Жасөспірімдердің дене дайындығы жүйесін ғылыми-әдістемелік негіздеу
Кіріспе
І. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ФУТБОЛ ОЙЫНЫ
НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Футбол ойыныңың шығуы және даму тарихы
1.2 Жас футболшыларды футбол секцияларына іріктеу жолдары.
1.3 Жасөпірім футболшылардың техникалық дайындығының сипаттамасы.
2. ЖАСӨСПІРІМ ФУТБОЛШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ САПАЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Жасөспірім футболшылардың оқу.жаттығу сабақтарының негізі
І. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ФУТБОЛ ОЙЫНЫ
НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Футбол ойыныңың шығуы және даму тарихы
1.2 Жас футболшыларды футбол секцияларына іріктеу жолдары.
1.3 Жасөпірім футболшылардың техникалық дайындығының сипаттамасы.
2. ЖАСӨСПІРІМ ФУТБОЛШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ САПАЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Жасөспірім футболшылардың оқу.жаттығу сабақтарының негізі
Жан-жақты дамыған, ізгілікті тұрғыдан таза және рухани бай адам қалыптастыру мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті болып табылады. Жасөспірімдердің дене бітімі жағдайына, дене даярлығына республикамыздың саяси, экономикалық және идеологиялық болашағы тәуелді болып келеді. Сондықтан да, жасөспірімдердің дене бітімінің дамуы, дене даярлығы және салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды мәселелері мемлекетіміздің Президенті Н. Ә. Назарбаевтың, Үкіметіміз бен қоғам өкілдерінің тұрақты қамқорлығы аясынан табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Жолдауында «Денешынықтыру мен спорт мемлекеттің айрықша назарында болуы тиіс. Нақ сол саламатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті болып саналады. Алайда елде барлығы үшін қолжетімді спорт нысандары, спорт құрал-жабдықтары жетіспейді. Осыған байланысты Үкімет және жергілікті органдар дене шынықтыруды, бұқаралық спортты дамыту және типтік жобадағы денешынықтыру-сауықтыру нысандары, соның ішінде, аула нысандары құрылысы бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-ақ бастау керек.»-деген болатын еді. [1]. Осы Жолдаудан кейін-ақ еліміздің түкпір-түкпірінде, әрбір ауылдарды спорт алаңдары бой көтерді. Соның нәтижесінде салынған футбол алаңдары да жасөспірімдерді көптеп өзіне тарта бастады.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан
2. Футбол. Под редакций П.Н.Казакова Фис. Москва-1978
3. Техника ударов. К.П. Лясковский Фис. Москва-1980
4. Биомеханика ударных движений. КФ.Агашин Фис. Москва-1979
5. Подготовка футболистов. В.И.Козловский Фис. Москва-1981
6. Новая футбольная школа. К.Х.Хеддерготт Фис. Москва-1982
7. Основы спортивной тренировки.Л.П.Матвеев Фис. Москва-1978
8. С.Н.Андреев.Футбол твоя игра Москва-1989
9. Футболшылардың әдіс-тәсілдік дайындығы. Н.Т.Жайымбаев, Ә.З.Ибраев, Ә.Фазылов. Түркістан -2010
10. Футбол ойынының әдіс-тәсілдерін үйрету әдістемесі.
Н.Т.Жайымбаев Түркістан -2009
11. Лапшин О., Василюс А., Янчаускас Э. Подготовка юных футболистов – Вильнюс, 1987.
12. Швыков И.А., Сучилин А.А., Андреев С.Н., Буйлин Ю.Ф., Исмаилов А.И., Лапшин О.Б. ФУТБОЛ – поурочная программа для юных футболистов СДЮШОР И ДЮСШ – М «Терра- Спорт», 2000.
13. Годик М.А., Мосягин С.М., Швыков И.А. Поурочная программа юных футболистов 6-9 лет. М. «Граница» 2008.
14. Энцо Сассо. Футбольный тренер. М «Терра-Спорт», «Олимпия-Пресс», 2003.
15. FIFA coaching. 2005
16. М. Морено «Семинар РФС, С-Петербург, Январь2009г.»
17. Все о футболе: Справочник / Cост. А. Соскин. М., 1972.
18. Пирогов Б. А. Футбол: Хроника, события, факты. М., 1995.
19. Лебедев И. В. Футбол. Еврокубки 1955/56-1995/96: История и статистика всех турниров. Одесса, 1996.
20. Футбол: полная иллюстрированная энциклопедия мирового футбола"."Росмэн-Издат" 2000
21. Футбол: Справочник / Авт. – сост. Чумаков Е.М. – М.: Физкультура и спорт, 1985.
22. Все о спорте. Справочник, 2-е изд., в 3-х т. – М.: Физкультура и спорт, 1988
23. Физическое воспитание. Н.Коробейников, А.А.Михеев, И .Г.
Николенко Москва 1999
24. Спортивные игры. В.Д.Кавлев. Москва, 1988
25. Правила игры .Москва 1976
26. Юный футболист. А.П. Лаптев, А.А. Сучилина Москва 1983
27. Коробейник А.В. В мире футбола. Справочник болельщика.
А.В.Коробейник., Р.П.Мрыхин.- Ростов н Д.: Феникс: 2000.- 448 с.
28. Матвеев Л.П. Общая теория спорта и её прикладные аспекты. Спб.: Лань, 2005.- 384с.
29. Спирин А., Будогосский А.Футбол. Правила игры. Вопросы и ответы.- М.: Олимпия Пресс, 2005.- 272с.
30. Андреев В.М Подготовка футболистов//Теория и практика физической культуры//. - 1998.- № 8.- С. 53-55.
31. Футбол. Методика совершенствования техники эпизодов игры
М., 1983
32. Лебедев И. В. Футбол. Методика тренировки техники реализации
стандартных положений.- М.: Физкультура и спорт, 1985.
33. Дмитриев А.В Теория и методика футбола. Техника игры.
М., 1995.- С. 33-36.
34. Миронов В.Д Футбол. Методика тренировки техники игры головой
// Теория и практика физической культуры.// -1994.- № 14.- С. 350-364.
35. Левицкий А.Г Футбол. Теоретические основы совершенствования
точности действий с мячом.//- Л., 1998.- С. 18-19.
2. Футбол. Под редакций П.Н.Казакова Фис. Москва-1978
3. Техника ударов. К.П. Лясковский Фис. Москва-1980
4. Биомеханика ударных движений. КФ.Агашин Фис. Москва-1979
5. Подготовка футболистов. В.И.Козловский Фис. Москва-1981
6. Новая футбольная школа. К.Х.Хеддерготт Фис. Москва-1982
7. Основы спортивной тренировки.Л.П.Матвеев Фис. Москва-1978
8. С.Н.Андреев.Футбол твоя игра Москва-1989
9. Футболшылардың әдіс-тәсілдік дайындығы. Н.Т.Жайымбаев, Ә.З.Ибраев, Ә.Фазылов. Түркістан -2010
10. Футбол ойынының әдіс-тәсілдерін үйрету әдістемесі.
Н.Т.Жайымбаев Түркістан -2009
11. Лапшин О., Василюс А., Янчаускас Э. Подготовка юных футболистов – Вильнюс, 1987.
12. Швыков И.А., Сучилин А.А., Андреев С.Н., Буйлин Ю.Ф., Исмаилов А.И., Лапшин О.Б. ФУТБОЛ – поурочная программа для юных футболистов СДЮШОР И ДЮСШ – М «Терра- Спорт», 2000.
13. Годик М.А., Мосягин С.М., Швыков И.А. Поурочная программа юных футболистов 6-9 лет. М. «Граница» 2008.
14. Энцо Сассо. Футбольный тренер. М «Терра-Спорт», «Олимпия-Пресс», 2003.
15. FIFA coaching. 2005
16. М. Морено «Семинар РФС, С-Петербург, Январь2009г.»
17. Все о футболе: Справочник / Cост. А. Соскин. М., 1972.
18. Пирогов Б. А. Футбол: Хроника, события, факты. М., 1995.
19. Лебедев И. В. Футбол. Еврокубки 1955/56-1995/96: История и статистика всех турниров. Одесса, 1996.
20. Футбол: полная иллюстрированная энциклопедия мирового футбола"."Росмэн-Издат" 2000
21. Футбол: Справочник / Авт. – сост. Чумаков Е.М. – М.: Физкультура и спорт, 1985.
22. Все о спорте. Справочник, 2-е изд., в 3-х т. – М.: Физкультура и спорт, 1988
23. Физическое воспитание. Н.Коробейников, А.А.Михеев, И .Г.
Николенко Москва 1999
24. Спортивные игры. В.Д.Кавлев. Москва, 1988
25. Правила игры .Москва 1976
26. Юный футболист. А.П. Лаптев, А.А. Сучилина Москва 1983
27. Коробейник А.В. В мире футбола. Справочник болельщика.
А.В.Коробейник., Р.П.Мрыхин.- Ростов н Д.: Феникс: 2000.- 448 с.
28. Матвеев Л.П. Общая теория спорта и её прикладные аспекты. Спб.: Лань, 2005.- 384с.
29. Спирин А., Будогосский А.Футбол. Правила игры. Вопросы и ответы.- М.: Олимпия Пресс, 2005.- 272с.
30. Андреев В.М Подготовка футболистов//Теория и практика физической культуры//. - 1998.- № 8.- С. 53-55.
31. Футбол. Методика совершенствования техники эпизодов игры
М., 1983
32. Лебедев И. В. Футбол. Методика тренировки техники реализации
стандартных положений.- М.: Физкультура и спорт, 1985.
33. Дмитриев А.В Теория и методика футбола. Техника игры.
М., 1995.- С. 33-36.
34. Миронов В.Д Футбол. Методика тренировки техники игры головой
// Теория и практика физической культуры.// -1994.- № 14.- С. 350-364.
35. Левицкий А.Г Футбол. Теоретические основы совершенствования
точности действий с мячом.//- Л., 1998.- С. 18-19.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Жан-жақты дамыған, ізгілікті тұрғыдан таза және
рухани бай адам қалыптастыру мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті болып
табылады. Жасөспірімдердің дене бітімі жағдайына, дене даярлығына
республикамыздың саяси, экономикалық және идеологиялық болашағы тәуелді
болып келеді. Сондықтан да, жасөспірімдердің дене бітімінің дамуы, дене
даярлығы және салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды мәселелері
мемлекетіміздің Президенті Н. Ә. Назарбаевтың, Үкіметіміз бен қоғам
өкілдерінің тұрақты қамқорлығы аясынан табылады. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2012 жылғы 14 желтоқсандағы
Жолдауында Денешынықтыру мен спорт мемлекеттің айрықша назарында болуы
тиіс. Нақ сол саламатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті болып
саналады. Алайда елде барлығы үшін қолжетімді спорт нысандары, спорт құрал-
жабдықтары жетіспейді. Осыған байланысты Үкімет және жергілікті органдар
дене шынықтыруды, бұқаралық спортты дамыту және типтік
жобадағы денешынықтыру-сауықтыру нысандары, соның ішінде, аула нысандары
құрылысы бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-ақ бастау
керек.-деген болатын еді. [1]. Осы Жолдаудан кейін-ақ еліміздің түкпір-
түкпірінде, әрбір ауылдарды спорт алаңдары бой көтерді. Соның нәтижесінде
салынған футбол алаңдары да жасөспірімдерді көптеп өзіне тарта бастады.
Әлемдегі ең жанкүйері көп спорт түрі – футбол десек қателеспейтін
шығармыз. Осы футболдың елімізде қанат жайып келе жатқанына 100жыл толды.
Десек те футбол төңірегіндегі шешілмеген мәселелер әлі де шаш етектен.
Қазақ футболының жеткен жетістігі де жок емес. Қазақ футболының келешегі
өсіп келе жатқан жас футболшыларымыздың қолында. Сондықтан сол жастарды
футболға баулып, үйрету біз секілді болашақ жас мамандардың міндеті деп
есептеймін.
Жұмыстың мақсаты. Жасөспірімдердің дене дайындығы жүйесін ғылыми-
әдістемелік негіздеу болып табылады.
Жұмыстың міндеті. – Жасөспірім футболшылардың жылдамдық сапаларының
жағдайын зерттеу;
- Жасөспірім футболшылардың спорттық нәтижелілігіне жылдамдық
сапаларының даму деңгейінің әсерін анықтау;
- Жасөспірім футболшылар үшін жылдамдық сапаларының үлгілік
сипаттамаларын жасау;
Зерттеу нысаны. Жасөспірім спорт мектептеріндегі футбол сексияларында
жас ерекшеліктерін есекре отырып, тестілеу нәтижелерінің көрсеткіштерін
талдау арқылы өткізілген зерттеу жұмыстарының түп нұсқаларынан құралады.
Жетекші идеясы. Жасөспірім спорт мектептеріндегі футбол сексияларында
футболмен шұғылдану тиімділігінің шынайы жақсаруы.
Біздің қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының қазіргі деңгейі
адамның дене дайындығын үнемі арттырып отыруды талап етеді. Бүгінгі күнде
жас ұрпақты ең жас кезінен дене күштері мен рухани күштері сайма – сай
жетіліп, шынығып өсетіндей етіп тәрбиелеу ісін қамтамасыз етуді
мемлекетіміз аса маңызды міндеттердің бірі деп санайды.
Ежелден дене мәдениеті жеке адамды жан – жақты және үйлесімді дамытудың
маңызды жолы болып есептеледі. Жоғары оқу орындарында және арнайы орта оқу
орындары мен мектепте дене дайындығының ең кең қолданылатын түрлі –
спорттық ойындар. Олардың ішінде футбол ойыны – алдыңғы орындардың бірін
алады.
Қазіргі заманғы футтбол – шапшаң ойын. Ол кенеттен ұмтылулары, тоқтап
қалулардан тұрады және аса шапшаң жүгіруді талап етеді.
Жүгіру, секіру сияқты басқа да қимылдардың өзгешелігі анық, көлемінің
кіші болуына және қарсылас әрекетіне байланысты бірімен екіншісіне кенеттен
ауысу қажеттілігіне орай анықталып отырады.
Белсенді ойын әрекеттері ерік – жігер күшіне айрықша талаптар қояды,
сондықтан да шұғылдану барысында айналысушылар бойында жылдамдық,
төзімділік, ерік – жігер, батылдық, шешімділік, бастамашылық, шешім
қабылдауда дербестік және жағымсыз көңіл – күйді жасыра білу қабілеттері
жетіледі.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе бөлімінен, екі тараудан, алты
бөлім және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ФУТБОЛ ОЙЫНЫ
НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Футбол ойыныңың шығуы және даму тарихы
Футболдың шығу тегі өте ерте кезге жатады. Гректердің ә де-
геннен-ақ доппен ойнауды аса үлкен кұрмет тұтқаны сонша, оны
дене шынықтыру жаттығуларының жоспарына енгізген. [9,10]
Доппен ойнаудың алғашқы есте қалуы, футболдың шығуы 1880-ші жылға
жатқызылды. Паллукеада грек сөздігі ойнаушылар екі партияға
командаға бөлінеді. Әр партия допты қарсыласының ойын алаңына
өткізуге тырысады. Бұл қазіргі регби; ойынына ұқсас, тек қолмен ойнауға
рұқсат етілмейтін.
Қазіргі заманғы футбол ерте замандардағы ойындардың қайсысынан
шықты деп дәл айтуға дөлел жоқ. Футбол тарихының ресми кезеңі шамамен 1863
жылдан басталады, ол жылы Англияда футболдың ортақ ережесі қалыптасқан
болатын. [10]
Футбол ағылшын тілінен аударғанда football. Foot- табан, ball- доп -
камандалық спорттық доп ойыны. Ойын ұзындығы - 100-110 метр, ені 64 –
75 метр алаңда өткізіледі. Биіктігі 2 метр 44 сантиметр, аралығы 7 метр,
32 сантиметр қақпа жасалады. Қақпаның сыртында тор керіледі. Футбол
добының салмағы 396 – 453 гр, шеңбері 68 – 71 сантиметр. Ойынға
әрқайсысында 11 ойыншыдан екі каманда қатысады. Олар қақпашы,
қорғаушылар, жартылай қорғауашылар, шабуылшылар болып бөлінеді. Ойынның
15 минут үзілісі бар, 45 минуттан 2 кезеңде өтеді. [22]
Орта Азия адам пайда болғаннан бергі ең көне, ертедегі жер мен
мәдениет, өнердің өте ескі ордасы деп есептеледі. Мәдениет тарихын, оның
ішінде дене тәрбиелеу мәдениетін оқып, білу арқылы Казақстанда тұрған
халықтың ата-тегі қалдырған мұрасынан білім жинап, онымен таныса аламыз.
Қазіргі замандағы Қазақстан жеріндегі дене тәрбиелеу мәдениеті дамуының
тамыры өте ертеде өркен жайған. Ескі шежірелерден білетініміздей, біздің
дәуірімізге дейінгі көп жылдар бүрын Орта Азия тұрғындары арасында түрлі
дене тәрбиелеу жаттығуларының қолданылғаны белгілі. Бұл жаттығулар
негізінен соғыс жорықтары мен қорғаныстары кезінде жаудан қорғану үшін
кажет қасиеттерді тәрбиелеу мақсатында жүргізілген.
Орта Азияны Араб халықтары басып алған дәуірде 7-8ғ. көптеген
жарыстар өткізілген. "Гуйбози" деп аталатын ойын өте қызық ойын болған. Ол
"сұлжан" деп аталатын арнаулы таяқпен ат үстінде ойналған. Бұл -
әскерлердің ең басты ойын сауықтарының бірі еді. Ол былай ұйымдастырылатын:
ойнаушылар екіге бөлінетін. Сарбаз ұзын арнаулы балға алып, онымен допты
ортаға соғады, содан кейін әр жақ допты үлкен алаңның ең шетінде тұратын
Майдан қақпасы аталған қарсыласының қақпасына енгізуге тырысқан. [36]
Бұл ойын туралы арнаулы жазбаша трактат болған, онда ойынның әдістері
мен ойын түрлерінен нұсқаулар берілген Гуйбози қазіргі кезде Грузияда
белгілі "лело" ойынына ұқсайды. [36]
Кейде Гуйбози ойыны ат үстінде жүріп ойналмайды, ондай жағдайда ол
қазіргі көгалдағы хоккей мен футболды еске салады. Кейбір қозғалысты
ойындар футбол ойыны ережелерін еске түсіре отырып, лақтыру, күресу,
жүгіру, секіру элементтерін қоса қамтиды.
20 ғасырдың басыңда Қазақстанның көптеген қалаларында жабайы футбол
командалары пайда бола бастады, олар қолдан жасалған шүберек допты
пайдаланды. [36]
Қазақ жастарының футболмен етене таныстығы осы ғасырдың алғашқы
жылдарында, Қазақстанның мәдени және сауда орталықтарының бірі Семейде
болып өтті. Басқа жерлердегідей мұнда да жастар жаңалыққа, тазалыққа құштар
еді.
Кімнің былғары доп әкелгені, онымен қалай ойнау керектігі - кімнің
түсіндіргені белгісіз, бірақ футболдың коллективтік ойын ретінде таратылуы
бірден әйгіленеді.
Алғашқы футболшылар 1906 жылы прогресшіл педагог Р.М.Елікбаев құрған
татар мұғалімдері мектебінің оқушылары болды. Бертін келе доп ойнауға
қызығушылар саны өсе берді. Оқушылармен күш сынасу үшін Семейдің Затон
ауданының жұмысшылары белсенділік таныта бастады. Көбіне тәжірибелі және
әдісшіл "студенттер” командасы жеңіп жүрді. Әсіресе мұғалімдер мектебінің
футболдық коллективі "Ярыш" көзге түсе бастады. Жаңа қалыптасып келе жатқан
сол кездің өзінде-ақ бұл комадалардың кейбірі "жұлдыздарын" бөліп алуға
болатын еді. Олардың арасында атақты жазушы Мұхтар Әуезов, Әмірхан Садықов,
Мұхамед Сайдашев ерекше көз түсті. [37]
Футбол 1932 жылғы Олимпиядалық ойындардан басқасының бәріне қатысып
келеді.
КСРО футболшылары 1956 жылы Мельбурнда, 1998 жылы Сеулде жеңіске жетіп, екі
рет Олимпияда ойындарының чемпионы атанды. Сеулдегі Олимпиядалық ойындарда
Алматының Қайрат командасының ойыншысы Евгений Яровенко чемпион болды.
Қазақстан футболы 1914 жылдан бастау алды. 1913 жылы Семей қаласында
Жарыс командасы құрылды. Қазақстан футболын негізін қалаушы - М.
Елкібаев. Осы Жарыс командасының құрамында қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар
Әуезов жартылай қорғаушы болып ойнаған. 1940 жылы Алматының Динамо
командасы футбол коллективтері арасында КСРО Кубогін жеңіп алды. 1960 жылы
Алматының Қайрат А класының жоғарғы тобына жолдама алды. Осы жоғарғы
топтағы тұңғыш допты Сергей Квочкин соқты. Қайраттың алғашқы жеңісі
Минскінің Беларусь командасымен болған ойында 2 : 0 есебімен шешілді. Екі
допты да Тимур Сегізбаев соқты. [37]
Биылғы жылы Қазақстан футболына 100жыл толды. Қазақстан футбол
федерациясы осы мерей тойға орай Семей қаласында халақаралық конференция
ұйымдастырды.
2. Жас футболшыларды футбол секцияларына іріктеу жолдары.
Мамандандырылған резьерв дайындау жас футболшылардың бастапқы дайындығы
мен іріктеудің қандай дәрежеде ұйымдастырылуына байланысты. Бұл мәселелерді
дұрыс шешу алдағы оларды жаттықтырудың тиімді жүргізілуін анықтайды. Ғылыми-
әдістемелік әдебиеттер және тәжірибелер қазіргі таңда іріктеудің екі түрі
қолданылатындығын көрсетеді.
Олар: 1) бапкер жаңадан келгендерді бір-бірімен кездесетін
командаларға бөледі. Ойын барысында, балалардың ойын ойнау әдісін бақылап
отырып, ол ұғымтал, епті, белсенділерін бөліп алады. Осыдан кейін
іріктелген топпен дайындықтың бастапқы кезеңі басталады.
2) ойын барысын бағалаудан қосымша тесттер қолданылады: әр түрлі
арақашықтыққа жүгіру, секіру жаттығулары, қарапайым техникалық әдіс-
тәсілдер: дәлдік және алыс-жақын қашықтыққа допты дәл беру, доппен жүру
және т.с.с.
Іріктеу кезінде балалардың белгілі бір уақыт аралығында ие болған оның
икемділігі және ептілігі бағаланады. Оларды болашақта футбол саласы бойынша
нақты маман болатынына болжау жасай отырып, олардың әлеуетті мүмкіндіктерін
бағалау қажет. Егер бұл мәселеге назар аударылмаса, тест нәтижесі бойынша
қабілетті балалар емес, көп қозғала алатын, тест тапсылрмаларын көшеде
немесе дене шынықтыру сабағында орындап жүрген балалар іріктеуден өтетін
болады.
Тест нәтижесі бойынша жоғары нәтижелерді физикалық дайындығы мықты
балалар көрсетуі мүмкін. Мысалы, аяғы ұзын балалар 30 м қашықтыққа тез
жүгіреді, шыдамдылар 300-400м ұзаққа жақсы жүгіреді және т.с.с. Бірақ бұл
олардың болашақта футболды басқалардан мықты ойнайды дегенді білдірмейді.
[5,6]
Жақсы футболшыларды іріктеудің тиімділігі келесі екі мәселінің
шешіміне тәуелді: метрологиялық, яғни іріктеудің өлшемдерінде қандай
көрсеткіштер қолданылуына байланысты, және әдістемелік, бұл бастапқы
іріктеу кезіндегі тәрбиелік және оқу-жаттығу процестерінің қандай дәрежеде
ұйымдастырылуына байланысты.
Ереже бойынша іріктеу тесттері келесі талаптарға сай болуы керек.
Олар: болжамдық деректемелерге ие болуға тиісті, сенімді болуға,
өлшеулердің стандартталған жүйесіне ие болуға, және ондағы нәтижелер
бағалар жүйесіне сай болуға тиісті. [10,5,8]
Сонымен қатар, балаларға тесттен жақсы нәтиже алу үшін жақсы уәждеме
беру қажет, себебі балалар тест нәтижелеріне байланысты олар болашақта
футбол ойнау немесе ойнамайтындығын біледі. Оларға жарыстық рух беру жақсы
уәждеме болып табылады.
Бірақ, метрологиялық дұрыс тесттердің бар болуы да тиімді іректеу
жасалатындығына толық кепілдік бермейді. Бұл келесі зерттелген мәселелердің
шешілуіне байланысты мүмкін болады:
1) футбол дамуының басты тенденцияларын анықтау қажет және ол балалардың 10-
15 жылдан кейін қандай болатынына байланысты болжауды іске асыру қажет. Бұл
футболшыға оның болашағына байланысты талаптар қоюға мүмкіндік береді;
[13,18]
2) қозғалу икемділігінің деңгейін, балғын футболшылардың тұлға ретіндегі
және басқа да қасиеттерін анықтау қажет, оларды бақылау қорытындысы бойынша
классификациялап, болашақ табыстар мен жетістіктерге байланысты болжам
жасау керек;
3) белгілі бір түрде анықталған жоспарланған жүктемелердің құрылымының
шарттарына сәйкес іріктеудің бастапқы кезеңін ұйымдастыру қажет.
Көптеген мамандардың пікірі бойынша, іріктеу – бұл ұйымдастыру-
методикалық іс-шараларының жүйесі, оның ішіне педагогикалық, әлеуметтік,
психологиялық және мед-биологиялық әдістер кіреді, осының негізінде
жасөспірімдердің спорттың бір түріне қабілеттері анықталады. (В.П.Филин,
Н.Ж.Булгакова.).
Іріктеу оқу-жаттықтыру процессінің органикалық бөлігінің маңызды
элементы болып табылады, себебі бұл спорттық дайындықтың негізгі
мәселелерін шешуіне ықпал етеді соның ішінде жоғары спорттық нәтижелерге
қол жеткізу.(М.С.Бриль).
Спорттық бағдарлану – бұл ұйымдастыру-методикалық іс-шараларының
жүйесі, осылардың негізінде баланың спорт түрін таңдап, онымен айналасуы
анықталады. [22,7]
Сөйтіп, іріктеудің міндеті – спорттың сұранысына қарай, айрықша
жарамды балаларды іріктеп алу. Спорттық бағдарланудың міндеті – нақты
адамның мүмкіндіктерін бағалап, спорттық қызметке ең жарамды кандитатураны
таңдау.
Әр спорттын түрі спортшыға белгілі бір талаптар қояды. Бірақ қандай да
болсын қызмет, диалектика заңы бойынша, дамып және жетіліп отырады. Сол
себептен спортшы жауап беретін талаптар да ауысып тұрады.
Көрсетілген ұғымдардан да басқа, тағы бір ұғым бар – спорттық сұрыптау, бұл
ойыншыларды шамамен бір деңгейлі квалификация бойынша іріктеп, белгілі
дәрежеде командаға кіргізу.(шеберлер командасы, мемлекеттің құрама
командасы т.б.).
Футболдағы іріктеу мәселесі өзекті болып табылады. Бұл төменде
көрсетілген ақпараттармен түсіндіріледі, балалар-жасөспірімдер спорт
мектептеріндегі футбол бөлімдері, қазіргі таңда қалап келген жастарды
қабылдауға мүмкіндіктері жоқ. [5,18]
Спорт мектептер алдындағы қойылған міндеттер әр түрлі. Олар ең алдымен
мемлекеттік футболға жоғары дәрежелі резерв дайындауы тиіс. Сол себептен
спорт мекетептері тек қана іріктелген контингентпен жұмыс істеуге мәжбүр.
Сөйтіп, бапкерлер үлкен жауапкершілік сезініп, футбол бөліміне ірктеу
кезінде өздерінің әлсіз жақтарынан қорқады. Бұл қорқыныштың да, негіздері
бар. Айта кету керек тәжірибеде көптеген қабылданған жас футболшылардың
кейбіреулері спорт мектебін бітірмей кетті.
Іріктеудің маңыздылығы осыған да негізделген, әртүрлі адамдарда
қозғалыс дағдыларының жаттықтыру дәрежесі, физикалық, психикалық және басқа
да көрсеткіштері айрықша болады. Кез келген бала футболда спорттық
шеберліктің шыңына жете алмайды, оған жету үшін көптеген жаттығулар арқылы
ғана емес, одан басқа көптеген тұқым қуалаушылық деректер де әсер етеді.
Сол себептен іріктеудің басты міндеттердің бірі дарынды жасөспірімдерді
іздеу. Дарындылар өте сирек кездеседі, сол себептен талантты
жасөспірімдерді ғана іздеу дұрыс емес болады. Оқу тобы қабілетті жастардан
құралу керек, солардың ішінде дарындылары да болуы мүмкін.
Ең үлкен қиындық – баланың қабілеттер жүйесін танып білу, олар
болашақта оған жоғары квалификацияланған футболшы болуына және оның сапалы
спортшы болуына ықпал етеді.
Футбол тәжірибесінде көптеген мысалдар бар, әлсіздер белгілі уақыт өткен
сол күштілердің арасына өтіп, және керісінше де болады.
Болжаудың ең кең таралған тәсілдері бар(М.С Бриль): [15]
1.Экстрополяциялау- бұл белгілі мәліметтерді белгісіз болашаққа өткізу.
Болжамды көріністін дамуының нақты тенденциясы боған кезде ғана бұл тәсіл
нәтижелі болады
2. Шекті мәндер тәсілі белгілі бір шекке жеткен элементтердін көрінісі.
Мысалы, футболшының жұмыс істеу қабілеті бүкіл ойын ісіне әсер етеді.
3. Болжаудың ең маңызды тәсілі соңғы кезде модельдеу болып отыр. Оның
көмегімен елеулі факторлары айқындалады, олардың негізінде болжаудың
нәтижелігі арта түседі. Және керісінше, елеулі емес факторларды белгілеп
көрсетуге болады, олар болжауға ешқандай әсер тигізбейді.
Іріктеу процедурасын өтетін кандидаттар келесі топтарға бөлуге болады: I –
қабілеттілер, оларды келешектегі жаттығуларға алады; II – қабілетсіздер
және оқудан шығарылғандар; III – қабілеттілер, бірақ оларды қате жасап
оқудан шығарады; IV – қабілетсіздер, бірақ олар қателік арқылы қабілеттілер
қатарына кіріп кетеді. Сөйтіп, іріктеу елеулі болу үшін кандидаттар көбісі
1 және 2 топқа еніп, азы 3 және 4 топқа енуі қажет.
Спорттық жетілудің тоқтатылуы көбінесе ұйымдасу-методикалық мінездемеге
байланысты, сирек жағдайда әлеуметтік-психологиялық жайттар да әсерін
тигізеді.
Тәжірибеде іріктеудің келесі факторлары да бар: критерийлер, тәсілдер
және ұйымдастыру.
Критерийлер деп тұлғаның қандай да болсын қабілеттері жатады, оларды
іріктеу кезінде бағалауға немесе өлшеуге мүмкіндік болады (мысалы, қозғалу
координациясы футболда іріктелудің маңызды критерии болып табылады). [15]
Өз кезегінде критерийлерді келесі 3 түрге бөлуге болады: нышандар,
дарындылар және қабілеттер.
Нышандар деп туған кезінен бар анатомо- физиологиялық және адамның
психологиялық ерекшеліктері жатады, олар оның болашақ қабілеттерінің
негіздері. Мысалы , салмақ, бой көрсеткіштері, жүрек және өкпе жүйелерінің
ерекшеліктері және т.б.
Дарындылық – бұл тұлғаның өзгеше сапалық және басқа да құрылымдарының
үйлесімі, осыдан оның болашақ спорттық сәттілігі анықталады. Алайда
дарындылыққа сәттіліктің өзі ғана тәуелді емес, тек оған жету мүмкіндігін
де ескеру қажет. Дарындылық тағы да қабілеттер негізінде қалыптасады. Спорт
мектептеріне іріктеу кезінде дарындылық негізгі басты критерий болып
табылады. Дарындылық ұғымына тек техникалық және тактикалық дағдылар ғана
кірмейді, тағыда сәтті болуды қамтамасыз ететін элементтер кіреді. Бұл өте
маңызды. Әйтпесе бапкер өзінің тәжірибесі мен интуициясына сүйеніп міндетті
түрде дарынды балаларды ғана емес, тағы да нақты тесттерден сүрінбей өткен
балаларды іріктеп ала алады.
Қабілеттер- бұл адамның белгілі бір іске жарамды, ойдағыдай жаттығуларды
жасауға мүмкіндігі бар.Адам белгілі қабілеттермен туылмайды.Олар істің асу
барысында пайда болады.Сол себептен: жаңадан келген футболшылардың
айтарлықтай ойын қабілеті бола бермейді.Жасөспірімдердің ойнау дәрежесін
уақыт өте келе бағалауға болады. Кейбір жағдайда субъекттінің индивидуалды
ерекшелігі деп түсінеді.Бұл жағдайдағы ерекшелігі футболшылардың ойын
барысында көрсетуге мүмкіндік береді. Оқу-жаттығу тобына ойыншылардың
спортшылардың қабілетіне қарап алады. [24,26]
Іріктеу тәсілдері
Іріктеу методтарына, критериялық өлшеуді жатқызамыз ( нышан,
дарындылық) және тағы да басқа қабілеттерді. Іріктеу тәжірбиесіне
аппаратты, сарапты, топтық тест методтарын қолданады. Жасөспірімнің
дарындылығын дәрежесін анықтау үшін сарапты тәсілінің негізінде жеке
тәжірбиесімен немесе әсер алуымен анықталады. Қандай да бір мінездемесін
өлшеу өте қиын (мысалы ойнау ойын және т.б)
Сарапты тәсіл мамандардын пікіріне негізделген. Іріктеу барысында
эксперттық екі түр бар олар:
• Медициналық
• Педагогикалық
Белгілі бір қабілет дәрежесін өлшеп табу үшін аппаратуралық тәсілдің
көмегін қолданамыз.
Тесттік анықтау тәсілі аппартуралық тәсілден нашар болып табылады.
Ойын тәсілі. Екі жақты ойында кандитаттардың дарындығының деңгейін анықтау
үшін ойын тәсілін қолданады. Сонымен қатар бұл жаттығуларды
қатысушылардың санына байланысты (3х3, 6х6, 11х11 және т.б).
Жасөспірімдердің дарыны мамандандырылған тәсілмен бағаланады. Алдында
көрсетілгендей, неғұрлым көп мамандырылған бапкерлер жасөспірімдердің
ойынын (бақылап, бағдарласа) бақылауға қатысса және дәрежелері жоғары
болса, соғұрлым болжау анық болады.
Жоғарыда айтылғандай, жоғары дамыған сана – айтарлықтай дарындыққа
жатпайды. Маңыздысы олардың бір-бірімен байланысы, қозғаластағы ойындардың
болашағы, ойынның сапасын анықтау дарынның көрінісі болып табылады. [5,8]
Бақылау арқылы жасөспірімдердің жүйке жүйесін анықтауға болады.
Бақылаудың объектісі: нақтылық, батылдық, тұрақтылық. Бақылаудың нәтижесіне
байланысты кандидаттың қозғалысына, күшіне, өсу және тұрақты жүйке
жүйесінебайланысты шешім шығаруға болады.
Кандидаттың ерік-жігерін зерттеуге ойын тәсілі қажет. Футболшының ерік-
жігерін қасиеттеріне: беріліп дайындалу, мақсатын соңына дейін жеткізу.
Бапкер жоғары деңгейдегі өтілген ойынды қолдану керек. Керектісі бапкер
баланың іс-әрекетін дайындық үстінде бақылап, нормативті бақылауларды
қадағалау қажет.
Тесттік тәсіл.
Сараптамалық бағалау мен қоса ойынды бағалауды арнайы жаттығулар мен
тесттер қолданылады. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
1. Педагогикалық бақылау;
2. Дәрігерлік бақылау; баланың деңсаулығының жағдайын және организмінің
жұмыс жасауы жайлы мәлімет беру;
3. Нәтижелі сынақ; физикалық сапасын білдіретін көрсеткіш;
4. Арнайы қабілетті бақылау тәсілі;
5. Тесттер, мұрагерлік факторлар және оқуға деген қабілеті.
Балалардың футболға деген қызығушылығын анықтау қажет. Тест өткізу
уақытында кандидаттарды екі топқа бөлу керек. Бірініші топқа футболмен
шұғылданып жүргендерді, ал екіншісіне жаңадан келгендерді. Бұл іріктеуге
эффектты түрде және мақсатты түрде өтуіне жол береді. Бақылау жұмыстарды
алудың методикалық тәсілдері спорттық мектептердің жалпы мойындалған
ережелер мен талаптарына сай болу керек. Қазіргі таңда іріктеу жолдарында
сапа мен көрсеткішті бағалау: старттық жылдамдық, қашықтық жылдамдық,
ептілік, жылдамдық күші, сабырлық, шешімді тез әрі тиімді шешу және т.б.
қасиеттер жатады. [10,9]
1.3 Жасөпірім футболшылардың техникалық дайындығының сипаттамасы.
Ойынды дұрыс ұйымдастырып, жеңіске жетуі үшін алаңдағы ойыншылады дұрыс
орналастырып, әр қайсысының алдына жеке міндет қойылу керек. Қазіргі
заманның ойын жүргізу әдістерін яурыс пайдалануда ойыншылардың өздеріне
арнайы белгіленген орны және міндеті болуға тиіс. Сонымен бірге футболшы
ойын тәсілдерін түгел әрі шебер орындай отырып, шабуыл яки қорғаныс шебі
болып, бірден ойнай білуі шарт және ойын міндеттерін өте жақсы әрі шебер
орындағаны дүрыс. Сондықтан ойыншылар орындайтын өз міңдеттеріне қарай
қақпашы, екі қабаттағы он, сол қорғаушы, орта қорғаушы, ортаңғы шептегі
ойыншылар, оң немесе сол жақ қанаттағы шабуылшылар және ортаңғы шабуылшы
болып бөлінеді.
Күрделі және қиын жағдайда, көбінесе допқа қарай қимыл жасап, допқа
қарай жылжып, тартып алу керек. [9]
Допқа қарай қимыл жасап тартып алу тәсілін қолданғанда қарсылас
ойыншыдан 1,5-2 м қашықтықтан ертерек допқа ие болуға болады. Бұл тәсілді,
көбінесе қарсылас ойыншының оң немесе сол жақтан алдап өтуіне қарсы
қолданылады. Алыста орна-ласқан допты жартылай "шпагат" жасап, немесе
"шпагат" жасап допты ұрып тоқтатып тартып алуға болады. Допты теуіп
жібергеңде көбінесе табанның ұшымен ұрған дұрыс ол тез және аз уақыт алады.
Ал допты тоқтатып тартып алу үшін, табан доптың бағытына бөгет болуы
керек.
Допты жылжып тартып алу - тәсілін допқа ие болу үшін 2м. қашықтықтағы
допқа ие болу үшін қолданылады. Допты тартып алу қарсылас ойыншыдан аттап
бір бүйірден орындалады. Шабуыл жасаған ойыншы допқа қарай ұмтылып жайлап
сырғанап, допқа тосқауыл қояды.
Қарсылас ойыншыны иықпен итеріп допқа ие болу тәсілі ойын тәртібіне
сәйкес орындалады.
Допты лақтыру - тәсілі алаңдағы ойыншыға ойын тәртібі бойынша, алаңның
оң немесе сол қанатынан сыртқа шыққан допты ойынға қосу үшін орындалады.
Шебер футболшылар допты 25-30 м қашыкпгыққа лақтыру үшін арнайы дайындық
жасауы керек, ол үшін қозғалыс дағдысын және қолдың күштерін арттыру арқьшы
жоғарғы нөтижеге жетуге болады.
Допты лақтырар алдында қол саусақгарын суретте. көрсеткендей дұрыс
ұстау керек, содан соң бірінші дайындық кезеңінде артқа қарай денені
шалқайтып, содан соң бастапқы қалыпқа келген бетте қолмен дене
салмағын алға қарай ұмтылдырып, допты лақгыру керек .
Ойын тәсілдері дегеніміз нақты мақсаттарды табысты орындауға
мүмкіншілік жасайтын ойын тесілдері түрлерінің жиынтығы.
Тәсілдердің түрлерін ойын жүргізу құралы деп білу керек, себебі
футболшы ойын төсілдерінің түрлерін неғұрлым көп біліп оны әртүрлі жағдайда
қолдана білсе, қарсылас команданы жеі көп үлес қоса алады және ойын
төсілдерін шебер қолдана білген ойыншылар футболшының жан-жақты дайындығын
арттыруға көмектеседі.
Ойын төсілдері футболдың жүз жылдан астам уақыт ішінде дамуына
байланысты көптеген өзгерістерден өтті. Оның эвалюциялық дамуының,
негізінен, алғанда мынандай ерекшіліктері ойында аз пайдаланатын
тәсілдердің түрлері мүлдем азайып, оның орнына допты табанымен тоқтату,
желкемен ұру, көбінесе допты аяқтың сыртқы жағымен тебу, жөне санмен
тоқгату, допты қолмен лақгыру қақпашының ойын төсілдері, қарсылас
ойыншыны алдап өту секілді қимылдарды көбейтті.
Бүгінгі заманда футбол ойынының тәсілдері көптеген қозғалыстардың
биомеханикалық жүйелерінен тұрады жөне ойын үстінде жұмыс істеп шығарған
қуатты тиімді пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Жылдамдық пен сенімділік,
қарапайым және пайдалы ойын тәсілдері - бүгінгі футболға қойылатын
талаптардың негізі.
Ойын жүйесі - негізгі стиль, бүкіл команданың қимылының өзгешелігі
ойыншьшарды аланда әрқайсысының дайындығына, ойынды түсінуіне байланысты
орналастыру және орындалатын функцияларын белгілеу. Ойынның мақсатына жету
үшін негізгі ойын фазалары қарапайым, тез қозғалмалы болса, онда
ойындшыларға өзіндік шеберлігін, творчествосын көрсетуге мүкіншілік туады.
Ойын жүйесі - футболшылардың өз алдына қойылған талаптарды ойын
алаңында белгіленген жерде ойнап, бүкіл командаға қойылған мақсатқа үлес
қосу.
Футболшылардьң ойын жүргізу әдістеріне арнайы жаттығу сабақтардың
мазмұны күнделікті өтетін ойын қимылдарын арттыру, арнайы білім алу,
қозғалыс шеберлігін, творчестволық мүмкіншілікті жөне жан-жақгы төрбиелеу,
демек, жоғары шеберлікке тиісті барлық жағдайды туғызу процесі.
Жаттығудың ең негізгі мақсаты - ойыншыға алаңда дұрыс қимылдауды,
қозғалуды үйрету. Сонымен қатар, футболшының организміне жан-жақгы және
іріктеп қана әсер етсе, сонда ойыншының ең жоғарғы шеберлікке жетук
мүмкіншілік туады. Жаттығу сабақтарының күнделікті және ұзақтығына қарай
бүкіл жаттығу процесін бірнеше бөлімдерге бөліп, әр бөлімнің арнайы
талаптары мен мақсаты болу керек.
Спорт жаттығу сабағының мазмұны:
- тәсілдерді, өдістерді үйрену жөне арттыру дайындығы;
- дене шынықгыру дайындығы;
- психологиялық дайындық.
Жаттығу процесінің ұзақ уақытқа созылуына қарай динамикалық бөлек
элементтеріне бірдей салмақ түсуі керек. Осы элементтердің арасындағы қарым
- қатынасына назар аударуға тиісті.
Ойын тәсілдері мен ойын жүргізу өдістерінің дайындығы футбол
шылардың бұл дайындығы жаттығу сабақгарының негізі, себебі,
ойыншылар бұл процесс арқылы ойын тәсілдері мен ойын жүргізу
әдістерін үйрене отырып оны ары қарай арттыруға және білімдерін
терендетіп, ойыншылардың мүмкіншілігін арттырады. Ойын тәсілі
мен ойын жүргізу әдістерін дайындауға: арнайы білім алу, ойын
жүйесі мен комбинацшшарды және творчестволық мүкіншіліктерін
әрі карай арттыруға үлкен әсері бар. [19,26]
Футболшылар жаттығуын басқаруының негізгі элементі ретінде
жоспарлаудың ролі жылдан-жылға артып отыр. Ол жеке ойыншының тұтас
команданың спорттық шеберлігінің үздіксіз өсуін қарастыру қажет. Оқу-
жаттығу процесін жоспарлауда мынаны ескеру қажет: міндеттері мен жұмыс
шарты, өткен жоспарлардың орындалу нәтижелері, сабақтастық пен болашақтық.
Жоспар шынайы және нақты болуы қажет. Жоспарлаудың бірнеше түрі бар:
көп жылдық жоспар
бір жылдық жоспар
Көпжылдық жоспарлау Жатгығудың болашаққа арналған жоспарлауы -
футболшылардың көпжылдық жаттығуларының, алдыңғы қатарлы
тәжірибелерінің, ғылыми зерттеулер нөтижелерінің мәліметтерін талдау
негізінде бірқатар жылдарға арнап жоспар жасау процесі, бұл футболшылардың
шеберлігін белгілі бір мерзім ішінде арттыру бағдарламасы.
Бұл жоспарлауды команда үшін де, жеке футболшы үшін дс жасайды. Бірінші
жағдайда ортақ көпжылдық жоспар, ал екінші жағдайда жеке жоспар жасалады.
Ортақ жоспар тұтас команданың болашақ істерін бағдарлайды.
Бұл жоспарда командадағы футболшылардың барлығына бірдей қойылатын
талаптар ғана қарастырылады. Жеке жоспардың әр футболшыға лайықгы нақты
талаптар қарастырылады. Ортоқ және жеке жоспарлар бір-біріне
сәйкестендіріліп жасалады.
Ортақ көп жылдық жоспардың төмендегідей бөлімдері болуы қажет:
1 Команданың қысқаша сипаттамасы
2 Көп жылдық жаттығудың мақсаты мен негізгі міндеттері
3 Дайындық сатылары және олардың ұзақтығы
4 Әр сатыдағы негізгі жарыстар
5 Жаттығу процесінің әр сатыдағы негізгі бағыттары
негізгі міндетгері жөне әр сатыдағы олардың үлесі
6 Әр сатыдагы сабақ, жарыс, демалыс уақыттарын бөлу.
7 Әр жылдағы спорттық-тәсілдік көрсеткіштер
8 Спортшы дайындығын сипаттайтын негізгі сипаттамалар
мен көрсеткіштер.
9 Команда құрамындағы өзгерістер.
10 Бапкерлік және дәрігерлік бақылау.
11Сабақ өткізілетін орындар, кұрал-жабдықтар.
Көп жылға арналған жоспарларда спорттық-тәсілдік көрсеткіштер ретінде
бақылау жаттығуларының түрлері қолданылады. Олар футболшы дайындығының
өзгеріетерін бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Бір жылдық жоспарлау. Бұл жоспарлау бір жылға және болашақтық жоспарға
оның, бөлігіне сәйкес жасалады. Жаттығу жоспарын жасауда және оны жүзеге
асыру процесінде спорттық жаттығудың және оны басқарудың негізгі
принциптерін, команданың өткен жылдардағы жатгығуларын талдау
қорытындыларын басшылыққа алады.
Дене қасиеттерін тәрбиелеуде спорттық машықтану тәжірибесінде
төмендегідей қасиеттер қарастырылады: жылдамдық қабілеттері, күштілік,
төзімділік, икемділік, үйлестіру қабілеттері. Дене дайындығының болуы ойын
тәсілін жетілдіруге тура әсер етеді. Футболшылардың қимыл – қозғалыс
әрекетіне жасалған талдау ойынның жоғары жылдамдықпен және шапшаң
қимылдармен, секірулерден, қорғаныс қимылдармен, алдаулармен, айналулармен
орындалатын жылдамдық – күштілік әрекеттерімен құрылатындығын көрсетеді.
Дене дайындығы жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Жалпы дене дайындығы футболшы организм шыңдауға және дамытуға
бағытталған: барлық органдар мен жүйелерде функционалды мүмкіндіктерін
дамыту, қорғаушы бұлшық етттерді дамыту, күш, шапшаңдық, төзімділік,
икемділік қасиеттерін тиалап деңгейін көтеру.
Бұл міндеттерді шешу үшін жалпы дамытушы әр түрлі дене жаттығулары
қолданылады.
Бірде – бір дене қасиеті жеке дами алмайды. Олардың әр – қайсысының
даму деңгейі келесісінің, ал келесісі өз кезегінде одан кейінгінің даму
деңгейіне байланысты болады. Мысалы, футболшының жылдамдық төзімділігі
жүгіруде көрінетін бұлшық еттер күшімен жалпы төзімділілікке байланысты
дамиды.
Жалпы дене дайындығы баскетболшының тәсілдік шеберлінің артуына ықпал
етеді. Футболышға қажетті қимыл – қозғалыс дағдыларының көпшілігі бұрыннан
бар қасиеттер негізінде қалыптасады. Сондықтан да спортшының қимыл –
қозғалыс тәжірибесі қаншалықты бар болса, ол баскетбол тәсілін соншалықты
меңгереді, тәсілдік шеңберлігі де соншалықты жоғары болады. Қимыл –
қозғалыс тәжірибесі тек дене дайындығы процесінде, футболшы әртүрлі дене
жаттығуларының тәсілін меңгергенде ғана жинақталады.
Негізінде ЖДД ОФП амалдары дайындық кезеңінде қолданылады. Дегенмен,
жалпы ұзақтығы 5- 7 айға созылатын біршама кезеңдерден тұратын
футболшылардың жарыс кезеңінің ерекшеліктерін ескере отырып, бұл кезеңге
оқу – машықтану процесіне жалпы дене дайындығы амалдарын енгізген жан, бұл
дайындық кезеңінде қол жеткізген дене қасиеттері деңгейін сақтауға
көмектеседі. Жарыстық кезеңде машықтануда футболшының арнайы жаттығуларын
ғана қолданып, ЖДД амалдарының көлемін айрықша қысқартып жіберу дене
қасиеттерінің дене деңгеін күрт төмендетіп жіберетіндігін тәжірибе көрсетіп
отыр. [7,8]
Жалпы дене дайындығының шамадан тыс машықтанудың алдын алуда және
ұзаққа созылған арнайы машықтануларда сабаққа деген қызығушылықтың
жоғалуына жол бермеуде ЖДД тиімді амал болып есептелінетінін және сақтаудың
маңызы зор. Футболдың арнайы жаттығуларынан құрылымы мен сипаты жағынан
дене жаттығуларының уақытылы ауысып отырушы жүйке жүйесіне игі әсер етеді,
жоғалтқан күшті тез арада және толық қайта қалпына келтіруге көмектеседі,
сондықтан да қарқындылығы мен көлемі жағынан ауыр келетін машықтану және
жарыс жүктемелері жоғары спорттың шеберлікке қол жеткізу мүмкін емес.
Арнайы дене дайындығы футболшыларға тән арнайы қимыл – қозғалыс
қабілеттерін дамытуға бағытталған.
Машықтанудың қазіргі заманғы жүйесіндегі арнайы жаттығуларға үлкен мән
беріледі. Олар футболшыларға қажетті төл қасиеттерді дамыту мәселесін
шешуге көмектеседі.
Арнайы дене дайындығы процесінде негізінен арнайы – дайындық
жаттығулары қолданылады. Жалпы дайындық жаттығуларына қарағанда, арнайы
дайындық жаттығулары баскетболшы қимыл – қозғалысы құрылымының
ерекшеліктері мен талаптары ескерілуі қажет.
Сонымен қатар арнайы жаттығуларды іріктегенде олардың тек тәсілдік -
әдістік бағыттылық үлгісін жасап қана қоймай, олардың жарыстық ойын
қарқындылығына сай келуін қарастырған жөн, ал олардың қарқындылығын жүрек
қысылу жиілігін ойыншылардың орташа жүрек қысылу жиілігі минутына 170 + 190
– ге тең.
Яғни, жаттығулардың орындалу жағдайлары ойынға барынша ұқсас,
ойыншылардың орын ауыстыру шапшаңдығы қарсыластардың белсенді қарсылық
көрсетуі және т.б. болған кезде ғана оларды шын мәнінде арнайы жаттығулар
қатарына жатқызуға болады.
Футбол әдіс-тәсілдері негізінен өзінің жалпы және спецификалық
ұқсастықтарына байланысты бірнеше топтарға бөлінеді.
Тұтас ойын барысында футбол ойынының әдіс-тәсілдерін қолданудың екі
ірі бөлімнен: алаңдағы ойыншы және қақпашының айла-әдіс-тәсілдерінен
тұратындығы бірден көзге түседі. Осы аталған бөлімдердің әрқайсысы қозғалыс
жасау айла-тәсілдері және допқа егелік жасау әдіс-тәсілдері (техникасы)
деген екі бөлікшеден тұрады.
Ал бұл бөлікшелер өз кезегінде түрлі жағдайда түрліше қолданылатын
нақты әдіс-тәсілдер тобын құрайды. Қозғалыс жасау әдіс-тәсілдерін алаңдағы
ойыншылар да, қақпашы да бірдей пайдаланады. Жекелеген әдістер мен тәсілдер
де өздерінің түрлеріне қарай бөлінеді.
Әдіс-тәсілдер мен оның түрлерін түрлі жағдайларда ойынның жалпы
шартын, өрнегін сақтай отырып қолдану футбол ойынының әсерлілігін арттыра
түседі.
Футбол ойынының әдіс-тәсілдерін сипаттауды негізінен жалпы алаңдағы
ойыншылар мен қақпашы үшін ортақ болып табылатын қозғалыс әдіс-тәсілдері
деп аталатын бөліктен бастаған дұрыс.
Футбол ойынында қозғалыс техникасы немесе әдіс-тәсілдері тобына
жүгіру, секіру, тоқтау, бұрылу жатады. [9,10]
Ойын барысында қозғалыс әдіс-тәсілдерін әдетте үйлесімді байланысқан
түрде қолданады. Мысалы, ойын үстінде ойыншының қозғалыс жылдамдығы
ешуақытта бірқалыпты тұрақты болмайды, жағдайға байланысты өзгеріске түсіп
отырады: кәдімгі жай жүрістен орнынан екпін алуға, бар жылдамдығымен жұлқи
жүгіруге дейін барып, сондай-ақ өзінің бағыты мен ырғағын кенеттен өзгертіп
отырады, футболшы қозғалысының ерекшелігі мынада: ол жүгірудің түрлі
әдістерін, секіру, тоқтап қалу, бұрылу т.с.с. әдістермен жымдастырып
үйлестіру арқылы орындайды.
Ойыншы және қақпашы қозғалыс айла-тәсілдерін бір мезетте допқа егелік
жасап, оны алып жүрумен қабыстыра үйлестіріп жасауы тиіс.
Қозғалыс әдіс-тәсілдерін ойыншының мақсатты және кешенді (комплексті)
түрде орындауға қабілеттілігі көп жағдайда айла нұсқау-тапсырмаларды (доп
алу үшін өзін ашық қалдыру, позиция таңдау, қарсылас ойыншыны жабу,
қарсыластың назарын басқа жаққа аудару т.с.с.) қамтамасыз етеді.
ЖҮГІРУ. Жүгіру – футболдағы қозғалыстың негізгі құралы болып саналады.
Футболшылар жүгіру арқылы допсыз-ақ бір орыннан бір орынға ауысуды іске
асырады. Сондай-ақ жүгіру, допты игеру әдіс-тәсілдерінің құрамы болып
табылады (есептелінеді)
Футболда жүгірудің мына әдістері қолданылады: кәдімгі жәй жүгіру,
арқамен алға жүгіру, аяқты айқастыра қадамдап жүгіру (скрестный шаг), аяқты
аяққа жалғай жүгіру (приставным шагом).
Кәдімгі жәй жүгіруді ойыншылар негізінен тура тартып бос орынға шығу
үшін немесе қарсыласына қуып жету үшін т.с.с. пайдаланады. Бұндай жүгіруді
жәй кәдімгі деп атайтын себебі оның қозғалыс жүйесі тірек және ұшу
фазасынан тұрады құрылысы құрылысы жөнінен жеңіл атлетикадан айырмасы
болмайды. Тек адымның ұзындығы, оның жиілігі мен ырғағына ғана аздаған
өзгешеліктер кездеседі.
Мысалға, спринтерлердің жүгіру адымдарының ұзындығы 2–2,2 м шамасында
болса, ол ересек футболшыларда орташа 1,3–1,5 м-ге тең болып келеді. Ал
жиілігі спринтерлерде секундына 4–4,5 адым болса, футбошылардың адым
жиіліктері бұған қарағанда біршама жоғарырақ болып, секундына орташа
5,1–5,5 адымды құрайды. Олай болатын себебі ұшу фазасы периоды неғұрлым
ұзағырақ болғандықтан оның тез тоқтап, бұрылыстар жасап, жүгіру бағытын
кенеттен өзгертуіне мүмкіндік туады.
Арқамен алға жүгіруді негізінен допты тартып алуға қатысатын немесе
қарсыласын жабуға тырысатын қорғаныстағы ойыншылар жасайды. Жүгірудің бұл
түрі де циклдарға (қосарлы адым) бағыныштылығымен сипатталады. Бұндай
жүгіру түріне қысқа және жиі адымда және болар-болмас (аздаған ғана) ұшу
фазасы тән болады. Олай болатын себебі аяқты сілтеп тебу кезінде жамбастың
артқа иілу (бүгілу, майысу) мүмкіндігі шектеулі.
Ойын жағдайы алға қарай арқамен (спиной) барынша жылдам жүгіруді талап
етеді. Бұл жағдайда жылдамдықтың өсуі негізінен аяқты артқа барынша жіберіп
қозғалу есебінен адымдау жиілігін арттырумен байланысты болады.
Арқамен алға жүгіру кезінде ойыншы кейде тепе-теңдік қалпын сақтай
алмай құлайтын жағдайлар да болады. Тепе-теңдік қалпын сақтаудың негізгі
шарты ол тіреу алаңы үстіндегі тірек аяғының тік тұруы кезеңінде дененің
орталыққа тарту күші осінің орналасуына байланысты.
Аяқты қайшылай жүгіру (бег скрестнным шагом) бұрылғаннан кейін оңға
немесе солға жұлқи жүгіру кезінде қозғалыс бағытын өзгерту үшін
қолданылады. Ол қозғалудың ерекше құралының бірі болып саналады және
негізінен жүгірудің басқа түрлерімен қосылып орындалады.
Қайшылай жүгіру қапталға қарай орындалатын жүгірудің адымдарымен
жасалады (1-сурет). Яғни цикл (екі адым) кезіндегі бір қадам жасағанда
сермеуші аяқ тірек аяғының үстінен айқаса өтеді және ұшу фазасы өте қысқа
болады.
Аяқты аяққа жалғай жүгіру айла-әдіс жасау кезінде дененің қажетті
қалпын сақтау үшін қолданылады (мысалы, ойыншыны жабу кезінде). Оны сондай-
ақ ойын кезіндегі жағдайға байланысты түрлі әдістерді жасар алдындағы
алғашқы фаза ретінде қолданады. Аяқты аяққа жалғай жүгіру аяқтардың сәл
бүгілген қалпында орындалады (2-сурет). Бірінші қадам қозғалыс бағытына
жақын жаққа қарай жасалынады. Екінші қадам бірінші қадамға жалғау ретінде
жасалынады. [9,10]
2. ЖАСӨСПІРІМ ФУТБОЛШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ САПАЛАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Жасөспірім футболшылардың оқу-жаттығу сабақтарының негізі
Жаттығу процесінің нәтижелі болуы көптеген факторларға байланысты. Олардың
ең бастысы болып: жаттықтырушының практикалық ойыншылардың кәсіптік
деңгейі; жаттығу процесіне футбол алаңдарының, алаңқайлардың доптары және
басқа спорт жабдықтарының сәйкестігін қамтамасыздандыру; жаттығудың
жүйелілігі; жаттығу жүктемесіның қарқындылығы; жаттығудағы ойынщылардың
тәртібі; ойыншылардың тұрмыста күн тәртібін сақтауы (алкоголь мен темекі
т.б. аулақтану); футболшылардың жаттығудан бос кездерінде жеке-дара жұмыс
жасауы (таңғы жаттығу, кросстар, допты игеру әдісінің техникасын шыңдау
т.с.с.); жолдастық рух және тығыз достық (бірігіп киноға, театрға бару,
ұжыммен жорыққа шығу т.б.).
Жағдайға байланысты жаттықтырушы ойыншыларға ең қолайлы жағдайлар жасауы
қажет. Бұл үшін ең қажеті:
1. өзінің мамандығын жоғарылату, арнайы әдебиеттерді оқу, нұсқаушылар мен
жаттықтырушы курсында оқу;
2. керекті мөлшерде доптары болуы қажет (кем дегенде екі ойыншыға бір доп),
барлық соққыларды өңдейтін арнайы қабырға, баспен соғуға арналған ілулі
доптар, футбол “слаломына” арналған жалаушалар, секіргіш жіптер, екі
жақтама жаттығу ойындарын өткізу үшін әр түсте майкалар мен қолға
байлайтын маталар болуы қажет.
3. Ойыншыларға жаттығу тәртібінің, спорт этикасының ұқыптылығын жеткізу;
4. Жаттығудан бос уақытта ойынщыларға шын көңілмен қарау.
Жаттығудың жүйелілігі.
10 мен 14 жас аралығындағы мектеп оқушыларына аптасына бір жаттығу да
жеткілікті. Оны мүмкіндігінше сәрсенбі күні түстен кейін өткізген орынды.
14 пен 16 жастағы футболшыларға аптасына екі реттік жаттығу қажет.
Өйткені бұл жаста кейбір жасөспірімдер өндірістік оқуды өтіп жатады,
жаттығулар кешкі сағаттарда өтеді.
16 мен 18 жас арасындағы жастар үшін аптасына кемінде екі реттік
жаттығу қажет, өйткені олардың қатысуымен өткен жарыстар ұзақтылығымен,
футболшылардың техникалық дайындығы мен денеге түскен жүктемесі ересек
командалардың ойынынан кем емес. Осы топтағы жастардың он сегіз жасқа
толғасын ересектер командасына ауысуына, олар қарқынды жаттығу жолымен жан-
жақтамай дайын болуы керек. Он сегіз жаста олар техникалық құралдардың
арсеналын жақсы игереді және тактикалық ойлануды кеңінен игереді деп
жорамалдайды.
Ескертілген жастағы жасөспірімдер мен жастар тобын мадақтай отрып
жаттықтырумен қатар барынша көп уақытты жеке өзінің доппен жұмыс істеуіне
арнау керек. Бұндай практика спортшының “жопқа сенемін” арттырады. (Бірде
бір ойыншы доппен өте көп жұмыс істедім деп мақтана алмайды).
Қазіргі кезде юарлық спорт түрінде күнделікті жаттығусыз ең жоғарғы
көрсеткіштерге қол жеткізу қиын.
Футболда өте жиі жаттығудың өткізілмеуі уақыттың жоқтығында деп
түсіндіріледі. Бұл ережені кәсіпқой командалар қолдана алмайды, өйткені
күнделікті жаттығулар спорттық клубтармен жасасқан келісім шартта айтылады.
Шеберліктері барлық баспалдақтағы әуесқой командалар, ережедегідей
аптасына 2 рет жаттығады. Сонымен қатар жаттықтырушы үш реттік жаттығу
өткізуге тырысу керек – ең дұрысы сейсенбі, сәрсенбі және жұма.
10 – 14 жастағы мектеп оқушыларының аптасына бір рет жаттығатын
болса, жаттығу уақыты 2 сағат болуы керек.
14 – 16 жастағы екі рет жаттығатындарға жаттығу 1,5 сағаттан аспауы
керек.
16 – 18 жастағы жасөспірімдер екі реттік жаттығуды 2 сағаттан өткізу
керек.
Ересек командалар екі реттік жаттығуды 2 сағаттан кем емес, ал үш
реттік – 1,5 сағаттан.
Қазіргі заманғы жаттығу процесінің маңызды принципі: жиі жаттық,
мүмкіндігінше күнде; жеңіл жаттық, уақытты босқа шығындама!
Жаттығудың жүктемесі.
10 – 14 жасар оқушылардың жаттығуында басты назар олардың ойында да
допты алып жүруіне бөлінеді. Бастушы ойыншыларға бәрінен бұрын допты
соғудың негізгі түрлерін үйрену мен допты тоқтату, допты баспен соғуды
үйрену өте шектелген жағдайда жүргізіледі. (бұл жаста бас сүйектері онша
қатты емес). Аралас ойынның жәй түрлері де жүргізіледі: екіден, үштен
бөлініп допты бір-біріне диагональ түрде беруі де жаттықтыру, жай жүгіріп
жаттығу мен топталып – үшеуі біреуіне және төртеуі екеуіне қарсы доппен
жүру жаттығудың тактикалық жоспарына кіреді. Өскелеңдер көп ойнап, ұжымды
қимылдауға үйрене берсін. Ойынның өзіндік ерекшеліктерімен танысу үшін тек
қақпашыға ғана ерекше жаттығу керек.
Гимнастика, жеңілдену, қосалқы ойындар мен эстафеталық жүгіруден
басқа барлық дене жүктемесінен қашқан жөн. 10 – 14 жасар спортшылар ұзақ
салмақтыққа салынбауы керек; жабайы жас футболшылардың күшін жаттығуда
сығып алатын жаттығуға орын болмауы керек.
14 – 16 жасар жастарды дайындауда техникалық әдістерді игеру маңызды
орын алады. Жаттығу жоспарына қиын ойын тәсілі кіреді, жаттығуларға
шапшаңдық сапасын жоғарылататын және тактикалық ептіліктер кіреді;
футболшыларға айқындалған тактикалық тапсырмамен ойынның дәмін сезіну
керек, ойыншыларды топқа бөліп ұжымдық жаттығулар өткізу. Гимнастикаға,
жаттықтыратын ойындарға және эстафетамен жүгіруге аса көңіл бөлген жөн. Бұл
жастағы топтарға ұзақ салмақ салудан қашқан жөн.
16 – 18 жастағы жастардың организмдері ересек футболшылардың
жаттығуына ұқсас жаттығуларды жүргізуге мүмкіндік береді. Бұрынғыдай,
жаттығудың басты мақсаты – доппен жұмыс істеу. Ол әртүрлі аралас жаттығулар
түрінде, шапшаңдықты күшейту сапасы мен тактикалық ептілікті жаттығулары
толықтырады. Жаттығуға сондай-ақ әр ойыншының футболдағы “мамандығына”
байланысты арнайы дайындықтар кіреді. Жаттығу ойындарында футболшылар нақты
тапсырмалар алуға тиіс. Ойын алаңының әр жерінде ойнайтын ойыншылардың
өзара түсінісіп қимылдауы және техникалық әдістерді игеруі командалық
жаттығудың негізгі бөлігі болып есептеледі.
16 – 18 жасар жастарды дайындау жоспарына сол сияқты гимнастика,
спортты жаттығулар, кросс, доппен және допсыз жаттығулар, эстафеталық
жүгірулер қарастырылады. Бұл жерде де шаршататын, бірқалыпты жаттығулардан
аулақтанған жөн. Егер сіз әртүрлі шапшаңдықты жаттығуларға екпін беріп
демалыс үшін белсенді жасасаңыз (мысалы жайбарақат доппен бір орында жұмыс
жасау), сіз үлкен нәтижеге жетесіз.
Жастарды оқыту процесінде оларды қазіргі заман футболының тактикасы
мен ойын жүйесінің әртүрлі сипаттамаларымен таныстыру қажет. Жаттығулық
сайыс кезінде футболшыларды алдына қойылған тактикалық тапсырманы
орындауды, сонан соң ойын кезінде жіберген қателіктерін міндетті түрде
талдау қажет. Белсенді ойнайтын командалардың жаттықтырушылары мен әр
ойынщыдан жеке-жеке барлық күшін сарқып беретін қарқындылық керек. Допты
игеру жағдайымен қоса, былайша айтқанда “дайын” футболшылардың игерген
әдістерінің тереңдігі мен нақтылығына және де команданың барлық буындарының
өзара түсінушіліктеріне септігін тигізеді. Футбол командасы әр жарыстың
нақты жағдайына барлық тактикалық талапқа жауап беретін жақын жабыстырылған
ұжым болуы керек.
Жаттығу барысында команданың барлық ойыншыларының тактикалық ойлануы
мен әр ойыншының тактикалық “сезімділігін” арттыру керек. Осы ойындарды
жаттықтырушылар футболшыларға айқын тапсырмалар қояды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің өзектілігі. Жан-жақты дамыған, ізгілікті тұрғыдан таза және
рухани бай адам қалыптастыру мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті болып
табылады. Жасөспірімдердің дене бітімі жағдайына, дене даярлығына
республикамыздың саяси, экономикалық және идеологиялық болашағы тәуелді
болып келеді. Сондықтан да, жасөспірімдердің дене бітімінің дамуы, дене
даярлығы және салауатты өмір салтын қалыптастырудың маңызды мәселелері
мемлекетіміздің Президенті Н. Ә. Назарбаевтың, Үкіметіміз бен қоғам
өкілдерінің тұрақты қамқорлығы аясынан табылады. Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2012 жылғы 14 желтоқсандағы
Жолдауында Денешынықтыру мен спорт мемлекеттің айрықша назарында болуы
тиіс. Нақ сол саламатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті болып
саналады. Алайда елде барлығы үшін қолжетімді спорт нысандары, спорт құрал-
жабдықтары жетіспейді. Осыған байланысты Үкімет және жергілікті органдар
дене шынықтыруды, бұқаралық спортты дамыту және типтік
жобадағы денешынықтыру-сауықтыру нысандары, соның ішінде, аула нысандары
құрылысы бойынша шаралар қабылдау қажет. Бұл жұмысты келесі жылы-ақ бастау
керек.-деген болатын еді. [1]. Осы Жолдаудан кейін-ақ еліміздің түкпір-
түкпірінде, әрбір ауылдарды спорт алаңдары бой көтерді. Соның нәтижесінде
салынған футбол алаңдары да жасөспірімдерді көптеп өзіне тарта бастады.
Әлемдегі ең жанкүйері көп спорт түрі – футбол десек қателеспейтін
шығармыз. Осы футболдың елімізде қанат жайып келе жатқанына 100жыл толды.
Десек те футбол төңірегіндегі шешілмеген мәселелер әлі де шаш етектен.
Қазақ футболының жеткен жетістігі де жок емес. Қазақ футболының келешегі
өсіп келе жатқан жас футболшыларымыздың қолында. Сондықтан сол жастарды
футболға баулып, үйрету біз секілді болашақ жас мамандардың міндеті деп
есептеймін.
Жұмыстың мақсаты. Жасөспірімдердің дене дайындығы жүйесін ғылыми-
әдістемелік негіздеу болып табылады.
Жұмыстың міндеті. – Жасөспірім футболшылардың жылдамдық сапаларының
жағдайын зерттеу;
- Жасөспірім футболшылардың спорттық нәтижелілігіне жылдамдық
сапаларының даму деңгейінің әсерін анықтау;
- Жасөспірім футболшылар үшін жылдамдық сапаларының үлгілік
сипаттамаларын жасау;
Зерттеу нысаны. Жасөспірім спорт мектептеріндегі футбол сексияларында
жас ерекшеліктерін есекре отырып, тестілеу нәтижелерінің көрсеткіштерін
талдау арқылы өткізілген зерттеу жұмыстарының түп нұсқаларынан құралады.
Жетекші идеясы. Жасөспірім спорт мектептеріндегі футбол сексияларында
футболмен шұғылдану тиімділігінің шынайы жақсаруы.
Біздің қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуының қазіргі деңгейі
адамның дене дайындығын үнемі арттырып отыруды талап етеді. Бүгінгі күнде
жас ұрпақты ең жас кезінен дене күштері мен рухани күштері сайма – сай
жетіліп, шынығып өсетіндей етіп тәрбиелеу ісін қамтамасыз етуді
мемлекетіміз аса маңызды міндеттердің бірі деп санайды.
Ежелден дене мәдениеті жеке адамды жан – жақты және үйлесімді дамытудың
маңызды жолы болып есептеледі. Жоғары оқу орындарында және арнайы орта оқу
орындары мен мектепте дене дайындығының ең кең қолданылатын түрлі –
спорттық ойындар. Олардың ішінде футбол ойыны – алдыңғы орындардың бірін
алады.
Қазіргі заманғы футтбол – шапшаң ойын. Ол кенеттен ұмтылулары, тоқтап
қалулардан тұрады және аса шапшаң жүгіруді талап етеді.
Жүгіру, секіру сияқты басқа да қимылдардың өзгешелігі анық, көлемінің
кіші болуына және қарсылас әрекетіне байланысты бірімен екіншісіне кенеттен
ауысу қажеттілігіне орай анықталып отырады.
Белсенді ойын әрекеттері ерік – жігер күшіне айрықша талаптар қояды,
сондықтан да шұғылдану барысында айналысушылар бойында жылдамдық,
төзімділік, ерік – жігер, батылдық, шешімділік, бастамашылық, шешім
қабылдауда дербестік және жағымсыз көңіл – күйді жасыра білу қабілеттері
жетіледі.
Диплом жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспе бөлімінен, екі тараудан, алты
бөлім және қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ДЕНЕ САПАЛАРЫН ФУТБОЛ ОЙЫНЫ
НЕГІЗІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1. Футбол ойыныңың шығуы және даму тарихы
Футболдың шығу тегі өте ерте кезге жатады. Гректердің ә де-
геннен-ақ доппен ойнауды аса үлкен кұрмет тұтқаны сонша, оны
дене шынықтыру жаттығуларының жоспарына енгізген. [9,10]
Доппен ойнаудың алғашқы есте қалуы, футболдың шығуы 1880-ші жылға
жатқызылды. Паллукеада грек сөздігі ойнаушылар екі партияға
командаға бөлінеді. Әр партия допты қарсыласының ойын алаңына
өткізуге тырысады. Бұл қазіргі регби; ойынына ұқсас, тек қолмен ойнауға
рұқсат етілмейтін.
Қазіргі заманғы футбол ерте замандардағы ойындардың қайсысынан
шықты деп дәл айтуға дөлел жоқ. Футбол тарихының ресми кезеңі шамамен 1863
жылдан басталады, ол жылы Англияда футболдың ортақ ережесі қалыптасқан
болатын. [10]
Футбол ағылшын тілінен аударғанда football. Foot- табан, ball- доп -
камандалық спорттық доп ойыны. Ойын ұзындығы - 100-110 метр, ені 64 –
75 метр алаңда өткізіледі. Биіктігі 2 метр 44 сантиметр, аралығы 7 метр,
32 сантиметр қақпа жасалады. Қақпаның сыртында тор керіледі. Футбол
добының салмағы 396 – 453 гр, шеңбері 68 – 71 сантиметр. Ойынға
әрқайсысында 11 ойыншыдан екі каманда қатысады. Олар қақпашы,
қорғаушылар, жартылай қорғауашылар, шабуылшылар болып бөлінеді. Ойынның
15 минут үзілісі бар, 45 минуттан 2 кезеңде өтеді. [22]
Орта Азия адам пайда болғаннан бергі ең көне, ертедегі жер мен
мәдениет, өнердің өте ескі ордасы деп есептеледі. Мәдениет тарихын, оның
ішінде дене тәрбиелеу мәдениетін оқып, білу арқылы Казақстанда тұрған
халықтың ата-тегі қалдырған мұрасынан білім жинап, онымен таныса аламыз.
Қазіргі замандағы Қазақстан жеріндегі дене тәрбиелеу мәдениеті дамуының
тамыры өте ертеде өркен жайған. Ескі шежірелерден білетініміздей, біздің
дәуірімізге дейінгі көп жылдар бүрын Орта Азия тұрғындары арасында түрлі
дене тәрбиелеу жаттығуларының қолданылғаны белгілі. Бұл жаттығулар
негізінен соғыс жорықтары мен қорғаныстары кезінде жаудан қорғану үшін
кажет қасиеттерді тәрбиелеу мақсатында жүргізілген.
Орта Азияны Араб халықтары басып алған дәуірде 7-8ғ. көптеген
жарыстар өткізілген. "Гуйбози" деп аталатын ойын өте қызық ойын болған. Ол
"сұлжан" деп аталатын арнаулы таяқпен ат үстінде ойналған. Бұл -
әскерлердің ең басты ойын сауықтарының бірі еді. Ол былай ұйымдастырылатын:
ойнаушылар екіге бөлінетін. Сарбаз ұзын арнаулы балға алып, онымен допты
ортаға соғады, содан кейін әр жақ допты үлкен алаңның ең шетінде тұратын
Майдан қақпасы аталған қарсыласының қақпасына енгізуге тырысқан. [36]
Бұл ойын туралы арнаулы жазбаша трактат болған, онда ойынның әдістері
мен ойын түрлерінен нұсқаулар берілген Гуйбози қазіргі кезде Грузияда
белгілі "лело" ойынына ұқсайды. [36]
Кейде Гуйбози ойыны ат үстінде жүріп ойналмайды, ондай жағдайда ол
қазіргі көгалдағы хоккей мен футболды еске салады. Кейбір қозғалысты
ойындар футбол ойыны ережелерін еске түсіре отырып, лақтыру, күресу,
жүгіру, секіру элементтерін қоса қамтиды.
20 ғасырдың басыңда Қазақстанның көптеген қалаларында жабайы футбол
командалары пайда бола бастады, олар қолдан жасалған шүберек допты
пайдаланды. [36]
Қазақ жастарының футболмен етене таныстығы осы ғасырдың алғашқы
жылдарында, Қазақстанның мәдени және сауда орталықтарының бірі Семейде
болып өтті. Басқа жерлердегідей мұнда да жастар жаңалыққа, тазалыққа құштар
еді.
Кімнің былғары доп әкелгені, онымен қалай ойнау керектігі - кімнің
түсіндіргені белгісіз, бірақ футболдың коллективтік ойын ретінде таратылуы
бірден әйгіленеді.
Алғашқы футболшылар 1906 жылы прогресшіл педагог Р.М.Елікбаев құрған
татар мұғалімдері мектебінің оқушылары болды. Бертін келе доп ойнауға
қызығушылар саны өсе берді. Оқушылармен күш сынасу үшін Семейдің Затон
ауданының жұмысшылары белсенділік таныта бастады. Көбіне тәжірибелі және
әдісшіл "студенттер” командасы жеңіп жүрді. Әсіресе мұғалімдер мектебінің
футболдық коллективі "Ярыш" көзге түсе бастады. Жаңа қалыптасып келе жатқан
сол кездің өзінде-ақ бұл комадалардың кейбірі "жұлдыздарын" бөліп алуға
болатын еді. Олардың арасында атақты жазушы Мұхтар Әуезов, Әмірхан Садықов,
Мұхамед Сайдашев ерекше көз түсті. [37]
Футбол 1932 жылғы Олимпиядалық ойындардан басқасының бәріне қатысып
келеді.
КСРО футболшылары 1956 жылы Мельбурнда, 1998 жылы Сеулде жеңіске жетіп, екі
рет Олимпияда ойындарының чемпионы атанды. Сеулдегі Олимпиядалық ойындарда
Алматының Қайрат командасының ойыншысы Евгений Яровенко чемпион болды.
Қазақстан футболы 1914 жылдан бастау алды. 1913 жылы Семей қаласында
Жарыс командасы құрылды. Қазақстан футболын негізін қалаушы - М.
Елкібаев. Осы Жарыс командасының құрамында қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар
Әуезов жартылай қорғаушы болып ойнаған. 1940 жылы Алматының Динамо
командасы футбол коллективтері арасында КСРО Кубогін жеңіп алды. 1960 жылы
Алматының Қайрат А класының жоғарғы тобына жолдама алды. Осы жоғарғы
топтағы тұңғыш допты Сергей Квочкин соқты. Қайраттың алғашқы жеңісі
Минскінің Беларусь командасымен болған ойында 2 : 0 есебімен шешілді. Екі
допты да Тимур Сегізбаев соқты. [37]
Биылғы жылы Қазақстан футболына 100жыл толды. Қазақстан футбол
федерациясы осы мерей тойға орай Семей қаласында халақаралық конференция
ұйымдастырды.
2. Жас футболшыларды футбол секцияларына іріктеу жолдары.
Мамандандырылған резьерв дайындау жас футболшылардың бастапқы дайындығы
мен іріктеудің қандай дәрежеде ұйымдастырылуына байланысты. Бұл мәселелерді
дұрыс шешу алдағы оларды жаттықтырудың тиімді жүргізілуін анықтайды. Ғылыми-
әдістемелік әдебиеттер және тәжірибелер қазіргі таңда іріктеудің екі түрі
қолданылатындығын көрсетеді.
Олар: 1) бапкер жаңадан келгендерді бір-бірімен кездесетін
командаларға бөледі. Ойын барысында, балалардың ойын ойнау әдісін бақылап
отырып, ол ұғымтал, епті, белсенділерін бөліп алады. Осыдан кейін
іріктелген топпен дайындықтың бастапқы кезеңі басталады.
2) ойын барысын бағалаудан қосымша тесттер қолданылады: әр түрлі
арақашықтыққа жүгіру, секіру жаттығулары, қарапайым техникалық әдіс-
тәсілдер: дәлдік және алыс-жақын қашықтыққа допты дәл беру, доппен жүру
және т.с.с.
Іріктеу кезінде балалардың белгілі бір уақыт аралығында ие болған оның
икемділігі және ептілігі бағаланады. Оларды болашақта футбол саласы бойынша
нақты маман болатынына болжау жасай отырып, олардың әлеуетті мүмкіндіктерін
бағалау қажет. Егер бұл мәселеге назар аударылмаса, тест нәтижесі бойынша
қабілетті балалар емес, көп қозғала алатын, тест тапсылрмаларын көшеде
немесе дене шынықтыру сабағында орындап жүрген балалар іріктеуден өтетін
болады.
Тест нәтижесі бойынша жоғары нәтижелерді физикалық дайындығы мықты
балалар көрсетуі мүмкін. Мысалы, аяғы ұзын балалар 30 м қашықтыққа тез
жүгіреді, шыдамдылар 300-400м ұзаққа жақсы жүгіреді және т.с.с. Бірақ бұл
олардың болашақта футболды басқалардан мықты ойнайды дегенді білдірмейді.
[5,6]
Жақсы футболшыларды іріктеудің тиімділігі келесі екі мәселінің
шешіміне тәуелді: метрологиялық, яғни іріктеудің өлшемдерінде қандай
көрсеткіштер қолданылуына байланысты, және әдістемелік, бұл бастапқы
іріктеу кезіндегі тәрбиелік және оқу-жаттығу процестерінің қандай дәрежеде
ұйымдастырылуына байланысты.
Ереже бойынша іріктеу тесттері келесі талаптарға сай болуы керек.
Олар: болжамдық деректемелерге ие болуға тиісті, сенімді болуға,
өлшеулердің стандартталған жүйесіне ие болуға, және ондағы нәтижелер
бағалар жүйесіне сай болуға тиісті. [10,5,8]
Сонымен қатар, балаларға тесттен жақсы нәтиже алу үшін жақсы уәждеме
беру қажет, себебі балалар тест нәтижелеріне байланысты олар болашақта
футбол ойнау немесе ойнамайтындығын біледі. Оларға жарыстық рух беру жақсы
уәждеме болып табылады.
Бірақ, метрологиялық дұрыс тесттердің бар болуы да тиімді іректеу
жасалатындығына толық кепілдік бермейді. Бұл келесі зерттелген мәселелердің
шешілуіне байланысты мүмкін болады:
1) футбол дамуының басты тенденцияларын анықтау қажет және ол балалардың 10-
15 жылдан кейін қандай болатынына байланысты болжауды іске асыру қажет. Бұл
футболшыға оның болашағына байланысты талаптар қоюға мүмкіндік береді;
[13,18]
2) қозғалу икемділігінің деңгейін, балғын футболшылардың тұлға ретіндегі
және басқа да қасиеттерін анықтау қажет, оларды бақылау қорытындысы бойынша
классификациялап, болашақ табыстар мен жетістіктерге байланысты болжам
жасау керек;
3) белгілі бір түрде анықталған жоспарланған жүктемелердің құрылымының
шарттарына сәйкес іріктеудің бастапқы кезеңін ұйымдастыру қажет.
Көптеген мамандардың пікірі бойынша, іріктеу – бұл ұйымдастыру-
методикалық іс-шараларының жүйесі, оның ішіне педагогикалық, әлеуметтік,
психологиялық және мед-биологиялық әдістер кіреді, осының негізінде
жасөспірімдердің спорттың бір түріне қабілеттері анықталады. (В.П.Филин,
Н.Ж.Булгакова.).
Іріктеу оқу-жаттықтыру процессінің органикалық бөлігінің маңызды
элементы болып табылады, себебі бұл спорттық дайындықтың негізгі
мәселелерін шешуіне ықпал етеді соның ішінде жоғары спорттық нәтижелерге
қол жеткізу.(М.С.Бриль).
Спорттық бағдарлану – бұл ұйымдастыру-методикалық іс-шараларының
жүйесі, осылардың негізінде баланың спорт түрін таңдап, онымен айналасуы
анықталады. [22,7]
Сөйтіп, іріктеудің міндеті – спорттың сұранысына қарай, айрықша
жарамды балаларды іріктеп алу. Спорттық бағдарланудың міндеті – нақты
адамның мүмкіндіктерін бағалап, спорттық қызметке ең жарамды кандитатураны
таңдау.
Әр спорттын түрі спортшыға белгілі бір талаптар қояды. Бірақ қандай да
болсын қызмет, диалектика заңы бойынша, дамып және жетіліп отырады. Сол
себептен спортшы жауап беретін талаптар да ауысып тұрады.
Көрсетілген ұғымдардан да басқа, тағы бір ұғым бар – спорттық сұрыптау, бұл
ойыншыларды шамамен бір деңгейлі квалификация бойынша іріктеп, белгілі
дәрежеде командаға кіргізу.(шеберлер командасы, мемлекеттің құрама
командасы т.б.).
Футболдағы іріктеу мәселесі өзекті болып табылады. Бұл төменде
көрсетілген ақпараттармен түсіндіріледі, балалар-жасөспірімдер спорт
мектептеріндегі футбол бөлімдері, қазіргі таңда қалап келген жастарды
қабылдауға мүмкіндіктері жоқ. [5,18]
Спорт мектептер алдындағы қойылған міндеттер әр түрлі. Олар ең алдымен
мемлекеттік футболға жоғары дәрежелі резерв дайындауы тиіс. Сол себептен
спорт мекетептері тек қана іріктелген контингентпен жұмыс істеуге мәжбүр.
Сөйтіп, бапкерлер үлкен жауапкершілік сезініп, футбол бөліміне ірктеу
кезінде өздерінің әлсіз жақтарынан қорқады. Бұл қорқыныштың да, негіздері
бар. Айта кету керек тәжірибеде көптеген қабылданған жас футболшылардың
кейбіреулері спорт мектебін бітірмей кетті.
Іріктеудің маңыздылығы осыған да негізделген, әртүрлі адамдарда
қозғалыс дағдыларының жаттықтыру дәрежесі, физикалық, психикалық және басқа
да көрсеткіштері айрықша болады. Кез келген бала футболда спорттық
шеберліктің шыңына жете алмайды, оған жету үшін көптеген жаттығулар арқылы
ғана емес, одан басқа көптеген тұқым қуалаушылық деректер де әсер етеді.
Сол себептен іріктеудің басты міндеттердің бірі дарынды жасөспірімдерді
іздеу. Дарындылар өте сирек кездеседі, сол себептен талантты
жасөспірімдерді ғана іздеу дұрыс емес болады. Оқу тобы қабілетті жастардан
құралу керек, солардың ішінде дарындылары да болуы мүмкін.
Ең үлкен қиындық – баланың қабілеттер жүйесін танып білу, олар
болашақта оған жоғары квалификацияланған футболшы болуына және оның сапалы
спортшы болуына ықпал етеді.
Футбол тәжірибесінде көптеген мысалдар бар, әлсіздер белгілі уақыт өткен
сол күштілердің арасына өтіп, және керісінше де болады.
Болжаудың ең кең таралған тәсілдері бар(М.С Бриль): [15]
1.Экстрополяциялау- бұл белгілі мәліметтерді белгісіз болашаққа өткізу.
Болжамды көріністін дамуының нақты тенденциясы боған кезде ғана бұл тәсіл
нәтижелі болады
2. Шекті мәндер тәсілі белгілі бір шекке жеткен элементтердін көрінісі.
Мысалы, футболшының жұмыс істеу қабілеті бүкіл ойын ісіне әсер етеді.
3. Болжаудың ең маңызды тәсілі соңғы кезде модельдеу болып отыр. Оның
көмегімен елеулі факторлары айқындалады, олардың негізінде болжаудың
нәтижелігі арта түседі. Және керісінше, елеулі емес факторларды белгілеп
көрсетуге болады, олар болжауға ешқандай әсер тигізбейді.
Іріктеу процедурасын өтетін кандидаттар келесі топтарға бөлуге болады: I –
қабілеттілер, оларды келешектегі жаттығуларға алады; II – қабілетсіздер
және оқудан шығарылғандар; III – қабілеттілер, бірақ оларды қате жасап
оқудан шығарады; IV – қабілетсіздер, бірақ олар қателік арқылы қабілеттілер
қатарына кіріп кетеді. Сөйтіп, іріктеу елеулі болу үшін кандидаттар көбісі
1 және 2 топқа еніп, азы 3 және 4 топқа енуі қажет.
Спорттық жетілудің тоқтатылуы көбінесе ұйымдасу-методикалық мінездемеге
байланысты, сирек жағдайда әлеуметтік-психологиялық жайттар да әсерін
тигізеді.
Тәжірибеде іріктеудің келесі факторлары да бар: критерийлер, тәсілдер
және ұйымдастыру.
Критерийлер деп тұлғаның қандай да болсын қабілеттері жатады, оларды
іріктеу кезінде бағалауға немесе өлшеуге мүмкіндік болады (мысалы, қозғалу
координациясы футболда іріктелудің маңызды критерии болып табылады). [15]
Өз кезегінде критерийлерді келесі 3 түрге бөлуге болады: нышандар,
дарындылар және қабілеттер.
Нышандар деп туған кезінен бар анатомо- физиологиялық және адамның
психологиялық ерекшеліктері жатады, олар оның болашақ қабілеттерінің
негіздері. Мысалы , салмақ, бой көрсеткіштері, жүрек және өкпе жүйелерінің
ерекшеліктері және т.б.
Дарындылық – бұл тұлғаның өзгеше сапалық және басқа да құрылымдарының
үйлесімі, осыдан оның болашақ спорттық сәттілігі анықталады. Алайда
дарындылыққа сәттіліктің өзі ғана тәуелді емес, тек оған жету мүмкіндігін
де ескеру қажет. Дарындылық тағы да қабілеттер негізінде қалыптасады. Спорт
мектептеріне іріктеу кезінде дарындылық негізгі басты критерий болып
табылады. Дарындылық ұғымына тек техникалық және тактикалық дағдылар ғана
кірмейді, тағыда сәтті болуды қамтамасыз ететін элементтер кіреді. Бұл өте
маңызды. Әйтпесе бапкер өзінің тәжірибесі мен интуициясына сүйеніп міндетті
түрде дарынды балаларды ғана емес, тағы да нақты тесттерден сүрінбей өткен
балаларды іріктеп ала алады.
Қабілеттер- бұл адамның белгілі бір іске жарамды, ойдағыдай жаттығуларды
жасауға мүмкіндігі бар.Адам белгілі қабілеттермен туылмайды.Олар істің асу
барысында пайда болады.Сол себептен: жаңадан келген футболшылардың
айтарлықтай ойын қабілеті бола бермейді.Жасөспірімдердің ойнау дәрежесін
уақыт өте келе бағалауға болады. Кейбір жағдайда субъекттінің индивидуалды
ерекшелігі деп түсінеді.Бұл жағдайдағы ерекшелігі футболшылардың ойын
барысында көрсетуге мүмкіндік береді. Оқу-жаттығу тобына ойыншылардың
спортшылардың қабілетіне қарап алады. [24,26]
Іріктеу тәсілдері
Іріктеу методтарына, критериялық өлшеуді жатқызамыз ( нышан,
дарындылық) және тағы да басқа қабілеттерді. Іріктеу тәжірбиесіне
аппаратты, сарапты, топтық тест методтарын қолданады. Жасөспірімнің
дарындылығын дәрежесін анықтау үшін сарапты тәсілінің негізінде жеке
тәжірбиесімен немесе әсер алуымен анықталады. Қандай да бір мінездемесін
өлшеу өте қиын (мысалы ойнау ойын және т.б)
Сарапты тәсіл мамандардын пікіріне негізделген. Іріктеу барысында
эксперттық екі түр бар олар:
• Медициналық
• Педагогикалық
Белгілі бір қабілет дәрежесін өлшеп табу үшін аппаратуралық тәсілдің
көмегін қолданамыз.
Тесттік анықтау тәсілі аппартуралық тәсілден нашар болып табылады.
Ойын тәсілі. Екі жақты ойында кандитаттардың дарындығының деңгейін анықтау
үшін ойын тәсілін қолданады. Сонымен қатар бұл жаттығуларды
қатысушылардың санына байланысты (3х3, 6х6, 11х11 және т.б).
Жасөспірімдердің дарыны мамандандырылған тәсілмен бағаланады. Алдында
көрсетілгендей, неғұрлым көп мамандырылған бапкерлер жасөспірімдердің
ойынын (бақылап, бағдарласа) бақылауға қатысса және дәрежелері жоғары
болса, соғұрлым болжау анық болады.
Жоғарыда айтылғандай, жоғары дамыған сана – айтарлықтай дарындыққа
жатпайды. Маңыздысы олардың бір-бірімен байланысы, қозғаластағы ойындардың
болашағы, ойынның сапасын анықтау дарынның көрінісі болып табылады. [5,8]
Бақылау арқылы жасөспірімдердің жүйке жүйесін анықтауға болады.
Бақылаудың объектісі: нақтылық, батылдық, тұрақтылық. Бақылаудың нәтижесіне
байланысты кандидаттың қозғалысына, күшіне, өсу және тұрақты жүйке
жүйесінебайланысты шешім шығаруға болады.
Кандидаттың ерік-жігерін зерттеуге ойын тәсілі қажет. Футболшының ерік-
жігерін қасиеттеріне: беріліп дайындалу, мақсатын соңына дейін жеткізу.
Бапкер жоғары деңгейдегі өтілген ойынды қолдану керек. Керектісі бапкер
баланың іс-әрекетін дайындық үстінде бақылап, нормативті бақылауларды
қадағалау қажет.
Тесттік тәсіл.
Сараптамалық бағалау мен қоса ойынды бағалауды арнайы жаттығулар мен
тесттер қолданылады. Оларға төмендегілерді жатқызуға болады:
1. Педагогикалық бақылау;
2. Дәрігерлік бақылау; баланың деңсаулығының жағдайын және организмінің
жұмыс жасауы жайлы мәлімет беру;
3. Нәтижелі сынақ; физикалық сапасын білдіретін көрсеткіш;
4. Арнайы қабілетті бақылау тәсілі;
5. Тесттер, мұрагерлік факторлар және оқуға деген қабілеті.
Балалардың футболға деген қызығушылығын анықтау қажет. Тест өткізу
уақытында кандидаттарды екі топқа бөлу керек. Бірініші топқа футболмен
шұғылданып жүргендерді, ал екіншісіне жаңадан келгендерді. Бұл іріктеуге
эффектты түрде және мақсатты түрде өтуіне жол береді. Бақылау жұмыстарды
алудың методикалық тәсілдері спорттық мектептердің жалпы мойындалған
ережелер мен талаптарына сай болу керек. Қазіргі таңда іріктеу жолдарында
сапа мен көрсеткішті бағалау: старттық жылдамдық, қашықтық жылдамдық,
ептілік, жылдамдық күші, сабырлық, шешімді тез әрі тиімді шешу және т.б.
қасиеттер жатады. [10,9]
1.3 Жасөпірім футболшылардың техникалық дайындығының сипаттамасы.
Ойынды дұрыс ұйымдастырып, жеңіске жетуі үшін алаңдағы ойыншылады дұрыс
орналастырып, әр қайсысының алдына жеке міндет қойылу керек. Қазіргі
заманның ойын жүргізу әдістерін яурыс пайдалануда ойыншылардың өздеріне
арнайы белгіленген орны және міндеті болуға тиіс. Сонымен бірге футболшы
ойын тәсілдерін түгел әрі шебер орындай отырып, шабуыл яки қорғаныс шебі
болып, бірден ойнай білуі шарт және ойын міндеттерін өте жақсы әрі шебер
орындағаны дүрыс. Сондықтан ойыншылар орындайтын өз міңдеттеріне қарай
қақпашы, екі қабаттағы он, сол қорғаушы, орта қорғаушы, ортаңғы шептегі
ойыншылар, оң немесе сол жақ қанаттағы шабуылшылар және ортаңғы шабуылшы
болып бөлінеді.
Күрделі және қиын жағдайда, көбінесе допқа қарай қимыл жасап, допқа
қарай жылжып, тартып алу керек. [9]
Допқа қарай қимыл жасап тартып алу тәсілін қолданғанда қарсылас
ойыншыдан 1,5-2 м қашықтықтан ертерек допқа ие болуға болады. Бұл тәсілді,
көбінесе қарсылас ойыншының оң немесе сол жақтан алдап өтуіне қарсы
қолданылады. Алыста орна-ласқан допты жартылай "шпагат" жасап, немесе
"шпагат" жасап допты ұрып тоқтатып тартып алуға болады. Допты теуіп
жібергеңде көбінесе табанның ұшымен ұрған дұрыс ол тез және аз уақыт алады.
Ал допты тоқтатып тартып алу үшін, табан доптың бағытына бөгет болуы
керек.
Допты жылжып тартып алу - тәсілін допқа ие болу үшін 2м. қашықтықтағы
допқа ие болу үшін қолданылады. Допты тартып алу қарсылас ойыншыдан аттап
бір бүйірден орындалады. Шабуыл жасаған ойыншы допқа қарай ұмтылып жайлап
сырғанап, допқа тосқауыл қояды.
Қарсылас ойыншыны иықпен итеріп допқа ие болу тәсілі ойын тәртібіне
сәйкес орындалады.
Допты лақтыру - тәсілі алаңдағы ойыншыға ойын тәртібі бойынша, алаңның
оң немесе сол қанатынан сыртқа шыққан допты ойынға қосу үшін орындалады.
Шебер футболшылар допты 25-30 м қашыкпгыққа лақтыру үшін арнайы дайындық
жасауы керек, ол үшін қозғалыс дағдысын және қолдың күштерін арттыру арқьшы
жоғарғы нөтижеге жетуге болады.
Допты лақтырар алдында қол саусақгарын суретте. көрсеткендей дұрыс
ұстау керек, содан соң бірінші дайындық кезеңінде артқа қарай денені
шалқайтып, содан соң бастапқы қалыпқа келген бетте қолмен дене
салмағын алға қарай ұмтылдырып, допты лақгыру керек .
Ойын тәсілдері дегеніміз нақты мақсаттарды табысты орындауға
мүмкіншілік жасайтын ойын тесілдері түрлерінің жиынтығы.
Тәсілдердің түрлерін ойын жүргізу құралы деп білу керек, себебі
футболшы ойын төсілдерінің түрлерін неғұрлым көп біліп оны әртүрлі жағдайда
қолдана білсе, қарсылас команданы жеі көп үлес қоса алады және ойын
төсілдерін шебер қолдана білген ойыншылар футболшының жан-жақты дайындығын
арттыруға көмектеседі.
Ойын төсілдері футболдың жүз жылдан астам уақыт ішінде дамуына
байланысты көптеген өзгерістерден өтті. Оның эвалюциялық дамуының,
негізінен, алғанда мынандай ерекшіліктері ойында аз пайдаланатын
тәсілдердің түрлері мүлдем азайып, оның орнына допты табанымен тоқтату,
желкемен ұру, көбінесе допты аяқтың сыртқы жағымен тебу, жөне санмен
тоқгату, допты қолмен лақгыру қақпашының ойын төсілдері, қарсылас
ойыншыны алдап өту секілді қимылдарды көбейтті.
Бүгінгі заманда футбол ойынының тәсілдері көптеген қозғалыстардың
биомеханикалық жүйелерінен тұрады жөне ойын үстінде жұмыс істеп шығарған
қуатты тиімді пайдалануға мүмкіншілік туғызады. Жылдамдық пен сенімділік,
қарапайым және пайдалы ойын тәсілдері - бүгінгі футболға қойылатын
талаптардың негізі.
Ойын жүйесі - негізгі стиль, бүкіл команданың қимылының өзгешелігі
ойыншьшарды аланда әрқайсысының дайындығына, ойынды түсінуіне байланысты
орналастыру және орындалатын функцияларын белгілеу. Ойынның мақсатына жету
үшін негізгі ойын фазалары қарапайым, тез қозғалмалы болса, онда
ойындшыларға өзіндік шеберлігін, творчествосын көрсетуге мүкіншілік туады.
Ойын жүйесі - футболшылардың өз алдына қойылған талаптарды ойын
алаңында белгіленген жерде ойнап, бүкіл командаға қойылған мақсатқа үлес
қосу.
Футболшылардьң ойын жүргізу әдістеріне арнайы жаттығу сабақтардың
мазмұны күнделікті өтетін ойын қимылдарын арттыру, арнайы білім алу,
қозғалыс шеберлігін, творчестволық мүмкіншілікті жөне жан-жақгы төрбиелеу,
демек, жоғары шеберлікке тиісті барлық жағдайды туғызу процесі.
Жаттығудың ең негізгі мақсаты - ойыншыға алаңда дұрыс қимылдауды,
қозғалуды үйрету. Сонымен қатар, футболшының организміне жан-жақгы және
іріктеп қана әсер етсе, сонда ойыншының ең жоғарғы шеберлікке жетук
мүмкіншілік туады. Жаттығу сабақтарының күнделікті және ұзақтығына қарай
бүкіл жаттығу процесін бірнеше бөлімдерге бөліп, әр бөлімнің арнайы
талаптары мен мақсаты болу керек.
Спорт жаттығу сабағының мазмұны:
- тәсілдерді, өдістерді үйрену жөне арттыру дайындығы;
- дене шынықгыру дайындығы;
- психологиялық дайындық.
Жаттығу процесінің ұзақ уақытқа созылуына қарай динамикалық бөлек
элементтеріне бірдей салмақ түсуі керек. Осы элементтердің арасындағы қарым
- қатынасына назар аударуға тиісті.
Ойын тәсілдері мен ойын жүргізу өдістерінің дайындығы футбол
шылардың бұл дайындығы жаттығу сабақгарының негізі, себебі,
ойыншылар бұл процесс арқылы ойын тәсілдері мен ойын жүргізу
әдістерін үйрене отырып оны ары қарай арттыруға және білімдерін
терендетіп, ойыншылардың мүмкіншілігін арттырады. Ойын тәсілі
мен ойын жүргізу әдістерін дайындауға: арнайы білім алу, ойын
жүйесі мен комбинацшшарды және творчестволық мүкіншіліктерін
әрі карай арттыруға үлкен әсері бар. [19,26]
Футболшылар жаттығуын басқаруының негізгі элементі ретінде
жоспарлаудың ролі жылдан-жылға артып отыр. Ол жеке ойыншының тұтас
команданың спорттық шеберлігінің үздіксіз өсуін қарастыру қажет. Оқу-
жаттығу процесін жоспарлауда мынаны ескеру қажет: міндеттері мен жұмыс
шарты, өткен жоспарлардың орындалу нәтижелері, сабақтастық пен болашақтық.
Жоспар шынайы және нақты болуы қажет. Жоспарлаудың бірнеше түрі бар:
көп жылдық жоспар
бір жылдық жоспар
Көпжылдық жоспарлау Жатгығудың болашаққа арналған жоспарлауы -
футболшылардың көпжылдық жаттығуларының, алдыңғы қатарлы
тәжірибелерінің, ғылыми зерттеулер нөтижелерінің мәліметтерін талдау
негізінде бірқатар жылдарға арнап жоспар жасау процесі, бұл футболшылардың
шеберлігін белгілі бір мерзім ішінде арттыру бағдарламасы.
Бұл жоспарлауды команда үшін де, жеке футболшы үшін дс жасайды. Бірінші
жағдайда ортақ көпжылдық жоспар, ал екінші жағдайда жеке жоспар жасалады.
Ортақ жоспар тұтас команданың болашақ істерін бағдарлайды.
Бұл жоспарда командадағы футболшылардың барлығына бірдей қойылатын
талаптар ғана қарастырылады. Жеке жоспардың әр футболшыға лайықгы нақты
талаптар қарастырылады. Ортоқ және жеке жоспарлар бір-біріне
сәйкестендіріліп жасалады.
Ортақ көп жылдық жоспардың төмендегідей бөлімдері болуы қажет:
1 Команданың қысқаша сипаттамасы
2 Көп жылдық жаттығудың мақсаты мен негізгі міндеттері
3 Дайындық сатылары және олардың ұзақтығы
4 Әр сатыдағы негізгі жарыстар
5 Жаттығу процесінің әр сатыдағы негізгі бағыттары
негізгі міндетгері жөне әр сатыдағы олардың үлесі
6 Әр сатыдагы сабақ, жарыс, демалыс уақыттарын бөлу.
7 Әр жылдағы спорттық-тәсілдік көрсеткіштер
8 Спортшы дайындығын сипаттайтын негізгі сипаттамалар
мен көрсеткіштер.
9 Команда құрамындағы өзгерістер.
10 Бапкерлік және дәрігерлік бақылау.
11Сабақ өткізілетін орындар, кұрал-жабдықтар.
Көп жылға арналған жоспарларда спорттық-тәсілдік көрсеткіштер ретінде
бақылау жаттығуларының түрлері қолданылады. Олар футболшы дайындығының
өзгеріетерін бақылап отыруға мүмкіндік береді.
Бір жылдық жоспарлау. Бұл жоспарлау бір жылға және болашақтық жоспарға
оның, бөлігіне сәйкес жасалады. Жаттығу жоспарын жасауда және оны жүзеге
асыру процесінде спорттық жаттығудың және оны басқарудың негізгі
принциптерін, команданың өткен жылдардағы жатгығуларын талдау
қорытындыларын басшылыққа алады.
Дене қасиеттерін тәрбиелеуде спорттық машықтану тәжірибесінде
төмендегідей қасиеттер қарастырылады: жылдамдық қабілеттері, күштілік,
төзімділік, икемділік, үйлестіру қабілеттері. Дене дайындығының болуы ойын
тәсілін жетілдіруге тура әсер етеді. Футболшылардың қимыл – қозғалыс
әрекетіне жасалған талдау ойынның жоғары жылдамдықпен және шапшаң
қимылдармен, секірулерден, қорғаныс қимылдармен, алдаулармен, айналулармен
орындалатын жылдамдық – күштілік әрекеттерімен құрылатындығын көрсетеді.
Дене дайындығы жалпы және арнайы болып екіге бөлінеді.
Жалпы дене дайындығы футболшы организм шыңдауға және дамытуға
бағытталған: барлық органдар мен жүйелерде функционалды мүмкіндіктерін
дамыту, қорғаушы бұлшық етттерді дамыту, күш, шапшаңдық, төзімділік,
икемділік қасиеттерін тиалап деңгейін көтеру.
Бұл міндеттерді шешу үшін жалпы дамытушы әр түрлі дене жаттығулары
қолданылады.
Бірде – бір дене қасиеті жеке дами алмайды. Олардың әр – қайсысының
даму деңгейі келесісінің, ал келесісі өз кезегінде одан кейінгінің даму
деңгейіне байланысты болады. Мысалы, футболшының жылдамдық төзімділігі
жүгіруде көрінетін бұлшық еттер күшімен жалпы төзімділілікке байланысты
дамиды.
Жалпы дене дайындығы баскетболшының тәсілдік шеберлінің артуына ықпал
етеді. Футболышға қажетті қимыл – қозғалыс дағдыларының көпшілігі бұрыннан
бар қасиеттер негізінде қалыптасады. Сондықтан да спортшының қимыл –
қозғалыс тәжірибесі қаншалықты бар болса, ол баскетбол тәсілін соншалықты
меңгереді, тәсілдік шеңберлігі де соншалықты жоғары болады. Қимыл –
қозғалыс тәжірибесі тек дене дайындығы процесінде, футболшы әртүрлі дене
жаттығуларының тәсілін меңгергенде ғана жинақталады.
Негізінде ЖДД ОФП амалдары дайындық кезеңінде қолданылады. Дегенмен,
жалпы ұзақтығы 5- 7 айға созылатын біршама кезеңдерден тұратын
футболшылардың жарыс кезеңінің ерекшеліктерін ескере отырып, бұл кезеңге
оқу – машықтану процесіне жалпы дене дайындығы амалдарын енгізген жан, бұл
дайындық кезеңінде қол жеткізген дене қасиеттері деңгейін сақтауға
көмектеседі. Жарыстық кезеңде машықтануда футболшының арнайы жаттығуларын
ғана қолданып, ЖДД амалдарының көлемін айрықша қысқартып жіберу дене
қасиеттерінің дене деңгеін күрт төмендетіп жіберетіндігін тәжірибе көрсетіп
отыр. [7,8]
Жалпы дене дайындығының шамадан тыс машықтанудың алдын алуда және
ұзаққа созылған арнайы машықтануларда сабаққа деген қызығушылықтың
жоғалуына жол бермеуде ЖДД тиімді амал болып есептелінетінін және сақтаудың
маңызы зор. Футболдың арнайы жаттығуларынан құрылымы мен сипаты жағынан
дене жаттығуларының уақытылы ауысып отырушы жүйке жүйесіне игі әсер етеді,
жоғалтқан күшті тез арада және толық қайта қалпына келтіруге көмектеседі,
сондықтан да қарқындылығы мен көлемі жағынан ауыр келетін машықтану және
жарыс жүктемелері жоғары спорттың шеберлікке қол жеткізу мүмкін емес.
Арнайы дене дайындығы футболшыларға тән арнайы қимыл – қозғалыс
қабілеттерін дамытуға бағытталған.
Машықтанудың қазіргі заманғы жүйесіндегі арнайы жаттығуларға үлкен мән
беріледі. Олар футболшыларға қажетті төл қасиеттерді дамыту мәселесін
шешуге көмектеседі.
Арнайы дене дайындығы процесінде негізінен арнайы – дайындық
жаттығулары қолданылады. Жалпы дайындық жаттығуларына қарағанда, арнайы
дайындық жаттығулары баскетболшы қимыл – қозғалысы құрылымының
ерекшеліктері мен талаптары ескерілуі қажет.
Сонымен қатар арнайы жаттығуларды іріктегенде олардың тек тәсілдік -
әдістік бағыттылық үлгісін жасап қана қоймай, олардың жарыстық ойын
қарқындылығына сай келуін қарастырған жөн, ал олардың қарқындылығын жүрек
қысылу жиілігін ойыншылардың орташа жүрек қысылу жиілігі минутына 170 + 190
– ге тең.
Яғни, жаттығулардың орындалу жағдайлары ойынға барынша ұқсас,
ойыншылардың орын ауыстыру шапшаңдығы қарсыластардың белсенді қарсылық
көрсетуі және т.б. болған кезде ғана оларды шын мәнінде арнайы жаттығулар
қатарына жатқызуға болады.
Футбол әдіс-тәсілдері негізінен өзінің жалпы және спецификалық
ұқсастықтарына байланысты бірнеше топтарға бөлінеді.
Тұтас ойын барысында футбол ойынының әдіс-тәсілдерін қолданудың екі
ірі бөлімнен: алаңдағы ойыншы және қақпашының айла-әдіс-тәсілдерінен
тұратындығы бірден көзге түседі. Осы аталған бөлімдердің әрқайсысы қозғалыс
жасау айла-тәсілдері және допқа егелік жасау әдіс-тәсілдері (техникасы)
деген екі бөлікшеден тұрады.
Ал бұл бөлікшелер өз кезегінде түрлі жағдайда түрліше қолданылатын
нақты әдіс-тәсілдер тобын құрайды. Қозғалыс жасау әдіс-тәсілдерін алаңдағы
ойыншылар да, қақпашы да бірдей пайдаланады. Жекелеген әдістер мен тәсілдер
де өздерінің түрлеріне қарай бөлінеді.
Әдіс-тәсілдер мен оның түрлерін түрлі жағдайларда ойынның жалпы
шартын, өрнегін сақтай отырып қолдану футбол ойынының әсерлілігін арттыра
түседі.
Футбол ойынының әдіс-тәсілдерін сипаттауды негізінен жалпы алаңдағы
ойыншылар мен қақпашы үшін ортақ болып табылатын қозғалыс әдіс-тәсілдері
деп аталатын бөліктен бастаған дұрыс.
Футбол ойынында қозғалыс техникасы немесе әдіс-тәсілдері тобына
жүгіру, секіру, тоқтау, бұрылу жатады. [9,10]
Ойын барысында қозғалыс әдіс-тәсілдерін әдетте үйлесімді байланысқан
түрде қолданады. Мысалы, ойын үстінде ойыншының қозғалыс жылдамдығы
ешуақытта бірқалыпты тұрақты болмайды, жағдайға байланысты өзгеріске түсіп
отырады: кәдімгі жай жүрістен орнынан екпін алуға, бар жылдамдығымен жұлқи
жүгіруге дейін барып, сондай-ақ өзінің бағыты мен ырғағын кенеттен өзгертіп
отырады, футболшы қозғалысының ерекшелігі мынада: ол жүгірудің түрлі
әдістерін, секіру, тоқтап қалу, бұрылу т.с.с. әдістермен жымдастырып
үйлестіру арқылы орындайды.
Ойыншы және қақпашы қозғалыс айла-тәсілдерін бір мезетте допқа егелік
жасап, оны алып жүрумен қабыстыра үйлестіріп жасауы тиіс.
Қозғалыс әдіс-тәсілдерін ойыншының мақсатты және кешенді (комплексті)
түрде орындауға қабілеттілігі көп жағдайда айла нұсқау-тапсырмаларды (доп
алу үшін өзін ашық қалдыру, позиция таңдау, қарсылас ойыншыны жабу,
қарсыластың назарын басқа жаққа аудару т.с.с.) қамтамасыз етеді.
ЖҮГІРУ. Жүгіру – футболдағы қозғалыстың негізгі құралы болып саналады.
Футболшылар жүгіру арқылы допсыз-ақ бір орыннан бір орынға ауысуды іске
асырады. Сондай-ақ жүгіру, допты игеру әдіс-тәсілдерінің құрамы болып
табылады (есептелінеді)
Футболда жүгірудің мына әдістері қолданылады: кәдімгі жәй жүгіру,
арқамен алға жүгіру, аяқты айқастыра қадамдап жүгіру (скрестный шаг), аяқты
аяққа жалғай жүгіру (приставным шагом).
Кәдімгі жәй жүгіруді ойыншылар негізінен тура тартып бос орынға шығу
үшін немесе қарсыласына қуып жету үшін т.с.с. пайдаланады. Бұндай жүгіруді
жәй кәдімгі деп атайтын себебі оның қозғалыс жүйесі тірек және ұшу
фазасынан тұрады құрылысы құрылысы жөнінен жеңіл атлетикадан айырмасы
болмайды. Тек адымның ұзындығы, оның жиілігі мен ырғағына ғана аздаған
өзгешеліктер кездеседі.
Мысалға, спринтерлердің жүгіру адымдарының ұзындығы 2–2,2 м шамасында
болса, ол ересек футболшыларда орташа 1,3–1,5 м-ге тең болып келеді. Ал
жиілігі спринтерлерде секундына 4–4,5 адым болса, футбошылардың адым
жиіліктері бұған қарағанда біршама жоғарырақ болып, секундына орташа
5,1–5,5 адымды құрайды. Олай болатын себебі ұшу фазасы периоды неғұрлым
ұзағырақ болғандықтан оның тез тоқтап, бұрылыстар жасап, жүгіру бағытын
кенеттен өзгертуіне мүмкіндік туады.
Арқамен алға жүгіруді негізінен допты тартып алуға қатысатын немесе
қарсыласын жабуға тырысатын қорғаныстағы ойыншылар жасайды. Жүгірудің бұл
түрі де циклдарға (қосарлы адым) бағыныштылығымен сипатталады. Бұндай
жүгіру түріне қысқа және жиі адымда және болар-болмас (аздаған ғана) ұшу
фазасы тән болады. Олай болатын себебі аяқты сілтеп тебу кезінде жамбастың
артқа иілу (бүгілу, майысу) мүмкіндігі шектеулі.
Ойын жағдайы алға қарай арқамен (спиной) барынша жылдам жүгіруді талап
етеді. Бұл жағдайда жылдамдықтың өсуі негізінен аяқты артқа барынша жіберіп
қозғалу есебінен адымдау жиілігін арттырумен байланысты болады.
Арқамен алға жүгіру кезінде ойыншы кейде тепе-теңдік қалпын сақтай
алмай құлайтын жағдайлар да болады. Тепе-теңдік қалпын сақтаудың негізгі
шарты ол тіреу алаңы үстіндегі тірек аяғының тік тұруы кезеңінде дененің
орталыққа тарту күші осінің орналасуына байланысты.
Аяқты қайшылай жүгіру (бег скрестнным шагом) бұрылғаннан кейін оңға
немесе солға жұлқи жүгіру кезінде қозғалыс бағытын өзгерту үшін
қолданылады. Ол қозғалудың ерекше құралының бірі болып саналады және
негізінен жүгірудің басқа түрлерімен қосылып орындалады.
Қайшылай жүгіру қапталға қарай орындалатын жүгірудің адымдарымен
жасалады (1-сурет). Яғни цикл (екі адым) кезіндегі бір қадам жасағанда
сермеуші аяқ тірек аяғының үстінен айқаса өтеді және ұшу фазасы өте қысқа
болады.
Аяқты аяққа жалғай жүгіру айла-әдіс жасау кезінде дененің қажетті
қалпын сақтау үшін қолданылады (мысалы, ойыншыны жабу кезінде). Оны сондай-
ақ ойын кезіндегі жағдайға байланысты түрлі әдістерді жасар алдындағы
алғашқы фаза ретінде қолданады. Аяқты аяққа жалғай жүгіру аяқтардың сәл
бүгілген қалпында орындалады (2-сурет). Бірінші қадам қозғалыс бағытына
жақын жаққа қарай жасалынады. Екінші қадам бірінші қадамға жалғау ретінде
жасалынады. [9,10]
2. ЖАСӨСПІРІМ ФУТБОЛШЫЛАРДЫҢ ЖЫЛДАМДЫҚ САПАЛАРЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Жасөспірім футболшылардың оқу-жаттығу сабақтарының негізі
Жаттығу процесінің нәтижелі болуы көптеген факторларға байланысты. Олардың
ең бастысы болып: жаттықтырушының практикалық ойыншылардың кәсіптік
деңгейі; жаттығу процесіне футбол алаңдарының, алаңқайлардың доптары және
басқа спорт жабдықтарының сәйкестігін қамтамасыздандыру; жаттығудың
жүйелілігі; жаттығу жүктемесіның қарқындылығы; жаттығудағы ойынщылардың
тәртібі; ойыншылардың тұрмыста күн тәртібін сақтауы (алкоголь мен темекі
т.б. аулақтану); футболшылардың жаттығудан бос кездерінде жеке-дара жұмыс
жасауы (таңғы жаттығу, кросстар, допты игеру әдісінің техникасын шыңдау
т.с.с.); жолдастық рух және тығыз достық (бірігіп киноға, театрға бару,
ұжыммен жорыққа шығу т.б.).
Жағдайға байланысты жаттықтырушы ойыншыларға ең қолайлы жағдайлар жасауы
қажет. Бұл үшін ең қажеті:
1. өзінің мамандығын жоғарылату, арнайы әдебиеттерді оқу, нұсқаушылар мен
жаттықтырушы курсында оқу;
2. керекті мөлшерде доптары болуы қажет (кем дегенде екі ойыншыға бір доп),
барлық соққыларды өңдейтін арнайы қабырға, баспен соғуға арналған ілулі
доптар, футбол “слаломына” арналған жалаушалар, секіргіш жіптер, екі
жақтама жаттығу ойындарын өткізу үшін әр түсте майкалар мен қолға
байлайтын маталар болуы қажет.
3. Ойыншыларға жаттығу тәртібінің, спорт этикасының ұқыптылығын жеткізу;
4. Жаттығудан бос уақытта ойынщыларға шын көңілмен қарау.
Жаттығудың жүйелілігі.
10 мен 14 жас аралығындағы мектеп оқушыларына аптасына бір жаттығу да
жеткілікті. Оны мүмкіндігінше сәрсенбі күні түстен кейін өткізген орынды.
14 пен 16 жастағы футболшыларға аптасына екі реттік жаттығу қажет.
Өйткені бұл жаста кейбір жасөспірімдер өндірістік оқуды өтіп жатады,
жаттығулар кешкі сағаттарда өтеді.
16 мен 18 жас арасындағы жастар үшін аптасына кемінде екі реттік
жаттығу қажет, өйткені олардың қатысуымен өткен жарыстар ұзақтылығымен,
футболшылардың техникалық дайындығы мен денеге түскен жүктемесі ересек
командалардың ойынынан кем емес. Осы топтағы жастардың он сегіз жасқа
толғасын ересектер командасына ауысуына, олар қарқынды жаттығу жолымен жан-
жақтамай дайын болуы керек. Он сегіз жаста олар техникалық құралдардың
арсеналын жақсы игереді және тактикалық ойлануды кеңінен игереді деп
жорамалдайды.
Ескертілген жастағы жасөспірімдер мен жастар тобын мадақтай отрып
жаттықтырумен қатар барынша көп уақытты жеке өзінің доппен жұмыс істеуіне
арнау керек. Бұндай практика спортшының “жопқа сенемін” арттырады. (Бірде
бір ойыншы доппен өте көп жұмыс істедім деп мақтана алмайды).
Қазіргі кезде юарлық спорт түрінде күнделікті жаттығусыз ең жоғарғы
көрсеткіштерге қол жеткізу қиын.
Футболда өте жиі жаттығудың өткізілмеуі уақыттың жоқтығында деп
түсіндіріледі. Бұл ережені кәсіпқой командалар қолдана алмайды, өйткені
күнделікті жаттығулар спорттық клубтармен жасасқан келісім шартта айтылады.
Шеберліктері барлық баспалдақтағы әуесқой командалар, ережедегідей
аптасына 2 рет жаттығады. Сонымен қатар жаттықтырушы үш реттік жаттығу
өткізуге тырысу керек – ең дұрысы сейсенбі, сәрсенбі және жұма.
10 – 14 жастағы мектеп оқушыларының аптасына бір рет жаттығатын
болса, жаттығу уақыты 2 сағат болуы керек.
14 – 16 жастағы екі рет жаттығатындарға жаттығу 1,5 сағаттан аспауы
керек.
16 – 18 жастағы жасөспірімдер екі реттік жаттығуды 2 сағаттан өткізу
керек.
Ересек командалар екі реттік жаттығуды 2 сағаттан кем емес, ал үш
реттік – 1,5 сағаттан.
Қазіргі заманғы жаттығу процесінің маңызды принципі: жиі жаттық,
мүмкіндігінше күнде; жеңіл жаттық, уақытты босқа шығындама!
Жаттығудың жүктемесі.
10 – 14 жасар оқушылардың жаттығуында басты назар олардың ойында да
допты алып жүруіне бөлінеді. Бастушы ойыншыларға бәрінен бұрын допты
соғудың негізгі түрлерін үйрену мен допты тоқтату, допты баспен соғуды
үйрену өте шектелген жағдайда жүргізіледі. (бұл жаста бас сүйектері онша
қатты емес). Аралас ойынның жәй түрлері де жүргізіледі: екіден, үштен
бөлініп допты бір-біріне диагональ түрде беруі де жаттықтыру, жай жүгіріп
жаттығу мен топталып – үшеуі біреуіне және төртеуі екеуіне қарсы доппен
жүру жаттығудың тактикалық жоспарына кіреді. Өскелеңдер көп ойнап, ұжымды
қимылдауға үйрене берсін. Ойынның өзіндік ерекшеліктерімен танысу үшін тек
қақпашыға ғана ерекше жаттығу керек.
Гимнастика, жеңілдену, қосалқы ойындар мен эстафеталық жүгіруден
басқа барлық дене жүктемесінен қашқан жөн. 10 – 14 жасар спортшылар ұзақ
салмақтыққа салынбауы керек; жабайы жас футболшылардың күшін жаттығуда
сығып алатын жаттығуға орын болмауы керек.
14 – 16 жасар жастарды дайындауда техникалық әдістерді игеру маңызды
орын алады. Жаттығу жоспарына қиын ойын тәсілі кіреді, жаттығуларға
шапшаңдық сапасын жоғарылататын және тактикалық ептіліктер кіреді;
футболшыларға айқындалған тактикалық тапсырмамен ойынның дәмін сезіну
керек, ойыншыларды топқа бөліп ұжымдық жаттығулар өткізу. Гимнастикаға,
жаттықтыратын ойындарға және эстафетамен жүгіруге аса көңіл бөлген жөн. Бұл
жастағы топтарға ұзақ салмақ салудан қашқан жөн.
16 – 18 жастағы жастардың организмдері ересек футболшылардың
жаттығуына ұқсас жаттығуларды жүргізуге мүмкіндік береді. Бұрынғыдай,
жаттығудың басты мақсаты – доппен жұмыс істеу. Ол әртүрлі аралас жаттығулар
түрінде, шапшаңдықты күшейту сапасы мен тактикалық ептілікті жаттығулары
толықтырады. Жаттығуға сондай-ақ әр ойыншының футболдағы “мамандығына”
байланысты арнайы дайындықтар кіреді. Жаттығу ойындарында футболшылар нақты
тапсырмалар алуға тиіс. Ойын алаңының әр жерінде ойнайтын ойыншылардың
өзара түсінісіп қимылдауы және техникалық әдістерді игеруі командалық
жаттығудың негізгі бөлігі болып есептеледі.
16 – 18 жасар жастарды дайындау жоспарына сол сияқты гимнастика,
спортты жаттығулар, кросс, доппен және допсыз жаттығулар, эстафеталық
жүгірулер қарастырылады. Бұл жерде де шаршататын, бірқалыпты жаттығулардан
аулақтанған жөн. Егер сіз әртүрлі шапшаңдықты жаттығуларға екпін беріп
демалыс үшін белсенді жасасаңыз (мысалы жайбарақат доппен бір орында жұмыс
жасау), сіз үлкен нәтижеге жетесіз.
Жастарды оқыту процесінде оларды қазіргі заман футболының тактикасы
мен ойын жүйесінің әртүрлі сипаттамаларымен таныстыру қажет. Жаттығулық
сайыс кезінде футболшыларды алдына қойылған тактикалық тапсырманы
орындауды, сонан соң ойын кезінде жіберген қателіктерін міндетті түрде
талдау қажет. Белсенді ойнайтын командалардың жаттықтырушылары мен әр
ойынщыдан жеке-жеке барлық күшін сарқып беретін қарқындылық керек. Допты
игеру жағдайымен қоса, былайша айтқанда “дайын” футболшылардың игерген
әдістерінің тереңдігі мен нақтылығына және де команданың барлық буындарының
өзара түсінушіліктеріне септігін тигізеді. Футбол командасы әр жарыстың
нақты жағдайына барлық тактикалық талапқа жауап беретін жақын жабыстырылған
ұжым болуы керек.
Жаттығу барысында команданың барлық ойыншыларының тактикалық ойлануы
мен әр ойыншының тактикалық “сезімділігін” арттыру керек. Осы ойындарды
жаттықтырушылар футболшыларға айқын тапсырмалар қояды. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz