезде Еуропадағы ең қуатты армиялардың бірі еді. 1825 жылы
орыстың құрғақтағы армиясында 526 мың адам болды.м
XIX ғасырдың ортасында Ресейдің Кдзакстандағы карулы күштері тұрақты
әскерлер мен тұракты емес әскерлерден түрды, олар екі әскери құрамаға
біріктірілді. Жеке Орынбор корпусына 23-жаяу әскер дивизия-сы (10 шептік
батальон кұрамында), Орал және Орынбор казак әскерлері, башкұрт-мещеряк
казак полкі кірді. Корпустың штабы Орынборда орна-ласты, өлкенін өскери
губернаторы қызметі бойынша оның командирі болды. Жеке Сібір корпусына 24-
жаяу әскер дивизиясы (15 шептік бата-льон кұрамында),екі гарнизондык
батальон жөне Сібір шебінің казак әскері кірді.Корпустың штабы Омбыда
орналасты, оның командирі Ба-тыс Сібір әскери губернаторы болды.30
Қазақстанның бүкіл дерлік аумағын батысынан шығысына карай бекіністері,
форттары, форпостары, кордондары мен пикеттері бар үздіксіз әскери шептер
тізбегі қоршап жатты. Мәселен, Орал шебі Гурь-евтен Илецк корғанысына дейін
созылды және XIX ғасырдың басында 19 форпост пен 5 бекіністен түрды.
Төменгі шепте — 6 мың, жоғарғы шепте — 7 мың, Оралдың өзінде 17 мың казак
орналасты. Ал 1857 жылға қарай төмеңгісінде - 21 мың, жоғарғысында - 45
мын, Орал қаласында 11 мың казак болды.31
XVIII ғасырдың 30-жылдарында-ак, күрыла бастаған, Верхнеяицк және Үй
бекіністі шептерінен тұратын Орынбор шекаралық шебі күшті корғаныс болды.
Верхнеяицк шебі Орынбордан шығысқа карай созы-лып, 9 бекініс пен 16 редутты
қамтыды және екі дистанцияға: Красно-горск және Орск дистанцияларына
бөлінді. Красногорск дистанциясы — 4 бекініс пен 6 редуттан, Орск
дистанциясы 5 бекініс пен 10 редуттан тұрды. Үй шебі Верхнеяицк бекінісінен
Тобылдағы Звериноголов бекінісіне дейін созылып, 8 бекініс пен 9 редуттан
түрды, Верхнеуйск және Нижнеуйск дистанцияларына бөлінді. Верхнеуйск
дистанциясы — 3 бекініс пен 5 редуттан, Нижнеуйск дистанциясы 5 бекініс пен
4 редуттан тұрды.32
1810-1822 жылдарда Новоилецк әскери шебі кұрылады. Ол алты фор-постыдан
(Изобильный, Буранный, Новоилецк, Линевск, Угольный және Ветлянск), Ханский
редуты мен Бердянск бекінісінен тұрды.
1835-37 жылдарда Орынбор әскери шебінің бір бөлігі ретінде Жаңа шеп
кұрылады. Ол Орск бекінісінен басталып, солтүстік-шығыска карай жүріп, Үй
өзенінің Тоғызақка кұйылысындағы Березовский редутына дейін жетеді. Оның
ұзындығы 478 шакыры
Осы әскери шептердің бәрі ұзындығы 1780 шақырым болатын (Гурьев-тен Батыс
Сібірмен шекарадағы Алабұға отрядына дейін) Орынбор әскери-шекаралық
шебінің кұрамына кірді.
Онда 2-дәрежелі бекіністер қатарына жататын және француз инженері
Вованның жүйесі бойынша салынған Орынбор бекінісі басты бекініс деп
саналды." Ол тас қабырғалы, қақпалары мен бекіністік орлары бар ұзақ
мерзімді сипаттағы қамалдық 11 форттан тұрды. Бекіністің сыртында оған
кіреберісті қорғап тұрған үш форштадт болды. Орск бекінісі 3-дөрежелі
бекініске жатты, кұм үйіліп, ормен коршалды, сырт жағынан өзен корғап
тұрды.
Орынбор, Орск және Илецк корғанысы бекіністері Орынбор және Орск
инженерлік командалары мен әскери-жұмысшы ротасынан тұратын Орынбор
инженерлік округіне қарады. Олар 14-гарнизондық артиллерия бригадасы
орналаскан Орынбор артиллериялық гарнизондық округінің кұрамына да кірді.
Бекіністердің қару-жарағында әр түрлі 130 зеңбірек, ал далалық бекіністерде
(Новопетровск, Карабұтақ, фортында және басқаларында) 54 зеңбірек (пушкалар
мен единорогтар) болды.34 Орынбор және Орск бекіністеріндегі, Новопетровск
бекінісіндегі артиллериялық кару-жарақ күшті болатын.
Әскери жағынан Орынбор әскери шебінің зор маңызы болмады, өйткені әскери
іспен таныс емес және кандай да болсын кұрылғыдан хабарсыз әлсіз
көршілері, соның ішінде казақтар да Ресейге карсы әлдебір елеулі әскери
әрекет ете алмайды деп саналды. Сондыктан мұнда мықты бекіністер емес,
қайта кордондык кызметті қырағы жүргізу талап етілді, ол кызмет Орал және
Орынбор казак әскерлеріне жүктелді.35 Қалалар мен бекіністердегі
гарнизондык қызметті Жеке Орынбор корпусының жаяу әскер батальондары,
мүгедектік және этаптык командалар атқарды.
Орынбор әскери губернаторы В. А. Обручевтің тұсында дала ішінде, қазактар
коныстарының қақ ортасында бекіністер салына бастады, бұл алыстағы
аумақтарды бақылауда ұстауға, шептерді Орта Азия хандықтарының шекараларына
жақындатуға мүмкіндік берді.
