Демография пәніне кіріспе
Кіріспе
2 лекция. Тақырыбы: Демографиялық саясат.
3. лекция. Тақырыбы: Демография ғылымының дамуы мен құрылымы.
4 лекция. Тақырыбы: . Демографиялық дамудың негізгі кезеңдері
5 лекция. Тақырыбы: . Тарихи демография пәні және хронологиясы
6 лекция. Тақырыбы: . Қазіргі кездегі демографиялық процестер
7. лекция. 1920.1990 жылдардағы Қазақстандағы көші.қон
2 лекция. Тақырыбы: Демографиялық саясат.
3. лекция. Тақырыбы: Демография ғылымының дамуы мен құрылымы.
4 лекция. Тақырыбы: . Демографиялық дамудың негізгі кезеңдері
5 лекция. Тақырыбы: . Тарихи демография пәні және хронологиясы
6 лекция. Тақырыбы: . Қазіргі кездегі демографиялық процестер
7. лекция. 1920.1990 жылдардағы Қазақстандағы көші.қон
Лекция мәтіні Демография (гректің demos – халық және grapho-жазамын деген сөзінен алынған) белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, територияға бөлінуін, өсуіне кему динамикасын қоғамды-тарихи жағдайлары мен зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы. Демографиядағы ең басты мәселе- халықтың ұдайы өсу мөлшерін, дамуын анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың басқа аймақтарына қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың көшу, қону жағдайына да байланысты. Сондай-ақ халықтың санының өзгеруі адамдардың жасына, отбасы жағдайына немесе білім деңгейіне мамандығына, әлеуметтік ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына тәуелді.
Демография үшін бастысы халықтың қоғам дамуы мен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсуінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылыми қорытынды жасау қажет. Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру әдістері де демографияның өзіндік зертту әдісіне жатады.
Тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде елдегі тұрғындар санының жоғары қарқынмен өсу құбылысын демографиялық дүмпу деп атайды. Демографиялық дүмпуден соң арада бір ұрпақ өмірі (мөлшермен 25 жыл) өткеннен кейін сол дүмпудің әсерінен санының табиғи өсім есебімен салыстырмалы жоғары деңгейде көбею құбылысының қайталануын демографиялық жаңғыру дейміз. Тарихи дағдарыс жағдайларынан ашаршылық, соғыс, шетке кету, саяси және экономикалық тоқыраулар мен дағдарыстардан кейін тұрғындардың табиғи өсу деңгейінің қайтадан көтеріле бастауын демографиялық қайта өрлеу деп атайды.
Демографиялық болжам. Әлемдегі белгілі бір елдегі аблыстағы, аудандағы т.б. аумақтағы, халықтың ұлт пен ұлыстың саны және құрамы туралы болжамдық есеп. Халықтың ұдайы өсуінің екі түрі демографиялық дүмпу мен демографиялық дағдарыс және сол елдің демографиялық саясаты ескеріле отырып, демографиялық болжам қысқа 1-10жылдық және ұзақ бір ғасырлық уақытқа жасалынады. Адамзат тарихының бүкіл өн бойында дерлік Жер Шарындағы халықтың саны өте баяу өсті. Оның жедел өсуі 20 ғасырда басталды. Соңғы мың жылда халық санының бірнеше реет екі еселенуі үшін 600 жыл қажет болса, екінші реет еселенуі үшін 230жыл, үшінші реет еселенуі үшін шамамен 100жыл, төртінші реет еселенуі үшін 40 жылдан сәл артық уақыт керек болды. Дүние жүзі халқының саны 1000 жылы 275 млн, 1500ж. 450 млн.
Қазақстандағы демографиялық процестердітарихи әлеуметтік тұрғыдан алғашқы қарастырған зерттеушілер қатарына М. Шоқайдың шет ел баспасөзінде, М.Тынышбаевтың 1924 жылы «Сана» журналының 2-3 сандарында жарияланған деректерін т.б. статистердің атауға болады.
Демография үшін бастысы халықтың қоғам дамуы мен өзара ықпалдасуы болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсуінің қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылыми қорытынды жасау қажет. Көбінесе халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру әдістері де демографияның өзіндік зертту әдісіне жатады.
Тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде елдегі тұрғындар санының жоғары қарқынмен өсу құбылысын демографиялық дүмпу деп атайды. Демографиялық дүмпуден соң арада бір ұрпақ өмірі (мөлшермен 25 жыл) өткеннен кейін сол дүмпудің әсерінен санының табиғи өсім есебімен салыстырмалы жоғары деңгейде көбею құбылысының қайталануын демографиялық жаңғыру дейміз. Тарихи дағдарыс жағдайларынан ашаршылық, соғыс, шетке кету, саяси және экономикалық тоқыраулар мен дағдарыстардан кейін тұрғындардың табиғи өсу деңгейінің қайтадан көтеріле бастауын демографиялық қайта өрлеу деп атайды.
Демографиялық болжам. Әлемдегі белгілі бір елдегі аблыстағы, аудандағы т.б. аумақтағы, халықтың ұлт пен ұлыстың саны және құрамы туралы болжамдық есеп. Халықтың ұдайы өсуінің екі түрі демографиялық дүмпу мен демографиялық дағдарыс және сол елдің демографиялық саясаты ескеріле отырып, демографиялық болжам қысқа 1-10жылдық және ұзақ бір ғасырлық уақытқа жасалынады. Адамзат тарихының бүкіл өн бойында дерлік Жер Шарындағы халықтың саны өте баяу өсті. Оның жедел өсуі 20 ғасырда басталды. Соңғы мың жылда халық санының бірнеше реет екі еселенуі үшін 600 жыл қажет болса, екінші реет еселенуі үшін 230жыл, үшінші реет еселенуі үшін шамамен 100жыл, төртінші реет еселенуі үшін 40 жылдан сәл артық уақыт керек болды. Дүние жүзі халқының саны 1000 жылы 275 млн, 1500ж. 450 млн.
Қазақстандағы демографиялық процестердітарихи әлеуметтік тұрғыдан алғашқы қарастырған зерттеушілер қатарына М. Шоқайдың шет ел баспасөзінде, М.Тынышбаевтың 1924 жылы «Сана» журналының 2-3 сандарында жарияланған деректерін т.б. статистердің атауға болады.
Демография пәніне кіріспе
Кіріспе
Тарихи демография пәні туралы негізгі ұғымдар: халықтану, туылу,
туылудың жалпы коэффициенті, өлім, өлімнің жалпы коэффициенті,
демографиялық жарылыс, демографиялық саясат, тарихи демография, аймақтық
демография, халықтың табиғи өсімі, депопуляция, көші-қон, отбасы және
отбасын жоспарлау, еңбек және өндіргіш күштер.
1.1. Демографияның ғылымдар жүйесіндегі теориялық орны мен маңыздылығы
1.2. Демографияның практикалық маңыздылығы
1.3Пәнді оқытудың объектісі және зерттеу әдістері жүйесі
Лекция мақсаты: Студенттерге демография ұғымынның категориялық ұғымдық
теориясын түсіндіру және оны талдауды жолдарын үйрету.
Лекция мәтіні Демография (гректің demos – халық және grapho-жазамын деген
сөзінен алынған) белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың
санын, құрамы мен құрылымын, територияға бөлінуін, өсуіне кему динамикасын
қоғамды-тарихи жағдайлары мен зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы.
Демографиядағы ең басты мәселе- халықтың ұдайы өсу мөлшерін, дамуын
анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи
жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің
өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың
басқа аймақтарына қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың көшу, қону
жағдайына да байланысты. Сондай-ақ халықтың санының өзгеруі адамдардың
жасына, отбасы жағдайына немесе білім деңгейіне мамандығына, әлеуметтік
ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына
тәуелді.
Демография үшін бастысы халықтың қоғам дамуы мен өзара ықпалдасуы
болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының
жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсуінің
қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Демографияда ғылымның басқа
салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның
негізінде ғылыми қорытынды жасау қажет. Көбінесе халықтың санын
ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ
демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру әдістері де
демографияның өзіндік зертту әдісіне жатады.
Тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде елдегі тұрғындар санының жоғары
қарқынмен өсу құбылысын демографиялық дүмпу деп атайды. Демографиялық
дүмпуден соң арада бір ұрпақ өмірі (мөлшермен 25 жыл) өткеннен кейін сол
дүмпудің әсерінен санының табиғи өсім есебімен салыстырмалы жоғары деңгейде
көбею құбылысының қайталануын демографиялық жаңғыру дейміз. Тарихи
дағдарыс жағдайларынан ашаршылық, соғыс, шетке кету, саяси және
экономикалық тоқыраулар мен дағдарыстардан кейін тұрғындардың табиғи өсу
деңгейінің қайтадан көтеріле бастауын демографиялық қайта өрлеу деп атайды.
Демографиялық болжам. Әлемдегі белгілі бір елдегі аблыстағы, аудандағы т.б.
аумақтағы, халықтың ұлт пен ұлыстың саны және құрамы туралы болжамдық есеп.
Халықтың ұдайы өсуінің екі түрі демографиялық дүмпу мен демографиялық
дағдарыс және сол елдің демографиялық саясаты ескеріле отырып,
демографиялық болжам қысқа 1-10жылдық және ұзақ бір ғасырлық уақытқа
жасалынады. Адамзат тарихының бүкіл өн бойында дерлік Жер Шарындағы
халықтың саны өте баяу өсті. Оның жедел өсуі 20 ғасырда басталды. Соңғы мың
жылда халық санының бірнеше реет екі еселенуі үшін 600 жыл қажет болса,
екінші реет еселенуі үшін 230жыл, үшінші реет еселенуі үшін шамамен 100жыл,
төртінші реет еселенуі үшін 40 жылдан сәл артық уақыт керек болды. Дүние
жүзі халқының саны 1000 жылы 275 млн, 1500ж. 450 млн.
Қазақстандағы демографиялық процестердітарихи әлеуметтік тұрғыдан
алғашқы қарастырған зерттеушілер қатарына М. Шоқайдың шет ел баспасөзінде,
М.Тынышбаевтың 1924 жылы Сана журналының 2-3 сандарында жарияланған
деректерін т.б. статистердің атауға болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Демография ұғымы.
2. Демография ғылымының құрылымы.
3. Тарихи демографияның ерекшеліктері.
4. Демографиялық дағдарыс.
5. Демографиялық қайта жаңғыру.
6. Демографиялық қайта өрлеу.
7. Демографиялық болжам.
8. Қазақстандағы демографиялық процестер.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Демографияның даму тарихы.
2. 21ғасыр Қазақстандағы демографиялық процестер.
3. ТМД елдеріндегі демографиялық жағдай.
2 лекция. Тақырыбы: Демографиялық саясат.
Жоспары:
2. Тарихи демогрфияның теориялық негіздері
2.1. Тарихи демографияның пәні, зерттеу объектісі
2.2. Тарихи демография мен демография тарихының теориялары мен зерттеу
әдістері
2.3. Тарихтағы ел халқының орналасуы (народонаселение)
1. Демографиялық саясат және статистика.
2. Миграция ағымын реттеу.
3. Тарихи демография мен демография
тарихының теориялары мен зерттеу әдістері
Лекция мақсаты: Студенттерді демографиялық дағдарыс жайындағы елдерде тууды
және халықтың табиғи өсуін арттыруға бағытталған демографиялық
саясаттарымен таныстыру.
Лекция мәтіні: Дүние жүзіндегі және Ресейдегі депопуляция кезіндегі
демографиялық саясаттары
Ресейде ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап демографиясында жалпы халық
санақтарында бірнеше негативті жағдайлар көріне бастағанын байқауға болады.
Ең алдымен, бұл құбылыс отбасы институттары мен халық санының табиғи өсімі
үдерістерінде көрініс тапты. Осының салдарынан соңғы 50 жылда халық
өсімінде кеми бастаған депопуляциялық үрдістер орын алғандығы тіркелді. Ең
алдымен туу сальдасы төмендеп, халықтың орташа медиандық жас
ерекшеліктерінде де кері үдерістер орын алған. Мысалы, некеге тұру жасы
ұлғайған (32-37 жас) халық саны азая бастаған, некелік ажырасу көбейген.
Мұндай факторлар Ресейді ХХІ ғасырдың ортасына қарай демографиялық апатқа
ұшыратуы мүмкін.
Жалпы демографиялық зерттеулер бойынша бұл жағдай сонау ХVІІ-ХVІІІ
ғасырлардан бастау алады. Бірақ алғашқы кезде өте жай қарқынмен жүзеге
асқан. Мұндай мысалдарды орыс тардың зиялы қауымдарының еңбектерінен
байқауға болады.
Демографиялық теория бойынша мұндай келеңсіздік үдерістердің негізгі
қуат алуы Ресейдің орталық аудандарындағы халықтардың отар жерлерге қоныс
аударуы салдарынан бастау алады. Яғни ХІХ ғасырдың 50-70-жылдары.
Олар көбінесе Орта Азия, Қазақстан, Еділ жағалауы мен Сібірге көшіп келіп
қоныстану факторларын атауға болады. Ал осы кезеңдерде дүние жүзілік жағдай
өзгеріп, Азия, Африка және Латын Америкасы сияқты елдерде халық саны күрт
арта бастады. Жалпылама айтқанда £демографиялық жарылыс немесе дүмпу”
үдерістері болып жатты.
Кейбір теориялық көзқарастар бойынша үлкен мегаполис қалалар мен
халқы тығыз орналасқан мемлекеттерде болып жатқан демографиялық дүмпулер
мен жарылыстар ең алдымен әлеуметтік, экологиялық, азық-түлік,
энергетикалық т.б ресурстық қиындықтар туғызатындығы туралы нақтыланған
теориялар жасап, оларды шешудің нақтыланған бағдарламаларын ұсынып
отырғандығы белгілі жәйт. Осындай факторлар мен көзқарастар отбасы
институтының дағдарыстарына алып келді. Мысалы, Қытайдағы әр отбасы бір
баладан, ал Үндістанда әр отбасы екі балалы болу туралы арнайы шектеулер
қабылдауға мәжбүр болды.
Қазіргі теориялық демография тарихы негізінен ХХ ғасырдың 50-60
жылдары толық жеке ғылым болып қалыптасты. Себебі, осы кезеңдерде
дүниежүзілік демографиялық үдерістерде £тыныштық” кезең басталды. Жаппай
соғыс, қуғын-сүргін, эпидемия және т.б. қырғындар толығымен тоқтатылды деп
айтуға болады. Жалпы жер шарындағы демографиялық мінез-құлық өзгерді.
1990 жылдардан Ресейде депопуляция басталды. Ең алдымен, халық саны
күрт азая түсті. Мысалы, 1992-2000 жылдары Ресей халқының саны 3,5
млн адамға азайды. Сонымен қатар, 6,8 млн адам Ресейден көшіп кеткен.
(Медков, стр. 365)
Тек 2000 жылдың өзінде 1 млн астам адамға азайған. Болжам бойынша,
алдағы он жылдың ішінде халық санының азаюы жалғаса түседі. 2000 жылғы БҰҰ
мәліметі бойынша, 2050 жылы Ресей халқының саны орта есеппен 40 млн
адамға азаяды. Шамамен, 2050 жылға қарай Ресей халқы 104 млн адамға дейін
қысқарып, дүниежүзі бойынша жетіншіден жиырмасыншы орынға түседі деп
күтілуде.
Ал Ермаковтың болжамы бойынша, халық санының азаюы Ресейді геосаяси,
экономикалық және әлеуметтік апатқа әкелуі мүмкін. Мысалы, орбитр мемлекет
статусынан айырылады, қауіпсіздік шешіміне рөл атқара алмайды.
Бұл процестер демографиялық процестердің негізгі мазмұнын білдіретін
факторлардың: туу, өлім-жітім, неке мен ажырасу дағдарысы болады. Яғни, туу
динамикасы дағдарысқа ұшырайды. Себебі, бала туу – отбасы институтынің
негізі, әлеуметтік функциясы екендігі белгілі.
Ресей демография тарихындағы талдау бойынша туу факторы бұдан 100 жыл
алдын тіркеуге алынған. Ал соңғы 40 жылда бұл өзінің шыңына жетті.
Динамикалық коэффициент бойынша, ХХ ғасырдың 60-жылдарында туудың
көрсеткіші өлім деңгейінен төмендегені нақты көріне бастаған. Осы процесс
объективті шешілмесе, отбасы өзінің функциясын бірте-бірте жояды деп болжам
жасайды демографтар.
Мұның басты себебі, Ресей экономикалық даму мен табыстың жан басына
шаққандағы үлесі бойынша АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінен үш-төрт есе аз
болып отыр. Ал балалардың қажеттілігі мен тұтынуы сол мемлекеттермен
бірдей.
1994 жылы жүргізілген микросанақта, егер жағдай Ресейде жақсара
түскен күннің өзінде әрбір некеге тұрған адамдар арасындағы максимум 2,03
балаға ғана өсетіндігін көрсеткен. Ал Ресейдегі депопуляция процесін
тоқтату үшін, әр некелі адамдарға 2,6 баладан тура келу керек екен. Қазір
2002 жылғы санақ бойынша, 1,94 баладан тура келуде. Бұл талдаудан әрі де
болса арнайы демографиялық саясатқа оң көзқарас қалыптастыру қажет
екендігін ашып айту керек.
Тағы да бір фактор, некесіз бала туу процесі күрт артуда. Мысалы,
2001 жылы бүкіл туудың 29% тура келді. Бұл жағдай 1970 жылдары 10% аспаған
болатын. Яғни, соғыстан кейінгі деңгейге жетіп озды. Мысалы, 1945 жылы 24-
25% болған. Ол кезде соғыстың салдары ер адамдар мен әйелдер санының
депропорциясы болған. Сондықтан, әйелдер жалғыз басты аналықты өздері
таңдап алуға мәжбүр болған. Ал қазір саналы түрде.
Некесіз балалықтың екі негізгі шыңы бар:
1) 20 жасқа дейін. Яғни, жастық шақтың тәжірибесіздігімен көп болады.
2) 30-35 жаста. Яғни, саналы немесе отбасы институтының дағдарыстық
динамикасымен түсіндіруге болады.
Демографиялық саясат халықтың ұдайы өсуі үшін мемлекет тарапынан жүзеге
асырылатын әкімшілік, әлеуметтік-экономикалық және құқықтық шаралар жүйесі.
Демографиялық саясат мемлекеттегі әлеуметтік институттар арқылы жүзеге
асырылады. Шаралар тікелей (некеге тұру, отбасы жандарының туып, өсу
қарқынын реттеу, көшіп қонды бақылау, т.б.) немесе жанама түрде (халақтың
өмір сүру деңгейін көтеру, көп балалы отбасыларға жеңілдік жасау, қоғамдың
санаға ықпал ету, т.б.) жүзеге асырылады. Демографиялық саясат халықтың
өсуінің түріне байланысты болады. Демографиялық дағдарыс жағдайындағы
елдерде тууды және халықтың табиғи өсуін арттыруға бағытталған
демографиялық саясат басым болады. Еуропаның кейбір елдерінде(Франция,
Германия т.б.) және Жапонияда демографиялық саясаттың осы түрін ұстанады.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап халықтың ұдайы өсуі демографиялық
дүмпу сипатында болған елдердің көпшілігі соңғы жылдары туу мен халықтың
табиғи өсуін азайтуға бағытталған демографиялық саясатты жүзеге асырды. Бұл
топқа әсіресе дүние жүзінің екі мемлекеті халық саны көп Үндістан мен Қытай
т.б. дамып келе жатқан елдер жатады. Қазақстандағы демографиялық саясат
ұлттық стратегияның негізгі бағытының бірі болып саналады. Бұған
халқымыздың демографиялық дүмпуіндегі қайта жаңғыруды қолдай отырып, қазақ
халқы санының көбеюіне жағдай жасау жатады.
Демографиялық статистика. Халық статистика белгілі бір аймақ
халықтарының санын, құрамын, орналасуын, көші-қонын немесе оның жекелеген
тобын сипаттайтын деректерді жинау, өңдеу, тіркеу және талдаумен
шұғылданатын статистика саласы. Демографиялық статистика халықтың тууын,
өлуін, некеге отыруын бір жерден екінші жерге қоныс аударуын статистикалық
тәсілдермен зерттейді. Халық санының өсу заңдылығын талдау жасау
демографиялық статистиканың басты жұмысы болып саналады. Бұл ретте әр алуан
демографиялық оқиғалардың ( туу, өлу, некеге отыру, ажырасу) жиілігін
білдіретін коэффициенттерді есептеу арқылы демография процестердің
тиімділігін өлшеу маңызды орын алады. Халық саны туралы ақпараттың қазіргі
жүйесі 19ғ-дың 2-жартысынан бастап қалыптасты. Демографиялық статистиканың
қазіргі дамуына ақпарат жинау мен оны талдау тәсілдерінің кеңеюі,
мәліметтерді өңдеу ісіне математика мен социология әдістерінің және
компьютерлік технологияның қолданылуы тән. Демографиялық статистика
көрсеткіштерінің халық өсуінің келешегін зерттеуде маңызы зор.
Қазақстандағы демографиялық саясаттың бір саласы көші-қон саясаты.
Қазақстан Республикасының көші-қон туралы заңы осы саладағы қоғамдық
қатынастарды реттейді, көші-қон процестерінің құқықтық, экономикалық және
әлеуметтік негіздерін, сондай-ақ өзінің тарихи отанына оралатын адамдар мен
отбасылар үшін жаңа жерде қажетті тіршілік жағдайларын жасауды белгілейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Демографиялық белес.
2. Жан-жақты демографиялық даму.
3. Қ. Р –дағы демографиялық жағдай.
4. Демографиялық статистика.
5. Қ.Р –дағы демографиялық саясат.
6. Шет елдердегі демографиялық саясат.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Әлем елдерінің демографиялық саясаты.
2. Қазақстандағы көші-қон мәселесі.
3. Қазіргі кездегі миграциялық процестер.
4. Мемлекеттің демографиялық саясаты.
5. Әлемдегі демографилық саясатты жүзеге асыру тетіктері.
3. лекция. Тақырыбы: Демография ғылымының дамуы мен құрылымы.
Жоспары:
3. Демография және тарих
3.1. Тарихтағы халықтардың алатын орны
3.2. Халық, халықтар категориясы, оның ғылыми
айналымға енуі
3.3. Тарихи демографиядағы халық тарихы түсінігі
Лекция мақсаты: Студенттерге демография ғылымының пайда болуы мен дамуы
жайлы анықма беріп, түсіндіру.
Лекция мәтіні: Демография термині XX ғ. Бастап қолданысқа енді. Бұл
терминді ғылымға енгізген Жан Клод Амиль болды. Оның қолданатын аты – Гиияр
1855ж ”Адам статистикасының элементтері мен салыстырмалы демография” деген
еңбек жазды. Бұл еңбегінде демографияға адам тегінің табиғи және әлеуметтік
тарихы деген анықтама берілді. Немес Демография бұл халықты, оның өзгерісін
және оның физикалық, азаматты,, интелектуалдық және моралтдық жағдайын
математикалық тұрғыдан тану деді. Бұл анықтама XIX ғ. Ортасында қалыптасқан
демография пәнін түсіндіруге өз әсерін тигізді. Демографияның пәніне
негізінен статистикалық жазбаша халықты сипаттау тән және ол өзіне халықты
математикалық тұрғыдан танудан оның интелектуалдық және моральдық жағдайына
дейін тануды қамтиды. Гиияр берген анықтама өте кең тарады және көптеген
ғалымдар әсіресе, статистикадан демографияға өтушілер осы анықтаманы
қолдады. Көп уақыт бойы демография термині халық статистикасы деп
түсінілді. Бұл екі термин ситногним ретінде қарастырылды. Бұған дәлел
ретінде Гииярдың кітабының атын айтуға болады.
Демография ғылым болып қалыптаспай тұрып неміс статистігі Э.Энгель
Демология терминін ұсынған болатын. Бірақ ол қолдау тапқан жоқ.
Демография ерте заманнан бері пайда болған. Ежелгі уақытта адамзатқа
білім беруге, халықтың санын көбейтуге алым салық төлеу және әскерге алуға
қажеттілік болады. Алайда демография заңдылықтарының дамудың ғылыми
тұрғыдан зерттеудің басталуы Дж. Граундтың Өлім бюллетендері туралы табиғи
саяси ескертулер (1662ж Лондон) деген еңбегінен басталады. Бұл еңбегінде
Дж. Граунд жастарды зерттеп халықты өндірудің теориясын құрды.
Демографиялық дамудың әрі қарай жалғастырылуы мына ғалымдардың есімдерімен
байланысты Э. Галлей, В. Фарр, А. Катле, И.П. Зюсмильх.
Демографияның дамуына өздерінің үлестерін қосқан орыстың ғалымдары
М.В. Ломоносов, Г.П.Семенов-Тянь-Шанский. Демография пәнінің дамуы 60-80
жылдары басталады. Ал Қазақстанда кейінірек қалыптасты. Демографиялық
процесстер барлық салаларға өз әсерін тигізді.
Соңғы жылдары Қазақстанда ғалымдар мен саясаткерлер тарихи
демографиялық сұрақтарға терең назар аударуда. Бұл қызығушылық бәрінен
бұрын елдегі демографиялық жағдайдың маңызын және демографиялық дамудың
перспективасын анықтаудан туындады. Тарихта болып өткен демографиялық
құбылыстарды түгелдей қарастырмай қазіргі уақыттың демографиялық
проблемаларын ғылыми зерттеу мүмкін емес, себебі республиканың қазіргі
уақыттың демографиялық проблемаларын ғылыми зерттеу мүмкін емес, себебі
республиканың қазіргі демографиялық жағдайы бұрынғы өткен құбылыстан пайда
болған.
Мемлекет саясаты мен қоғамның демографиялық дамуы тығыз байланысты.
Елдің басшылығымен қабылданған әртүрлісаяси шешімдер демографиялық
организмге әсерін тигізеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Әлем халқының демографиялық дамуы.
2. Демография ғылымының пайда болуының алғышарттары.
3. Демография ғылымының негізін салуышы ғалымдар.
4. Демографияның шығу тарихы.
5. Аймақтық демография.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Дж. Граундтың демографиялық зерттеулері.
2. Теориялық демографияның дамуы.
3. Әлемдегі демографиялық даму.
4. Жан Беритонның демографиялық зерттеулері.
4 лекция. Тақырыбы: . Демографиялық дамудың негізгі кезеңдері
4.1. Тарих ғылымының дамуындағы демография тарихы
4.2. Ежелгі және орта ғасырлардағы демографиялық мәселелердің тарихи
зерттелуі
4.3. Жаңа заман және қазіргі заман тарихындағы демографиялық
мәселелердің зерттелуі
. 4.4. XVII-ХІХ ғ.ғ. халықтың көші-қон мәселелері
4.5 Көші-қон және табиғи көші-қон түсініктері
4.6. Табиғи өсім: туылу және өлу. Халықтардың динамикалық өсім
Лекция мақсаты:Студенттерге халықтың табиғи көші –қон мәселесін тереңінен
тусіндіру және ішкі және сыртқы жағдайларын анықтау.
Лекция мәтіні: Миграция қоныс аудару, көшіп-қону. Адамдардың тұрғылықты
мекенінен әр түрлі себептермен басқа жерге қоныс аударуы, көшіп – қонуы.
Миграция адамдардың белгілі бір аумақтың шекарасынан асып, тұрақты немесе
уақытша тұрғылықты мекенге қоныс аударуы арқылы жүзеге асады. Иммиграция -
қоныстанушылық, келімсектік,бір мемлекет азаматының екінші бір мемлекетке
тұрақты немесе уақытша тұру үшін көшіп келуі. Эмиграция -қоныстанушылық,
бір мемлекет азаматының екінші бір мемлекетке белгілі бір жағдайлар мен
тұрақты немесе уақытша тұру үшін көшіп кетуі. Экономикалық миграция-
әлеуметтік –экономикалық факторларға тікелей байланысты, жұмыс іздеу, табыс
табуға байланысты болатын процестер.
Қазақстандағы ұлттық үрдістерді жандандыратын күш, ол миграция.
Мәселен 1992 жылдың арасында Қазақстанға 350 мың оралман келді ең көп
келген оралмандар 1992 жылы болды. Саны 62 мың сосын биылғы жыл. Біздің өз
табиғи өсіміміз 130 мың, оған биыл келген 75 мың оралманды қоссақ, бір
жылда 200 мың таза өсім көрудеміз деуге болады. Алдағы 5 жылда осы бағыттан
таймасақ 1 миллионға артамыз. Бұл тамаша жетістік. Келесі жылдың алғашқы
тоқсанында біз өз жерімізде 9 миллионға жетеміз. Алдағы уақытта
Қазақстандағы халықтың саны тек қазақтың есебіне өседі.
Бүгінгі таңдағы шет елдегі шашыраған қазақтарды тарихи отанына уақыт
оздырмай оралту, оларды ұйымдасқан түрде орналастыру, тұрғылықты жерінде
тиісті жағдайлар туғызу, мемлекетіміздің тікелей міндеті. Бұл міндетті
жедел жүзеге асыруға, қаржы қаражат шығаруға мемлекеттің пейілі жетсе
шамасы жетері белгілі. Алайда осынау демографиялық саясатымызды жте
түсінбейтіндей сыңай танытып аса құлықты болмай, бұл мәселеге әлі жете мән
бермей жүргеніміз өте қынжылтады.
1900 жылдың бірінші жартысындағы 12 айда 70 мың адам қайтыс болса,
320 мың бала дүниеге келіп, халқымыз 250 мың немесе 24.5 промильге өсім
берген. Баланы ең көп туатын ай маусымда 25 мың жас нәресте шыр етіп өмірге
келсе, 6 мыңдай адам өмірімен қоштасты. Тіптен санымыз 10 миллионға толған
мерекелі күндеріміз 30 маусымдағы және шілденің 1 жұлдызындағы 2 тәулік
ішінде 200 адам қайтыс болса оның есесіне 1700-дей нәресте дүниеге келген.
2004 жылы мамыдың 28 күні халқымыздың саны 15 миллионға жетті. Сыртқа
көшу тежелді. Халықтың саны тек табиғи өссім мен ғана көбейді десек, қазақ
әйелінің бала тууы әр анаға шаққанда 2,3 –ке жетті.25-30 жастағылар
арасында отбасып құру, некелесу саны азда болса арта түсті. Қазір елімізде
8,5 миллион қазақ бар. Сондай-ақ жаңадан үйленген жас отбасыларына жағдай
туғызу керек, ол үшін оларға үкімет тарапынан үұзақ мерзімге несиеге пәтер
алу керек. Егер ол отбасына бір бала дүниеге келетін болса 50 пайызын,үш
бала келетін болса 75 пайызына, төрт бала келетін болса несиені тегін түгел
деп есептеу керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Оралмандар ахуалы.
2.Миграция түсінігі.
3.Ішкі және сыртқы миграциялық процестер.
4.Миграциялық процестердің обьективтік және субьективтік
жақтары.
5. Босқындар проблемасы.
6.Заңсыз көші – қон.
7. Аймақтық миграциялық процестер.
8. Қазақстандағы тарихи миграциялық процестер.
9.Қ.Р миграциялық процестердің ерекшкліктері.
10.Халықтың өсу және құлдырау динамикасы.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Қ.Р-дағы көші – қон мәселесі.
2. Қазіргі кездегі миграциялық процестер.
3. Қазақстандағы мигранттар мәселесі.
4. Қ.Р. миграция динамикасы.
5 лекция. Тақырыбы: . Тарихи демография пәні және хронологиясы
5.1. Демографиялық фактілер және оның түсіндірілуі
5.2. Демографияның даму процестеріне объективті және
субъективті факторлардың әсері
5.3. Соғыстың демографияға кері әсері
Лекция мақсаты: Студенттерге шет елдердің демографиялық процестерімен
таныстыру, даму ерекшеліктерін үйрету.
Лекция мәтіні: : Ең алғашқы демография туралы деректер дүние жүзілік
тарихта Англия тарихындағы 1086 жылы Халық санағын жүргізген Вильгельм
жаулап алушының £Қорқынышты сот кітабы деген атқа ие болған санақ болып
табылады. Халықтардың санын, оның өсімі мен кемуін өзгеріп отыратын көші-
қон туу және өлу үлгілерінің, сондай-ақ жыныстар арақатынасы, тәуелділік
қатынастары немесе жас құрамы секілді көрсеткіштердің көмегімен зерттеу
кейде пән неғұрлым жақсы шолу жасау үшін формалдық демография және
халықты зерттеу болып бөлінеді.
Әдістеме тууды, өлуді және некелерді тіркеу жөніндегі ресми
статистика мен халық санағы мен базистік мәліметтерінің талдаудан құралады.
Бірақ туу,өлу және неке саны статистикалық мәліметтерін талдаудың іс
жүзінде шектеулері де бар. Атап айтқанда олар, халық өсімінің өзекті
факторлары болып табылатын туу деңгейінің негізінде жатқан түрткілер,
құндылықтар жүйесі немесе мақсаттар мен артықшылықтар жөніндегі ақпаратты
қамтамассыз ете алмайды. Соңғы жылдар туу саласындағы бағдарлар жөніндегі
халық пікірін анықтауда жүзеге асыру үшін келісілген күш жігер жұмсалды.
Олар отбасында қанша бала болғанын қолайсыз тууға отбасы табысының және
әйелдің жұмыс істеуінің ықпалы, контрацепсияға және оны пайдалануға көз –
қарас секілді сұрақтарда, яғни туу мезгілін таңдауға және оның жиілігіне
ықпал ететін барлық факторларды қамтиды.
Халық өсімінің заңдары дегеніміз – халықтардың обективті дамуын
процесіндегі ішкі, мәнді, тұрақты және үнемі қайталанып отыратын
байланыстары. Халық өсімінің заңдары қоғамның даму заңдылықтары мен
байланысты.
Халықтың өсіп - өнуінің кейбір проблемалары мен ежелгі дәуір
ойшылдары және қайта өрлеу дәуірлері атсалысты. Олар : Платон, Аристотель
Т. Мор , Т. Компонелланы жатқызуға болады.
Халық өсімінің заңдарын Демократиялық, экономикалық және әлеуметтік
деп үш топқа бөліп қарауымызға болады.
Демократиялық заңдар халықтың дамуының ерекше формаларын айқындатады.
Халықтың жұмыспен қамтылуы, Қоғамның әр түрлі топтарының экономикалық қал-
ахуалы және т.б. экономикалық заңдарының негізгі мәселесі болып табылады.
Әлеуметтік заңдар негізінен халықтың әлеуметтік қозғалысының өзіне
тән ерекшеліктерін қарастырады. Көптеген зерттеушілердің пікірінше ,
әлеуметтік заңдар отбасының рөлі мен қызметінің қоғамдық құрылысына тікелей
бағыныштылығын қарастырады деп есептеледі. Жыл өткен сайын демографиялық
құрылымдар да өзгеріп отырады. Халық ұрамы қартаяды немесе жасарады,
адамдардың отбасылық және де басқа статусы өзгереді. Әрбір өзгеріс
әлеуметтік экономикалық факторлардан басталады,және ол демографиялық
процестердің айқындамасы ретінде қарайды.
Демографиялық құбылыстарды зерттей отырып және демографиялық
процестердің заңдылықтарын дамуын айқындаймыз. Олардың әлеуметтік
экономикалық тұрғыдағы байланыстарына назар аударылады,оны демографиялық
анализ деп атаймыз.
Ресей Дүние Жүзі халқының тығыздығы бойынша алғашқы он елдің қатарына
жатады.О л осыдан он жыл бұрын халқының саны бойынша 4 орында тұрған араға
он жыл сала,ол 6-шы орынды тұрақтады. Ал, 2050 жылы Ресей 14-ші орында
Филиппин,Тукия, Жапония мен Мысыр мен қатарласып қалуы мүмкін.
Әрине, өркениетті әлемде халық саны эконномикалық қуаттылық пен
потенциялы мен және мәртебесімен өлшенбейді. Дегенмен осы мәселелер
көптеген қиыншылықтардың негізі болуы мүмкін.Осы көрсеткіштерәлемдегі
экономикалық және саяси процестерге әсер ете алады.
Ресей тарихын оқыған адам болсақ. Ресей әр кезде словян әлемінде
орнықтырушы рөл ойнаған. Қазіргі таңда оның ықпалы тек қана саяси немесе
экономикалық емес демографиялық сферада да әлсіреуде.ББҰ-ның деректері
бойынша славян мемлекеттерінің жалпы саны 2050ж 300 мллионнан 282
миллионға азаюы мүмкін, оның ішінде Ресейдің үлесі 52 %-ден 47%дейін түсуі
мүмкін.
Ресейдің славян әлеміндегі үлесініңкемуі тек туудың ең төмендігі мен
емес сонымен қатар өлімнің көрсеткіші және де халықтық орташа жасына
байланысты. 90ж.ж. I – жартысындағы туу коэффицентінің салыстырмалы
көрсеткіші мынадай. Ресейде шама мен 1,5; Югославияда 2,6; Полша мен
Словакияда 19. Орта жастық болжамдық көрсеткіші Ресей мен салыстырғанда
басқа славиян елдерінен орта жасы 3,5 жасқа артық.
2)1992-ші жылдан бастап Ресейде депопуляция процесі басталды. Бұл
өлімнің туымнан басымдылығымен түсіндіріледі.
Ресей депопуляциясы кейбір Батыс елдердің түсіндірулеріне сәйкес
келмейді. Оларда депопуляция халықтық тууының төмендігімен түсіндіріледі.
Ал, Ресейде туудың аздығына қарамастан өлім одан бетер көбеюде. 1994 жылы
табиғи өлімнің 920 мың адам , өткен жыл мен салыстырғанда 170 мың адамға
артық.
Бұны 90ж. ж-дағы өмір ұзақтығының азаюымен балалардың санының кемуі
мен түсіндіруге болады.
Бірақ, ең маңызды осы уақыттағы жұмысқа жарамды халықтық өлімі
қарттардың өлімінен де көп.
Қазіргі таңда Ресейдегі жұмысқа жарамды халықтың өлім көрсеткіші 30%-
ға жетті. Дәл осы уақытта шет елдерде 90-80 ж.ж. –дағы көрсеткіштер
шамасында болған.
Батыс Европа елдерінде АҚШ- та Жапонияда жұмысқа жарамды ер адамдардың
мезгілінен біршама ерте өлуі Ресеймен салыстырғанда 2,5-4 есе аз.
Қытайдың, Жапонияның, Ресейдің шығысында жайлап қоныстануы,
Оңтүстіктегі күшті Исламдық елдердің демографиялық жарылыста болуы,
Ресейдің әлсіз саяси экономикалық жағдайы Ресейді қатты алаңдатуға Ресейдің
басты үрейі Ресей териториясында орыс емес халықтардың қоныстануының
көбейіп кетуі болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Демографиялық дамудың қаупі.
2. Ресейліктердің денсаулығы.
3. Халықтың табиғи өсімі
4.Ресей халқының жас ұзақтығы.
5. Депопуляция және өлім коэфицентті
6. Ресей халқының тығыздығы.
7.Білім алу құрылымы.
8. Ресей халқының некелесу құрылымы
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары :
1.ТМД елдеріндегі даму ерекшеліктері.
2.Ресейліктердің демографиялық саясаты.
3. Ресей халқының тығыздығы.
6 лекция. Тақырыбы: . Қазіргі кездегі демографиялық процестер
6.1. Қытай және Үндістандағы демографиялық процестер. Демографиялық
жарылыс
6.2. Қазіргі ТМД елдеріндегі демография проблемалары
6.3. Дүниежүзі халқының динамикалық өсімі және оның проблемалары
Лекция мақсаты: Студенттерге қытайдағы демографиялық процестермен, олардың
ерекшеліктерімен таныстыру.
Лекция мәтіні: Қытай авторларына сүйенсек, өткен ғасырдың 50-ші жылдарынан
бастап Қытайда нәрестелердің дүниеге көптеп келуінің екі толқыны өтті.
Бірінші толқын 1954 жылдан 1957 жылға дейін созылды. Сол кездері жыл сайын
20 миллионнан астам нәресте дүниеге келген болатын. Екінші толқын 1962-1975
жылдары өтті. Бұл уақыт аралығында өмірге келген нәрестелердің жыл сайынғы
саны кей кездері 25 миллионға дейін жететін. Қытайда өткен үшінші халық
санағының деректері бойынша 1981 жылдың өзінді – жоспарлы бала табу
саясаты 10 жыл бойы ұстанылғаннан кейін жылына туылған нәрестелердің саны
20,7 млн адам болды. 14жасқа дейінгі қытайлықтар арасындағы өлім деңгейі
төмендігінен 70жылдардың аяғынан бастап 1996 жылға дейін (1984-1985жж
аралығын санамағанда) 20миллионнан астам адам жыл сайын еңбекке жарамды
жасқа жететін. Бұлайша адамның көбеюі жұмыспен қамтылу мәселесі шешімінің
тығырыққа тірелуіне келіп соқты. 1990 жылдың өзінде ҚХР еңбек ресурстарының
көлемі 754,5 млн адам, яғни бүкіл халықтың 65,6% құрады; оның ішінде
шамамен 614млн адам әлеуметтік салада жұмыс істеді. Еңбек ресурстарының
жылдың өсімі шамамен 4,8%, ал әлеуметтік салада 5,16% болды. Осылайша 1996
ж. Еңбекке жарамды жастағы қытайлықтардың саны 850млн-ға жетті. Екінші
тұрғыдан алғанда, халыққа білім беру мәселесі де шешімі қиын жағдайға
айналды. Қытайда халық, білімінің төмендігінен пайда болған мәселелер көп.
Мәліметтер бойынша, халықтың 23,5% білімсіз не жартылай білімді болып
келеді. Халық санағының деректері бойынша Қытайда 1990 жылы 1-шілдеге қарай
12жастан ересек халықтың білімі орта шамамен 5,5 жылдық білім деңгейімен
пара-пар болды. 15 жастан әрі кеткендердің 182млн білімі аз не жартылай
білімділер қатарын құрды. 350млн адам, яғни жалпы халықтың 47% бастауыш
деңгейден білімге ие болды.
Қарттар санының көбеюі мен олардың күтіміне шығарылатын қаражат
коэффициенті де өседі, ал осының бәрі эканомикаға ауыр жүк келтіреді.
Бұларға кететін қаржы балалардың күтіміне кететін қаражаттан 5 есе арттық.
Бұдан көріп тұрғанымыз, халық қартаюының тез қарқынмен қатар ұлттық
табыстың таралуы мен қайта таралуы да өзгереді. Сонымен бірге капиталдың
жинақталуы мен шығындалуының пропорциясы да өзгереді.
Халық санының өсуі-елдің эканомикалық дамуы мен халықтың өмір сүру
деңгеінің жақсаруына келтіретін бөгет болады. Қытайдың ұлттық табысы 1950
жылы 41млрд юань болса, 1979 жылы бұл көрсеткіш 335 млрд юаньға дейін
көтереді. Оның жылдық өсімі орта шамамен 7.3% болды. Дегенмен бұл аралықта
халық санының 540млн-нан 970млн-ға дейін өсуінен ұлттық табыс өсімінің жан
басына шаққандағы мөлшері жылына 9 юань құрды. Сол жылдар елдің қаржылық
табысы 6,5 миллиардтан 110,3 млрд юаньға дейін өсті, өсім қарқыны орташа
түрде 10,2% көрсеткішке теңелді. Алайда қаржылық табыс жан абасына
шаққандағы өсімі 3,5 юань ғана құрды. Осындай шығындар жан басына шаққанда
ұлттық табыс өсімі мен жанұя табысының көбеюін тежейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Қытайдағы халық өсімі.
2. Қытайдағы демографиялық проблемелар.
3. Қытайдың әлеуметтік жағдайы.
4. Қытайдың еңбек ресурстары.
5. Қытайдағы халықтың қартаю проблемасы.
6. Адамның көбеюінен пайда болған білім беру проблемасы.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Қытайдың халық өсіміндегі ерекшеліктер.
2. Қытай қоғамындағы әлеуметтік құрылым.
3. Қытай халық өсімінің басқа халықтардан айырмашылығы.
4. Қытайдағы қартаю проблемасының өршуі.
7. лекция. 1920-1990 жылдардағы Қазақстандағы көші-қон
Жоспары: 1920-1990 жылдардағы Қазақстандағы көші-қон
және этнодемографиялық процестер
8.1. 1929-1933 жылдардағы демографиялық дағдарыс
8.2. Қазақстанға депортациямен көшірілп келген
халықтар
8.3. 1960-1980 жылдардағы Қазақстанның халықтары
1. Қазақстандағы өлім деңгейінің жоғарылығы.
2. Қала мен ауыл халқының арақатынасы.
3. Халық өсімінің табиғи коэффициенті.
Лекция мақсаты: Студенттерге XX ғасырдағы Қазақстанның демографиялық
жағдайын меңгерту.
Лекция мәтіні: .
Қазақ тарихындағы ең қолайлы кезең Кеңес өкіметі орнаған кезден
басталады. Патша жарлығына қарсы 1916 жылғы көтерілістің соңы 1917 жылғы
Ақпан және Қазақ төңкерісіне ұласты. Жаным-арымның садағасы дейтін қазақ
енді ақ пен қызыл болып екіге жіктеліп, тағы да жауына жем болды. Азамат
соғысының аяғы 1921 жылғы жұтқа келіп тірелді. 1932 жыл. Бұл қазақ деген
халықтың арғы-бергі тарихындағы ең қаралы жыл. XX-ғасыр басында дүние жүзі
түркі тектес халықтары ішінде осман түріктерінен кейін 2-ші орынға шыққан
өскелең халық зорлықпен жүргізілген Голощекиндік коллективтендіру кезінде
тең жартысынан астамынан айрылды. Бұл бір халыққа қарсы бағытталған геноцид
ішіндегі тарихта өте сирек кездесетін қанды қырғын еді. Өміршең халқымыз
жартысынан астамын ажал құшағына беріп, бұл зұламатты да соңына тастап,
тарих көшімен ілгері жылжыды.
1937 жыл. Күллі кеңес империясын үрей билеп, әлемдегі ең үлкен
державаның бас көтерер азаматтары Сталиндік репрессияның құрабаны болды.
Мұндай террор қазақ жерінде 1926 жылдан басталып, Ж.Аймауытов сияқты
боздақтар 1929 жылдың өзінде-ақ ату жазасына кесілді. Ақ пен Қызылдың
қырғынан енді ғана ес жинап, оң мен солын танып, өркениетті елдер көшіне
ілесіп келе жатқан ұлы халықтың сүт бетіне шығар қаймағы 1937жылғы
репрессия кезінде қалқып алынды. Толық емес мәліметтер бойынша сталиндік
қанды қырғынның енді ғана ес жинап, оң мен солын танып, өркениетті елдер
көшіне ілесіп келе жатқан ұлы халықтың сүт бетіне шығар қаймағы 1937 жылығ
репрессия кезінде қалқып алынды. Толық емес мәліметтер бойынша сталиндік
қанды қырғынның тырнағына кілең сайдың тасындай 70 мыңға жуық қазақ
қайраткерлері ілінген.
1941-45 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде досына дал, дұшпанына
қатал - қазақ халқының қару ұстауға жарайтын азаматтары түгелдей майданға
атанып, олардың 350 мыңдайы қайтып оралмады.
Иә, шындығында қазақтар мың өліп, мың тірілген халық. Осы халық қыран
бүркіт көтерген күн сәулелі көк туын БҰҰ-ның сарайында желбіретіп, еркін
дамудың жаңа сатысына көтерілді. Тәуелсіздік алып, тынысы кеңіп, өлгені
тіріліп, өшкені жана бастады. Бұл халқымызға жаңа қуат, соңы серпін берді.
Тамырын тереңнен алатын алып бәйтерек сияқты ұлы халықтың жапырағын
жайқалтып, жемісін мәуелетті.
Қазіргі заманғы ең негізгі этностық топ-ұлттық топтасу.Ұлт дегеніміз
территория бірлігі,тіл бірлігі,мәдениет бірлігінен көрінетін психикалық
кейіп бірлігі және экономикалық өмір бірлігі негізінде тарихи қалыптасқан
адамдардың тұрақты қалыптасқан қауымдастығы.
Қазақстанда ресми деректер бойынша 130 ұлттар тұрады.Олардың ішінде 8
ұлт –қазақтар, орыстар, украиндар, өзбектер, немістер, татарлар, ұйғырлар,
белорустар-саны жағынан көп болып табылады,оның үлесіне елдегі барлық
халықтың 95,7% келеді.
1989 жылғы халық санының қорытындыларымен отырған қазақтардың үлесі
13,4 %-ға өсіп, 7985 мың тұрады.
Санақ қорытындылары туудың байқалған төмендеу үрдісін
растады.Қалаларда ұрпақты болу жасындағы әйелдер саны азаюда.Құрамында жеті
және одан дакөп адамдары бар отбасыларының үлесі
төмендеуде.Бірінші,екінші,үшінші болып туған балардың саны да
қысқаруда.Бала туудан бас тарту үрдістілік сипат алуда және ол төмендеп
бара жатқан тұрмыс деңгейін материалдық қолдау тәсіліне айналуда.
Қазақ халқы 1989 жылы өткен халық санағымен салыстырғанда 1997 жылы
1595084 адамға өсті. Мұның өзі табиғи өсіммен қатар елімізден тысқары
жүрген қандастардың көшіп келуі нәтижесі екендігін айтып өту керек.
Елімізде қазір қазақтар халықтың жалпы санының 51,8% құрап отыр.
1940-1941 жылдары батыс шекарадан 105 мың поляктар осында жер
аударылды. Соғыс басталысымен Еділ бойында ғасырдан астам уақыттан бері
қоныс теуіп отырған 1млн-нан аса немістер шығысқа көшірілді. Олардың
400мыңы Қазақстанға келді. 1943 жылы 2 мыңнан астам қалмақ, 30 мың қарашай,
1944 жылы 18 мыңнан астам қырым татарлары мен балкарлар көшіріп әкелінді.
Осы жылы 310 мың шешен, 79 мың ингуш кемпір-шалдарымен, шиеттей балаларымен
қақаған қыс кезінде жүк таситын вагондарға тиеліп, Қазақстанға жер
аударылды.
Әрбір ұлттың өз ерекшелігі бар. Сондықтан ұлттық қатынасты жан-жақты
дамыта отырып, әрбір ұлттың, халықтың өзінің тарихи қалыптасқан дәстүрлері
мен әдет-ғұрыптарын, салт-сана жүйелерін байыта түсуге толық жағдай
жасалынады. Мұны біздің республикамызды мекендеуші ұлттардың өкілдері
өздерінің күнделікті тұрмысында сезінуде.
Бүгінгі Қазақстанда ұлтаралық дамуға толық мәнді ақпараттық кеңістік
жасалынған. 1998 жылы Республикада – 1425 газет шығарылды, олардың орыс
тіліндегісі -581, орыс-қазақ, және басқа тілдердегісі – 330, журналдар орыс
тілдеріндегісі -49, орыс, қазақ және басқа тілдерде шығаратын – 64.
Демографиялық терминдер. Демография - (грек. Detos-халық және grapha-
жазу) – белгілі халықтың , ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен
құрылымын, территорияға бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық-тарихи
жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы.
Демографиялық аумақ – бұл адамзат популяциясының өсіп-өнуі мен
сақталуы, оның саны мен жастық, жыныстық құрылымы.
Демографиялық аудандастыру – зерттеу нысаны болып табылатын аумақты
демографиялық сипаттары жөніне ұқсас аудандарға бөлу.
Демографиялық анализ- адамның қоғамдағы орны, әлеуметтік-экономикалық
жағдайы, табыс көзі және т.б. факторлардың демографиялық құбылыстардың
қалыптасуына әсер етуі.
Демографиялық белес – Дамыған дүниенің көптеген түкпірлеріндегі екі
демографиялық режим.
Демографиялық болжам - әлемдегі белгілі бір елдегі, облыстағы,
аудандағы, т.б. аумақтардағы халықтың, ұлт пен ұлыстың саны және құрамы
туралы болжамдық есеп.
Демографиялық дағдарыс - әлеуметтік экономикалық, табиғи ықпалдардың
әсерінен белгілі бір аймақтағы (елдегі, облыстағы, аудандағы) халықтың
ұдайы өсуінің тежелуі.
Демогарфиялық дүмпу – халық санының шұғыл да қарқынды табиғи өсуі.
Демографиялық коэффициент – шет ел азаматтарының ел аумағында еңбеке
қатысу көрсеткіші.
Демографиялық саясат- халықтың ұдайы өсуі үшін мемлекет тарапынан
жүзеге асырылатын әкімшілік, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық шаралар
жүйесі.
Диаспора- адамдардың бүкіл жиһанға бытырап кетуі.
Әлеуметтік демография – қоғамдық және факторлар жұрттың еркшелігімен
қалай байланысатынын талдау жөніндегі парықтау саласы.
Демографиялық детерменизм – дербес мемелекеттердің өзінің
көздегенөмірлік ұлттық мүддесінің толық жүзеге асыруына сәйкес халық саны
мен құрамының, өсіп-өнуі мен көші-қонының болу-болмауын айтады. Бүкіл
әлемдік өз тәуелсіздігі бар, БҰҰ-на мүше болған 175 елдің ішінде Қазақстан
ұлысы өзінің ұлттық демографиялық ахуалы ең нашар, бірақ оны түзетуге деген
мүмкіншіліктері мол санаулы елдердің алдыңғы қатарына енеді.
Бақылау сұрақтары: Бақылау сұрақтары:
1. XXғасырдағы қазақтың демографиялық дамуы.
2. Кеңес өкіметі жүргізген саясаттың халық өсіміне кері
әсері.
3. Қазақстандағы өлім деңгейі.
4. Халық өсімінің табиғи коэффициенті.
5. Қала мен ауылдың арасындағы қатынас.
6. XX ғасырдағы демографиялық процесс.
1. Қазақ және басқа да этностардың ҚР-дағы жағдайы.
2. Демографиялық детерминизм түсінігі.
3. ҚР-дағы демократиялық детерминизм.
4. Демографиялық жасанды апаттар.
5. Демографиялық дәуірлеу деңгейі.
6. Қазақстандағы тарихи миграциялық процестер.
7. Демографиялық аумақ.
8. Демографиялық аудандастыру.
9. Демографиялық терминдер.
10. Демографиялық терминдердің жіктелуі.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Қазақ этносының негізгі кезеңдері.
2. Демографиялық терминдердің құрылымы.
3. Қазақстандағы басты демографиялық мәселелер.
4. Демографиялық детерминизм.
5. Қазақстанның демографиялық ахуалы.
6. Демографиялық саясат.
Қазақстандағы некеге отыру мен ажырасудың тенденциялары.
Жоспары:
1. Некеге тұру және ажырасу ұғымдарына түсінік.
2. Некеге тұру мен ажырасудың халық санынын өсуіне табиғи
процесіне әсері.
Лекция мақсаты: Студенттерге Қазақстандағы некеге тұру мен ажырасу
проблемарын түсіндіру. Оның қазақстанға әсері.
Лекция мәтіні: Отбасы дегеніміздің өзі некеден, туыстық қатынастан, бала
асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан
туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге
байланысты, және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге
тиісті адамдар тобы. Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты жанұясы,
себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы
қоғамдық құрылымның кіші тобы. Қоғамның негізгі мақсаты адамдарды бақытты
ету, ал мұның өзі отбасының басты міндеті. Отбасы қалыптасуы үшін неке
қалыптасуы керек.
Отбасы әлеуметтік институт ретіндеадам қоғамның қалыптасуымен бірге
пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен бірақ отбасылық қатынастар
қоғам мен оның дамуы мен тікелей байланысты.
Ер мен әйел отбасының екі іргетасы, бұл іргетас некеге тұрумен
құрылады. Отбасы некеге қарағанда күрделі жүйе, себебі ол жұбайларды ғана
емес сонымен қатар олардың балаларын, ата-анасын және басқа да туыстарын
біріктіреді. Отбасының маңызы оның атқаратын қызметі арқылы анықталады.
Отбасының ең маңызды мәселелерінің, қызметтерінің бірі бала туу. Бұл жағдай
біздің елімізде ең маңызды мәселелердің бірі болып отыр. 2001 жылы
Республикадағы жалпы есеп бойынша бір отбасына шаққанда 2,5 баладан келген.
Бұл көрсеткіш үшін өте аз. Ал қоғамды қайта толтыру үшін яғни халықтың
санын көбейту үшін кем дегенде төрт бала керек.
Ал отбасылар бала санына байланысты 4-ке бөлінеді:
1. көп балалы отбасы (3 баладан жоғары).
2. орташа (2 бадалы).
3. бір баласы бар.
4. баласы жоқ.
Отбасылық қайшылықтардың тууының негізгі екі себебі бар:
1. ішкі.
2. сыртқы
Ішкі себептерге: махаббат, эмоциялық сезім, қамқорлық, ауызбіршілік
т.б. жатады.
Сыртқы себептерге: тұрғын үй, табыс, әдет-ғұрып, ұлттық ерекшеліктер
т.б. жатады.
Себептердің екеуі де отбасы үшін үлкен дағдарыс тудырады. Ал отбасы
тұрақсыздығы ажырасуға алып келеді. Мысалы отбасының сыртқы себептерінен
көптеген ажырасулар туып жатады. Айталық отбасының материалдық жағдайына
байланысты немесе баспанасы болмаған жағдайда не болмаса жұбайлардың екеуі
де жұмыссыз болса, яғни отбасының қажеттілігін қамтамасыз ете алмаған кезде
ажырасулар болады. Елімізде отбасы құда түсу арқылы отбасы құрылады немесе
басып алып қашудың нәтижесінде отбасы құрылады. Осындай жағдайжа қүрылған
отбасылар қазіргі кезде көп жағдайда ұзаққа шыдамайды. Бұл әдет ғұрыпқа
байланысты отбасының сыртқы себептерінен туындаған ажырасудың бір түрі.
Ал отбасының ішкі себептерге байланысты ажырасуы яғни ауызбіршіліктің
болмауы. Бір-біріне деген сезімнің болмауы, махабаттың болмауы. Жұбайлардың
бір-бірін сүймеуі, түсінбеуі, сыйламауына байланысты ажырасуы.
Бақылау сұрақтар:
1. Отбасындағы келіспеушіліктер және ажырасу.
2. Ажырасудың басты себептері.
3. Ажырасудың түрлері.
4. Ажырасуды азайтуға әрекет жасау.
5. Отбасының түрлері.
6. Отбасыдағы қайшылықтардың түрлері.
7. Сыртқы қайшылықтардың отбасына әсері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Отбасылық қатынастардың типтері.
2. Ажырасудың басты себептері.
3. Қ.Р неке және отабасы туралы заңы.
4. Ажырасудың халық санының өсуіне тигізетін әсері.
Қазір әлемде ең қатерлі соғыс – демографиялық соғыс жүріп жатыр. Біз
қазір екі майдан өтінде тұрмыз. Оның бірі біз сөз еткелі отырған
демографиялық та, екіншісі – ақпараттық соғыс. Бұның қай-қайсысынан да
жеңіліс бізге жақсылық әкелмейді.
Біреулер қалар-қаламас, бірақ, бүгінгі тарихи ақиқат-қазір әлемде
кеңестік кезеңдегідей интернайионалистік мес, ұлттық мүддедегі рухтар
қайшылығы жүріп жатыр. Оған куә Ливан мен Солтүстік Ирландияғ, Югославия
мен Грузия, Чехтар мен Словактардың айырылысуы Франциядағы кезекті бір
сайлаудағы ұлттық майданның бас көтеруі, содан соңғы ең бір басты факт, ал
бұрынғы КСРО-ның тарап, әр ұлттың өз тек-тұяғынақайта оралып жатуы.
Міне осы тұста қан төгіліп, бомба жарылмай, үн-түнсіз жүріп жатқан
демографиялық соғыстың ұлтқа тигізер сандық қатерінің қаншалықты зор екенін
ескермесе болмайды.
1934 жылы Заңгер Бала тууыды тоқтату деген заң жобасын жариялайды.
Онда тіпті тууды қуалайтын клиникалар мемлекеттік денсаулық органдарының
статысын алады деген баптар да болды. Кейін бұл ұйым алдымен Отбасын
жоспарлау ассосациясына айналып, одан соң 1953 жылы Халықаралық отбасын
жоспарлау федерациясы болып қайта құрылды. Ал М.Заңгер болса оның құрметті
төрағасы болады. Сонымен бірге әлемнің түкпір-түкпірінде федерацияның
филиалдары ашылды.
Бізге қазір ұлттық-демографиялық императивті және иммунитетті
қалыптастыру керек. Оны саясатпен араластыруға болмайды. Бұл бізде бұрын
жақсы жетіліп, қалыпты тіршілікке айналған болатын. Оның ырғағын бұзған
өзгеге еліктеу мен бейімделушілік, одан да батырып айтсақ – сана-сезім
бодандығы.
Демогрфиялық дағдарыс - әлеуметтік, экономикалық, табиғи ықпалдардың
әсерінен белгілі бір аймақтағы халықтың ұдайы өсуінің техелуі.
Демографиялық дағдарысқа соғыс, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық
жағдайлар, мемлекеттің демографиялық саясаты т.б. әсер етеді. Қазақ халқа
XX ғасырда (1916-1922) бірінші демографиялық дағдарысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Тарихи демография пәні туралы негізгі ұғымдар: халықтану, туылу,
туылудың жалпы коэффициенті, өлім, өлімнің жалпы коэффициенті,
демографиялық жарылыс, демографиялық саясат, тарихи демография, аймақтық
демография, халықтың табиғи өсімі, депопуляция, көші-қон, отбасы және
отбасын жоспарлау, еңбек және өндіргіш күштер.
1.1. Демографияның ғылымдар жүйесіндегі теориялық орны мен маңыздылығы
1.2. Демографияның практикалық маңыздылығы
1.3Пәнді оқытудың объектісі және зерттеу әдістері жүйесі
Лекция мақсаты: Студенттерге демография ұғымынның категориялық ұғымдық
теориясын түсіндіру және оны талдауды жолдарын үйрету.
Лекция мәтіні Демография (гректің demos – халық және grapho-жазамын деген
сөзінен алынған) белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың
санын, құрамы мен құрылымын, територияға бөлінуін, өсуіне кему динамикасын
қоғамды-тарихи жағдайлары мен зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы.
Демографиядағы ең басты мәселе- халықтың ұдайы өсу мөлшерін, дамуын
анықтау. Халықтың ұдайы өзгерісі – ұрпақ алмасу, туу мен өлу, яғни табиғи
жағдай арқылы жүзеге асады. Белгілі бір аймақтағы халықтың өсу мөлшерінің
өзгеруі адамдардың басқа жерлерден көшіп келуі (иммиграция) мен олардың
басқа аймақтарына қоныс аударуына (эмиграция), яғни халықтың көшу, қону
жағдайына да байланысты. Сондай-ақ халықтың санының өзгеруі адамдардың
жасына, отбасы жағдайына немесе білім деңгейіне мамандығына, әлеуметтік
ахуалына орай бір күйден екінші күйге, бір топтан екінші топқа ауысуына
тәуелді.
Демография үшін бастысы халықтың қоғам дамуы мен өзара ықпалдасуы
болып табылады. Демография әлеуметтік-экономикалық процесс заңдылықтарының
жалпы халықтың ұдайы өсуіне ықпалын ғана емес, керісінше халық өсуінің
қоғам дамуына тигізетін әсерін де зерттейді. Демографияда ғылымның басқа
салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның
негізінде ғылыми қорытынды жасау қажет. Көбінесе халықтың санын
ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ
демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру әдістері де
демографияның өзіндік зертту әдісіне жатады.
Тарихи дамудың белгілі бір кезеңінде елдегі тұрғындар санының жоғары
қарқынмен өсу құбылысын демографиялық дүмпу деп атайды. Демографиялық
дүмпуден соң арада бір ұрпақ өмірі (мөлшермен 25 жыл) өткеннен кейін сол
дүмпудің әсерінен санының табиғи өсім есебімен салыстырмалы жоғары деңгейде
көбею құбылысының қайталануын демографиялық жаңғыру дейміз. Тарихи
дағдарыс жағдайларынан ашаршылық, соғыс, шетке кету, саяси және
экономикалық тоқыраулар мен дағдарыстардан кейін тұрғындардың табиғи өсу
деңгейінің қайтадан көтеріле бастауын демографиялық қайта өрлеу деп атайды.
Демографиялық болжам. Әлемдегі белгілі бір елдегі аблыстағы, аудандағы т.б.
аумақтағы, халықтың ұлт пен ұлыстың саны және құрамы туралы болжамдық есеп.
Халықтың ұдайы өсуінің екі түрі демографиялық дүмпу мен демографиялық
дағдарыс және сол елдің демографиялық саясаты ескеріле отырып,
демографиялық болжам қысқа 1-10жылдық және ұзақ бір ғасырлық уақытқа
жасалынады. Адамзат тарихының бүкіл өн бойында дерлік Жер Шарындағы
халықтың саны өте баяу өсті. Оның жедел өсуі 20 ғасырда басталды. Соңғы мың
жылда халық санының бірнеше реет екі еселенуі үшін 600 жыл қажет болса,
екінші реет еселенуі үшін 230жыл, үшінші реет еселенуі үшін шамамен 100жыл,
төртінші реет еселенуі үшін 40 жылдан сәл артық уақыт керек болды. Дүние
жүзі халқының саны 1000 жылы 275 млн, 1500ж. 450 млн.
Қазақстандағы демографиялық процестердітарихи әлеуметтік тұрғыдан
алғашқы қарастырған зерттеушілер қатарына М. Шоқайдың шет ел баспасөзінде,
М.Тынышбаевтың 1924 жылы Сана журналының 2-3 сандарында жарияланған
деректерін т.б. статистердің атауға болады.
Бақылау сұрақтары:
1. Демография ұғымы.
2. Демография ғылымының құрылымы.
3. Тарихи демографияның ерекшеліктері.
4. Демографиялық дағдарыс.
5. Демографиялық қайта жаңғыру.
6. Демографиялық қайта өрлеу.
7. Демографиялық болжам.
8. Қазақстандағы демографиялық процестер.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Демографияның даму тарихы.
2. 21ғасыр Қазақстандағы демографиялық процестер.
3. ТМД елдеріндегі демографиялық жағдай.
2 лекция. Тақырыбы: Демографиялық саясат.
Жоспары:
2. Тарихи демогрфияның теориялық негіздері
2.1. Тарихи демографияның пәні, зерттеу объектісі
2.2. Тарихи демография мен демография тарихының теориялары мен зерттеу
әдістері
2.3. Тарихтағы ел халқының орналасуы (народонаселение)
1. Демографиялық саясат және статистика.
2. Миграция ағымын реттеу.
3. Тарихи демография мен демография
тарихының теориялары мен зерттеу әдістері
Лекция мақсаты: Студенттерді демографиялық дағдарыс жайындағы елдерде тууды
және халықтың табиғи өсуін арттыруға бағытталған демографиялық
саясаттарымен таныстыру.
Лекция мәтіні: Дүние жүзіндегі және Ресейдегі депопуляция кезіндегі
демографиялық саясаттары
Ресейде ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап демографиясында жалпы халық
санақтарында бірнеше негативті жағдайлар көріне бастағанын байқауға болады.
Ең алдымен, бұл құбылыс отбасы институттары мен халық санының табиғи өсімі
үдерістерінде көрініс тапты. Осының салдарынан соңғы 50 жылда халық
өсімінде кеми бастаған депопуляциялық үрдістер орын алғандығы тіркелді. Ең
алдымен туу сальдасы төмендеп, халықтың орташа медиандық жас
ерекшеліктерінде де кері үдерістер орын алған. Мысалы, некеге тұру жасы
ұлғайған (32-37 жас) халық саны азая бастаған, некелік ажырасу көбейген.
Мұндай факторлар Ресейді ХХІ ғасырдың ортасына қарай демографиялық апатқа
ұшыратуы мүмкін.
Жалпы демографиялық зерттеулер бойынша бұл жағдай сонау ХVІІ-ХVІІІ
ғасырлардан бастау алады. Бірақ алғашқы кезде өте жай қарқынмен жүзеге
асқан. Мұндай мысалдарды орыс тардың зиялы қауымдарының еңбектерінен
байқауға болады.
Демографиялық теория бойынша мұндай келеңсіздік үдерістердің негізгі
қуат алуы Ресейдің орталық аудандарындағы халықтардың отар жерлерге қоныс
аударуы салдарынан бастау алады. Яғни ХІХ ғасырдың 50-70-жылдары.
Олар көбінесе Орта Азия, Қазақстан, Еділ жағалауы мен Сібірге көшіп келіп
қоныстану факторларын атауға болады. Ал осы кезеңдерде дүние жүзілік жағдай
өзгеріп, Азия, Африка және Латын Америкасы сияқты елдерде халық саны күрт
арта бастады. Жалпылама айтқанда £демографиялық жарылыс немесе дүмпу”
үдерістері болып жатты.
Кейбір теориялық көзқарастар бойынша үлкен мегаполис қалалар мен
халқы тығыз орналасқан мемлекеттерде болып жатқан демографиялық дүмпулер
мен жарылыстар ең алдымен әлеуметтік, экологиялық, азық-түлік,
энергетикалық т.б ресурстық қиындықтар туғызатындығы туралы нақтыланған
теориялар жасап, оларды шешудің нақтыланған бағдарламаларын ұсынып
отырғандығы белгілі жәйт. Осындай факторлар мен көзқарастар отбасы
институтының дағдарыстарына алып келді. Мысалы, Қытайдағы әр отбасы бір
баладан, ал Үндістанда әр отбасы екі балалы болу туралы арнайы шектеулер
қабылдауға мәжбүр болды.
Қазіргі теориялық демография тарихы негізінен ХХ ғасырдың 50-60
жылдары толық жеке ғылым болып қалыптасты. Себебі, осы кезеңдерде
дүниежүзілік демографиялық үдерістерде £тыныштық” кезең басталды. Жаппай
соғыс, қуғын-сүргін, эпидемия және т.б. қырғындар толығымен тоқтатылды деп
айтуға болады. Жалпы жер шарындағы демографиялық мінез-құлық өзгерді.
1990 жылдардан Ресейде депопуляция басталды. Ең алдымен, халық саны
күрт азая түсті. Мысалы, 1992-2000 жылдары Ресей халқының саны 3,5
млн адамға азайды. Сонымен қатар, 6,8 млн адам Ресейден көшіп кеткен.
(Медков, стр. 365)
Тек 2000 жылдың өзінде 1 млн астам адамға азайған. Болжам бойынша,
алдағы он жылдың ішінде халық санының азаюы жалғаса түседі. 2000 жылғы БҰҰ
мәліметі бойынша, 2050 жылы Ресей халқының саны орта есеппен 40 млн
адамға азаяды. Шамамен, 2050 жылға қарай Ресей халқы 104 млн адамға дейін
қысқарып, дүниежүзі бойынша жетіншіден жиырмасыншы орынға түседі деп
күтілуде.
Ал Ермаковтың болжамы бойынша, халық санының азаюы Ресейді геосаяси,
экономикалық және әлеуметтік апатқа әкелуі мүмкін. Мысалы, орбитр мемлекет
статусынан айырылады, қауіпсіздік шешіміне рөл атқара алмайды.
Бұл процестер демографиялық процестердің негізгі мазмұнын білдіретін
факторлардың: туу, өлім-жітім, неке мен ажырасу дағдарысы болады. Яғни, туу
динамикасы дағдарысқа ұшырайды. Себебі, бала туу – отбасы институтынің
негізі, әлеуметтік функциясы екендігі белгілі.
Ресей демография тарихындағы талдау бойынша туу факторы бұдан 100 жыл
алдын тіркеуге алынған. Ал соңғы 40 жылда бұл өзінің шыңына жетті.
Динамикалық коэффициент бойынша, ХХ ғасырдың 60-жылдарында туудың
көрсеткіші өлім деңгейінен төмендегені нақты көріне бастаған. Осы процесс
объективті шешілмесе, отбасы өзінің функциясын бірте-бірте жояды деп болжам
жасайды демографтар.
Мұның басты себебі, Ресей экономикалық даму мен табыстың жан басына
шаққандағы үлесі бойынша АҚШ пен Батыс Еуропа елдерінен үш-төрт есе аз
болып отыр. Ал балалардың қажеттілігі мен тұтынуы сол мемлекеттермен
бірдей.
1994 жылы жүргізілген микросанақта, егер жағдай Ресейде жақсара
түскен күннің өзінде әрбір некеге тұрған адамдар арасындағы максимум 2,03
балаға ғана өсетіндігін көрсеткен. Ал Ресейдегі депопуляция процесін
тоқтату үшін, әр некелі адамдарға 2,6 баладан тура келу керек екен. Қазір
2002 жылғы санақ бойынша, 1,94 баладан тура келуде. Бұл талдаудан әрі де
болса арнайы демографиялық саясатқа оң көзқарас қалыптастыру қажет
екендігін ашып айту керек.
Тағы да бір фактор, некесіз бала туу процесі күрт артуда. Мысалы,
2001 жылы бүкіл туудың 29% тура келді. Бұл жағдай 1970 жылдары 10% аспаған
болатын. Яғни, соғыстан кейінгі деңгейге жетіп озды. Мысалы, 1945 жылы 24-
25% болған. Ол кезде соғыстың салдары ер адамдар мен әйелдер санының
депропорциясы болған. Сондықтан, әйелдер жалғыз басты аналықты өздері
таңдап алуға мәжбүр болған. Ал қазір саналы түрде.
Некесіз балалықтың екі негізгі шыңы бар:
1) 20 жасқа дейін. Яғни, жастық шақтың тәжірибесіздігімен көп болады.
2) 30-35 жаста. Яғни, саналы немесе отбасы институтының дағдарыстық
динамикасымен түсіндіруге болады.
Демографиялық саясат халықтың ұдайы өсуі үшін мемлекет тарапынан жүзеге
асырылатын әкімшілік, әлеуметтік-экономикалық және құқықтық шаралар жүйесі.
Демографиялық саясат мемлекеттегі әлеуметтік институттар арқылы жүзеге
асырылады. Шаралар тікелей (некеге тұру, отбасы жандарының туып, өсу
қарқынын реттеу, көшіп қонды бақылау, т.б.) немесе жанама түрде (халақтың
өмір сүру деңгейін көтеру, көп балалы отбасыларға жеңілдік жасау, қоғамдың
санаға ықпал ету, т.б.) жүзеге асырылады. Демографиялық саясат халықтың
өсуінің түріне байланысты болады. Демографиялық дағдарыс жағдайындағы
елдерде тууды және халықтың табиғи өсуін арттыруға бағытталған
демографиялық саясат басым болады. Еуропаның кейбір елдерінде(Франция,
Германия т.б.) және Жапонияда демографиялық саясаттың осы түрін ұстанады.
XX ғасырдың екінші жартысынан бастап халықтың ұдайы өсуі демографиялық
дүмпу сипатында болған елдердің көпшілігі соңғы жылдары туу мен халықтың
табиғи өсуін азайтуға бағытталған демографиялық саясатты жүзеге асырды. Бұл
топқа әсіресе дүние жүзінің екі мемлекеті халық саны көп Үндістан мен Қытай
т.б. дамып келе жатқан елдер жатады. Қазақстандағы демографиялық саясат
ұлттық стратегияның негізгі бағытының бірі болып саналады. Бұған
халқымыздың демографиялық дүмпуіндегі қайта жаңғыруды қолдай отырып, қазақ
халқы санының көбеюіне жағдай жасау жатады.
Демографиялық статистика. Халық статистика белгілі бір аймақ
халықтарының санын, құрамын, орналасуын, көші-қонын немесе оның жекелеген
тобын сипаттайтын деректерді жинау, өңдеу, тіркеу және талдаумен
шұғылданатын статистика саласы. Демографиялық статистика халықтың тууын,
өлуін, некеге отыруын бір жерден екінші жерге қоныс аударуын статистикалық
тәсілдермен зерттейді. Халық санының өсу заңдылығын талдау жасау
демографиялық статистиканың басты жұмысы болып саналады. Бұл ретте әр алуан
демографиялық оқиғалардың ( туу, өлу, некеге отыру, ажырасу) жиілігін
білдіретін коэффициенттерді есептеу арқылы демография процестердің
тиімділігін өлшеу маңызды орын алады. Халық саны туралы ақпараттың қазіргі
жүйесі 19ғ-дың 2-жартысынан бастап қалыптасты. Демографиялық статистиканың
қазіргі дамуына ақпарат жинау мен оны талдау тәсілдерінің кеңеюі,
мәліметтерді өңдеу ісіне математика мен социология әдістерінің және
компьютерлік технологияның қолданылуы тән. Демографиялық статистика
көрсеткіштерінің халық өсуінің келешегін зерттеуде маңызы зор.
Қазақстандағы демографиялық саясаттың бір саласы көші-қон саясаты.
Қазақстан Республикасының көші-қон туралы заңы осы саладағы қоғамдық
қатынастарды реттейді, көші-қон процестерінің құқықтық, экономикалық және
әлеуметтік негіздерін, сондай-ақ өзінің тарихи отанына оралатын адамдар мен
отбасылар үшін жаңа жерде қажетті тіршілік жағдайларын жасауды белгілейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Демографиялық белес.
2. Жан-жақты демографиялық даму.
3. Қ. Р –дағы демографиялық жағдай.
4. Демографиялық статистика.
5. Қ.Р –дағы демографиялық саясат.
6. Шет елдердегі демографиялық саясат.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Әлем елдерінің демографиялық саясаты.
2. Қазақстандағы көші-қон мәселесі.
3. Қазіргі кездегі миграциялық процестер.
4. Мемлекеттің демографиялық саясаты.
5. Әлемдегі демографилық саясатты жүзеге асыру тетіктері.
3. лекция. Тақырыбы: Демография ғылымының дамуы мен құрылымы.
Жоспары:
3. Демография және тарих
3.1. Тарихтағы халықтардың алатын орны
3.2. Халық, халықтар категориясы, оның ғылыми
айналымға енуі
3.3. Тарихи демографиядағы халық тарихы түсінігі
Лекция мақсаты: Студенттерге демография ғылымының пайда болуы мен дамуы
жайлы анықма беріп, түсіндіру.
Лекция мәтіні: Демография термині XX ғ. Бастап қолданысқа енді. Бұл
терминді ғылымға енгізген Жан Клод Амиль болды. Оның қолданатын аты – Гиияр
1855ж ”Адам статистикасының элементтері мен салыстырмалы демография” деген
еңбек жазды. Бұл еңбегінде демографияға адам тегінің табиғи және әлеуметтік
тарихы деген анықтама берілді. Немес Демография бұл халықты, оның өзгерісін
және оның физикалық, азаматты,, интелектуалдық және моралтдық жағдайын
математикалық тұрғыдан тану деді. Бұл анықтама XIX ғ. Ортасында қалыптасқан
демография пәнін түсіндіруге өз әсерін тигізді. Демографияның пәніне
негізінен статистикалық жазбаша халықты сипаттау тән және ол өзіне халықты
математикалық тұрғыдан танудан оның интелектуалдық және моральдық жағдайына
дейін тануды қамтиды. Гиияр берген анықтама өте кең тарады және көптеген
ғалымдар әсіресе, статистикадан демографияға өтушілер осы анықтаманы
қолдады. Көп уақыт бойы демография термині халық статистикасы деп
түсінілді. Бұл екі термин ситногним ретінде қарастырылды. Бұған дәлел
ретінде Гииярдың кітабының атын айтуға болады.
Демография ғылым болып қалыптаспай тұрып неміс статистігі Э.Энгель
Демология терминін ұсынған болатын. Бірақ ол қолдау тапқан жоқ.
Демография ерте заманнан бері пайда болған. Ежелгі уақытта адамзатқа
білім беруге, халықтың санын көбейтуге алым салық төлеу және әскерге алуға
қажеттілік болады. Алайда демография заңдылықтарының дамудың ғылыми
тұрғыдан зерттеудің басталуы Дж. Граундтың Өлім бюллетендері туралы табиғи
саяси ескертулер (1662ж Лондон) деген еңбегінен басталады. Бұл еңбегінде
Дж. Граунд жастарды зерттеп халықты өндірудің теориясын құрды.
Демографиялық дамудың әрі қарай жалғастырылуы мына ғалымдардың есімдерімен
байланысты Э. Галлей, В. Фарр, А. Катле, И.П. Зюсмильх.
Демографияның дамуына өздерінің үлестерін қосқан орыстың ғалымдары
М.В. Ломоносов, Г.П.Семенов-Тянь-Шанский. Демография пәнінің дамуы 60-80
жылдары басталады. Ал Қазақстанда кейінірек қалыптасты. Демографиялық
процесстер барлық салаларға өз әсерін тигізді.
Соңғы жылдары Қазақстанда ғалымдар мен саясаткерлер тарихи
демографиялық сұрақтарға терең назар аударуда. Бұл қызығушылық бәрінен
бұрын елдегі демографиялық жағдайдың маңызын және демографиялық дамудың
перспективасын анықтаудан туындады. Тарихта болып өткен демографиялық
құбылыстарды түгелдей қарастырмай қазіргі уақыттың демографиялық
проблемаларын ғылыми зерттеу мүмкін емес, себебі республиканың қазіргі
уақыттың демографиялық проблемаларын ғылыми зерттеу мүмкін емес, себебі
республиканың қазіргі демографиялық жағдайы бұрынғы өткен құбылыстан пайда
болған.
Мемлекет саясаты мен қоғамның демографиялық дамуы тығыз байланысты.
Елдің басшылығымен қабылданған әртүрлісаяси шешімдер демографиялық
организмге әсерін тигізеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Әлем халқының демографиялық дамуы.
2. Демография ғылымының пайда болуының алғышарттары.
3. Демография ғылымының негізін салуышы ғалымдар.
4. Демографияның шығу тарихы.
5. Аймақтық демография.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Дж. Граундтың демографиялық зерттеулері.
2. Теориялық демографияның дамуы.
3. Әлемдегі демографиялық даму.
4. Жан Беритонның демографиялық зерттеулері.
4 лекция. Тақырыбы: . Демографиялық дамудың негізгі кезеңдері
4.1. Тарих ғылымының дамуындағы демография тарихы
4.2. Ежелгі және орта ғасырлардағы демографиялық мәселелердің тарихи
зерттелуі
4.3. Жаңа заман және қазіргі заман тарихындағы демографиялық
мәселелердің зерттелуі
. 4.4. XVII-ХІХ ғ.ғ. халықтың көші-қон мәселелері
4.5 Көші-қон және табиғи көші-қон түсініктері
4.6. Табиғи өсім: туылу және өлу. Халықтардың динамикалық өсім
Лекция мақсаты:Студенттерге халықтың табиғи көші –қон мәселесін тереңінен
тусіндіру және ішкі және сыртқы жағдайларын анықтау.
Лекция мәтіні: Миграция қоныс аудару, көшіп-қону. Адамдардың тұрғылықты
мекенінен әр түрлі себептермен басқа жерге қоныс аударуы, көшіп – қонуы.
Миграция адамдардың белгілі бір аумақтың шекарасынан асып, тұрақты немесе
уақытша тұрғылықты мекенге қоныс аударуы арқылы жүзеге асады. Иммиграция -
қоныстанушылық, келімсектік,бір мемлекет азаматының екінші бір мемлекетке
тұрақты немесе уақытша тұру үшін көшіп келуі. Эмиграция -қоныстанушылық,
бір мемлекет азаматының екінші бір мемлекетке белгілі бір жағдайлар мен
тұрақты немесе уақытша тұру үшін көшіп кетуі. Экономикалық миграция-
әлеуметтік –экономикалық факторларға тікелей байланысты, жұмыс іздеу, табыс
табуға байланысты болатын процестер.
Қазақстандағы ұлттық үрдістерді жандандыратын күш, ол миграция.
Мәселен 1992 жылдың арасында Қазақстанға 350 мың оралман келді ең көп
келген оралмандар 1992 жылы болды. Саны 62 мың сосын биылғы жыл. Біздің өз
табиғи өсіміміз 130 мың, оған биыл келген 75 мың оралманды қоссақ, бір
жылда 200 мың таза өсім көрудеміз деуге болады. Алдағы 5 жылда осы бағыттан
таймасақ 1 миллионға артамыз. Бұл тамаша жетістік. Келесі жылдың алғашқы
тоқсанында біз өз жерімізде 9 миллионға жетеміз. Алдағы уақытта
Қазақстандағы халықтың саны тек қазақтың есебіне өседі.
Бүгінгі таңдағы шет елдегі шашыраған қазақтарды тарихи отанына уақыт
оздырмай оралту, оларды ұйымдасқан түрде орналастыру, тұрғылықты жерінде
тиісті жағдайлар туғызу, мемлекетіміздің тікелей міндеті. Бұл міндетті
жедел жүзеге асыруға, қаржы қаражат шығаруға мемлекеттің пейілі жетсе
шамасы жетері белгілі. Алайда осынау демографиялық саясатымызды жте
түсінбейтіндей сыңай танытып аса құлықты болмай, бұл мәселеге әлі жете мән
бермей жүргеніміз өте қынжылтады.
1900 жылдың бірінші жартысындағы 12 айда 70 мың адам қайтыс болса,
320 мың бала дүниеге келіп, халқымыз 250 мың немесе 24.5 промильге өсім
берген. Баланы ең көп туатын ай маусымда 25 мың жас нәресте шыр етіп өмірге
келсе, 6 мыңдай адам өмірімен қоштасты. Тіптен санымыз 10 миллионға толған
мерекелі күндеріміз 30 маусымдағы және шілденің 1 жұлдызындағы 2 тәулік
ішінде 200 адам қайтыс болса оның есесіне 1700-дей нәресте дүниеге келген.
2004 жылы мамыдың 28 күні халқымыздың саны 15 миллионға жетті. Сыртқа
көшу тежелді. Халықтың саны тек табиғи өссім мен ғана көбейді десек, қазақ
әйелінің бала тууы әр анаға шаққанда 2,3 –ке жетті.25-30 жастағылар
арасында отбасып құру, некелесу саны азда болса арта түсті. Қазір елімізде
8,5 миллион қазақ бар. Сондай-ақ жаңадан үйленген жас отбасыларына жағдай
туғызу керек, ол үшін оларға үкімет тарапынан үұзақ мерзімге несиеге пәтер
алу керек. Егер ол отбасына бір бала дүниеге келетін болса 50 пайызын,үш
бала келетін болса 75 пайызына, төрт бала келетін болса несиені тегін түгел
деп есептеу керек.
Бақылау сұрақтары:
1. Оралмандар ахуалы.
2.Миграция түсінігі.
3.Ішкі және сыртқы миграциялық процестер.
4.Миграциялық процестердің обьективтік және субьективтік
жақтары.
5. Босқындар проблемасы.
6.Заңсыз көші – қон.
7. Аймақтық миграциялық процестер.
8. Қазақстандағы тарихи миграциялық процестер.
9.Қ.Р миграциялық процестердің ерекшкліктері.
10.Халықтың өсу және құлдырау динамикасы.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Қ.Р-дағы көші – қон мәселесі.
2. Қазіргі кездегі миграциялық процестер.
3. Қазақстандағы мигранттар мәселесі.
4. Қ.Р. миграция динамикасы.
5 лекция. Тақырыбы: . Тарихи демография пәні және хронологиясы
5.1. Демографиялық фактілер және оның түсіндірілуі
5.2. Демографияның даму процестеріне объективті және
субъективті факторлардың әсері
5.3. Соғыстың демографияға кері әсері
Лекция мақсаты: Студенттерге шет елдердің демографиялық процестерімен
таныстыру, даму ерекшеліктерін үйрету.
Лекция мәтіні: : Ең алғашқы демография туралы деректер дүние жүзілік
тарихта Англия тарихындағы 1086 жылы Халық санағын жүргізген Вильгельм
жаулап алушының £Қорқынышты сот кітабы деген атқа ие болған санақ болып
табылады. Халықтардың санын, оның өсімі мен кемуін өзгеріп отыратын көші-
қон туу және өлу үлгілерінің, сондай-ақ жыныстар арақатынасы, тәуелділік
қатынастары немесе жас құрамы секілді көрсеткіштердің көмегімен зерттеу
кейде пән неғұрлым жақсы шолу жасау үшін формалдық демография және
халықты зерттеу болып бөлінеді.
Әдістеме тууды, өлуді және некелерді тіркеу жөніндегі ресми
статистика мен халық санағы мен базистік мәліметтерінің талдаудан құралады.
Бірақ туу,өлу және неке саны статистикалық мәліметтерін талдаудың іс
жүзінде шектеулері де бар. Атап айтқанда олар, халық өсімінің өзекті
факторлары болып табылатын туу деңгейінің негізінде жатқан түрткілер,
құндылықтар жүйесі немесе мақсаттар мен артықшылықтар жөніндегі ақпаратты
қамтамассыз ете алмайды. Соңғы жылдар туу саласындағы бағдарлар жөніндегі
халық пікірін анықтауда жүзеге асыру үшін келісілген күш жігер жұмсалды.
Олар отбасында қанша бала болғанын қолайсыз тууға отбасы табысының және
әйелдің жұмыс істеуінің ықпалы, контрацепсияға және оны пайдалануға көз –
қарас секілді сұрақтарда, яғни туу мезгілін таңдауға және оның жиілігіне
ықпал ететін барлық факторларды қамтиды.
Халық өсімінің заңдары дегеніміз – халықтардың обективті дамуын
процесіндегі ішкі, мәнді, тұрақты және үнемі қайталанып отыратын
байланыстары. Халық өсімінің заңдары қоғамның даму заңдылықтары мен
байланысты.
Халықтың өсіп - өнуінің кейбір проблемалары мен ежелгі дәуір
ойшылдары және қайта өрлеу дәуірлері атсалысты. Олар : Платон, Аристотель
Т. Мор , Т. Компонелланы жатқызуға болады.
Халық өсімінің заңдарын Демократиялық, экономикалық және әлеуметтік
деп үш топқа бөліп қарауымызға болады.
Демократиялық заңдар халықтың дамуының ерекше формаларын айқындатады.
Халықтың жұмыспен қамтылуы, Қоғамның әр түрлі топтарының экономикалық қал-
ахуалы және т.б. экономикалық заңдарының негізгі мәселесі болып табылады.
Әлеуметтік заңдар негізінен халықтың әлеуметтік қозғалысының өзіне
тән ерекшеліктерін қарастырады. Көптеген зерттеушілердің пікірінше ,
әлеуметтік заңдар отбасының рөлі мен қызметінің қоғамдық құрылысына тікелей
бағыныштылығын қарастырады деп есептеледі. Жыл өткен сайын демографиялық
құрылымдар да өзгеріп отырады. Халық ұрамы қартаяды немесе жасарады,
адамдардың отбасылық және де басқа статусы өзгереді. Әрбір өзгеріс
әлеуметтік экономикалық факторлардан басталады,және ол демографиялық
процестердің айқындамасы ретінде қарайды.
Демографиялық құбылыстарды зерттей отырып және демографиялық
процестердің заңдылықтарын дамуын айқындаймыз. Олардың әлеуметтік
экономикалық тұрғыдағы байланыстарына назар аударылады,оны демографиялық
анализ деп атаймыз.
Ресей Дүние Жүзі халқының тығыздығы бойынша алғашқы он елдің қатарына
жатады.О л осыдан он жыл бұрын халқының саны бойынша 4 орында тұрған араға
он жыл сала,ол 6-шы орынды тұрақтады. Ал, 2050 жылы Ресей 14-ші орында
Филиппин,Тукия, Жапония мен Мысыр мен қатарласып қалуы мүмкін.
Әрине, өркениетті әлемде халық саны эконномикалық қуаттылық пен
потенциялы мен және мәртебесімен өлшенбейді. Дегенмен осы мәселелер
көптеген қиыншылықтардың негізі болуы мүмкін.Осы көрсеткіштерәлемдегі
экономикалық және саяси процестерге әсер ете алады.
Ресей тарихын оқыған адам болсақ. Ресей әр кезде словян әлемінде
орнықтырушы рөл ойнаған. Қазіргі таңда оның ықпалы тек қана саяси немесе
экономикалық емес демографиялық сферада да әлсіреуде.ББҰ-ның деректері
бойынша славян мемлекеттерінің жалпы саны 2050ж 300 мллионнан 282
миллионға азаюы мүмкін, оның ішінде Ресейдің үлесі 52 %-ден 47%дейін түсуі
мүмкін.
Ресейдің славян әлеміндегі үлесініңкемуі тек туудың ең төмендігі мен
емес сонымен қатар өлімнің көрсеткіші және де халықтық орташа жасына
байланысты. 90ж.ж. I – жартысындағы туу коэффицентінің салыстырмалы
көрсеткіші мынадай. Ресейде шама мен 1,5; Югославияда 2,6; Полша мен
Словакияда 19. Орта жастық болжамдық көрсеткіші Ресей мен салыстырғанда
басқа славиян елдерінен орта жасы 3,5 жасқа артық.
2)1992-ші жылдан бастап Ресейде депопуляция процесі басталды. Бұл
өлімнің туымнан басымдылығымен түсіндіріледі.
Ресей депопуляциясы кейбір Батыс елдердің түсіндірулеріне сәйкес
келмейді. Оларда депопуляция халықтық тууының төмендігімен түсіндіріледі.
Ал, Ресейде туудың аздығына қарамастан өлім одан бетер көбеюде. 1994 жылы
табиғи өлімнің 920 мың адам , өткен жыл мен салыстырғанда 170 мың адамға
артық.
Бұны 90ж. ж-дағы өмір ұзақтығының азаюымен балалардың санының кемуі
мен түсіндіруге болады.
Бірақ, ең маңызды осы уақыттағы жұмысқа жарамды халықтық өлімі
қарттардың өлімінен де көп.
Қазіргі таңда Ресейдегі жұмысқа жарамды халықтың өлім көрсеткіші 30%-
ға жетті. Дәл осы уақытта шет елдерде 90-80 ж.ж. –дағы көрсеткіштер
шамасында болған.
Батыс Европа елдерінде АҚШ- та Жапонияда жұмысқа жарамды ер адамдардың
мезгілінен біршама ерте өлуі Ресеймен салыстырғанда 2,5-4 есе аз.
Қытайдың, Жапонияның, Ресейдің шығысында жайлап қоныстануы,
Оңтүстіктегі күшті Исламдық елдердің демографиялық жарылыста болуы,
Ресейдің әлсіз саяси экономикалық жағдайы Ресейді қатты алаңдатуға Ресейдің
басты үрейі Ресей териториясында орыс емес халықтардың қоныстануының
көбейіп кетуі болып табылады.
Бақылау сұрақтары:
1.Демографиялық дамудың қаупі.
2. Ресейліктердің денсаулығы.
3. Халықтың табиғи өсімі
4.Ресей халқының жас ұзақтығы.
5. Депопуляция және өлім коэфицентті
6. Ресей халқының тығыздығы.
7.Білім алу құрылымы.
8. Ресей халқының некелесу құрылымы
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары :
1.ТМД елдеріндегі даму ерекшеліктері.
2.Ресейліктердің демографиялық саясаты.
3. Ресей халқының тығыздығы.
6 лекция. Тақырыбы: . Қазіргі кездегі демографиялық процестер
6.1. Қытай және Үндістандағы демографиялық процестер. Демографиялық
жарылыс
6.2. Қазіргі ТМД елдеріндегі демография проблемалары
6.3. Дүниежүзі халқының динамикалық өсімі және оның проблемалары
Лекция мақсаты: Студенттерге қытайдағы демографиялық процестермен, олардың
ерекшеліктерімен таныстыру.
Лекция мәтіні: Қытай авторларына сүйенсек, өткен ғасырдың 50-ші жылдарынан
бастап Қытайда нәрестелердің дүниеге көптеп келуінің екі толқыны өтті.
Бірінші толқын 1954 жылдан 1957 жылға дейін созылды. Сол кездері жыл сайын
20 миллионнан астам нәресте дүниеге келген болатын. Екінші толқын 1962-1975
жылдары өтті. Бұл уақыт аралығында өмірге келген нәрестелердің жыл сайынғы
саны кей кездері 25 миллионға дейін жететін. Қытайда өткен үшінші халық
санағының деректері бойынша 1981 жылдың өзінді – жоспарлы бала табу
саясаты 10 жыл бойы ұстанылғаннан кейін жылына туылған нәрестелердің саны
20,7 млн адам болды. 14жасқа дейінгі қытайлықтар арасындағы өлім деңгейі
төмендігінен 70жылдардың аяғынан бастап 1996 жылға дейін (1984-1985жж
аралығын санамағанда) 20миллионнан астам адам жыл сайын еңбекке жарамды
жасқа жететін. Бұлайша адамның көбеюі жұмыспен қамтылу мәселесі шешімінің
тығырыққа тірелуіне келіп соқты. 1990 жылдың өзінде ҚХР еңбек ресурстарының
көлемі 754,5 млн адам, яғни бүкіл халықтың 65,6% құрады; оның ішінде
шамамен 614млн адам әлеуметтік салада жұмыс істеді. Еңбек ресурстарының
жылдың өсімі шамамен 4,8%, ал әлеуметтік салада 5,16% болды. Осылайша 1996
ж. Еңбекке жарамды жастағы қытайлықтардың саны 850млн-ға жетті. Екінші
тұрғыдан алғанда, халыққа білім беру мәселесі де шешімі қиын жағдайға
айналды. Қытайда халық, білімінің төмендігінен пайда болған мәселелер көп.
Мәліметтер бойынша, халықтың 23,5% білімсіз не жартылай білімді болып
келеді. Халық санағының деректері бойынша Қытайда 1990 жылы 1-шілдеге қарай
12жастан ересек халықтың білімі орта шамамен 5,5 жылдық білім деңгейімен
пара-пар болды. 15 жастан әрі кеткендердің 182млн білімі аз не жартылай
білімділер қатарын құрды. 350млн адам, яғни жалпы халықтың 47% бастауыш
деңгейден білімге ие болды.
Қарттар санының көбеюі мен олардың күтіміне шығарылатын қаражат
коэффициенті де өседі, ал осының бәрі эканомикаға ауыр жүк келтіреді.
Бұларға кететін қаржы балалардың күтіміне кететін қаражаттан 5 есе арттық.
Бұдан көріп тұрғанымыз, халық қартаюының тез қарқынмен қатар ұлттық
табыстың таралуы мен қайта таралуы да өзгереді. Сонымен бірге капиталдың
жинақталуы мен шығындалуының пропорциясы да өзгереді.
Халық санының өсуі-елдің эканомикалық дамуы мен халықтың өмір сүру
деңгеінің жақсаруына келтіретін бөгет болады. Қытайдың ұлттық табысы 1950
жылы 41млрд юань болса, 1979 жылы бұл көрсеткіш 335 млрд юаньға дейін
көтереді. Оның жылдық өсімі орта шамамен 7.3% болды. Дегенмен бұл аралықта
халық санының 540млн-нан 970млн-ға дейін өсуінен ұлттық табыс өсімінің жан
басына шаққандағы мөлшері жылына 9 юань құрды. Сол жылдар елдің қаржылық
табысы 6,5 миллиардтан 110,3 млрд юаньға дейін өсті, өсім қарқыны орташа
түрде 10,2% көрсеткішке теңелді. Алайда қаржылық табыс жан абасына
шаққандағы өсімі 3,5 юань ғана құрды. Осындай шығындар жан басына шаққанда
ұлттық табыс өсімі мен жанұя табысының көбеюін тежейді.
Бақылау сұрақтары:
1. Қытайдағы халық өсімі.
2. Қытайдағы демографиялық проблемелар.
3. Қытайдың әлеуметтік жағдайы.
4. Қытайдың еңбек ресурстары.
5. Қытайдағы халықтың қартаю проблемасы.
6. Адамның көбеюінен пайда болған білім беру проблемасы.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Қытайдың халық өсіміндегі ерекшеліктер.
2. Қытай қоғамындағы әлеуметтік құрылым.
3. Қытай халық өсімінің басқа халықтардан айырмашылығы.
4. Қытайдағы қартаю проблемасының өршуі.
7. лекция. 1920-1990 жылдардағы Қазақстандағы көші-қон
Жоспары: 1920-1990 жылдардағы Қазақстандағы көші-қон
және этнодемографиялық процестер
8.1. 1929-1933 жылдардағы демографиялық дағдарыс
8.2. Қазақстанға депортациямен көшірілп келген
халықтар
8.3. 1960-1980 жылдардағы Қазақстанның халықтары
1. Қазақстандағы өлім деңгейінің жоғарылығы.
2. Қала мен ауыл халқының арақатынасы.
3. Халық өсімінің табиғи коэффициенті.
Лекция мақсаты: Студенттерге XX ғасырдағы Қазақстанның демографиялық
жағдайын меңгерту.
Лекция мәтіні: .
Қазақ тарихындағы ең қолайлы кезең Кеңес өкіметі орнаған кезден
басталады. Патша жарлығына қарсы 1916 жылғы көтерілістің соңы 1917 жылғы
Ақпан және Қазақ төңкерісіне ұласты. Жаным-арымның садағасы дейтін қазақ
енді ақ пен қызыл болып екіге жіктеліп, тағы да жауына жем болды. Азамат
соғысының аяғы 1921 жылғы жұтқа келіп тірелді. 1932 жыл. Бұл қазақ деген
халықтың арғы-бергі тарихындағы ең қаралы жыл. XX-ғасыр басында дүние жүзі
түркі тектес халықтары ішінде осман түріктерінен кейін 2-ші орынға шыққан
өскелең халық зорлықпен жүргізілген Голощекиндік коллективтендіру кезінде
тең жартысынан астамынан айрылды. Бұл бір халыққа қарсы бағытталған геноцид
ішіндегі тарихта өте сирек кездесетін қанды қырғын еді. Өміршең халқымыз
жартысынан астамын ажал құшағына беріп, бұл зұламатты да соңына тастап,
тарих көшімен ілгері жылжыды.
1937 жыл. Күллі кеңес империясын үрей билеп, әлемдегі ең үлкен
державаның бас көтерер азаматтары Сталиндік репрессияның құрабаны болды.
Мұндай террор қазақ жерінде 1926 жылдан басталып, Ж.Аймауытов сияқты
боздақтар 1929 жылдың өзінде-ақ ату жазасына кесілді. Ақ пен Қызылдың
қырғынан енді ғана ес жинап, оң мен солын танып, өркениетті елдер көшіне
ілесіп келе жатқан ұлы халықтың сүт бетіне шығар қаймағы 1937жылғы
репрессия кезінде қалқып алынды. Толық емес мәліметтер бойынша сталиндік
қанды қырғынның енді ғана ес жинап, оң мен солын танып, өркениетті елдер
көшіне ілесіп келе жатқан ұлы халықтың сүт бетіне шығар қаймағы 1937 жылығ
репрессия кезінде қалқып алынды. Толық емес мәліметтер бойынша сталиндік
қанды қырғынның тырнағына кілең сайдың тасындай 70 мыңға жуық қазақ
қайраткерлері ілінген.
1941-45 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезінде досына дал, дұшпанына
қатал - қазақ халқының қару ұстауға жарайтын азаматтары түгелдей майданға
атанып, олардың 350 мыңдайы қайтып оралмады.
Иә, шындығында қазақтар мың өліп, мың тірілген халық. Осы халық қыран
бүркіт көтерген күн сәулелі көк туын БҰҰ-ның сарайында желбіретіп, еркін
дамудың жаңа сатысына көтерілді. Тәуелсіздік алып, тынысы кеңіп, өлгені
тіріліп, өшкені жана бастады. Бұл халқымызға жаңа қуат, соңы серпін берді.
Тамырын тереңнен алатын алып бәйтерек сияқты ұлы халықтың жапырағын
жайқалтып, жемісін мәуелетті.
Қазіргі заманғы ең негізгі этностық топ-ұлттық топтасу.Ұлт дегеніміз
территория бірлігі,тіл бірлігі,мәдениет бірлігінен көрінетін психикалық
кейіп бірлігі және экономикалық өмір бірлігі негізінде тарихи қалыптасқан
адамдардың тұрақты қалыптасқан қауымдастығы.
Қазақстанда ресми деректер бойынша 130 ұлттар тұрады.Олардың ішінде 8
ұлт –қазақтар, орыстар, украиндар, өзбектер, немістер, татарлар, ұйғырлар,
белорустар-саны жағынан көп болып табылады,оның үлесіне елдегі барлық
халықтың 95,7% келеді.
1989 жылғы халық санының қорытындыларымен отырған қазақтардың үлесі
13,4 %-ға өсіп, 7985 мың тұрады.
Санақ қорытындылары туудың байқалған төмендеу үрдісін
растады.Қалаларда ұрпақты болу жасындағы әйелдер саны азаюда.Құрамында жеті
және одан дакөп адамдары бар отбасыларының үлесі
төмендеуде.Бірінші,екінші,үшінші болып туған балардың саны да
қысқаруда.Бала туудан бас тарту үрдістілік сипат алуда және ол төмендеп
бара жатқан тұрмыс деңгейін материалдық қолдау тәсіліне айналуда.
Қазақ халқы 1989 жылы өткен халық санағымен салыстырғанда 1997 жылы
1595084 адамға өсті. Мұның өзі табиғи өсіммен қатар елімізден тысқары
жүрген қандастардың көшіп келуі нәтижесі екендігін айтып өту керек.
Елімізде қазір қазақтар халықтың жалпы санының 51,8% құрап отыр.
1940-1941 жылдары батыс шекарадан 105 мың поляктар осында жер
аударылды. Соғыс басталысымен Еділ бойында ғасырдан астам уақыттан бері
қоныс теуіп отырған 1млн-нан аса немістер шығысқа көшірілді. Олардың
400мыңы Қазақстанға келді. 1943 жылы 2 мыңнан астам қалмақ, 30 мың қарашай,
1944 жылы 18 мыңнан астам қырым татарлары мен балкарлар көшіріп әкелінді.
Осы жылы 310 мың шешен, 79 мың ингуш кемпір-шалдарымен, шиеттей балаларымен
қақаған қыс кезінде жүк таситын вагондарға тиеліп, Қазақстанға жер
аударылды.
Әрбір ұлттың өз ерекшелігі бар. Сондықтан ұлттық қатынасты жан-жақты
дамыта отырып, әрбір ұлттың, халықтың өзінің тарихи қалыптасқан дәстүрлері
мен әдет-ғұрыптарын, салт-сана жүйелерін байыта түсуге толық жағдай
жасалынады. Мұны біздің республикамызды мекендеуші ұлттардың өкілдері
өздерінің күнделікті тұрмысында сезінуде.
Бүгінгі Қазақстанда ұлтаралық дамуға толық мәнді ақпараттық кеңістік
жасалынған. 1998 жылы Республикада – 1425 газет шығарылды, олардың орыс
тіліндегісі -581, орыс-қазақ, және басқа тілдердегісі – 330, журналдар орыс
тілдеріндегісі -49, орыс, қазақ және басқа тілдерде шығаратын – 64.
Демографиялық терминдер. Демография - (грек. Detos-халық және grapha-
жазу) – белгілі халықтың , ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен
құрылымын, территорияға бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық-тарихи
жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы.
Демографиялық аумақ – бұл адамзат популяциясының өсіп-өнуі мен
сақталуы, оның саны мен жастық, жыныстық құрылымы.
Демографиялық аудандастыру – зерттеу нысаны болып табылатын аумақты
демографиялық сипаттары жөніне ұқсас аудандарға бөлу.
Демографиялық анализ- адамның қоғамдағы орны, әлеуметтік-экономикалық
жағдайы, табыс көзі және т.б. факторлардың демографиялық құбылыстардың
қалыптасуына әсер етуі.
Демографиялық белес – Дамыған дүниенің көптеген түкпірлеріндегі екі
демографиялық режим.
Демографиялық болжам - әлемдегі белгілі бір елдегі, облыстағы,
аудандағы, т.б. аумақтардағы халықтың, ұлт пен ұлыстың саны және құрамы
туралы болжамдық есеп.
Демографиялық дағдарыс - әлеуметтік экономикалық, табиғи ықпалдардың
әсерінен белгілі бір аймақтағы (елдегі, облыстағы, аудандағы) халықтың
ұдайы өсуінің тежелуі.
Демогарфиялық дүмпу – халық санының шұғыл да қарқынды табиғи өсуі.
Демографиялық коэффициент – шет ел азаматтарының ел аумағында еңбеке
қатысу көрсеткіші.
Демографиялық саясат- халықтың ұдайы өсуі үшін мемлекет тарапынан
жүзеге асырылатын әкімшілік, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық шаралар
жүйесі.
Диаспора- адамдардың бүкіл жиһанға бытырап кетуі.
Әлеуметтік демография – қоғамдық және факторлар жұрттың еркшелігімен
қалай байланысатынын талдау жөніндегі парықтау саласы.
Демографиялық детерменизм – дербес мемелекеттердің өзінің
көздегенөмірлік ұлттық мүддесінің толық жүзеге асыруына сәйкес халық саны
мен құрамының, өсіп-өнуі мен көші-қонының болу-болмауын айтады. Бүкіл
әлемдік өз тәуелсіздігі бар, БҰҰ-на мүше болған 175 елдің ішінде Қазақстан
ұлысы өзінің ұлттық демографиялық ахуалы ең нашар, бірақ оны түзетуге деген
мүмкіншіліктері мол санаулы елдердің алдыңғы қатарына енеді.
Бақылау сұрақтары: Бақылау сұрақтары:
1. XXғасырдағы қазақтың демографиялық дамуы.
2. Кеңес өкіметі жүргізген саясаттың халық өсіміне кері
әсері.
3. Қазақстандағы өлім деңгейі.
4. Халық өсімінің табиғи коэффициенті.
5. Қала мен ауылдың арасындағы қатынас.
6. XX ғасырдағы демографиялық процесс.
1. Қазақ және басқа да этностардың ҚР-дағы жағдайы.
2. Демографиялық детерминизм түсінігі.
3. ҚР-дағы демократиялық детерминизм.
4. Демографиялық жасанды апаттар.
5. Демографиялық дәуірлеу деңгейі.
6. Қазақстандағы тарихи миграциялық процестер.
7. Демографиялық аумақ.
8. Демографиялық аудандастыру.
9. Демографиялық терминдер.
10. Демографиялық терминдердің жіктелуі.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Қазақ этносының негізгі кезеңдері.
2. Демографиялық терминдердің құрылымы.
3. Қазақстандағы басты демографиялық мәселелер.
4. Демографиялық детерминизм.
5. Қазақстанның демографиялық ахуалы.
6. Демографиялық саясат.
Қазақстандағы некеге отыру мен ажырасудың тенденциялары.
Жоспары:
1. Некеге тұру және ажырасу ұғымдарына түсінік.
2. Некеге тұру мен ажырасудың халық санынын өсуіне табиғи
процесіне әсері.
Лекция мақсаты: Студенттерге Қазақстандағы некеге тұру мен ажырасу
проблемарын түсіндіру. Оның қазақстанға әсері.
Лекция мәтіні: Отбасы дегеніміздің өзі некеден, туыстық қатынастан, бала
асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан
туындайтын мүліктік және мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге
байланысты, және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге
тиісті адамдар тобы. Отбасы адамның өте маңызды, өте жауапты жанұясы,
себебі отбасы адамға бақыт, толық мәнді тыныс-тіршілік әкеледі. Отбасы
қоғамдық құрылымның кіші тобы. Қоғамның негізгі мақсаты адамдарды бақытты
ету, ал мұның өзі отбасының басты міндеті. Отбасы қалыптасуы үшін неке
қалыптасуы керек.
Отбасы әлеуметтік институт ретіндеадам қоғамның қалыптасуымен бірге
пайда болады. Отбасының дербестігі болғанымен бірақ отбасылық қатынастар
қоғам мен оның дамуы мен тікелей байланысты.
Ер мен әйел отбасының екі іргетасы, бұл іргетас некеге тұрумен
құрылады. Отбасы некеге қарағанда күрделі жүйе, себебі ол жұбайларды ғана
емес сонымен қатар олардың балаларын, ата-анасын және басқа да туыстарын
біріктіреді. Отбасының маңызы оның атқаратын қызметі арқылы анықталады.
Отбасының ең маңызды мәселелерінің, қызметтерінің бірі бала туу. Бұл жағдай
біздің елімізде ең маңызды мәселелердің бірі болып отыр. 2001 жылы
Республикадағы жалпы есеп бойынша бір отбасына шаққанда 2,5 баладан келген.
Бұл көрсеткіш үшін өте аз. Ал қоғамды қайта толтыру үшін яғни халықтың
санын көбейту үшін кем дегенде төрт бала керек.
Ал отбасылар бала санына байланысты 4-ке бөлінеді:
1. көп балалы отбасы (3 баладан жоғары).
2. орташа (2 бадалы).
3. бір баласы бар.
4. баласы жоқ.
Отбасылық қайшылықтардың тууының негізгі екі себебі бар:
1. ішкі.
2. сыртқы
Ішкі себептерге: махаббат, эмоциялық сезім, қамқорлық, ауызбіршілік
т.б. жатады.
Сыртқы себептерге: тұрғын үй, табыс, әдет-ғұрып, ұлттық ерекшеліктер
т.б. жатады.
Себептердің екеуі де отбасы үшін үлкен дағдарыс тудырады. Ал отбасы
тұрақсыздығы ажырасуға алып келеді. Мысалы отбасының сыртқы себептерінен
көптеген ажырасулар туып жатады. Айталық отбасының материалдық жағдайына
байланысты немесе баспанасы болмаған жағдайда не болмаса жұбайлардың екеуі
де жұмыссыз болса, яғни отбасының қажеттілігін қамтамасыз ете алмаған кезде
ажырасулар болады. Елімізде отбасы құда түсу арқылы отбасы құрылады немесе
басып алып қашудың нәтижесінде отбасы құрылады. Осындай жағдайжа қүрылған
отбасылар қазіргі кезде көп жағдайда ұзаққа шыдамайды. Бұл әдет ғұрыпқа
байланысты отбасының сыртқы себептерінен туындаған ажырасудың бір түрі.
Ал отбасының ішкі себептерге байланысты ажырасуы яғни ауызбіршіліктің
болмауы. Бір-біріне деген сезімнің болмауы, махабаттың болмауы. Жұбайлардың
бір-бірін сүймеуі, түсінбеуі, сыйламауына байланысты ажырасуы.
Бақылау сұрақтар:
1. Отбасындағы келіспеушіліктер және ажырасу.
2. Ажырасудың басты себептері.
3. Ажырасудың түрлері.
4. Ажырасуды азайтуға әрекет жасау.
5. Отбасының түрлері.
6. Отбасыдағы қайшылықтардың түрлері.
7. Сыртқы қайшылықтардың отбасына әсері.
Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмалары:
1. Отбасылық қатынастардың типтері.
2. Ажырасудың басты себептері.
3. Қ.Р неке және отабасы туралы заңы.
4. Ажырасудың халық санының өсуіне тигізетін әсері.
Қазір әлемде ең қатерлі соғыс – демографиялық соғыс жүріп жатыр. Біз
қазір екі майдан өтінде тұрмыз. Оның бірі біз сөз еткелі отырған
демографиялық та, екіншісі – ақпараттық соғыс. Бұның қай-қайсысынан да
жеңіліс бізге жақсылық әкелмейді.
Біреулер қалар-қаламас, бірақ, бүгінгі тарихи ақиқат-қазір әлемде
кеңестік кезеңдегідей интернайионалистік мес, ұлттық мүддедегі рухтар
қайшылығы жүріп жатыр. Оған куә Ливан мен Солтүстік Ирландияғ, Югославия
мен Грузия, Чехтар мен Словактардың айырылысуы Франциядағы кезекті бір
сайлаудағы ұлттық майданның бас көтеруі, содан соңғы ең бір басты факт, ал
бұрынғы КСРО-ның тарап, әр ұлттың өз тек-тұяғынақайта оралып жатуы.
Міне осы тұста қан төгіліп, бомба жарылмай, үн-түнсіз жүріп жатқан
демографиялық соғыстың ұлтқа тигізер сандық қатерінің қаншалықты зор екенін
ескермесе болмайды.
1934 жылы Заңгер Бала тууыды тоқтату деген заң жобасын жариялайды.
Онда тіпті тууды қуалайтын клиникалар мемлекеттік денсаулық органдарының
статысын алады деген баптар да болды. Кейін бұл ұйым алдымен Отбасын
жоспарлау ассосациясына айналып, одан соң 1953 жылы Халықаралық отбасын
жоспарлау федерациясы болып қайта құрылды. Ал М.Заңгер болса оның құрметті
төрағасы болады. Сонымен бірге әлемнің түкпір-түкпірінде федерацияның
филиалдары ашылды.
Бізге қазір ұлттық-демографиялық императивті және иммунитетті
қалыптастыру керек. Оны саясатпен араластыруға болмайды. Бұл бізде бұрын
жақсы жетіліп, қалыпты тіршілікке айналған болатын. Оның ырғағын бұзған
өзгеге еліктеу мен бейімделушілік, одан да батырып айтсақ – сана-сезім
бодандығы.
Демогрфиялық дағдарыс - әлеуметтік, экономикалық, табиғи ықпалдардың
әсерінен белгілі бір аймақтағы халықтың ұдайы өсуінің техелуі.
Демографиялық дағдарысқа соғыс, әлеуметтік, экономикалық, экологиялық
жағдайлар, мемлекеттің демографиялық саясаты т.б. әсер етеді. Қазақ халқа
XX ғасырда (1916-1922) бірінші демографиялық дағдарысқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz