Қоршаған ортаның сапасын басқару пәні бойынша лекциялар жоспары
Бөлім 1 Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағына кіріспе.
Тақырып: Қоршаған орта сапасын басқарудың ақпараттық жүйесі.
Тақырып : Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару өлшемдері.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми. техникалық аспектісі.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың объектілері мен принциптері
Тақырып : Қоршаған ортадағы судың сапасын бақылау.
Тақырып : Қоршаған ортадағы топырақтың сапасын бақылау.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың бағыттары мен мәні..
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың аймақтық аспектісі және аймақтық принциптері.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық механизмі.
Тақырып : Қоршаған ортаның ластану түрлері. Қоршаған ортаның биоиндикация жағдайы.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық аспектісі.
Тақырып : Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері.
Тақырып : Табиғи .техникалық жүйелердің негізі
Тақырып : Қоршаған ортаның сапасының нашарлауын шешу жолдары.
Тақырып: Қоршаған орта сапасын басқарудың ақпараттық жүйесі.
Тақырып : Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару өлшемдері.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми. техникалық аспектісі.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың объектілері мен принциптері
Тақырып : Қоршаған ортадағы судың сапасын бақылау.
Тақырып : Қоршаған ортадағы топырақтың сапасын бақылау.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың бағыттары мен мәні..
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың аймақтық аспектісі және аймақтық принциптері.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың экономикалық механизмі.
Тақырып : Қоршаған ортаның ластану түрлері. Қоршаған ортаның биоиндикация жағдайы.
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық аспектісі.
Тақырып : Қоршаған ортаны бағалаудың экономикалық көрсеткіштері.
Тақырып : Табиғи .техникалық жүйелердің негізі
Тақырып : Қоршаған ортаның сапасының нашарлауын шешу жолдары.
Қашықтықтан байқау – бұл жердің үстіңгі қабатынан электромагниттік сәулеленуді тіркеу жолымен тікелей қатынассыз жердің үстіңгі қабаты туралы ақпараттарды алу.
Техногенді бүлінулер: көлік коммуникациялары мен көлік құрылысы, тау – кен өнеркәсібі, мұнай және газ игеру, гидроэнергетика, өнеркәсіптік аэрозольді – түтінді ластаулар мен олардың салдары, техногенді ақаба сулар, шығарындылар мен апаттар, үйінділер, террикондар, көму мен консервация учаскелері.
.Ауыл шаруашылығын шеруден болған табиғи орта бүлінулері: эрозиялық процестер, дефляция мен шаңды борандар, территорияның агротекті сортаңдану, жерлерді өңдеу мен пайдалану кезінде су қоймаларын ластануы; малды қайта жаю кезіндегі жайылымдардың нашарлауы, ауыл шаруашылық дақылдарына және шабындыққа пішен шабуға арналған жерлердің өртенуі; т.б.
.Мелиоративті шаралар нәтижесінде табиғи ортаның бүлінуі: мелиорацияны жүргізу сапасы, суармалы мелиоративті жерлердің жай – күйі, мелиорацияға пайдаланылатын жерлерді құрғатудың жай – күйі, мелиоративті объектілер әсеріне ұшырайтын акватоийлар.
Ормандардың жай – күйі: техно -, фито -, лиропотология, орман өрттері, орман суларын қорғау белделерінің және орман жолақтарының бүлінгіштігі және жай – күйі.
Трофты мен батпақты массивтердің антропогенді бүлінулері: трофты өңдеу, олардың түрлері мен жай – күйі, трофтық өрттер, батпақты массивтердің антропогенді эвтрофикация және оның салдары.
Мәңгі тоң режімінің антропогенді өзгерістері және онымен байланысты процестер: территория гидрорежімінің трансформациясы, термоэрозиялы әрекет пен термокарст, өсімдік жамылғысындағы өзгерістер.
.Гидросфера объектілерінің бүлінуі: қабықтың (үстіңгі жағының) ластағыштар (мұнай, органикалық табиғи және синтетикалық ПАВ), өлшенген ластағыштар, су қоймаларының гүлденуі, т.б.
.Қар жамылғысының жай – күйі: қар жамылғысы кетуінің сипаты, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен көлік коммуникацияларының әсер ету белдеулеріндегі қар жамылғысының ластануы.
қауiптi қалдықтар паспорты - қалдықтардың шығу көзi бойынша пайда болу процестерiнiң, олардың сандық және сапалық көрсеткiштерiнiң, мұндай қалдықтармен жұмыс iстеу ережелерiнiң, оларды бақылау әдiстерiнiң, бұл қалдықтардың қоршаған ортаға, адам денсаулығына және (немесе) тұлғалар мүлкiне зиянды әсер ету түрлерiнiң стандартталған сипаттамасы, қалдықтарды шығарушылар, меншiгiнде қалдықтар бар өзге де тұлғалар туралы мәлiметтер қамтылған құжат;
қалдықтарды орналастыру - өндiрiс және тұтыну қалдықтарын сақтау немесе көму;
қалдықтарды сақтау - қалдықтарды кейiннен қауiпсiз жою мақсатында оларды арнайы бөлiнген жерлерде жинап қою;
қалдықтарды сыныптау - қалдықтардың қоршаған ортаға және адам денсаулығына қауiптiлiгiне сәйкес оларды жiктеуге жатқызу тәртiбi;
биологиялық әртүрлiлiк - бiр түр аясында, түрлер арасындағы және экологиялық жүйелердегi жануарлар мен өсiмдiктер дүниесi объектiлерiнiң әртүрлiлiгi;
биологиялық ресурстар - генетикалық ресурстар, организмдер немесе олардың бөлiктерi, популяциялар немесе экологиялық жүйелердiң адамзат үшiн нақты немесе ықтимал пайдасы немесе құндылығы бар кез келген басқа да биотикалық компоненттерi;
генетикалық түрлендiрiлген организмдер - өсiмiн молайтуға немесе тұқым қуалайтын генетикалық материалды беруге қабiлеттi, табиғи организмдерден ерекше, гендiк инженерия әдiстерi қолданыла отырып алынған және құрамында гендiк-инженерлiк материал (гендер, олардың фрагменттерi немесе гендер комбинациясы) бар организмдер;
генетикалық түрлендiрiлген өнiмдер - гендiк инженерия әдiстерi пайдаланыла отырып алынған, құрамында жансыз генетикалық түрлендiрiлген организмдер немесе солардың компоненттерi бар өсiмдiктен және (немесе) жануарлардан алынатын өнiмдер;
ең озық қолжетiмдi технологиялар - пайдаланылатын және жоспарланатын салалық технологиялар, шаруашылық қызметтiң қоршаған ортаға терiс әсерiнiң деңгейiн қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткiштерi қамтамасыз етiлетiндей деңгейге дейiн азайтуға бағытталған, ұйымдастыру және басқару шараларын қамтамасыз ететiн техника және жабдық;
Техногенді бүлінулер: көлік коммуникациялары мен көлік құрылысы, тау – кен өнеркәсібі, мұнай және газ игеру, гидроэнергетика, өнеркәсіптік аэрозольді – түтінді ластаулар мен олардың салдары, техногенді ақаба сулар, шығарындылар мен апаттар, үйінділер, террикондар, көму мен консервация учаскелері.
.Ауыл шаруашылығын шеруден болған табиғи орта бүлінулері: эрозиялық процестер, дефляция мен шаңды борандар, территорияның агротекті сортаңдану, жерлерді өңдеу мен пайдалану кезінде су қоймаларын ластануы; малды қайта жаю кезіндегі жайылымдардың нашарлауы, ауыл шаруашылық дақылдарына және шабындыққа пішен шабуға арналған жерлердің өртенуі; т.б.
.Мелиоративті шаралар нәтижесінде табиғи ортаның бүлінуі: мелиорацияны жүргізу сапасы, суармалы мелиоративті жерлердің жай – күйі, мелиорацияға пайдаланылатын жерлерді құрғатудың жай – күйі, мелиоративті объектілер әсеріне ұшырайтын акватоийлар.
Ормандардың жай – күйі: техно -, фито -, лиропотология, орман өрттері, орман суларын қорғау белделерінің және орман жолақтарының бүлінгіштігі және жай – күйі.
Трофты мен батпақты массивтердің антропогенді бүлінулері: трофты өңдеу, олардың түрлері мен жай – күйі, трофтық өрттер, батпақты массивтердің антропогенді эвтрофикация және оның салдары.
Мәңгі тоң режімінің антропогенді өзгерістері және онымен байланысты процестер: территория гидрорежімінің трансформациясы, термоэрозиялы әрекет пен термокарст, өсімдік жамылғысындағы өзгерістер.
.Гидросфера объектілерінің бүлінуі: қабықтың (үстіңгі жағының) ластағыштар (мұнай, органикалық табиғи және синтетикалық ПАВ), өлшенген ластағыштар, су қоймаларының гүлденуі, т.б.
.Қар жамылғысының жай – күйі: қар жамылғысы кетуінің сипаты, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен көлік коммуникацияларының әсер ету белдеулеріндегі қар жамылғысының ластануы.
қауiптi қалдықтар паспорты - қалдықтардың шығу көзi бойынша пайда болу процестерiнiң, олардың сандық және сапалық көрсеткiштерiнiң, мұндай қалдықтармен жұмыс iстеу ережелерiнiң, оларды бақылау әдiстерiнiң, бұл қалдықтардың қоршаған ортаға, адам денсаулығына және (немесе) тұлғалар мүлкiне зиянды әсер ету түрлерiнiң стандартталған сипаттамасы, қалдықтарды шығарушылар, меншiгiнде қалдықтар бар өзге де тұлғалар туралы мәлiметтер қамтылған құжат;
қалдықтарды орналастыру - өндiрiс және тұтыну қалдықтарын сақтау немесе көму;
қалдықтарды сақтау - қалдықтарды кейiннен қауiпсiз жою мақсатында оларды арнайы бөлiнген жерлерде жинап қою;
қалдықтарды сыныптау - қалдықтардың қоршаған ортаға және адам денсаулығына қауiптiлiгiне сәйкес оларды жiктеуге жатқызу тәртiбi;
биологиялық әртүрлiлiк - бiр түр аясында, түрлер арасындағы және экологиялық жүйелердегi жануарлар мен өсiмдiктер дүниесi объектiлерiнiң әртүрлiлiгi;
биологиялық ресурстар - генетикалық ресурстар, организмдер немесе олардың бөлiктерi, популяциялар немесе экологиялық жүйелердiң адамзат үшiн нақты немесе ықтимал пайдасы немесе құндылығы бар кез келген басқа да биотикалық компоненттерi;
генетикалық түрлендiрiлген организмдер - өсiмiн молайтуға немесе тұқым қуалайтын генетикалық материалды беруге қабiлеттi, табиғи организмдерден ерекше, гендiк инженерия әдiстерi қолданыла отырып алынған және құрамында гендiк-инженерлiк материал (гендер, олардың фрагменттерi немесе гендер комбинациясы) бар организмдер;
генетикалық түрлендiрiлген өнiмдер - гендiк инженерия әдiстерi пайдаланыла отырып алынған, құрамында жансыз генетикалық түрлендiрiлген организмдер немесе солардың компоненттерi бар өсiмдiктен және (немесе) жануарлардан алынатын өнiмдер;
ең озық қолжетiмдi технологиялар - пайдаланылатын және жоспарланатын салалық технологиялар, шаруашылық қызметтiң қоршаған ортаға терiс әсерiнiң деңгейiн қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткiштерi қамтамасыз етiлетiндей деңгейге дейiн азайтуға бағытталған, ұйымдастыру және басқару шараларын қамтамасыз ететiн техника және жабдық;
1. Барковский В.Ф.Сараптаудың негізгі физико-химиялық әдістері. М: Высшая школа, 1997
2. Оспанова Г.С Экология А: 2002ж.
3. Протасов.В. Ф. Экология, денсаулық және қоршаған ортаны қорғау. М: 2000ж.
4. Быстраков Ю.И. Экономика және экология. М: 1998
5. Дарибаева А.О. Оразбаева Р.С Экология негіздері. Астана, 2001ж.
6. Климаттың антропогенді өзгеруі. М.И. Будыко және т.б ред. Л.,1987ж.
7. Мильков Ф. Н. Общее землеведение. М., 1990
8. Гудериан Р. Загрязнение воздушной среды М., 1979
2. Оспанова Г.С Экология А: 2002ж.
3. Протасов.В. Ф. Экология, денсаулық және қоршаған ортаны қорғау. М: 2000ж.
4. Быстраков Ю.И. Экономика және экология. М: 1998
5. Дарибаева А.О. Оразбаева Р.С Экология негіздері. Астана, 2001ж.
6. Климаттың антропогенді өзгеруі. М.И. Будыко және т.б ред. Л.,1987ж.
7. Мильков Ф. Н. Общее землеведение. М., 1990
8. Гудериан Р. Загрязнение воздушной среды М., 1979
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:
Лекциялық сабақтар тезисі
Қоршаған ортаның сапасын басқару пәні бойынша лекциялар жоспары
Глоссарий
Экологиялық мониторинг және бақылау – табиғи құбылыстардың және
антропогенді іс – әрекетердің әсерінен қоршаған орта жағдайының өзгеруін
бақылау, бағлау, тексеру және болжау жүйелері. Мониторинг тікелей басқару
міндетін атқармайды, ал бақылаумен қатар, мәліметтер жинақтау және басқару
қызметтерін қарастырады.
“Мониторинг” деген термин “монитор” – сақтандырушы қадағалаушы деген латын
сөзінен алынған.
Биосфералық (глобальды) – бүкіл әлемдік процестерді бақылау және жер
биосферасы экологиясының барлық компоненттерін қаса алғандағы құбылыстар;
Базалық – жалпы биосфералық, негізінен аймақтық антропогендік өзгерістердің
табиғи құбылыстарымен қабаттаспауын бақылау;
.Экологиялық – экожүйенің әр түрлі дәрежедегі құрамы мен функцияларындағы
өзгерістерді, табиғи ресурстардың динамикасы мен орта түзуші компоненттерді
бақылау;
Биологиялық – биологиялық объектілерді бақылау;
.Комплекстық – экожүйедегі ерекшеліктер туралы үздіксіз ұзақ мерзімді
бағдарлама жайлы мәліметтер жинау;
.Санитарлық - таксикологиялы – адамды қоршаған ортаның гигиеналы
мониторингтық жағдайы;
.Халықаралық – жалпы планетадағы процестер мен құбылыстарды, сонымен қатар,
антропогендік өзгерістердің нәтижелерін халықаралық жүйе арқылы бақылау;
.Аймақтық – базалық фоннан табиғи және антропогендік сипаты арқылы
ерекшелене алатын белгілі бір шектегі кез – келген аймақтағы процестер мен
құбылыстарды бақылау;
.Ұлттық – белгілі бір территорядағы мемлекеттің қоршаған ортасының жағдайы
мен өзгерістерін национальды жүйе арқылы бақылау;
Локальдық (жергілікті) – маңызды территорияларға таралмайтын қоршаған
ортаның мониторингты ластануы;
Инпактық – табиғи процестер мен құбылыстарды және де өте қауіпті зоналар
мен жерлердге антропогендік әсерді бақылау.
.Қашықтықтан байқау – бұл жердің үстіңгі қабатынан электромагниттік
сәулеленуді тіркеу жолымен тікелей қатынассыз жердің үстіңгі қабаты туралы
ақпараттарды алу.
Техногенді бүлінулер: көлік коммуникациялары мен көлік құрылысы, тау – кен
өнеркәсібі, мұнай және газ игеру, гидроэнергетика, өнеркәсіптік аэрозольді
– түтінді ластаулар мен олардың салдары, техногенді ақаба сулар,
шығарындылар мен апаттар, үйінділер, террикондар, көму мен консервация
учаскелері.
.Ауыл шаруашылығын шеруден болған табиғи орта бүлінулері: эрозиялық
процестер, дефляция мен шаңды борандар, территорияның агротекті сортаңдану,
жерлерді өңдеу мен пайдалану кезінде су қоймаларын ластануы; малды қайта
жаю кезіндегі жайылымдардың нашарлауы, ауыл шаруашылық дақылдарына және
шабындыққа пішен шабуға арналған жерлердің өртенуі; т.б.
.Мелиоративті шаралар нәтижесінде табиғи ортаның бүлінуі: мелиорацияны
жүргізу сапасы, суармалы мелиоративті жерлердің жай – күйі, мелиорацияға
пайдаланылатын жерлерді құрғатудың жай – күйі, мелиоративті объектілер
әсеріне ұшырайтын акватоийлар.