1845 жылғы 7 қыркүйекте Торғай өзенінің оң жағасында, Орскіден 120
шақырым жердегі Бесқопа шатқалына жақын маңайда Оренбургск бекінісінің
(Торғай каласы) негізі қаланды. Бекініс жартылай шеңберлі шығыңқы жерлері
бар редут түрінде салынды. Гарнизон жергілікті қорғанысқа арналған жаяу
әскер ротасы мен зеңбірекшілер командасынан, барлығы 150 адамнан тұрды.
Көшпелі резервке екі зеңбірегі бар, штаб-офицер командалық ететін екі жүз
орынбор казагы кірді. Гарнизонның кару-жарағы 1839—1840 жылдардағы сәтсіз
аяқталған Хиуа жорығынан қалған, шойыннан құйылған 16 бекіністік зеңбірек
пен үш таған тұғырлы 100 жанғыш зымыраннан тұратын. Гарнизонның коменданты
майор немесе подполковник шеніндегі офицер болды.
Нақ сол жылы Орынбордан 120 шакырым және Ордан 406 шақырым жердегі
Жармола шатқалында, Ырғыздың жарлауытты оң жағасында Уральск бекінісі
салынды. Гарнизоны Оренбургск бекінісіндегідей болды. Кару-жарағына екі
зеңбірек: 6 фунттық бір зеңбірек пен 3 фунттық тауға арналған жеңіл
зеңбірек, сондай-ак үш шақырымға дейін алысқа атылатын зымыран снарядтары
кірді.
1847 жылы Арал теңізінің жағасындағы Райым шатқалында, Сырдарияның
сағасына жақын жерде Райым бекінісінің негізі қаланды. Оның гарнизоны
штабымен қоса Орынбор шебі 4-батальонының барлығы 503 солдат пен офицер
болатын екі ротасынан,Орал казак әскерінің үш жүздігінен және 14-
гарнизондық зеңбірек бригадасының оқпаны әр түрлі 14 мыс зеңбірегінен
тұрды, ол 64 әскери лауазым иелерінің басқаруында болды. 1848 жылы Ырғызда
Қарабұтақ және Арал теңізінің жағалауында Қосарал форттарының негізі
қаланды. Сөйтіп Орынбор форттар мен бекіністер тізбегі арқылы Арал
теңізімен жалғастырылды. 1853 жылы Сырдарияда № 1 Қазалы форты мен № 2
Қармақшы форты салынды. Ресей Орта Азияның іргесіне, Хиуа және Қоқан
хандықтарының шекарасына шықты.
Бұдан да ертеректе 1833 жылы Каспий теңізінің жағалауында, Өліқолтық
шығанағында Новопетровск бекінісінің негізі қаланған еді. Гарнизон
зеңбірекшілер командасы бар екі жаяу әскер ротасынан, екі жүз орал
казактарынан тұрды, қару-жарактан оқпаны әр түрлі 31 мыс және шойын
зенбірегі болды. Алайда орналасқан жері нашар, суы мен климат жағдайы
қолайсыз болғандықтан бекініс Түпқараған шығанағына көшіріліп,
Новоалександровск деп аталды және 1847 жылғы 30 тамызда ресми түрде ашылды.
1848—1853 жылдарда Орта Азияны жаулап алуға дайындала отырып, патша
өкіметі Орталық Азия аймағында тұңғыш рет Арал теңізінде әскери флотилия
құрады. 1847 жылы Николай және Михаил деген екі мачталы шхуна суға
түсірілді, ал 1848 жылы Орынборда Константин кемесі жасалып, ол теңізге
бөлшектеліп әкелінді де, Райым бекінісінде құрастырылды. 1852—53 жылдарда
тапсырыс бойынша Швецияда жасалған Перовский және Обручев әскери
пароходтары жеткізілді.Екі корабль де 1853 жылы Қоқанның Ақмешіт бекінісіне
шабуыл жасау мен оны алуға қатысты.
Кіші жүзді билеуші,өзіне адал сұлтандардың ордалары да патша өкіметінің
даладағы әскери тірек пункттері болды, оларға полициялық қызмет аткару және
отбасы мүшелерімен коса сұлтандардың өздерін күзету үшін офицері бар екі-үш
жүз казак берілді. Бұл қозғалысқа жеңіл казак отрядтары Сыртқы істер
министрлігі Азия департаментінің 1825 жылғы 5 және 17 каңтардағы, 1827
жылғы 2 шілдедегі шешімдерімен құрылды және арнаулы нұсқаулар негізінде
қимыл жасады.
Кіші жүздің үш бөлігін билеуші сұлтандардың қарамағында жаз кезінде
100—200 казак, кыс кезінде бір офицер, бір урядник және 20 казак болды.
Патшалық Ресейдің әскери жағынан күшейгені соншалық, стратегиялық
міндеттерді шешуге кірісті. Мәселен, 1839—1840 жылдарда Орынбор генерал-
губернаторы Перовский Хиуаны жаулап алу мақсатымен жорык жасады.
Экспедициялык корпустың құрамына 2,4, 6-шептік Орынбор батальондары, 1-
батальонның екі ротасы, полковник Бизянов командалық ететін 4-Орал казак
полкі мен әскери старшина Назаровтың 5-Орал казак полкі, 1-Орынбор казак
полкі, сондай-ак Кіші жүздің батыс бөлігінің билеуші сүлтаны подполковник
Баймағамбет Айшуақовтың 250 жігіті енді. Отрядтың артиллериялық кару-жарағы
күшті еді, онда: 12 фунттық екі шойын және 6 фунттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz