Еуразия кеңістігіндегі түркі тілдері

Еуразия кеңістігінің ұлан-ғайыр аумағын алып жатқан автохтонды суперэтнос-түркі халықтарының тұтас мәдени-өркениеттік аясы Солтүстік мұзды мұхиттан Жерорта теңізінің аралығындағы, шамамен 14-15 миллион шаршы километр болатын алып территорияны қамтиды. Ежелгі түркі тайпаларының мекені тек мал шаруашылығына ыңғайлы Еуразияның далалық аймақтарымен ғана шектелмей, адамзат өркениетінің ерте кезден қалыптасқан суармалы оазистік ошақтарын, Алтай, Тянь-Шань, Памир, Кавказ тауларын да қамтуы олардың мәдени-тұрмыстық кеңістігінің біркелкі табиғи ландшафтан ғана емес үлкен өркениет қалыптастыруға қолайлы әртүрлі жер бедерлерінен тұратынын көрсетеді. Түркілердің өздері бейімделген тұрмыстық-мәдени кеңістігін қалыптастыруы, игеруі шегаралас, өзіндік өркениеті қалыптасқан басқа да суперэтностардың мәдени-саяси ұстанымдары мен саяси-экономикалық даму-құлдырау үдерісінің амплитудасына байланысты болды. Өркениеттер арасындағы байланыс мәдени сұхбаттасу деңгейінде ғана емес жаугершілік сипатта да болатыны белгілі. Түркі халықтары мен көршілес халықтар арасындағы тарихи процестер де екіжақты болғаны тарихтан белгілі. Түркі халықтарының тарихы, жалпы адамзат өркениетіндегі орны жайлы шынайы көзқарастармен қатар, «тұрпайы, мәдениеті дамымаған жабайы халық» деген тәрізді біржақты көзқарастардың қалыптасқаны көпшілікке аян. Қалай болғанда да техногендік өркениетке дейін мыңдаған жылдық адамзат тарихында түркілердің қуатты күш болғаны күмән тудымайтын тарихи шындық.. Этномәдени кеңістіктің ұлғаюы немесе ықшамдалуы да, этностардың өз ата-мекенінен ығыстырылуы, ассимиляцияға ұшырауы , тіпті тұтастай жойылып кетуі де тарихи-әлеуметтік үрдіс. Мұндай тарихи оқиғалардан түркі халықтары да тыс қалмады. Көне замандардан бері дербес тайпалық одақтар мен хандықтарға бөлінсе де, өзара ұласып-сабақтасып жататын суперэтностық тұтастығын қамтамасыз етіп келген түркі кеңістігі көршілес империялар тарапынан бөлшектеуге түсті. Сібір мен Орталық Азияның арасына, Еділ бойы түркі халықтары мекенінің ортасына, Еуропа мен Азияның аралығына басқа мәдениеттер орнықты, тамыры бір Осман түріктерімен байланыс үзілді. Империялық саясатқа байланысты түркі халықтарының біразы ата-мекенінен шетелдерге ауа көшуге мәжбүр болса, Қытай мен Ресей арасындағы саяси-дипломатиялық ахуалға байланысты 1990 жылдардың алғашқы кезеңдеріне дейін Шығыс Түркістанды, Тұрфан өңірін мекендеген автохтонды (ұйғыр, сары ұйғыр, салар т.б.) түркі этностарымен де қарым-қатынас күрделене түсті. Бұл негізін жалпытүркілік тектілден алатын, сан ғасырлық даму жолынан өтсе де жалпытүркілік табиғатын сақтап келе жатқан Еуразия кеңістігіндегі 40 –тан аса түркі тілдерінің дамуында, жазба дәстүрінің қалыптасуында, қолданыс аясында белгілі бір дәрежеде із қалдырды.
Өкінішке орай, түркі халықтарының жартылай көшпелі өмір салты мен саяси-әлеуметтік жағдайына байланысты ХІ ғасырда Махмұд Қашқари шығармашылығынан басталып, ХҮ ғасырға дейін классикалық араб тіл білімімен сабақтастықта қалыптасқан түркі тіл білімі (Жалалиддин Әбу Мұхаммад Абдуллах Түрки, Махмұд ибн Омар Замахшари, Джамал ад-дин ибн Муханна, Асиф ад-Дин Абу Хайан Мухаммад ибн Али ибн Юсуф ал-Гарнати) біраз уақыт кешеуілдеп барып, жалғасын тапты. Түркі тілдерін, түркі жазба мұраларын зерттеу ХХ ғасырдың алғашқы жылдарына дейін негізінен басқа ұлт өкілдерінің, шетел ғалымдарының үлесінде болды. Саяси-әлеуметті жағдайларға, академиялық ғылыми дәстүрдің кешеуілдеп қалыптасуына байланысты түркі халықтары өкілдерінің өз тілдері мен оның тарихын зерттеуге мүмкіндігі аз болды. Бұл мәселе де түркі тілдерінің табиғи болмысы мен тарихи даму жолын анықтаудағы еуроцентристік көзқарастардың қалыптасуына алып келді.