Ормандардың жай – күйі: техно -, фито -, лиропотология, орман өрттері,
орман суларын қорғау белделерінің және орман жолақтарының бүлінгіштігі және
жай – күйі.
Трофты мен батпақты массивтердің антропогенді бүлінулері: трофты өңдеу,
олардың түрлері мен жай – күйі, трофтық өрттер, батпақты массивтердің
антропогенді эвтрофикация және оның салдары.
Мәңгі тоң режімінің антропогенді өзгерістері және онымен байланысты
процестер: территория гидрорежімінің трансформациясы, термоэрозиялы әрекет
пен термокарст, өсімдік жамылғысындағы өзгерістер.
.Гидросфера объектілерінің бүлінуі: қабықтың (үстіңгі жағының) ластағыштар
(мұнай, органикалық табиғи және синтетикалық ПАВ), өлшенген ластағыштар, су
қоймаларының гүлденуі, т.б.
.Қар жамылғысының жай – күйі: қар жамылғысы кетуінің сипаты, өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен көлік коммуникацияларының әсер ету белдеулеріндегі қар
жамылғысының ластануы.
қауiптi қалдықтар паспорты - қалдықтардың шығу көзi бойынша пайда
болу процестерiнiң, олардың сандық және сапалық көрсеткiштерiнiң, мұндай
қалдықтармен жұмыс iстеу ережелерiнiң, оларды бақылау әдiстерiнiң, бұл
қалдықтардың қоршаған ортаға, адам денсаулығына және (немесе) тұлғалар
мүлкiне зиянды әсер ету түрлерiнiң стандартталған сипаттамасы, қалдықтарды
шығарушылар, меншiгiнде қалдықтар бар өзге де тұлғалар туралы мәлiметтер
қамтылған құжат;
қалдықтарды орналастыру - өндiрiс және тұтыну қалдықтарын сақтау
немесе көму;
қалдықтарды сақтау - қалдықтарды кейiннен қауiпсiз жою мақсатында
оларды арнайы бөлiнген жерлерде жинап қою;
қалдықтарды сыныптау - қалдықтардың қоршаған ортаға және адам
денсаулығына қауiптiлiгiне сәйкес оларды жiктеуге жатқызу тәртiбi;
биологиялық әртүрлiлiк - бiр түр аясында, түрлер арасындағы және
экологиялық жүйелердегi жануарлар мен өсiмдiктер дүниесi объектiлерiнiң
әртүрлiлiгi;
биологиялық ресурстар - генетикалық ресурстар, организмдер немесе
олардың бөлiктерi, популяциялар немесе экологиялық жүйелердiң адамзат үшiн
нақты немесе ықтимал пайдасы немесе құндылығы бар кез келген басқа да
биотикалық компоненттерi;
генетикалық түрлендiрiлген организмдер - өсiмiн молайтуға немесе
тұқым қуалайтын генетикалық материалды беруге қабiлеттi, табиғи
организмдерден ерекше, гендiк инженерия әдiстерi қолданыла отырып алынған
және құрамында гендiк-инженерлiк материал (гендер, олардың фрагменттерi
немесе гендер комбинациясы) бар организмдер;
генетикалық түрлендiрiлген өнiмдер - гендiк инженерия әдiстерi
пайдаланыла отырып алынған, құрамында жансыз генетикалық түрлендiрiлген
организмдер немесе солардың компоненттерi бар өсiмдiктен және (немесе)
жануарлардан алынатын өнiмдер;
ең озық қолжетiмдi технологиялар - пайдаланылатын және жоспарланатын
салалық технологиялар, шаруашылық қызметтiң қоршаған ортаға терiс әсерiнiң
деңгейiн қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткiштерi қамтамасыз
етiлетiндей деңгейге дейiн азайтуға бағытталған, ұйымдастыру және басқару
шараларын қамтамасыз ететiн техника және жабдық;
инерттi қалдықтар - елеулi физикалық, химиялық немесе биологиялық
өзгерiстерге ұшырамайтын әрi қоршаған ортаға және адамның денсаулығына
қолайсыз әсер етпейтiн қалдықтар;
коммуналдық қалдықтар - елдi мекендерде, оның iшiнде адамның
тiршiлiк әрекетi нәтижесiнде пайда болған тұтыну қалдықтары, сондай-ақ
құрамы және жиналу сипаты жағынан осыларға ұқсас өндiрiс қалдықтары;
қалдықтар сыныптауышы - қалдықтарды сыныптау нәтижелерi қамтылған,
қолданбалы сипаттағы ақпараттық-анықтамалық құжат;
қалдықтарды есепке алу - қалдықтардың сандық және сапалық
сипаттамалары және олармен жұмыс iстеу тәсiлдерi туралы ақпаратты жинау
және беру жүйесi;
қалдықтарды жою - қалдықтарды көму және жою жөнiндегi операциялар;
қалдықтарды залалсыздандыру - механикалық, физикалық-химиялық немесе
биологиялық өңдеу жолымен қалдықтардың қауiптi қасиеттерiн азайту немесе
жою;
қалдықтарды кәдеге жарату - қалдықтарды қайталама материалдық немесе
энергетикалық ресурстар ретiнде пайдалану;
қалдықтарды көму - қалдықтарды шектеусiз мерзiм iшiнде қауiпсiз
сақтау үшiн арнайы белгiленген орындарға жинап қою;
қалдықтарды өңдеу - қалдықтардың көлемiн немесе қауiптi қасиеттерiн
азайту үшiн олардың сипатын өзгертетiн, олармен жұмыс iстеудi жеңiлдететiн
немесе оларды кәдеге жаратуды жақсартатын сұрыптауды қоса алғанда,
физикалық, жылу, химиялық немесе биологиялық процестер;
қалдықтардың түрi - шығу көзiне, қасиеттерiне және жұмыс iстеу
технологиясына сәйкес жалпы белгiлерi бар, қалдықтар жiктеуiшi негiзiнде
айқындалатын қалдықтар жиынтығы;
қалдықтармен жұмыс iстеу - қалдықтардың пайда болуының алдын алуды
және оларды азайтуды, есепке алу мен бақылауды, қалдықтардың жиналып
қалуын, сондай-ақ қалдықтарды жинауды, өңдеудi, кәдеге жаратуды,
залалсыздандыруды, тасымалдауды, сақтауды (жинап қоюды) және жоюды қоса
алғанда, қалдықтармен байланысты қызмет түрлерi;
қауiптi қалдықтар - құрамында қауiптi қасиеттерi (уыттылығы, жарылыс
қаупi, радиоактивтiлiгi, өрт қаупi, жоғары реакциялық қабiлетi) бар зиянды
заттар болатын, дербес немесе басқа заттармен байланысқа түскен кезде
қоршаған ортаға және адам денсаулығына тiкелей немесе ықтимал қауiп
төндiретiн қалдықтар;
қауiптi емес қалдықтар - қауiптi және инерттi қалдықтарға жатпайтын
қалдықтар;
қолайлы қоршаған орта - жай-күйi экологиялық қауiпсiздiктi және
халықтың денсаулығын сақтауды, биоәртүрлiлiктi сақтауды, ластануды
болғызбауды, экологиялық жүйелердiң тұрақты жұмыс iстеуiн, табиғи
ресурстарды молықтыруды және тиiмдi пайдалануды қамтамасыз ететiн қоршаған
орта;
қоршаған орта - атмосфералық ауаны, Жердiң озон қабатын, жер
бетiндегi және жер астындағы суларды, жердi, жер қойнауын, жануарлар мен
өсiмдiктер дүниесiн, сондай-ақ осылардың өзара әрекетiнен туындайтын
климатты қоса алғанда, табиғи және жасанды объектiлердiң жиынтығы;
қоршаған ортаға келтiрiлетiн залал - табиғи ресурстардың жұтаңдауы
мен сарқылуын немесе тiрi организмдердiң қырылуын туындатып немесе
туындататындай етiп қоршаған ортаны ластау немесе табиғи ресурстарды
белгiленген нормативтерден артық алу;
қоршаған ортаға эмиссиялар - ластағыш заттардың шығарындылары,
төгіндiлері, қоршаған ортада өндiрiс және тұтыну қалдықтарын орналастыру,
зиянды физикалық әсер ету;
қоршаған ортаға эмиссияларға арналған квота - нақты табиғат
пайдаланушыға белгiлi бiр мерзiмге бөлiнген қоршаған ортаға эмиссияларға
арналған лимиттiң бiр бөлiгi;
қоршаған ортаға эмиссияларға арналған лимиттер - белгiлi бiр
мерзiмге арнап белгiленетiн қоршаған ортаға эмиссиялардың нормативтiк
көлемi;
қоршаған орта сапасының нормативтерi - қоршаған ортаның және табиғи
ресурстардың адам өмiрi мен денсаулығы үшiн қолайлы жай-күйiн сипаттайтын
көрсеткiштер;
қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткiштерi - қоршаған ортаның
сапасын бiртiндеп жақсарту қажеттiгi ескерiле отырып, қоршаған ортаның
белгiлi бiр уақыт кезеңiне арнап нормаланатын параметрлерiнiң шектi
деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштер;
қоршаған ортаны қорғау - қоршаған ортаны сақтау мен қалпына
келтiруге, шаруашылық және өзге де қызметтiң қоршаған ортаға терiс әсерiн
болғызбауға және оның зардаптарын жоюға бағытталған мемлекеттiк және
қоғамдық шаралар жүйесi;
қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган - қоршаған ортаны
қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатты әзiрлеу мен
iске асыру мәселелерi бойынша басшылықты және салааралық үйлестiрудi жүзеге
асыратын орталық атқарушы орган, сондай-ақ оның аумақтық органдары;
қоршаған ортаның авариялық ластануы - жеке және (немесе) заңды
тұлғалардың шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық қауiптi түрлерiн
жүзеге асыруы кезiнде болған авариядан туындаған және зиянды заттарды
атмосфераға шығару және (немесе) суға ағызу салдары немесе жер бетi
учаскесiнде, жер қойнауында қатты, сұйық немесе газ түрiндегi ластағыш
заттардың жайылуы немесе иiстiң, шудың, тербелiстiң, радиацияның пайда
болуы немесе сол уақыттағы жол берiлетiн деңгейден асатын электромагниттiк,
температуралық әсер ету, жарықтың әсерi немесе өзге де физикалық, химиялық,
биологиялық зиянды әсер ету арқылы қоршаған ортаны кенеттен абайсызда
ластауы;
қоршаған ортаны ластау - қоршаған ортаға ластағыш заттардың,
радиоактивтi материалдардың, өндiрiс және тұтыну қалдықтарының түсуi,
сондай-ақ шудың, тербелiстердiң, магнит өрiстерiнiң және өзге де зиянды
физикалық әсерлердiң қоршаған ортаға ықпалы;
қоршаған ортаның ластану учаскелерi - жер бетiнiң және су
объектiлерiнiң қауiптi химиялық заттармен белгiленген нормативтерден артық
ластанған шектеулi учаскелерi;
қоршаған ортаның сапасы - қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттерiнiң
сипаттамасы;
тiршiлiк ету ортасы - қандай да бiр организмнiң немесе популяцияның
табиғи мекендейтiн жерiнiң типi немесе орны;
мемлекеттiк экологиялық бақылау - қоршаған ортаны қорғау саласындағы
уәкiлеттi органның Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының,
қоршаған орта сапасы нормативтерiнiң және экологиялық талаптардың сақталуын
бақылау жөнiндегi қызметi;
өндiрiс және тұтыну қалдықтары (қалдықтар) - шикiзаттың,
материалдардың, өзге де бұйымдар мен өнiмдердiң өндiрiс немесе тұтыну
процесiнде пайда болған қалдықтары, сондай-ақ өзiнiң тұтынушылық
қасиеттерiн жоғалтқан тауарлар (өнiмдер);
өндiрiс пен тұтынудың тұрақты моделi - қайта жаңартылмайтын
ресурстарды тұтынуды азайту, қайта жаңартылатын ресурстарды қалпына келтiру
және қоршаған ортаның антропогендiк ластануын азайту кезiнде өндiрiстiң
өсуiмен сипатталатын әлеуметтiк-экономикалық модель;
радиоактивтi қалдықтар - мөлшерi мен шоғырлануы Қазақстан
Республикасының атом энергиясын пайдалану туралы заңнамасында белгiленген
радиоактивтi заттар үшiн регламенттелген мәндерден асатын радиоактивтi
заттары бар қалдықтар;
сараптама объектiсiн iске асыру - жоспарлау алдындағы, жобалау
алдындағы және жобалау құжаттамасында көзделген шешiмдерге сәйкес
өнеркәсiптiк және өзге де объектiлердi салу, пайдалану, жою, қызметтер
көрсету, бұйымдар мен технологиялардың шаруашылық айналымға түсуi жөнiндегi
жұмыстардың басталуы мен барысы, сондай-ақ нормативтiк-құқықтық актiнiң
қолданысқа енгiзiлуi, сараптама объектiсiнiң өзге де нақты жүзеге асырылуы;
сарқынды сулар - адамның шаруашылық қызметi нәтижесiнде немесе
ластанған аумақта пайда болатын, табиғи немесе жасанды су объектiлерiне
немесе жергiлiктi жер рельефiне ағызылатын сулар;
су объектiлерi - құрлық бетiнiң рельефiнде және жер қойнауында
шоғырланған, шекаралары, көлемi мен су режимi бар сулар;
сұйық қалдықтар - сарқынды суларды қоспағанда, сұйық түрдегi кез
келген қалдықтар;
табиғат пайдаланушы - табиғи ресурстарды пайдалануды және (немесе)
қоршаған ортаға эмиссияларды жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
табиғи объектiлер - шекарасы, көлемi және тiршiлiк режимi бар табиғи
объектiлер;
табиғи ресурстар - тұтыну құндылығы бар табиғи объектiлер: жер, жер
қойнауы, су, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi;
табиғи ресурстарды қорғау - табиғи ресурстардың әрбiр түрiн олардың
тұтыну қасиеттерiн жоғалтуға әкеп соғатын тиiмсiз пайдаланудан, құрып
кетуден, жұтаңдаудан қорғауға бағытталған мемлекеттiк және қоғамдық шаралар
жүйесi;
табиғи ресурстардың сарқылуы - табиғи ресурстар қорларының сандық
сипаттамаларының iшiнара немесе толық жоғалуы;
шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық қауiптi түрi -
нәтижесiнде қоршаған орта авариялық ластанатын немесе ластануы мүмкiн
болатын жеке және (немесе) заңды тұлғалардың қызметi;
экологиялық ағарту iсi - қоғамда экологиялық мәдениет негiздерiн
қалыптастыру мақсатында экологиялық бiлiм, қоршаған ортаның, табиғи
ресурстардың жай-күйi, экологиялық қауiпсiздiк туралы ақпарат тарату;
экологиялық аудит - аудиттелетiн субъектiлердiң шаруашылық және өзге
де қызметiн экологиялық тәуекелдердi анықтау мен бағалау және олардың
қызметiнiң экологиялық қауiпсiздiк деңгейiн арттыру жөнiнде ұсынымдар
әзiрлеу бағытында тәуелсiз тексеру;
экологиялық бiлiм беру - жеке адамның қоршаған ортаның жай-күйi үшiн
экологиялық жауапкершiлiгiн қамтамасыз ететiн бiлiм мен дағды жүйесiн,
құндылық бағдарларды, имандылық-эстетикалық қатынастарды қалыптастыруға
бағытталған, жеке адамды тәрбиелеудiң, оқытудың, оның өз бiлiмiн көтеруiнiң
және дамуының үздiксiз процесi;
экологиялық жүйе (экожүйе) - бiрыңғай функционалдық тұтастық ретiнде
өзара әрекетте болатын организмдердiң және солар мекендейтiн жансыз ортаның
өзара байланысты жиынтығы;
экологиялық қауiп - антропогендiк және табиғи әсерлер ықпалынан,
соның iшiнде дүлей зiлзалаларды қоса алғанда, зiлзалалар мен апаттар
салдарынан қоршаған ортаның жай-күйi бұзылуының, өзгеруiнiң болуымен немесе
ықтималдығымен сипатталатын, жеке адам мен қоғамның өмiрлiк маңызы бар
мүдделерiне қауiп төндiретiн жай-күй;
экологиялық қауiпсiздiк - жеке адамның, қоғамның және мемлекеттiң
өмiрлiк маңызды мүдделерi мен құқықтарының қоршаған ортаға антропогендiк
және табиғи әсер ету нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуының жай-
күйi;
экологиялық қауiптi объект - салынуы және қызметi адамдар денсаулығы
мен қоршаған ортаға зиянды әсерiн тигiзуi мүмкiн немесе зиянды әсерiн
тигiзетiн шаруашылық объектiсi және өзге де объект;
экологиялық менеджмент - қоршаған ортаны қорғауды әкiмшiлiк басқару,
ол кәсiпорынның экологиялық саясатын әзiрлеуге, енгiзуге, орындауға,
талдауға және қолдауға арналған ұйымдастыру құрылымын, жоспарлауды,
жауапкершiлiктi, әдiстердi, рәсiмдердi, процестер мен ресурстарды қамтиды;
экологиялық мониторинг - қоршаған ортаның жай-күйiн және оған әсер
етудi жүйелi түрде байқау мен бағалау;
экологиялық нормалау - ережелердiң (нормалардың) және олардағы
қоршаған орта жай-күйiнiң және оған әсер ету дәрежесiнiң сандық және
сапалық көрсеткiштердiң (нормативтердiң) жүйесi;
экологиялық рұқсат - жеке және заңды тұлғалардың қоршаған ортаға
эмиссияларды жүзеге асыру құқығын куәландыратын құжат;
экологиялық сараптама - көзделiп отырған шаруашылық және өзге де
қызметтiң қоршаған орта сапасының нормативтерi мен экологиялық талаптарға
сәйкестiгiн белгiлеу, сондай-ақ осы қызметтiң қоршаған ортаға тигiзуi
мүмкiн қолайсыз әсерлерiнiң және солармен байланысты әлеуметтiк
зардаптардың алдын алу мақсатында сараптама объектiсiн iске қосуға жол
берiлуiн айқындау;
экологиялық таза өнiм белгiсi - таңбаланған өнiмнiң экологиялық таза
өнiм стандарттарына сәйкестiгiн растайтын тiркелген белгi;
экологиялық талаптар - осы Кодексте, Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерi мен нормативтiк-техникалық құжаттарында
қамтылған, қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына терiс ықпал жасайтын
шаруашылық және өзге де қызметтi шектеу және оларға тыйым салу;
экологиялық таңбалау - Қазақстан Республикасының техникалық реттеу
туралы заңнамасында белгiленген тәртiппен сәйкестiгi растаудан өткен өнiмге
экологиялық таза өнiм белгiсiн беру;
экологиялық тәуекел - белгiлi бiр факторлардың ықпалы салдарынан
қоршаған орта және (немесе) табиғи объектiлер жай-күйiнiң қолайсыз
өзгерiстерге ұшырау ықтималдығы;
эмиссиялар нормативтерi - қоршаған орта сапасы нормативтерiнiң
сақталуы қамтамасыз етiлетiн жол берiлетiн эмиссиялар көрсеткiштерi;
эмиссиялардың техникалық үлестiк нормативтерi - қоршаған ортаға
эмиссиялардың уақыт бiрлiгiне немесе шығарылатын өнiм бiрлiгiне немесе
басқа да көрсеткiштердегi, елiмiздiң экономикасы үшiн қолдануға болатын
шығындар кезiнде оларды нақты техникалық құралдармен қамтамасыз ету
мүмкiндігi негiзiнде айқындалатын шамалары.
Бөлім 1 Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағына кіріспе.
Тақырып 1: Кіріспе.
Өткізілу түрі: семинар
Мақсаты: Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағына кіріспе. Негізгі
әдістері мен міндеттері. Физико-химиялық әдістер, олардың шығу тарихы.
Физикалық және химиялық әдістердің қалыптасу тарихы. Қоршаған ортаның
сапасын басқару сабағының ғылым ретінде даму тарихы. Қоршаған ортаның
сапасын басқару сабағының фундаментальды пәндермен байланысы жайлы
түсіндіру.
Жоспар:
1) Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағының негізгі әдістері мен
міндеттері.
2) Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағының фундаментальды пәндермен
байланысы
3) Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағының ғылым ретінде даму тарихы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Фундаментальды пәндермен байланысы
Экономикалық нормаларға табиғат ресурстарына меншік нысанын
белгілейтін Конституцияның 6-бабын жатқызған жөн. Жер және оның қойнауы,
су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде,
шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін (6-бап, 3-бөлім).
Конституцияда сондай-ақ меншік құқығын қорғайтын норма да бар, соның ішінде
мұрагерлік құқығын қорғайды (26-бап, 2-бөлім). Яғни, бұл ереже жер
учаскесін мұрагерлікке алу құқығына қолданылады. Конституцияның бұл
нормалары негізгі табиғат ресурстары заңдары мен кодекстерінде өзінің
құқықтық дамуына жол ашты.
даму этаптары.
Қазақстанның экологиялық саясатының маңызды элементтерінің бірі
құқықтық қамтамасыз ету болып табылатынын анықтағаннан кейін біз қоғамдық
өмірдің бұл саласын құқықтық реттеу мәселесіне тікелей көшеміз.
Республиканың осы заманғы құқық жүйесі мемлекеттің экологиялық дербес жаңа
қызметі ретінде анықтады.
Қазақстан Республикасының экологиялық қызметінің дамуы мен орнығуы
мәселесін зерттеген Б.А Мұхаметжанов былай деп атап көрсетеді: белгілі бір
кезеңде мемлекеттік қызметтің бытыраңқы бағыттары дербес бір бағытқа –
экологиялық қызметке бірігеді. Мемлекеттің экологиялық қызметі – бұл
қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
қызметтің экологиялық саладағы объективті – қажетті, мақсатты, заң жүзінде
қамтамасыз етілген бағыт. Мемлекеттің экологиялық қызметін жүзеге асырудың
құқықтық тетігі, құқықтық құралдары құқықтық экологиялық қызметінің мазмұны
болып табылады. Құқықтың қызметі – бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір
тобын құқықтық жағынан реттеудің бағыты екенін ескере отырып, мынандай
қорытынды да жасауға болады: Қазақстанда қалыптасқан экологиялық қоғамдық
қатынастар құқықтың экологиялық қызметінің қалыптасуына себепші болды.
Мемлекет қоғамның экологиялық мүдделерін жүзеге асырып, орындай
отырып, тиісінше ұйымдық тетікті құрады. Бұл тетікте өкілеттіліктерге ие
болатын белгілі бір құрылым жатады; экологиялық қатынастардың субъектілері
орындауға міндетті нормалар мен талаптар - бұл экологиялық қатынастар
субъектілерінің құқықтық актілерінде баянды етілген тәртібінің ережелері,
олар Қазақстанның асы заманғы құқығы жүйесіндегі құқықтың оқшау саласының
мазмұны болып табылады. Сонымен мынадай қарытында жасауға болады: осы
элементтердің құқықтық саласы мен мемлекеттік тетіктің болуы – мемлекет пен
құқықтың дербес экологиялық қызметін қалыптастыруды дәлелдейді.
Бүгінгі таңда, ғылым ретінде қоғамның, мемлекеттің табиғат ортасымен
және оның ресурстарымен өзара қатынасының проблемасына құқықтық көзқарастар
жүйе,сі болып табылатын экологиялық құқық серпінді дамып, Қазақстанның
экономикалық өзгерістерін және нарықтық реформаны анық көрсетеді
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. негізгі әдістері мен міндеттері.
2. фундаментальды пәндермен байланысы
3. ғылым ретінде даму тарихы.
Әдебиеттер
1. Барковский В.Ф.Сараптаудың негізгі физико-химиялық әдістері. М: Высшая
школа, 1997
2. Оспанова Г.С Экология А: 2002ж.
3. Протасов.В. Ф. Экология, денсаулық және қоршаған ортаны қорғау. М:
2000ж.
4. Быстраков Ю.И. Экономика және экология. М: 1998
Тақырып: Қоршаған орта сапасын басқарудың ақпараттық жүйесі.
Мақсаты: Қоршаған орта сапасын басқарудың ақпараттық жүйесі әлемдік
деңгейде қарастыру.
Жоспар:
1) Қоршаған ортаның күйін басқаратын ұйымдар мен органдар.
2) Қоршаған ортаны қорғау стандарттары.
3) Қоршаған ортаның негізгі факторлары.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Атмосфераның ластануы адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін әрқашан
зиян. Түтіннің құрамындағы газдар қолайсыз метеорологиялық жағдайларда
қалың улы тұмандардың түзілуіне әкеледі. Тіпті кейбір жағдайларда улы
заттардың жинақталуы нәтижесінде адамдардың аса қауіпті аурулары мен
өліміне себеп болады. Мысалы, Лос-Анжелес қаласында, Калифорнияда, Британ
аралдарында, сол сияқты ФРГ мен бірқатар елдерде зиянды улы заттардың
жоғары концентрациясының атмосферада жиналуы нәтижесінде смог деп аталатын
қалың тұмандар пайда болды.
Лондонда смогтар ХІХ ғасырдың соңынан бастап-ақ белгілі болған.
Әсіресе 1952 жылы және 1956 жылы болған смогтар елге үлкен зардаптарын
тигізді. 1952 жылы 5-9 желтоқсанда қаланың үстін қаптаған тұман жауып
тұрған. Тұманның құрамындағы зиянды қосылыстардың (күкірт ангидриді, азот
оксидтері, альдегидтер, хлорлы көмірсутектер т.б.) мөлшері ауада қалыптағы
нормадан 5-6 есе көп болып, 12 аурулары, бас ауру, бас айналу, жөтел
күшейген. Созылмалы бронхит ауруларымен ауыратын адамдардың көпшілігі
смогтың әсерінен қазаға ұшыраған.
Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар құрамында 140-қа жуық зиянды
заттар болады. Олардың көпшілігі түссіз, иіссіз болып, ағзаға бірден әсер
ете қоймайды. Медициналық-санитарлық зерттеулер нәтижесінде адамның
денсаулығына зиянды заттардың бірлесіп әсер етуі, аса қауіп туғызатындығы
белгілі болды.
Ауаның ластануы адамның жалпы жағдайын нашарлатып, жыныс қабілетін
төмендетіп, жөтел, бас айналу, дыбыс жолдарының спазмалары, өкпенің түрлі
аурулары, ағзаның жалпы улануын туғызып, түрлі ауруларға қарсы тұра алу
қабілетін төмендетеді.
Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар, транспорт түрлерінен шыққан
газдар, түтін, ірі қаралардың үстінде пайда болатын шаңдар. Күн сәулесінің
жердің бетіне түгел түсуіне кедергі келтіреді.
Атмосфераның құрамындағы зиянды заттардан жануарлар мен жабайы аңдар
да уланады.
Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар құрамындағы фторлы және мышьякты
қосылыстардан бал аралары уланып, олардың бал жинау қабілеті төмендейді.
Бірқатар мемлекеттерде жабайы аңдардың атмосфераның құрамындағы
күкіртті газ, мышьяк, сурьманың әсерінен улану оқиғалары көп кездеседі.
Өсімдіктер үшін әсіресе, улы болып саналатын күкірттің, фтор, хлордың
қосылыстары мен көмірсутектер. Олар ауыл шаруашылық дақылдарына, орман мен
бақтар, саябақтарға үлкен зиян келтіреді. Дәнді дақылдардан бұл газдарға
өте сезімтал арпа, көкөністерден шпинат, қырыққабат, салат, редис.
Мамандардың есептеулері бойынша, Франция мемлекетінде атмосфера
ластануынан болатын шығын ұлттық табыстың төрт пайызын, АҚШ үш пайызын,
Жапонияда сегіз пайызын құрайды.
Ластанған ауаның адам денсаулығына әсері.
Ауаны ластаушы заттар негізінен жер бетінен санағанда үш км биіктікке
дейінгі аралықта жиналады. Төменгі қабаттағы ауаның жылынып жоғары
көтерілуіне байланысты мөлшері 4-10 мкм аралығындағы шаң-тозаң 1 км-ге
дейін көтеріліп жан-жаққа жүздеген км қашықтыққа тарайды. Одан ірілері 300-
500 м көтеріліп ешқайда жылжымай, ауа салқындаған кезде жерге қайта түседі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша дамыған
елдердің жиырма пайызға жуық түрі аллергиялық аурулармен сырқаттануы ауаның
ластануымен байланысты. Ауадағы шаң-тозаңның көп болуы өкпе ауруына да
себепші болады.
Ауаны негізгі ластаушылар қатарына көміртек тотығы, көмірсутек,
күкіртті газ, азот тотығы, шаң-тозаң, күйе мен күл жатады.
Қоршаған ортаға аса қауіпті автомәшинелерден ауаға қосылатын көмір
тотығы, халық оны иісті газ деп те атайды. Бұл газ адамдардың қанындағы
гемоглобинмен (қанның ішіндегі бояушы қызыл зат) қосылып, дененің оттекті
пайдалануына кесел жасап, оттек тапшылығына, дененің әлсіреуіне, түрлі
ауруларға төтеп бере алмайтын халге түсіреді. Ауыр қолды жұмыс істейтін
кісілер көмір тотығын аз жұтса инфаркт миокарда ауруларына шалдығуы мүмкін.
АҚШ-тың ұлттық онкология институты қатерлі ісіктердің 60-90 %-не дейін
Экологиялық факторларға, әсіресе, көмірсутектерінің ауаның ластануына
байланысты екенін айтады.
ГФР-дегі 12 жылға созылған зерттеулер автомәшинелер жүретін тас
жолдарға жақын тұратын кісілердің арасында қатерлі ісіктен өлгендер саны
жолдан алыс тұратындармен салыстырғанда 9 есе артық болғанын көрсетті.
Күкірт қышқылының тамшылары ауада тұман болып тұрады да, жауын
жауғанда жерге түседі. Ол металды тотықтырады, метаны, бетонды, бояуды
күйдіріп, жеп қояды, кісілердің өңеші мен өкпесіне зиян келтіреді.
Іштен тұтанатын қозғағыштардан, өнеркәсіп орындары мұржаларынан
тараған азот тотығы мен азоттық, минералды тыңайтқыштардың құрамындағы
нитрат пен нитрит топырақтан ауаға қосылған адамдар өкпе ауруына шалдығып,
дәрумендердің алмасуы бұзылады. Нитрит емшек сүтімен балаға өтсе, олардың
тынысы тарылып, ұйқысы бұзылып, денесі көгеріп кетеді.
Отын жаққанда, өрт болғанда адамдардың іс-әрекетінен ауаға көмірқышқыл
өте көп қосылады. Бұл газдың адамға әсері жүрек соғуы мен дем алу
жылдамдап, бас ауырып, құлақ шуылдап, қан қысымы көтеріліп, тамыр соғу
азаяды. Газ тым көп болса кісі есінен де танып қалады.
Атмосферадағы қорғасын қосындылары да адамдар үшін өте қолайсыз. Ол
тыныс жолдары мен тері арқылы денеге өтіп, қандағы қызыл заттарды азайтып,
жүйке жүйесіне зиянын тигізеді. Қанның азаюына, ұмытшақ болуға, көз ауруына
және ұрпақсыздыққа әкеліп соғады.
Бензин булары – қауіпті жарылғыш зат. Адамның қан қысымы көбейіп,
елегізуі күшейеді, сіңірі жиі тартылып, құрысады.
Сынап – бөлмедегі температурада тез буға айналып кетеді. Уытты,
бүйрекке зиянды.
Кадмий – көптеген қорытпалар құрамына кіреді. Уытты, жүйке жүйесіне,
асқазан мен шектерге зияны бар.
Кобальт – уытты, тері және демікпе ауруларына ұшыратады.
Марганец – металлургияда қолданылады. Уытты, өкпеге, бүйрекке және қан
айналым жүйесіне зияны көп.
Мырыш – адамдарды құю безгегімен ауыртады.
Қоғам мен табиғат ара қатынасы көп жылдық және жан-жақты болғандықтан
табиғат қорғау шаралары да жан-жақты болса, пайдалы және жемісті болар еді.
Адамдардың іс-әрекеттерінен туындайтын құбылыстар мен өзгерістердің
қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерін алдын ала біліп зиянды жақтарын
болдырмаудың маңызы зор
Ауаны ластаушы заттарды зерттегенде туатын қорытынды – бұл тірі
ағзалар үшін таза ауаның зор маңызды екендігі.
Атмосфералық ауа таусылмайтын қорға жатады. Дегенмен, қазіргі ауадағы
газдардың қалыптасқан үлес салмағы бұзылмай сақталғаны дұрыс, өйткені бар
тіршілік, жердегі биологиялық прцестер осы құрамға үйренген және көндіккен.
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. Қоршаған орта сапасын бақылаудың ақпараттық жүйесі.
2. Қоршаған ортаның күйін бақылайтын ұйымдар мен органдар.
3. Қоршаған ортаны қорғау стандарттары.
4. Қоршаған ортаның негізгі факторлары.
Әдебиеттер
1. Дарибаева А.О. Оразбаева Р.С Экология негіздері. Астана, 2001ж.
2. Климаттың антропогенді өзгеруі. М.И. Будыко және т.б ред. Л.,1987ж.
3. Мильков Ф. Н. Общее землеведение. М., 1990
4. Гудериан Р. Загрязнение воздушной среды М., 1979
Тақырып : Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару
өлшемдері.
Мақсаты: Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару
өлшемдерін талдау.
Жоспар:
1) Сапа ұғымы. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы нормалар мен
нормативтер жүйесі.
2) Аймақтағы орталықтар құрамындағы бөлімшелер.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару агрегаттық
күйіне қарай атмосфераны ластайтын заттарды төрт топқа бөледі: қатты,
сұйық, газ және аралас. Сонымен катар, өндіріс калдыкгарының атмосфераға
тарайтын бөлігін төмендегідей етіп те топтайды:
1. Шығару жэне бакылау жүйелері үйлестіру бойынша;
Ластаушы затты шығару режимі бойынша (үздіксіз -периодты);
Температура бойынша (газ-тозанды қоспанын температурасы
температурасынан жоғары және төмен болады);
Шоғырландыру бойынша (негізгі көмекші өндіріс немесе қосалкы өндіріс);
5.Тазалау сштаты не тәсілдері бойынші (ауаға тазаламай бірден шығарылатын
және тазалауға жіберілетін заттар);
Зиянды заттар 1 ауаға тазаланбай шығарылатын газ, шан-тозан
(үйлестірілген және үйлестірілмеген болып 2-ге бөлінеді) және 2 тазалауға;
жіберілетін газ, шан-тозан (Сүзгіден өті атмосфераға таралатын заттар және
сүзгіде ұсталығандары болып 2-г бөлінеді) болып 2-ге бөлінеді.
Үйлестірілген өндіріс қалдығын шығар дегеніміз арнаулы газ жүретін
құрылғы кұбырлар арқылы газды атмосфераға шығару. Үйлестірілмеген
(неорганшованный) өндіріс қалдығы шығару - газ өнімдерін бейтәртіп , бағьп
бағдарсыз атмосфераға жіберу.
Атмосфераға шығарылған газдар біріншілік және екіншілік деп те
бөлінеді. Біріншілік (первичный) калдыктар өндіріс орнынан, өзге жерде
тікелей атмоофераға шығарылады Екіншілік (вторичные) калдықгар біріншілік
қалдыктың өнімі бола отыры біріншілік калдыкқа қарағанда улылау және
зияндылығы жоғары болады.
Атмосфераны ластаушы көздер
Атмосфера құрамын ластаушы жүйелер — табиғи және жасады (антропогеңді)
деп 2-ге бөлінеді.
Табиғи (жер, ғарыштык тозан); жер (кұрлық, теңіз); құрлык
(органикалық, бейорганикалық); органикалық (түтін, жануарлар, өсімдіктер);
бейорганикалық (зілзала, вулкан, үгілу,).
Жасанды (радиоактивті, өзі ластау көздері); радиоакгивті (Уран кені,
АЭС, Атомдық жарылыс, Жылу-электр орталығы); Өзге ластау көздері (үй,
тұрмыс, өнеркәсіп, транспорт,шан, газ, ыс-күйе).
Өнеркәсіп калдықгарының атмосфералық әуе кеңістігін ластаушы көздерін
төмендегідей етіп топгауға болады:
1. Арнаулы сипаттағы
А) белгілі сүзгі, қондырғылардан сіңірулерден өткен газда
аппараттарды үрлеуден босанған газдар;
Ә) желдеткіш жүйелерінен, газ алмастыру барысында шығатын
газдар.
2. Орналастыру жағдайына байланысты:
а) жел өтінде орналаскан биік мұржалар;
ә) төмен орналасқан қысқа мұржалар;
б) жер бетіндегі өнеркәсіп құбырларының құдығы
3. Геометриялык түріне карай:
А) нүктелік (точечные) мұржа, шахта, желдеткіштер;
Б) сызыктық аэрациялык шамдар, ашық терезелер.
4. Жұмыс жағдайына қарай:
а)үздіксіз;
ә)дүркін-дүркін (залповые);
б)периодты;
в)лездік (мгновенные).
Дүркін-дүркін ластау кезінде; ауаға бірден өте көп мөлшерде зиянды
заттар қосылады. Лездік ластау барысыңда ластаушы газдар ауаға өте
аз уақыт ішінде тарайды. Яғни, бұл-жарылыс, копарылыс кезінде пайда болатын
газдар.
ҚАУІПТІЛІК КЛАССЫ (ластағыш заттар - 1-класс (айрыкша
кауіпті) -бенз(а)пирен, диметилтиофосфат, корғасын, металдық сынап және
олардың бейорганикалық косындылары; 2-класс (жоғары кауіпті) —
метилмеркаптан, азот оксидтері(қостотық , никель, марганец,
күкіртсутек, металдық күміс және оны бейорганикалық косылыстары,
формальдегид, фторлы сутек; 3-клас (орташа кауіпті) - қаракүйе,
күкірт көміртек, метил спирті, темекі; 4-клас (болымсыз қауіпгі) аммиак,
аммиак карбамидті тынайтқыштар, бокситтер жербалшық (алюминий
тотығы) теміркенді тотыктар, әктастар, мысты никельді кендер
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару өлшемдері.
2. Сапа ұғымы. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы нормалар мен
нормативтер жүйесі.
3. Аймақтағы орталықтар құрамындағы бөлімшелер.
Әдебиеттер
1. Оспанова Г.С Экология А: 2002ж.
2. Дарибаева А.О. Оразбаева Р.С Экология негіздері. Астана, 2001ж.
3. Климаттың антропогенді өзгеруі. М.И. Будыко және т.б ред. Л.,1987ж.
4. Мильков Ф. Н. Общее землеведение. М., 1990
5. Гудериан Р. Загрязнение воздушной среды М., 1979
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми- техникалық аспектісі.
Мақсаты: Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми- техникалық аспектілерін
талқылау.
Жоспар:
1. Табиғат қорғауды бақылау.
2. Бақылаудың әдістері.
3. Қоршаған ортаны инженерлік қорғау мен қолданбалы саласындағы
бағыттарының сапаға тигізетін әсері.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Табиғат қорғауды бақылауда атмосфера (грекше: atmos- бу және sphaira -
шар) -Жерді қоршап тұрған газды қабықша. Атмосфера деп Жерді онымен бірге
айнала жүріп оны қоршап тұрған газды ортаны айтамыз. Атмосфсра Жер
бетіндегі барлық тіршілік процестерінің жүруін қамтамасыз етіп, адамзат
тіршілігінің барлық жақтарына үлкен әсер етеді.
Алайда адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары
күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Онын негізгі себептері: адамның белсенді
іс-әрекетінен болатын әр түрлі зиянды заттардың атмосфераға шығарылуы
болып отыр.
Атмосфералық ауаны ластаудың алдын алу шаралары зиянды қалдықтарды
азайтуға мүмкіндік береді.Зиянды заттардың ауадағы мөлшерін азайтудың ең
тиімді жолдарының бірі- қалдықсыз немесе аз қалдықты өндірістерді
технологиялық процестерді іске қосу.
Ластаушы және зиянды газдарды тазалау жабдықтары
Қазіргі кезде шаң мен газды ұстайтын және тазалайтын 5 түрлі әдіс
белгілі. Олар:
1. құарғақ шаң ұстағыштар;
2. ылғалды шаң ұстағыштар;
3. электр сүзгімен өңдеу;
4. химиялық өңдеу;
5. термиялық (күйдіру) өңдеу әдістері.
1. Құрғақ тозаң ұстағыштар. Олар циклонды (дауылды, боранды), ротациялық
(шиыршық тәрізді), вихрлі (құйын тәрізді жел арқылы), радиалды
(тарамдалған) жәпе жалюзиялы (кедергілі) болып бөлінеді.
Циклонды тозаң ұстағыштарға ластанған ауа патрубок (2) арқылы өтіп,
желдің күшімен 180°-қа бұрылып, айналып, циклонның ішкі қабырғаларына (1.)
ұрынып, біртіндеп шаң - тозаң жиналатын бункерге (4) түседі де, тозаңнан
арылған ауа циклоннан сыртқа (3) шығып кетеді. Ауа жақсы тазару үшін циклон
бүтін және біртұтас болуы керек. Бір циклон жеткіліксіз болса, бірнешеуін
қатар қойып пайдалануға болады.
Қазір цилиндр тәрізді ЦН-11, ЦН-15, ЦН -15у, ЦН-221 және конус (шошақ)
тәрізді СК-ЦН-34, СК-ЦН-34м, СДК-ЦН-33 циклонды шаң ұстағыштар қолданылады.
Конус тәрізді циклондар цилиндр тәрізділерден тек сыртқы пішінімен
өзгешеленеді, ал жұмыс істеу принципі бірдей болады.
Ротациялық тозаң ұстағыштар (ЦРП). Циклонды тозаң ұстағыштарға қарағанда
жинақы, желдеткіштері мен тозаң ұстағыштары бірге орналасқан. Желдеткіш (х)
дөңгелегі айналғанда шаң-тозаң орталықтан тебетін күштің әсерімен шиыршық
тәрізді тозаң ұстағыштың қабырғасына (2) ұрынып тазарған ауа шығатын
қақпақшаға (4) қарай жылжып, бөлінген шаң-тозаң арнаулы түсетін орынға (3)
жиналады.
Вихрлі тозаң ұстағыштар (ВПУ). Бұлар да орталықтан тебетін күш әсерімен
жұмыс істейтін қондырғылар. Вихрлі тозаң ұстағыштар екі түрлі болады, бірі
соплолы (жабық қуыс), екіншісі - күрек тәрізді.
Ластанған ауа камераға (5) майысқан патрубок (4) арқылы келіп түседі де
газды айналдыратын күрекке ұқсас розетка типті желдеткіштің (2) күшімен
жоғары көтеріліп, ондағы дауылдатқыштың (1) әсерімен шыр айналып, қабырғаға
(5) ұрынып, газдың екінші толқынымен төмен қарай жылжиды. Шаң-тозаң төмен
түсіп, тазарған газ қақпақша (6) сыртқа шығады.
Ластанған газ (3) тозаң ұстағышқа енген соң инерциялық (өз екпіні) күшпен
жылжып келіп торға (1) немесе тор үстіндегі қатты заттардан кесіп жасалған
(пластинаға) кедергілерге (2) ұрынып, екпін: саябырлап, төмен (4) түсе
бастайды.
Бұл шаң ұстағыштар тек 20 мкм-ден ірі шаңды ұстап, қалғандарын ұстау үшін
екінші рет тазалауға циклонды (5) тозаң ұстағыштарға жіберіледі.
Жалюзиялық тозаң ұстағыштарды құрастыру қиын емес, сондықтан оларды газ
жүретін жолдарға көбірек қоюға мүмкіндік болады.
(0,3-1 мкм) жақсы ұстайды, ыстық және жарылу қаупі бар газдарды да
тазалауға ыңғайлы. Кемшіліктері - газ жүретін жолға шаң-тозаң тез жиналып,
оларды әсін-әлі тазалап отыру қажет. Су шығыны да көп болады.
ЬІлғалды тозаң ұстағыштар Вентури скрубберлеріне, тозаңдату және
орталықтан тепкен күшпен жүретін скрубберлерге, инерциялы-соқтығу және
барботажды - көбікті қондырғыларға бөлінед.
Тозаңдатушы скруббер. Ластанған ауа скрубберге патрубок (3) арқылы өтіп
су бетіне барады, онда ірі шаң-тозаң ұсталып, қалған ұсақтары скруббердің
ішін (1) толық жайлап жоғары көтеріле бастайды, бірақ жолдағы тозаңдатушы
белбеулер (2) арқылы тозаң, туріне тараған су тамшыларына (4) кездесіп
төмен туседі.
ірі шаң газдың жылдамдығына ере алмай су бетіне тұнуға мәжбүр болады.
Мөлшері 20 мм-ден ірі шаң жақсы ұсталады. 1 м3 газды тазалауға не бәрі 0.03
литр су жұмсалады.
көздерімен жоғары көтеріліп су мен көбік қабаттарынан (2) өтіп, шаң –
тозаңнан тазарады.
Тозаң ұстағыштың жұмысы ластанған газдың тордың астына қандай
жылдамдықпен келуіне байланысты. Егер сағатына 1 метрге дейін жылдамдықпен
келсе, онда барботажды жұмыс тәртібі пайда болады. Жылдамдықты 2-2,5 м-ге
дейін көбейтсе судың бетінде көбік пайда болып тазарту сапасы жақсара
түседі. Ұсақ шаң - тозаңның 95 - 96 процентін ұстауға болады
N18 сурет. Барботажды-көбікті қондырғының үлгісі.
3. Электр сүзгімен тазарту. Ластанған және тұманданған газды электр
сүзгімен тазарту ең қолайлы жол. Бұл қондырғылардың жұмыс принципі коронды
электродтар шаң-тозаң электр иондарын таратып, оларды тұндырма және коронды
электродтар камераларында ұстау.
Тазарған газ
Ластанғангаз
Тазалауға түскен газдағы шаң-тозаң әуелі көп көзді кедергілерге келіп
ірілері сонда қалады да, ұсақтары электрсузгімен ұсталады. Келесі тазалауға
түскен газ үшін көп көзді кедергілердің өзі қосымша сузгі саналады. Себебі
бұл көздерге тұрған шаң ластанған газдарды сүзіп өткізеді.
Құрамында май, сілті сияқты сұйық заттар бар ластанған газды тазалау
үшін матадан, мақтадан кедергілер жасау пайдалы.
4. Хиииялық тазалау әдісі. Бұл әдіс газдардың басқа сүйық заттармен
араласқанда еритін қасиетіне негізделген.
Сұйык заттарда қандай газдар қалай еритіні олардың температурасына,
қасиетіне және парциалды қысымына байланысты болады. Ластанған газдың
қысымы сұйық заттың қысымынан артық болса онда газды көп ерітуге болады.
Мысалы, осы әдіспен лас газдан күкіртті көміртекті, азот қышқылдарын бөліп
алуға болады.
Физикалық - химиялық процесстердің өтуіне қарай химиялық әдіс 4 топқа
бөлінеді:
- қалдықтарды ерітетін заттармен жуу (абсорбция әдісі);
* қалдықтардың ерітінділерін химия жолымен біріктіретін реактивтермен жуу
(хемосорбция әдісі);
* газ түріндегі қалдықтарда қатты заттардың бойына сіңіруі
(адсорбция әдісі);
* қалықтарды каталикалық түрмен сіңіру.
Мысалы, мышьяк сілтісін, этаноламинды және басқа ерітінділерді қолданып
ластанған газдан күкіртті сутекті бөліп алуға болады. Мышьяк сілтісі
ертіндісін қолданғанда газдағы күкртті сутек судағы мышьяк тұздары
тотығымен қосылады да, ауадағы оттек қышқылымен араласқанда күкірт бөлініп
шығады.
Абсорбция және хемосорбция әдістері ылғалды ортада қолданылады.
Адсорбция әдісі кейбір ұсақ көзді торлардан құралған қатты заттардың газды
ортадан белгілі бір зат қалдықтарын таңдап алып, бойына жинайтын қасиетіне
негізделген.
5. Термиялық (күйдіру) әдісі уытты қалдықтарды өте жоғары температурада
өртеу, күйдіру арқылы бейтарап қалыпқа келтіру болып табылады.
Ластанған газды тазарту әдістерін анықтау үшін ондағы шаң - тозаңның
мөлшерін өлшеу, қалдықтың түрін және қасиетін білу керек.
Қазіргі қолданылып жүрген өлшеудің бір түрі 1 литр немесе 1 м3 газда
қанша шаң-тозаң барын білу. Ол үшін әуелі сүзгіні өлшеп, оның таза салмағын
біліп, сонан кейін сүзгіден 1 см2 лас ауаны өткізіп, сүзгіні қайтадан
өлшейді. Осы екі өлшеудің айырмасы ластың салмағын көрсетеді.
Екінші түрі - тікелей есептеу әдісі. Мысалы, микроскоп арқылы 1 мм
ауадағы шаң - тозаңды қолдан санап сонан кейін 1 м3 көбейтеді.
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми- техникалық аспектісі.
2. Табиғат қорғауды бақылау. Бақылаудың әдістері.
3. Қоршаған ортаны инженерлік қорғау мен қолданбалы саласындағы
бағыттарының сапаға тигізетін әсері.
Әдебиеттер
1. Мұқаұлы С, Үпішев Е. Табиғатты пайдалану экономикасы. Алма-Ата, 1999
2. Голицин А.Н. Өнеркәсіптік экология негіздері.
3. Орлов Д. С. и.др. Экология и охрана биосферы при химическом загрезнении.
М., 2002
4. Соковнин В.И. Воздушная среда городов и её защиты от загрязнения.
Ташкент, 1989
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың объектілері мен принциптері..Мақсаты:
Қоршаған ортаны қорғаудың объектілері мен принциптерін сараптау.
Жоспар:
1. Экологиялық заңдар.
2. Қоршаған ортанының сапасы ШРШ,ШРК,ШРТ.
3. Халықтың денсаулығы мен қауіпті радиактивті аймақ
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Халықтың денсаулығы мен қауіпті радиактивті аймақ топырақ жер бетіндегі
тіршіліктің тірегі, өмірдің өзегі халық, қазынасы. топырақ - алуан түрлі
өсімдіктер нәр алатын және сол өсімдіктермен қоректенетін көптеген
жануарларды өрбітетін күш-қуаттың қайнар бұлағы. Қара топырақта соңғы 100
жылда қоректік заттар болып саналатын құнарлы қарашіріктердің (гумустың)
тең жартысынан айырылды. Бұған эрозиямен қатар топырақты жыл сайын соқамен
аударыстыру салдарынан қарашірік күнге күйіп жоғалуы да себеп болуда.
Топырақты эрозиядан қорғау үшін мына шараларды қолдану керек:
■ Ұйымдастыру шаралары-топырақтың ерекшелігін, егістіктерді айналмалы
жүйе бойынша орналастыру, жерді топырақтың түріне сәйкес әдіспен
жырту, топырақты қорғайтын көп жылдық шөптер егу, мал жайылатын өрісті
дұрыс пайдалану;
■ Агротехникалық шаралар-топырақта қоректік заттар, су, ауа, жылу
жергілікті мерзімде егін егу, өсімдіктердің өсуіне және жоғарғы өнім
беруіне қолайлы жағдай жасау;
■ Тыңайтқыштар қолдану. Эрозияға ұшыраған жерде топырақтың құнарлы
қабаты жұқа, қоректік заттар, әсіресе азот пен фосфор жеткіліксіз
болғандықтан тыңайтқыштар қолдану мөлшерін 20, 30 немес 50 процентке
дейін көбейту керек;
■ Гидротехникалық шаралар. Топырақ бетін ағын сулар жумау үшін ағымды
тежеп, оның жылдамдығын азайту керек.
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. Қоршаған ортаны қорғаудың объектілері мен принциптері.
2. Экологиялық заңдар. Қоршаған ортанының сапасы ШРШ,ШРК,ШРТ.
3. Халықтың денсаулығы мен қауіпті радиактивті аймақ.
Әдебиеттер
1. Ысқақов С. Табиғатты қорғау дәстүріміз. Алматы, 1973,112б.
2. Ысқақов С. Табиғат және адам. Алматы, 1967, 176б.
3. Орлов Д. С. и. др. Экология и охрана биосферы при химическом
загрезнении. М, 2002.
Бөлім 2
Тақырып : Қоршаған ортадағы судың сапасын бақылау.
Мақсаты: Қазақстан Республикасында суды пайдалану тәсілдерін түсіндіру .
Жоспар:
1. Су ресурстары. Ауыз су құрамының сипаттамасы.
2. Суды ластайтын заттардың класификациялары. Судың сапасына қойылатын
талаптар.
3. Қолданылатын ерітінділер мен шайынды суларды тазалау мәселелері.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.Жер асты суларын өндіруге арналған
келісімшарт, сондай-ақ суды арнайы пайдалануға оған қол қойылғанға дейін
рұқсат алу қоршаған ортаны қорғау және халықтың санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттылығы саласындағы уәкілетті мемлекеттік органдармен келісіледі.
2. Жер асты сулары кенін игеруді жүзеге асыру негізге алынатын жоба
(технологиялық схема) мемлекеттік экологиялық сараптамадан өткізілуге тиіс.
3. Табиғат пайдаланушылар барлау және (немесе) су шығару кезінде өз
есебінен жерасты сулары кенін игерудің жаңа тәсілдері мен технологиялық
схемаларын іздестіру және қолданыстағыларды жетілдіру жөніндегі ғылыми-
зерттеу және жобалау-конструкторлық жұмыстарды жүргізуге, технологиялық
жабдықты, үздіксіз және мерзімді бақылау құралдарын жетілдіруге, жер асты
суларының ұтымды пайдаланылуын және оның тартылу мен ластанудан сақталуын,
жер қойнауы мен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге міндетті.
4. Келісімшарт талаптарында және суды пайдалануға арнайы рұқсатта
көзделмеген мақсатта немесе осы талаптарды бұза отырып жер асты суларының
кенін игеруге тыйым салынады.
5. Жер асты суларының кенін барлау мен игеру келісімшарт және суды
арнайы пайдалануға арналған рұқсат талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының экологиялық заңнамасында көзделген нормалар мен талаптар
сақталып жүзеге асырылуға тиіс.
6. Жер асты суларына барлау және (немесе) оны шығару жұмыстарын
жүргізетін табиғат пайдаланушылар:
1) жер асты суларының кенін ұтымды барлау мен игеруге, сөйтіп судың
толық кешенді зерделенуіне және ұңғымаларды пайдаланудағы кемшіліктер
есебінен судың орны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қоршаған ортаның сапасын басқару пәні бойынша лекциялар жоспары
Глоссарий
Экологиялық мониторинг және бақылау – табиғи құбылыстардың және
антропогенді іс – әрекетердің әсерінен қоршаған орта жағдайының өзгеруін
бақылау, бағлау, тексеру және болжау жүйелері. Мониторинг тікелей басқару
міндетін атқармайды, ал бақылаумен қатар, мәліметтер жинақтау және басқару
қызметтерін қарастырады.
“Мониторинг” деген термин “монитор” – сақтандырушы қадағалаушы деген латын
сөзінен алынған.
Биосфералық (глобальды) – бүкіл әлемдік процестерді бақылау және жер
биосферасы экологиясының барлық компоненттерін қаса алғандағы құбылыстар;
Базалық – жалпы биосфералық, негізінен аймақтық антропогендік өзгерістердің
табиғи құбылыстарымен қабаттаспауын бақылау;
.Экологиялық – экожүйенің әр түрлі дәрежедегі құрамы мен функцияларындағы
өзгерістерді, табиғи ресурстардың динамикасы мен орта түзуші компоненттерді
бақылау;
Биологиялық – биологиялық объектілерді бақылау;
.Комплекстық – экожүйедегі ерекшеліктер туралы үздіксіз ұзақ мерзімді
бағдарлама жайлы мәліметтер жинау;
.Санитарлық - таксикологиялы – адамды қоршаған ортаның гигиеналы
мониторингтық жағдайы;
.Халықаралық – жалпы планетадағы процестер мен құбылыстарды, сонымен қатар,
антропогендік өзгерістердің нәтижелерін халықаралық жүйе арқылы бақылау;
.Аймақтық – базалық фоннан табиғи және антропогендік сипаты арқылы
ерекшелене алатын белгілі бір шектегі кез – келген аймақтағы процестер мен
құбылыстарды бақылау;
.Ұлттық – белгілі бір территорядағы мемлекеттің қоршаған ортасының жағдайы
мен өзгерістерін национальды жүйе арқылы бақылау;
Локальдық (жергілікті) – маңызды территорияларға таралмайтын қоршаған
ортаның мониторингты ластануы;
Инпактық – табиғи процестер мен құбылыстарды және де өте қауіпті зоналар
мен жерлердге антропогендік әсерді бақылау.
.Қашықтықтан байқау – бұл жердің үстіңгі қабатынан электромагниттік
сәулеленуді тіркеу жолымен тікелей қатынассыз жердің үстіңгі қабаты туралы
ақпараттарды алу.
Техногенді бүлінулер: көлік коммуникациялары мен көлік құрылысы, тау – кен
өнеркәсібі, мұнай және газ игеру, гидроэнергетика, өнеркәсіптік аэрозольді
– түтінді ластаулар мен олардың салдары, техногенді ақаба сулар,
шығарындылар мен апаттар, үйінділер, террикондар, көму мен консервация
учаскелері.
.Ауыл шаруашылығын шеруден болған табиғи орта бүлінулері: эрозиялық
процестер, дефляция мен шаңды борандар, территорияның агротекті сортаңдану,
жерлерді өңдеу мен пайдалану кезінде су қоймаларын ластануы; малды қайта
жаю кезіндегі жайылымдардың нашарлауы, ауыл шаруашылық дақылдарына және
шабындыққа пішен шабуға арналған жерлердің өртенуі; т.б.
.Мелиоративті шаралар нәтижесінде табиғи ортаның бүлінуі: мелиорацияны
жүргізу сапасы, суармалы мелиоративті жерлердің жай – күйі, мелиорацияға
пайдаланылатын жерлерді құрғатудың жай – күйі, мелиоративті объектілер
әсеріне ұшырайтын акватоийлар.
Ормандардың жай – күйі: техно -, фито -, лиропотология, орман өрттері,
орман суларын қорғау белделерінің және орман жолақтарының бүлінгіштігі және
жай – күйі.
Трофты мен батпақты массивтердің антропогенді бүлінулері: трофты өңдеу,
олардың түрлері мен жай – күйі, трофтық өрттер, батпақты массивтердің
антропогенді эвтрофикация және оның салдары.
Мәңгі тоң режімінің антропогенді өзгерістері және онымен байланысты
процестер: территория гидрорежімінің трансформациясы, термоэрозиялы әрекет
пен термокарст, өсімдік жамылғысындағы өзгерістер.
.Гидросфера объектілерінің бүлінуі: қабықтың (үстіңгі жағының) ластағыштар
(мұнай, органикалық табиғи және синтетикалық ПАВ), өлшенген ластағыштар, су
қоймаларының гүлденуі, т.б.
.Қар жамылғысының жай – күйі: қар жамылғысы кетуінің сипаты, өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен көлік коммуникацияларының әсер ету белдеулеріндегі қар
жамылғысының ластануы.
қауiптi қалдықтар паспорты - қалдықтардың шығу көзi бойынша пайда
болу процестерiнiң, олардың сандық және сапалық көрсеткiштерiнiң, мұндай
қалдықтармен жұмыс iстеу ережелерiнiң, оларды бақылау әдiстерiнiң, бұл
қалдықтардың қоршаған ортаға, адам денсаулығына және (немесе) тұлғалар
мүлкiне зиянды әсер ету түрлерiнiң стандартталған сипаттамасы, қалдықтарды
шығарушылар, меншiгiнде қалдықтар бар өзге де тұлғалар туралы мәлiметтер
қамтылған құжат;
қалдықтарды орналастыру - өндiрiс және тұтыну қалдықтарын сақтау
немесе көму;
қалдықтарды сақтау - қалдықтарды кейiннен қауiпсiз жою мақсатында
оларды арнайы бөлiнген жерлерде жинап қою;
қалдықтарды сыныптау - қалдықтардың қоршаған ортаға және адам
денсаулығына қауiптiлiгiне сәйкес оларды жiктеуге жатқызу тәртiбi;
биологиялық әртүрлiлiк - бiр түр аясында, түрлер арасындағы және
экологиялық жүйелердегi жануарлар мен өсiмдiктер дүниесi объектiлерiнiң
әртүрлiлiгi;
биологиялық ресурстар - генетикалық ресурстар, организмдер немесе
олардың бөлiктерi, популяциялар немесе экологиялық жүйелердiң адамзат үшiн
нақты немесе ықтимал пайдасы немесе құндылығы бар кез келген басқа да
биотикалық компоненттерi;
генетикалық түрлендiрiлген организмдер - өсiмiн молайтуға немесе
тұқым қуалайтын генетикалық материалды беруге қабiлеттi, табиғи
организмдерден ерекше, гендiк инженерия әдiстерi қолданыла отырып алынған
және құрамында гендiк-инженерлiк материал (гендер, олардың фрагменттерi
немесе гендер комбинациясы) бар организмдер;
генетикалық түрлендiрiлген өнiмдер - гендiк инженерия әдiстерi
пайдаланыла отырып алынған, құрамында жансыз генетикалық түрлендiрiлген
организмдер немесе солардың компоненттерi бар өсiмдiктен және (немесе)
жануарлардан алынатын өнiмдер;
ең озық қолжетiмдi технологиялар - пайдаланылатын және жоспарланатын
салалық технологиялар, шаруашылық қызметтiң қоршаған ортаға терiс әсерiнiң
деңгейiн қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткiштерi қамтамасыз
етiлетiндей деңгейге дейiн азайтуға бағытталған, ұйымдастыру және басқару
шараларын қамтамасыз ететiн техника және жабдық;
инерттi қалдықтар - елеулi физикалық, химиялық немесе биологиялық
өзгерiстерге ұшырамайтын әрi қоршаған ортаға және адамның денсаулығына
қолайсыз әсер етпейтiн қалдықтар;
коммуналдық қалдықтар - елдi мекендерде, оның iшiнде адамның
тiршiлiк әрекетi нәтижесiнде пайда болған тұтыну қалдықтары, сондай-ақ
құрамы және жиналу сипаты жағынан осыларға ұқсас өндiрiс қалдықтары;
қалдықтар сыныптауышы - қалдықтарды сыныптау нәтижелерi қамтылған,
қолданбалы сипаттағы ақпараттық-анықтамалық құжат;
қалдықтарды есепке алу - қалдықтардың сандық және сапалық
сипаттамалары және олармен жұмыс iстеу тәсiлдерi туралы ақпаратты жинау
және беру жүйесi;
қалдықтарды жою - қалдықтарды көму және жою жөнiндегi операциялар;
қалдықтарды залалсыздандыру - механикалық, физикалық-химиялық немесе
биологиялық өңдеу жолымен қалдықтардың қауiптi қасиеттерiн азайту немесе
жою;
қалдықтарды кәдеге жарату - қалдықтарды қайталама материалдық немесе
энергетикалық ресурстар ретiнде пайдалану;
қалдықтарды көму - қалдықтарды шектеусiз мерзiм iшiнде қауiпсiз
сақтау үшiн арнайы белгiленген орындарға жинап қою;
қалдықтарды өңдеу - қалдықтардың көлемiн немесе қауiптi қасиеттерiн
азайту үшiн олардың сипатын өзгертетiн, олармен жұмыс iстеудi жеңiлдететiн
немесе оларды кәдеге жаратуды жақсартатын сұрыптауды қоса алғанда,
физикалық, жылу, химиялық немесе биологиялық процестер;
қалдықтардың түрi - шығу көзiне, қасиеттерiне және жұмыс iстеу
технологиясына сәйкес жалпы белгiлерi бар, қалдықтар жiктеуiшi негiзiнде
айқындалатын қалдықтар жиынтығы;
қалдықтармен жұмыс iстеу - қалдықтардың пайда болуының алдын алуды
және оларды азайтуды, есепке алу мен бақылауды, қалдықтардың жиналып
қалуын, сондай-ақ қалдықтарды жинауды, өңдеудi, кәдеге жаратуды,
залалсыздандыруды, тасымалдауды, сақтауды (жинап қоюды) және жоюды қоса
алғанда, қалдықтармен байланысты қызмет түрлерi;
қауiптi қалдықтар - құрамында қауiптi қасиеттерi (уыттылығы, жарылыс
қаупi, радиоактивтiлiгi, өрт қаупi, жоғары реакциялық қабiлетi) бар зиянды
заттар болатын, дербес немесе басқа заттармен байланысқа түскен кезде
қоршаған ортаға және адам денсаулығына тiкелей немесе ықтимал қауiп
төндiретiн қалдықтар;
қауiптi емес қалдықтар - қауiптi және инерттi қалдықтарға жатпайтын
қалдықтар;
қолайлы қоршаған орта - жай-күйi экологиялық қауiпсiздiктi және
халықтың денсаулығын сақтауды, биоәртүрлiлiктi сақтауды, ластануды
болғызбауды, экологиялық жүйелердiң тұрақты жұмыс iстеуiн, табиғи
ресурстарды молықтыруды және тиiмдi пайдалануды қамтамасыз ететiн қоршаған
орта;
қоршаған орта - атмосфералық ауаны, Жердiң озон қабатын, жер
бетiндегi және жер астындағы суларды, жердi, жер қойнауын, жануарлар мен
өсiмдiктер дүниесiн, сондай-ақ осылардың өзара әрекетiнен туындайтын
климатты қоса алғанда, табиғи және жасанды объектiлердiң жиынтығы;
қоршаған ортаға келтiрiлетiн залал - табиғи ресурстардың жұтаңдауы
мен сарқылуын немесе тiрi организмдердiң қырылуын туындатып немесе
туындататындай етiп қоршаған ортаны ластау немесе табиғи ресурстарды
белгiленген нормативтерден артық алу;
қоршаған ортаға эмиссиялар - ластағыш заттардың шығарындылары,
төгіндiлері, қоршаған ортада өндiрiс және тұтыну қалдықтарын орналастыру,
зиянды физикалық әсер ету;
қоршаған ортаға эмиссияларға арналған квота - нақты табиғат
пайдаланушыға белгiлi бiр мерзiмге бөлiнген қоршаған ортаға эмиссияларға
арналған лимиттiң бiр бөлiгi;
қоршаған ортаға эмиссияларға арналған лимиттер - белгiлi бiр
мерзiмге арнап белгiленетiн қоршаған ортаға эмиссиялардың нормативтiк
көлемi;
қоршаған орта сапасының нормативтерi - қоршаған ортаның және табиғи
ресурстардың адам өмiрi мен денсаулығы үшiн қолайлы жай-күйiн сипаттайтын
көрсеткiштер;
қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткiштерi - қоршаған ортаның
сапасын бiртiндеп жақсарту қажеттiгi ескерiле отырып, қоршаған ортаның
белгiлi бiр уақыт кезеңiне арнап нормаланатын параметрлерiнiң шектi
деңгейiн сипаттайтын көрсеткiштер;
қоршаған ортаны қорғау - қоршаған ортаны сақтау мен қалпына
келтiруге, шаруашылық және өзге де қызметтiң қоршаған ортаға терiс әсерiн
болғызбауға және оның зардаптарын жоюға бағытталған мемлекеттiк және
қоғамдық шаралар жүйесi;
қоршаған ортаны қорғау саласындағы уәкiлеттi орган - қоршаған ортаны
қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатты әзiрлеу мен
iске асыру мәселелерi бойынша басшылықты және салааралық үйлестiрудi жүзеге
асыратын орталық атқарушы орган, сондай-ақ оның аумақтық органдары;
қоршаған ортаның авариялық ластануы - жеке және (немесе) заңды
тұлғалардың шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық қауiптi түрлерiн
жүзеге асыруы кезiнде болған авариядан туындаған және зиянды заттарды
атмосфераға шығару және (немесе) суға ағызу салдары немесе жер бетi
учаскесiнде, жер қойнауында қатты, сұйық немесе газ түрiндегi ластағыш
заттардың жайылуы немесе иiстiң, шудың, тербелiстiң, радиацияның пайда
болуы немесе сол уақыттағы жол берiлетiн деңгейден асатын электромагниттiк,
температуралық әсер ету, жарықтың әсерi немесе өзге де физикалық, химиялық,
биологиялық зиянды әсер ету арқылы қоршаған ортаны кенеттен абайсызда
ластауы;
қоршаған ортаны ластау - қоршаған ортаға ластағыш заттардың,
радиоактивтi материалдардың, өндiрiс және тұтыну қалдықтарының түсуi,
сондай-ақ шудың, тербелiстердiң, магнит өрiстерiнiң және өзге де зиянды
физикалық әсерлердiң қоршаған ортаға ықпалы;
қоршаған ортаның ластану учаскелерi - жер бетiнiң және су
объектiлерiнiң қауiптi химиялық заттармен белгiленген нормативтерден артық
ластанған шектеулi учаскелерi;
қоршаған ортаның сапасы - қоршаған ортаның құрамы мен қасиеттерiнiң
сипаттамасы;
тiршiлiк ету ортасы - қандай да бiр организмнiң немесе популяцияның
табиғи мекендейтiн жерiнiң типi немесе орны;
мемлекеттiк экологиялық бақылау - қоршаған ортаны қорғау саласындағы
уәкiлеттi органның Қазақстан Республикасы экологиялық заңнамасының,
қоршаған орта сапасы нормативтерiнiң және экологиялық талаптардың сақталуын
бақылау жөнiндегi қызметi;
өндiрiс және тұтыну қалдықтары (қалдықтар) - шикiзаттың,
материалдардың, өзге де бұйымдар мен өнiмдердiң өндiрiс немесе тұтыну
процесiнде пайда болған қалдықтары, сондай-ақ өзiнiң тұтынушылық
қасиеттерiн жоғалтқан тауарлар (өнiмдер);
өндiрiс пен тұтынудың тұрақты моделi - қайта жаңартылмайтын
ресурстарды тұтынуды азайту, қайта жаңартылатын ресурстарды қалпына келтiру
және қоршаған ортаның антропогендiк ластануын азайту кезiнде өндiрiстiң
өсуiмен сипатталатын әлеуметтiк-экономикалық модель;
радиоактивтi қалдықтар - мөлшерi мен шоғырлануы Қазақстан
Республикасының атом энергиясын пайдалану туралы заңнамасында белгiленген
радиоактивтi заттар үшiн регламенттелген мәндерден асатын радиоактивтi
заттары бар қалдықтар;
сараптама объектiсiн iске асыру - жоспарлау алдындағы, жобалау
алдындағы және жобалау құжаттамасында көзделген шешiмдерге сәйкес
өнеркәсiптiк және өзге де объектiлердi салу, пайдалану, жою, қызметтер
көрсету, бұйымдар мен технологиялардың шаруашылық айналымға түсуi жөнiндегi
жұмыстардың басталуы мен барысы, сондай-ақ нормативтiк-құқықтық актiнiң
қолданысқа енгiзiлуi, сараптама объектiсiнiң өзге де нақты жүзеге асырылуы;
сарқынды сулар - адамның шаруашылық қызметi нәтижесiнде немесе
ластанған аумақта пайда болатын, табиғи немесе жасанды су объектiлерiне
немесе жергiлiктi жер рельефiне ағызылатын сулар;
су объектiлерi - құрлық бетiнiң рельефiнде және жер қойнауында
шоғырланған, шекаралары, көлемi мен су режимi бар сулар;
сұйық қалдықтар - сарқынды суларды қоспағанда, сұйық түрдегi кез
келген қалдықтар;
табиғат пайдаланушы - табиғи ресурстарды пайдалануды және (немесе)
қоршаған ортаға эмиссияларды жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлға;
табиғи объектiлер - шекарасы, көлемi және тiршiлiк режимi бар табиғи
объектiлер;
табиғи ресурстар - тұтыну құндылығы бар табиғи объектiлер: жер, жер
қойнауы, су, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi;
табиғи ресурстарды қорғау - табиғи ресурстардың әрбiр түрiн олардың
тұтыну қасиеттерiн жоғалтуға әкеп соғатын тиiмсiз пайдаланудан, құрып
кетуден, жұтаңдаудан қорғауға бағытталған мемлекеттiк және қоғамдық шаралар
жүйесi;
табиғи ресурстардың сарқылуы - табиғи ресурстар қорларының сандық
сипаттамаларының iшiнара немесе толық жоғалуы;
шаруашылық және өзге де қызметтiң экологиялық қауiптi түрi -
нәтижесiнде қоршаған орта авариялық ластанатын немесе ластануы мүмкiн
болатын жеке және (немесе) заңды тұлғалардың қызметi;
экологиялық ағарту iсi - қоғамда экологиялық мәдениет негiздерiн
қалыптастыру мақсатында экологиялық бiлiм, қоршаған ортаның, табиғи
ресурстардың жай-күйi, экологиялық қауiпсiздiк туралы ақпарат тарату;
экологиялық аудит - аудиттелетiн субъектiлердiң шаруашылық және өзге
де қызметiн экологиялық тәуекелдердi анықтау мен бағалау және олардың
қызметiнiң экологиялық қауiпсiздiк деңгейiн арттыру жөнiнде ұсынымдар
әзiрлеу бағытында тәуелсiз тексеру;
экологиялық бiлiм беру - жеке адамның қоршаған ортаның жай-күйi үшiн
экологиялық жауапкершiлiгiн қамтамасыз ететiн бiлiм мен дағды жүйесiн,
құндылық бағдарларды, имандылық-эстетикалық қатынастарды қалыптастыруға
бағытталған, жеке адамды тәрбиелеудiң, оқытудың, оның өз бiлiмiн көтеруiнiң
және дамуының үздiксiз процесi;
экологиялық жүйе (экожүйе) - бiрыңғай функционалдық тұтастық ретiнде
өзара әрекетте болатын организмдердiң және солар мекендейтiн жансыз ортаның
өзара байланысты жиынтығы;
экологиялық қауiп - антропогендiк және табиғи әсерлер ықпалынан,
соның iшiнде дүлей зiлзалаларды қоса алғанда, зiлзалалар мен апаттар
салдарынан қоршаған ортаның жай-күйi бұзылуының, өзгеруiнiң болуымен немесе
ықтималдығымен сипатталатын, жеке адам мен қоғамның өмiрлiк маңызы бар
мүдделерiне қауiп төндiретiн жай-күй;
экологиялық қауiпсiздiк - жеке адамның, қоғамның және мемлекеттiң
өмiрлiк маңызды мүдделерi мен құқықтарының қоршаған ортаға антропогендiк
және табиғи әсер ету нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуының жай-
күйi;
экологиялық қауiптi объект - салынуы және қызметi адамдар денсаулығы
мен қоршаған ортаға зиянды әсерiн тигiзуi мүмкiн немесе зиянды әсерiн
тигiзетiн шаруашылық объектiсi және өзге де объект;
экологиялық менеджмент - қоршаған ортаны қорғауды әкiмшiлiк басқару,
ол кәсiпорынның экологиялық саясатын әзiрлеуге, енгiзуге, орындауға,
талдауға және қолдауға арналған ұйымдастыру құрылымын, жоспарлауды,
жауапкершiлiктi, әдiстердi, рәсiмдердi, процестер мен ресурстарды қамтиды;
экологиялық мониторинг - қоршаған ортаның жай-күйiн және оған әсер
етудi жүйелi түрде байқау мен бағалау;
экологиялық нормалау - ережелердiң (нормалардың) және олардағы
қоршаған орта жай-күйiнiң және оған әсер ету дәрежесiнiң сандық және
сапалық көрсеткiштердiң (нормативтердiң) жүйесi;
экологиялық рұқсат - жеке және заңды тұлғалардың қоршаған ортаға
эмиссияларды жүзеге асыру құқығын куәландыратын құжат;
экологиялық сараптама - көзделiп отырған шаруашылық және өзге де
қызметтiң қоршаған орта сапасының нормативтерi мен экологиялық талаптарға
сәйкестiгiн белгiлеу, сондай-ақ осы қызметтiң қоршаған ортаға тигiзуi
мүмкiн қолайсыз әсерлерiнiң және солармен байланысты әлеуметтiк
зардаптардың алдын алу мақсатында сараптама объектiсiн iске қосуға жол
берiлуiн айқындау;
экологиялық таза өнiм белгiсi - таңбаланған өнiмнiң экологиялық таза
өнiм стандарттарына сәйкестiгiн растайтын тiркелген белгi;
экологиялық талаптар - осы Кодексте, Қазақстан Республикасының өзге де
нормативтiк құқықтық актiлерi мен нормативтiк-техникалық құжаттарында
қамтылған, қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына терiс ықпал жасайтын
шаруашылық және өзге де қызметтi шектеу және оларға тыйым салу;
экологиялық таңбалау - Қазақстан Республикасының техникалық реттеу
туралы заңнамасында белгiленген тәртiппен сәйкестiгi растаудан өткен өнiмге
экологиялық таза өнiм белгiсiн беру;
экологиялық тәуекел - белгiлi бiр факторлардың ықпалы салдарынан
қоршаған орта және (немесе) табиғи объектiлер жай-күйiнiң қолайсыз
өзгерiстерге ұшырау ықтималдығы;
эмиссиялар нормативтерi - қоршаған орта сапасы нормативтерiнiң
сақталуы қамтамасыз етiлетiн жол берiлетiн эмиссиялар көрсеткiштерi;
эмиссиялардың техникалық үлестiк нормативтерi - қоршаған ортаға
эмиссиялардың уақыт бiрлiгiне немесе шығарылатын өнiм бiрлiгiне немесе
басқа да көрсеткiштердегi, елiмiздiң экономикасы үшiн қолдануға болатын
шығындар кезiнде оларды нақты техникалық құралдармен қамтамасыз ету
мүмкiндігi негiзiнде айқындалатын шамалары.
Бөлім 1 Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағына кіріспе.
Тақырып 1: Кіріспе.
Өткізілу түрі: семинар
Мақсаты: Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағына кіріспе. Негізгі
әдістері мен міндеттері. Физико-химиялық әдістер, олардың шығу тарихы.
Физикалық және химиялық әдістердің қалыптасу тарихы. Қоршаған ортаның
сапасын басқару сабағының ғылым ретінде даму тарихы. Қоршаған ортаның
сапасын басқару сабағының фундаментальды пәндермен байланысы жайлы
түсіндіру.
Жоспар:
1) Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағының негізгі әдістері мен
міндеттері.
2) Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағының фундаментальды пәндермен
байланысы
3) Қоршаған ортаның сапасын басқару сабағының ғылым ретінде даму тарихы.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Фундаментальды пәндермен байланысы
Экономикалық нормаларға табиғат ресурстарына меншік нысанын
белгілейтін Конституцияның 6-бабын жатқызған жөн. Жер және оның қойнауы,
су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар
мемлекет меншігінде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде,
шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін (6-бап, 3-бөлім).
Конституцияда сондай-ақ меншік құқығын қорғайтын норма да бар, соның ішінде
мұрагерлік құқығын қорғайды (26-бап, 2-бөлім). Яғни, бұл ереже жер
учаскесін мұрагерлікке алу құқығына қолданылады. Конституцияның бұл
нормалары негізгі табиғат ресурстары заңдары мен кодекстерінде өзінің
құқықтық дамуына жол ашты.
даму этаптары.
Қазақстанның экологиялық саясатының маңызды элементтерінің бірі
құқықтық қамтамасыз ету болып табылатынын анықтағаннан кейін біз қоғамдық
өмірдің бұл саласын құқықтық реттеу мәселесіне тікелей көшеміз.
Республиканың осы заманғы құқық жүйесі мемлекеттің экологиялық дербес жаңа
қызметі ретінде анықтады.
Қазақстан Республикасының экологиялық қызметінің дамуы мен орнығуы
мәселесін зерттеген Б.А Мұхаметжанов былай деп атап көрсетеді: белгілі бір
кезеңде мемлекеттік қызметтің бытыраңқы бағыттары дербес бір бағытқа –
экологиялық қызметке бірігеді. Мемлекеттің экологиялық қызметі – бұл
қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
қызметтің экологиялық саладағы объективті – қажетті, мақсатты, заң жүзінде
қамтамасыз етілген бағыт. Мемлекеттің экологиялық қызметін жүзеге асырудың
құқықтық тетігі, құқықтық құралдары құқықтық экологиялық қызметінің мазмұны
болып табылады. Құқықтың қызметі – бұл қоғамдық қатынастардың белгілі бір
тобын құқықтық жағынан реттеудің бағыты екенін ескере отырып, мынандай
қорытынды да жасауға болады: Қазақстанда қалыптасқан экологиялық қоғамдық
қатынастар құқықтың экологиялық қызметінің қалыптасуына себепші болды.
Мемлекет қоғамның экологиялық мүдделерін жүзеге асырып, орындай
отырып, тиісінше ұйымдық тетікті құрады. Бұл тетікте өкілеттіліктерге ие
болатын белгілі бір құрылым жатады; экологиялық қатынастардың субъектілері
орындауға міндетті нормалар мен талаптар - бұл экологиялық қатынастар
субъектілерінің құқықтық актілерінде баянды етілген тәртібінің ережелері,
олар Қазақстанның асы заманғы құқығы жүйесіндегі құқықтың оқшау саласының
мазмұны болып табылады. Сонымен мынадай қарытында жасауға болады: осы
элементтердің құқықтық саласы мен мемлекеттік тетіктің болуы – мемлекет пен
құқықтың дербес экологиялық қызметін қалыптастыруды дәлелдейді.
Бүгінгі таңда, ғылым ретінде қоғамның, мемлекеттің табиғат ортасымен
және оның ресурстарымен өзара қатынасының проблемасына құқықтық көзқарастар
жүйе,сі болып табылатын экологиялық құқық серпінді дамып, Қазақстанның
экономикалық өзгерістерін және нарықтық реформаны анық көрсетеді
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. негізгі әдістері мен міндеттері.
2. фундаментальды пәндермен байланысы
3. ғылым ретінде даму тарихы.
Әдебиеттер
1. Барковский В.Ф.Сараптаудың негізгі физико-химиялық әдістері. М: Высшая
школа, 1997
2. Оспанова Г.С Экология А: 2002ж.
3. Протасов.В. Ф. Экология, денсаулық және қоршаған ортаны қорғау. М:
2000ж.
4. Быстраков Ю.И. Экономика және экология. М: 1998
Тақырып: Қоршаған орта сапасын басқарудың ақпараттық жүйесі.
Мақсаты: Қоршаған орта сапасын басқарудың ақпараттық жүйесі әлемдік
деңгейде қарастыру.
Жоспар:
1) Қоршаған ортаның күйін басқаратын ұйымдар мен органдар.
2) Қоршаған ортаны қорғау стандарттары.
3) Қоршаған ортаның негізгі факторлары.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Атмосфераның ластануы адам, жануарлар мен өсімдіктер үшін әрқашан
зиян. Түтіннің құрамындағы газдар қолайсыз метеорологиялық жағдайларда
қалың улы тұмандардың түзілуіне әкеледі. Тіпті кейбір жағдайларда улы
заттардың жинақталуы нәтижесінде адамдардың аса қауіпті аурулары мен
өліміне себеп болады. Мысалы, Лос-Анжелес қаласында, Калифорнияда, Британ
аралдарында, сол сияқты ФРГ мен бірқатар елдерде зиянды улы заттардың
жоғары концентрациясының атмосферада жиналуы нәтижесінде смог деп аталатын
қалың тұмандар пайда болды.
Лондонда смогтар ХІХ ғасырдың соңынан бастап-ақ белгілі болған.
Әсіресе 1952 жылы және 1956 жылы болған смогтар елге үлкен зардаптарын
тигізді. 1952 жылы 5-9 желтоқсанда қаланың үстін қаптаған тұман жауып
тұрған. Тұманның құрамындағы зиянды қосылыстардың (күкірт ангидриді, азот
оксидтері, альдегидтер, хлорлы көмірсутектер т.б.) мөлшері ауада қалыптағы
нормадан 5-6 есе көп болып, 12 аурулары, бас ауру, бас айналу, жөтел
күшейген. Созылмалы бронхит ауруларымен ауыратын адамдардың көпшілігі
смогтың әсерінен қазаға ұшыраған.
Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар құрамында 140-қа жуық зиянды
заттар болады. Олардың көпшілігі түссіз, иіссіз болып, ағзаға бірден әсер
ете қоймайды. Медициналық-санитарлық зерттеулер нәтижесінде адамның
денсаулығына зиянды заттардың бірлесіп әсер етуі, аса қауіп туғызатындығы
белгілі болды.
Ауаның ластануы адамның жалпы жағдайын нашарлатып, жыныс қабілетін
төмендетіп, жөтел, бас айналу, дыбыс жолдарының спазмалары, өкпенің түрлі
аурулары, ағзаның жалпы улануын туғызып, түрлі ауруларға қарсы тұра алу
қабілетін төмендетеді.
Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар, транспорт түрлерінен шыққан
газдар, түтін, ірі қаралардың үстінде пайда болатын шаңдар. Күн сәулесінің
жердің бетіне түгел түсуіне кедергі келтіреді.
Атмосфераның құрамындағы зиянды заттардан жануарлар мен жабайы аңдар
да уланады.
Өндіріс орындарынан шыққан қалдықтар құрамындағы фторлы және мышьякты
қосылыстардан бал аралары уланып, олардың бал жинау қабілеті төмендейді.
Бірқатар мемлекеттерде жабайы аңдардың атмосфераның құрамындағы
күкіртті газ, мышьяк, сурьманың әсерінен улану оқиғалары көп кездеседі.
Өсімдіктер үшін әсіресе, улы болып саналатын күкірттің, фтор, хлордың
қосылыстары мен көмірсутектер. Олар ауыл шаруашылық дақылдарына, орман мен
бақтар, саябақтарға үлкен зиян келтіреді. Дәнді дақылдардан бұл газдарға
өте сезімтал арпа, көкөністерден шпинат, қырыққабат, салат, редис.
Мамандардың есептеулері бойынша, Франция мемлекетінде атмосфера
ластануынан болатын шығын ұлттық табыстың төрт пайызын, АҚШ үш пайызын,
Жапонияда сегіз пайызын құрайды.
Ластанған ауаның адам денсаулығына әсері.
Ауаны ластаушы заттар негізінен жер бетінен санағанда үш км биіктікке
дейінгі аралықта жиналады. Төменгі қабаттағы ауаның жылынып жоғары
көтерілуіне байланысты мөлшері 4-10 мкм аралығындағы шаң-тозаң 1 км-ге
дейін көтеріліп жан-жаққа жүздеген км қашықтыққа тарайды. Одан ірілері 300-
500 м көтеріліп ешқайда жылжымай, ауа салқындаған кезде жерге қайта түседі.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметтері бойынша дамыған
елдердің жиырма пайызға жуық түрі аллергиялық аурулармен сырқаттануы ауаның
ластануымен байланысты. Ауадағы шаң-тозаңның көп болуы өкпе ауруына да
себепші болады.
Ауаны негізгі ластаушылар қатарына көміртек тотығы, көмірсутек,
күкіртті газ, азот тотығы, шаң-тозаң, күйе мен күл жатады.
Қоршаған ортаға аса қауіпті автомәшинелерден ауаға қосылатын көмір
тотығы, халық оны иісті газ деп те атайды. Бұл газ адамдардың қанындағы
гемоглобинмен (қанның ішіндегі бояушы қызыл зат) қосылып, дененің оттекті
пайдалануына кесел жасап, оттек тапшылығына, дененің әлсіреуіне, түрлі
ауруларға төтеп бере алмайтын халге түсіреді. Ауыр қолды жұмыс істейтін
кісілер көмір тотығын аз жұтса инфаркт миокарда ауруларына шалдығуы мүмкін.
АҚШ-тың ұлттық онкология институты қатерлі ісіктердің 60-90 %-не дейін
Экологиялық факторларға, әсіресе, көмірсутектерінің ауаның ластануына
байланысты екенін айтады.
ГФР-дегі 12 жылға созылған зерттеулер автомәшинелер жүретін тас
жолдарға жақын тұратын кісілердің арасында қатерлі ісіктен өлгендер саны
жолдан алыс тұратындармен салыстырғанда 9 есе артық болғанын көрсетті.
Күкірт қышқылының тамшылары ауада тұман болып тұрады да, жауын
жауғанда жерге түседі. Ол металды тотықтырады, метаны, бетонды, бояуды
күйдіріп, жеп қояды, кісілердің өңеші мен өкпесіне зиян келтіреді.
Іштен тұтанатын қозғағыштардан, өнеркәсіп орындары мұржаларынан
тараған азот тотығы мен азоттық, минералды тыңайтқыштардың құрамындағы
нитрат пен нитрит топырақтан ауаға қосылған адамдар өкпе ауруына шалдығып,
дәрумендердің алмасуы бұзылады. Нитрит емшек сүтімен балаға өтсе, олардың
тынысы тарылып, ұйқысы бұзылып, денесі көгеріп кетеді.
Отын жаққанда, өрт болғанда адамдардың іс-әрекетінен ауаға көмірқышқыл
өте көп қосылады. Бұл газдың адамға әсері жүрек соғуы мен дем алу
жылдамдап, бас ауырып, құлақ шуылдап, қан қысымы көтеріліп, тамыр соғу
азаяды. Газ тым көп болса кісі есінен де танып қалады.
Атмосферадағы қорғасын қосындылары да адамдар үшін өте қолайсыз. Ол
тыныс жолдары мен тері арқылы денеге өтіп, қандағы қызыл заттарды азайтып,
жүйке жүйесіне зиянын тигізеді. Қанның азаюына, ұмытшақ болуға, көз ауруына
және ұрпақсыздыққа әкеліп соғады.
Бензин булары – қауіпті жарылғыш зат. Адамның қан қысымы көбейіп,
елегізуі күшейеді, сіңірі жиі тартылып, құрысады.
Сынап – бөлмедегі температурада тез буға айналып кетеді. Уытты,
бүйрекке зиянды.
Кадмий – көптеген қорытпалар құрамына кіреді. Уытты, жүйке жүйесіне,
асқазан мен шектерге зияны бар.
Кобальт – уытты, тері және демікпе ауруларына ұшыратады.
Марганец – металлургияда қолданылады. Уытты, өкпеге, бүйрекке және қан
айналым жүйесіне зияны көп.
Мырыш – адамдарды құю безгегімен ауыртады.
Қоғам мен табиғат ара қатынасы көп жылдық және жан-жақты болғандықтан
табиғат қорғау шаралары да жан-жақты болса, пайдалы және жемісті болар еді.
Адамдардың іс-әрекеттерінен туындайтын құбылыстар мен өзгерістердің
қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерін алдын ала біліп зиянды жақтарын
болдырмаудың маңызы зор
Ауаны ластаушы заттарды зерттегенде туатын қорытынды – бұл тірі
ағзалар үшін таза ауаның зор маңызды екендігі.
Атмосфералық ауа таусылмайтын қорға жатады. Дегенмен, қазіргі ауадағы
газдардың қалыптасқан үлес салмағы бұзылмай сақталғаны дұрыс, өйткені бар
тіршілік, жердегі биологиялық прцестер осы құрамға үйренген және көндіккен.
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. Қоршаған орта сапасын бақылаудың ақпараттық жүйесі.
2. Қоршаған ортаның күйін бақылайтын ұйымдар мен органдар.
3. Қоршаған ортаны қорғау стандарттары.
4. Қоршаған ортаның негізгі факторлары.
Әдебиеттер
1. Дарибаева А.О. Оразбаева Р.С Экология негіздері. Астана, 2001ж.
2. Климаттың антропогенді өзгеруі. М.И. Будыко және т.б ред. Л.,1987ж.
3. Мильков Ф. Н. Общее землеведение. М., 1990
4. Гудериан Р. Загрязнение воздушной среды М., 1979
Тақырып : Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару
өлшемдері.
Мақсаты: Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару
өлшемдерін талдау.
Жоспар:
1) Сапа ұғымы. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы нормалар мен
нормативтер жүйесі.
2) Аймақтағы орталықтар құрамындағы бөлімшелер.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару агрегаттық
күйіне қарай атмосфераны ластайтын заттарды төрт топқа бөледі: қатты,
сұйық, газ және аралас. Сонымен катар, өндіріс калдыкгарының атмосфераға
тарайтын бөлігін төмендегідей етіп те топтайды:
1. Шығару жэне бакылау жүйелері үйлестіру бойынша;
Ластаушы затты шығару режимі бойынша (үздіксіз -периодты);
Температура бойынша (газ-тозанды қоспанын температурасы
температурасынан жоғары және төмен болады);
Шоғырландыру бойынша (негізгі көмекші өндіріс немесе қосалкы өндіріс);
5.Тазалау сштаты не тәсілдері бойынші (ауаға тазаламай бірден шығарылатын
және тазалауға жіберілетін заттар);
Зиянды заттар 1 ауаға тазаланбай шығарылатын газ, шан-тозан
(үйлестірілген және үйлестірілмеген болып 2-ге бөлінеді) және 2 тазалауға;
жіберілетін газ, шан-тозан (Сүзгіден өті атмосфераға таралатын заттар және
сүзгіде ұсталығандары болып 2-г бөлінеді) болып 2-ге бөлінеді.
Үйлестірілген өндіріс қалдығын шығар дегеніміз арнаулы газ жүретін
құрылғы кұбырлар арқылы газды атмосфераға шығару. Үйлестірілмеген
(неорганшованный) өндіріс қалдығы шығару - газ өнімдерін бейтәртіп , бағьп
бағдарсыз атмосфераға жіберу.
Атмосфераға шығарылған газдар біріншілік және екіншілік деп те
бөлінеді. Біріншілік (первичный) калдыктар өндіріс орнынан, өзге жерде
тікелей атмоофераға шығарылады Екіншілік (вторичные) калдықгар біріншілік
қалдыктың өнімі бола отыры біріншілік калдыкқа қарағанда улылау және
зияндылығы жоғары болады.
Атмосфераны ластаушы көздер
Атмосфера құрамын ластаушы жүйелер — табиғи және жасады (антропогеңді)
деп 2-ге бөлінеді.
Табиғи (жер, ғарыштык тозан); жер (кұрлық, теңіз); құрлык
(органикалық, бейорганикалық); органикалық (түтін, жануарлар, өсімдіктер);
бейорганикалық (зілзала, вулкан, үгілу,).
Жасанды (радиоактивті, өзі ластау көздері); радиоакгивті (Уран кені,
АЭС, Атомдық жарылыс, Жылу-электр орталығы); Өзге ластау көздері (үй,
тұрмыс, өнеркәсіп, транспорт,шан, газ, ыс-күйе).
Өнеркәсіп калдықгарының атмосфералық әуе кеңістігін ластаушы көздерін
төмендегідей етіп топгауға болады:
1. Арнаулы сипаттағы
А) белгілі сүзгі, қондырғылардан сіңірулерден өткен газда
аппараттарды үрлеуден босанған газдар;
Ә) желдеткіш жүйелерінен, газ алмастыру барысында шығатын
газдар.
2. Орналастыру жағдайына байланысты:
а) жел өтінде орналаскан биік мұржалар;
ә) төмен орналасқан қысқа мұржалар;
б) жер бетіндегі өнеркәсіп құбырларының құдығы
3. Геометриялык түріне карай:
А) нүктелік (точечные) мұржа, шахта, желдеткіштер;
Б) сызыктық аэрациялык шамдар, ашық терезелер.
4. Жұмыс жағдайына қарай:
а)үздіксіз;
ә)дүркін-дүркін (залповые);
б)периодты;
в)лездік (мгновенные).
Дүркін-дүркін ластау кезінде; ауаға бірден өте көп мөлшерде зиянды
заттар қосылады. Лездік ластау барысыңда ластаушы газдар ауаға өте
аз уақыт ішінде тарайды. Яғни, бұл-жарылыс, копарылыс кезінде пайда болатын
газдар.
ҚАУІПТІЛІК КЛАССЫ (ластағыш заттар - 1-класс (айрыкша
кауіпті) -бенз(а)пирен, диметилтиофосфат, корғасын, металдық сынап және
олардың бейорганикалық косындылары; 2-класс (жоғары кауіпті) —
метилмеркаптан, азот оксидтері(қостотық , никель, марганец,
күкіртсутек, металдық күміс және оны бейорганикалық косылыстары,
формальдегид, фторлы сутек; 3-клас (орташа кауіпті) - қаракүйе,
күкірт көміртек, метил спирті, темекі; 4-клас (болымсыз қауіпгі) аммиак,
аммиак карбамидті тынайтқыштар, бокситтер жербалшық (алюминий
тотығы) теміркенді тотыктар, әктастар, мысты никельді кендер
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. Аймақтағы қоршаған ортаның сапасын бағалау және басқару өлшемдері.
2. Сапа ұғымы. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы нормалар мен
нормативтер жүйесі.
3. Аймақтағы орталықтар құрамындағы бөлімшелер.
Әдебиеттер
1. Оспанова Г.С Экология А: 2002ж.
2. Дарибаева А.О. Оразбаева Р.С Экология негіздері. Астана, 2001ж.
3. Климаттың антропогенді өзгеруі. М.И. Будыко және т.б ред. Л.,1987ж.
4. Мильков Ф. Н. Общее землеведение. М., 1990
5. Гудериан Р. Загрязнение воздушной среды М., 1979
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми- техникалық аспектісі.
Мақсаты: Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми- техникалық аспектілерін
талқылау.
Жоспар:
1. Табиғат қорғауды бақылау.
2. Бақылаудың әдістері.
3. Қоршаған ортаны инженерлік қорғау мен қолданбалы саласындағы
бағыттарының сапаға тигізетін әсері.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Табиғат қорғауды бақылауда атмосфера (грекше: atmos- бу және sphaira -
шар) -Жерді қоршап тұрған газды қабықша. Атмосфера деп Жерді онымен бірге
айнала жүріп оны қоршап тұрған газды ортаны айтамыз. Атмосфсра Жер
бетіндегі барлық тіршілік процестерінің жүруін қамтамасыз етіп, адамзат
тіршілігінің барлық жақтарына үлкен әсер етеді.
Алайда адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары
күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Онын негізгі себептері: адамның белсенді
іс-әрекетінен болатын әр түрлі зиянды заттардың атмосфераға шығарылуы
болып отыр.
Атмосфералық ауаны ластаудың алдын алу шаралары зиянды қалдықтарды
азайтуға мүмкіндік береді.Зиянды заттардың ауадағы мөлшерін азайтудың ең
тиімді жолдарының бірі- қалдықсыз немесе аз қалдықты өндірістерді
технологиялық процестерді іске қосу.
Ластаушы және зиянды газдарды тазалау жабдықтары
Қазіргі кезде шаң мен газды ұстайтын және тазалайтын 5 түрлі әдіс
белгілі. Олар:
1. құарғақ шаң ұстағыштар;
2. ылғалды шаң ұстағыштар;
3. электр сүзгімен өңдеу;
4. химиялық өңдеу;
5. термиялық (күйдіру) өңдеу әдістері.
1. Құрғақ тозаң ұстағыштар. Олар циклонды (дауылды, боранды), ротациялық
(шиыршық тәрізді), вихрлі (құйын тәрізді жел арқылы), радиалды
(тарамдалған) жәпе жалюзиялы (кедергілі) болып бөлінеді.
Циклонды тозаң ұстағыштарға ластанған ауа патрубок (2) арқылы өтіп,
желдің күшімен 180°-қа бұрылып, айналып, циклонның ішкі қабырғаларына (1.)
ұрынып, біртіндеп шаң - тозаң жиналатын бункерге (4) түседі де, тозаңнан
арылған ауа циклоннан сыртқа (3) шығып кетеді. Ауа жақсы тазару үшін циклон
бүтін және біртұтас болуы керек. Бір циклон жеткіліксіз болса, бірнешеуін
қатар қойып пайдалануға болады.
Қазір цилиндр тәрізді ЦН-11, ЦН-15, ЦН -15у, ЦН-221 және конус (шошақ)
тәрізді СК-ЦН-34, СК-ЦН-34м, СДК-ЦН-33 циклонды шаң ұстағыштар қолданылады.
Конус тәрізді циклондар цилиндр тәрізділерден тек сыртқы пішінімен
өзгешеленеді, ал жұмыс істеу принципі бірдей болады.
Ротациялық тозаң ұстағыштар (ЦРП). Циклонды тозаң ұстағыштарға қарағанда
жинақы, желдеткіштері мен тозаң ұстағыштары бірге орналасқан. Желдеткіш (х)
дөңгелегі айналғанда шаң-тозаң орталықтан тебетін күштің әсерімен шиыршық
тәрізді тозаң ұстағыштың қабырғасына (2) ұрынып тазарған ауа шығатын
қақпақшаға (4) қарай жылжып, бөлінген шаң-тозаң арнаулы түсетін орынға (3)
жиналады.
Вихрлі тозаң ұстағыштар (ВПУ). Бұлар да орталықтан тебетін күш әсерімен
жұмыс істейтін қондырғылар. Вихрлі тозаң ұстағыштар екі түрлі болады, бірі
соплолы (жабық қуыс), екіншісі - күрек тәрізді.
Ластанған ауа камераға (5) майысқан патрубок (4) арқылы келіп түседі де
газды айналдыратын күрекке ұқсас розетка типті желдеткіштің (2) күшімен
жоғары көтеріліп, ондағы дауылдатқыштың (1) әсерімен шыр айналып, қабырғаға
(5) ұрынып, газдың екінші толқынымен төмен қарай жылжиды. Шаң-тозаң төмен
түсіп, тазарған газ қақпақша (6) сыртқа шығады.
Ластанған газ (3) тозаң ұстағышқа енген соң инерциялық (өз екпіні) күшпен
жылжып келіп торға (1) немесе тор үстіндегі қатты заттардан кесіп жасалған
(пластинаға) кедергілерге (2) ұрынып, екпін: саябырлап, төмен (4) түсе
бастайды.
Бұл шаң ұстағыштар тек 20 мкм-ден ірі шаңды ұстап, қалғандарын ұстау үшін
екінші рет тазалауға циклонды (5) тозаң ұстағыштарға жіберіледі.
Жалюзиялық тозаң ұстағыштарды құрастыру қиын емес, сондықтан оларды газ
жүретін жолдарға көбірек қоюға мүмкіндік болады.
(0,3-1 мкм) жақсы ұстайды, ыстық және жарылу қаупі бар газдарды да
тазалауға ыңғайлы. Кемшіліктері - газ жүретін жолға шаң-тозаң тез жиналып,
оларды әсін-әлі тазалап отыру қажет. Су шығыны да көп болады.
ЬІлғалды тозаң ұстағыштар Вентури скрубберлеріне, тозаңдату және
орталықтан тепкен күшпен жүретін скрубберлерге, инерциялы-соқтығу және
барботажды - көбікті қондырғыларға бөлінед.
Тозаңдатушы скруббер. Ластанған ауа скрубберге патрубок (3) арқылы өтіп
су бетіне барады, онда ірі шаң-тозаң ұсталып, қалған ұсақтары скруббердің
ішін (1) толық жайлап жоғары көтеріле бастайды, бірақ жолдағы тозаңдатушы
белбеулер (2) арқылы тозаң, туріне тараған су тамшыларына (4) кездесіп
төмен туседі.
ірі шаң газдың жылдамдығына ере алмай су бетіне тұнуға мәжбүр болады.
Мөлшері 20 мм-ден ірі шаң жақсы ұсталады. 1 м3 газды тазалауға не бәрі 0.03
литр су жұмсалады.
көздерімен жоғары көтеріліп су мен көбік қабаттарынан (2) өтіп, шаң –
тозаңнан тазарады.
Тозаң ұстағыштың жұмысы ластанған газдың тордың астына қандай
жылдамдықпен келуіне байланысты. Егер сағатына 1 метрге дейін жылдамдықпен
келсе, онда барботажды жұмыс тәртібі пайда болады. Жылдамдықты 2-2,5 м-ге
дейін көбейтсе судың бетінде көбік пайда болып тазарту сапасы жақсара
түседі. Ұсақ шаң - тозаңның 95 - 96 процентін ұстауға болады
N18 сурет. Барботажды-көбікті қондырғының үлгісі.
3. Электр сүзгімен тазарту. Ластанған және тұманданған газды электр
сүзгімен тазарту ең қолайлы жол. Бұл қондырғылардың жұмыс принципі коронды
электродтар шаң-тозаң электр иондарын таратып, оларды тұндырма және коронды
электродтар камераларында ұстау.
Тазарған газ
Ластанғангаз
Тазалауға түскен газдағы шаң-тозаң әуелі көп көзді кедергілерге келіп
ірілері сонда қалады да, ұсақтары электрсузгімен ұсталады. Келесі тазалауға
түскен газ үшін көп көзді кедергілердің өзі қосымша сузгі саналады. Себебі
бұл көздерге тұрған шаң ластанған газдарды сүзіп өткізеді.
Құрамында май, сілті сияқты сұйық заттар бар ластанған газды тазалау
үшін матадан, мақтадан кедергілер жасау пайдалы.
4. Хиииялық тазалау әдісі. Бұл әдіс газдардың басқа сүйық заттармен
араласқанда еритін қасиетіне негізделген.
Сұйык заттарда қандай газдар қалай еритіні олардың температурасына,
қасиетіне және парциалды қысымына байланысты болады. Ластанған газдың
қысымы сұйық заттың қысымынан артық болса онда газды көп ерітуге болады.
Мысалы, осы әдіспен лас газдан күкіртті көміртекті, азот қышқылдарын бөліп
алуға болады.
Физикалық - химиялық процесстердің өтуіне қарай химиялық әдіс 4 топқа
бөлінеді:
- қалдықтарды ерітетін заттармен жуу (абсорбция әдісі);
* қалдықтардың ерітінділерін химия жолымен біріктіретін реактивтермен жуу
(хемосорбция әдісі);
* газ түріндегі қалдықтарда қатты заттардың бойына сіңіруі
(адсорбция әдісі);
* қалықтарды каталикалық түрмен сіңіру.
Мысалы, мышьяк сілтісін, этаноламинды және басқа ерітінділерді қолданып
ластанған газдан күкіртті сутекті бөліп алуға болады. Мышьяк сілтісі
ертіндісін қолданғанда газдағы күкртті сутек судағы мышьяк тұздары
тотығымен қосылады да, ауадағы оттек қышқылымен араласқанда күкірт бөлініп
шығады.
Абсорбция және хемосорбция әдістері ылғалды ортада қолданылады.
Адсорбция әдісі кейбір ұсақ көзді торлардан құралған қатты заттардың газды
ортадан белгілі бір зат қалдықтарын таңдап алып, бойына жинайтын қасиетіне
негізделген.
5. Термиялық (күйдіру) әдісі уытты қалдықтарды өте жоғары температурада
өртеу, күйдіру арқылы бейтарап қалыпқа келтіру болып табылады.
Ластанған газды тазарту әдістерін анықтау үшін ондағы шаң - тозаңның
мөлшерін өлшеу, қалдықтың түрін және қасиетін білу керек.
Қазіргі қолданылып жүрген өлшеудің бір түрі 1 литр немесе 1 м3 газда
қанша шаң-тозаң барын білу. Ол үшін әуелі сүзгіні өлшеп, оның таза салмағын
біліп, сонан кейін сүзгіден 1 см2 лас ауаны өткізіп, сүзгіні қайтадан
өлшейді. Осы екі өлшеудің айырмасы ластың салмағын көрсетеді.
Екінші түрі - тікелей есептеу әдісі. Мысалы, микроскоп арқылы 1 мм
ауадағы шаң - тозаңды қолдан санап сонан кейін 1 м3 көбейтеді.
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. Қоршаған ортаны қорғаудың ғылыми- техникалық аспектісі.
2. Табиғат қорғауды бақылау. Бақылаудың әдістері.
3. Қоршаған ортаны инженерлік қорғау мен қолданбалы саласындағы
бағыттарының сапаға тигізетін әсері.
Әдебиеттер
1. Мұқаұлы С, Үпішев Е. Табиғатты пайдалану экономикасы. Алма-Ата, 1999
2. Голицин А.Н. Өнеркәсіптік экология негіздері.
3. Орлов Д. С. и.др. Экология и охрана биосферы при химическом загрезнении.
М., 2002
4. Соковнин В.И. Воздушная среда городов и её защиты от загрязнения.
Ташкент, 1989
Тақырып : Қоршаған ортаны қорғаудың объектілері мен принциптері..Мақсаты:
Қоршаған ортаны қорғаудың объектілері мен принциптерін сараптау.
Жоспар:
1. Экологиялық заңдар.
2. Қоршаған ортанының сапасы ШРШ,ШРК,ШРТ.
3. Халықтың денсаулығы мен қауіпті радиактивті аймақ
Тақырыптың қысқаша мазмұны.
Халықтың денсаулығы мен қауіпті радиактивті аймақ топырақ жер бетіндегі
тіршіліктің тірегі, өмірдің өзегі халық, қазынасы. топырақ - алуан түрлі
өсімдіктер нәр алатын және сол өсімдіктермен қоректенетін көптеген
жануарларды өрбітетін күш-қуаттың қайнар бұлағы. Қара топырақта соңғы 100
жылда қоректік заттар болып саналатын құнарлы қарашіріктердің (гумустың)
тең жартысынан айырылды. Бұған эрозиямен қатар топырақты жыл сайын соқамен
аударыстыру салдарынан қарашірік күнге күйіп жоғалуы да себеп болуда.
Топырақты эрозиядан қорғау үшін мына шараларды қолдану керек:
■ Ұйымдастыру шаралары-топырақтың ерекшелігін, егістіктерді айналмалы
жүйе бойынша орналастыру, жерді топырақтың түріне сәйкес әдіспен
жырту, топырақты қорғайтын көп жылдық шөптер егу, мал жайылатын өрісті
дұрыс пайдалану;
■ Агротехникалық шаралар-топырақта қоректік заттар, су, ауа, жылу
жергілікті мерзімде егін егу, өсімдіктердің өсуіне және жоғарғы өнім
беруіне қолайлы жағдай жасау;
■ Тыңайтқыштар қолдану. Эрозияға ұшыраған жерде топырақтың құнарлы
қабаты жұқа, қоректік заттар, әсіресе азот пен фосфор жеткіліксіз
болғандықтан тыңайтқыштар қолдану мөлшерін 20, 30 немес 50 процентке
дейін көбейту керек;
■ Гидротехникалық шаралар. Топырақ бетін ағын сулар жумау үшін ағымды
тежеп, оның жылдамдығын азайту керек.
Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:
1. Қоршаған ортаны қорғаудың объектілері мен принциптері.
2. Экологиялық заңдар. Қоршаған ортанының сапасы ШРШ,ШРК,ШРТ.
3. Халықтың денсаулығы мен қауіпті радиактивті аймақ.
Әдебиеттер
1. Ысқақов С. Табиғатты қорғау дәстүріміз. Алматы, 1973,112б.
2. Ысқақов С. Табиғат және адам. Алматы, 1967, 176б.
3. Орлов Д. С. и. др. Экология и охрана биосферы при химическом
загрезнении. М, 2002.
Бөлім 2
Тақырып : Қоршаған ортадағы судың сапасын бақылау.
Мақсаты: Қазақстан Республикасында суды пайдалану тәсілдерін түсіндіру .
Жоспар:
1. Су ресурстары. Ауыз су құрамының сипаттамасы.
2. Суды ластайтын заттардың класификациялары. Судың сапасына қойылатын
талаптар.
3. Қолданылатын ерітінділер мен шайынды суларды тазалау мәселелері.
Тақырыптың қысқаша мазмұны.Жер асты суларын өндіруге арналған
келісімшарт, сондай-ақ суды арнайы пайдалануға оған қол қойылғанға дейін
рұқсат алу қоршаған ортаны қорғау және халықтың санитарлық-эпидемиологиялық
салауаттылығы саласындағы уәкілетті мемлекеттік органдармен келісіледі.
2. Жер асты сулары кенін игеруді жүзеге асыру негізге алынатын жоба
(технологиялық схема) мемлекеттік экологиялық сараптамадан өткізілуге тиіс.
3. Табиғат пайдаланушылар барлау және (немесе) су шығару кезінде өз
есебінен жерасты сулары кенін игерудің жаңа тәсілдері мен технологиялық
схемаларын іздестіру және қолданыстағыларды жетілдіру жөніндегі ғылыми-
зерттеу және жобалау-конструкторлық жұмыстарды жүргізуге, технологиялық
жабдықты, үздіксіз және мерзімді бақылау құралдарын жетілдіруге, жер асты
суларының ұтымды пайдаланылуын және оның тартылу мен ластанудан сақталуын,
жер қойнауы мен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз етуге міндетті.
4. Келісімшарт талаптарында және суды пайдалануға арнайы рұқсатта
көзделмеген мақсатта немесе осы талаптарды бұза отырып жер асты суларының
кенін игеруге тыйым салынады.
5. Жер асты суларының кенін барлау мен игеру келісімшарт және суды
арнайы пайдалануға арналған рұқсат талаптарына сәйкес, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының экологиялық заңнамасында көзделген нормалар мен талаптар
сақталып жүзеге асырылуға тиіс.
6. Жер асты суларына барлау және (немесе) оны шығару жұмыстарын
жүргізетін табиғат пайдаланушылар:
1) жер асты суларының кенін ұтымды барлау мен игеруге, сөйтіп судың
толық кешенді зерделенуіне және ұңғымаларды пайдаланудағы кемшіліктер
есебінен судың орны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz