Фонетикалық ерекшеліктер

Кіріспе
Жер-жердегі тілдік ерекшеліктің болуы сол өңірді мекендейтін халықтың шұғылданатын кәсібіне, әр өлке кәсібінің әдет-ғұрпына, географиялық аймақтық және сол жердегі әр тілді халықтардың араласуына да байланысты. Жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу өткен ғасырдың отызыншы жылдарында басталғанымен, Қазақстан территориясын және одан тыс жерлердегі қазақтар тілін толық зерттеп біте алған жоқ. Қазақ диалектологиясы үшін қызмет атқарған тіл мамандарының алғашқы адымдары өз республикамыздағы қазақтардың жергілікті тіл ерекшеліктерін жинастырудан бастап, жиналған деректер негізінде жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері мақалалар мен ішінара жеке кітаптар арқылы көрініп отырды. Олардың одан кейінгі жылдары республикадан тыс жердегі басқа түркі халықтарымен немесе басқа текті халықтармен аралас отырған қазақтар тілін зерттеуге ойыса бастады. Атап айтқанда, Түркіменстан қазақтарының тілі жайында Ә.Нұрмағанбетовтің, Өзбекстандағы қазақтар тілі жайында Т.Айдаровтың, Еділ бойы қазақтарының тілі жөнінде А.Тасымовтың, Батыс Сібір қазақтары тілі жөнінде Қ.Нұрманәлиев, Моңғолия қазақтары тілі туралы Б.Базылхан және Ауған Иран қазақтары тілі жөнінде Б.Өтебековтың диссертациялық еңбегі жазылды.
Тарих тауқыметін тарыдай шашыраған қазақтардың Тәжік қазақтары 12 мыңдайы Тәжікстанды мекен еткен. Тәжікстанға қазақтардың көшуі екі кезеңнен тұрады: 1. 1860-1870 жылдары ақ патшаға бодан болмаймыз деген ниетпен 500 үй адай, өзге де кіші жүз рулары Тәжікстанға көшіп, Бұхара хандығынан жер алған. 2. Жаппай көшу деп атасақ болады 1937 жылдағы қуғын-сүргін оқиғасынан кейінгі кезең. Оңтүстік Қазақстан көші-қон басқармасынан алынған мәліметте тәжік қазақтарынынң елге оралу үрдісі диаграмма арқылы көрсетілген. Онда Тәжік қазақтарының оңтүстік өңірге көбірек қоныстанғаны байқалады.
Мәліметке қарай отырсақ, тәжік қазақтары Оңтүстік өңірге және өзбек халқымен аралас отырған мекенге орналасуы тілде өзбек тілінің әсері мол болғаны байқалады. Бұл әсіресе Жетісай, Сарыағаш, Түркістан өңіріне қарасты елді-мекендерде мақта шаруашылығымен айналысатын көпшілік тілінде анық байқалады.
Жоғарыда айтылған тарихи оқиғалар нәтижесінде Тәжікстанды әр алуан халық мекен еткен. Солардың ішінде қазақтармен ертеден етене жақын араласқан тәжік және өзбек халқы тұрғындардың қоныстануының тарихи кезеңдеріне, олардың әсіресе өзбек халқымен аралас немесе бөлек, жеке ауыл болып отыруына, қазақ тіліндегі жергілікті баспасөздің болу-болмауына және қазақ балаларының ана тілінде оқу-оқымауына байланысты жергілікті ерекшеліктер болатындығы мәлім.
Бірер сөз қазақ диалектологиясын зерттелуі жайында осы күнге дейінгі зерттеулерде қазақ диалектологиясының негізін салып, алғаш мақала жарялап, кандидаттық, докторлық дәреже алғандар С.Аманжолов (1949ж) пен Ж.Досқараев (1944ж) болды. С.Аманжолов Каспийде сабақ беріп жүргенде, Қазақстанның әр тарапынан келген студенттердің тіліндегі ерекшеліктерге ерекше назар аударған.
Тәжік қазақтары тілінің зерттелуі жайлы сөз етсек, Тәжікстанға үш рет экспедиция жасалған. Сол экспедицияның материалдары баспасөзде жарық көрген.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Жүсіпова Б. Түркістан тұрғындары тіліндегі ерекшеліктер. Канд.дисс.автореф.-Алматы 2003.
2. Нұрмағамбетов Ә. Қазақ тілі говорының батыс тобы. -Алматы: Ғылым.
1978.-45б.Қазақ СССР тарихы. Бес томдық. -Алматы: Ғылым. 1980.1-том 274,294, 319, 365, 398-беттер.
3. Есімболова М. Жетісу сөйленісінің лексикалық ерекшеліктері.
Канд.дисс.автореф. -Алматы, 2001.
4. Нұрмағамбетов Ә. Түркменістандағы қазақтардың тілі.-Алматы: Ғылым,
1974.-296.
5. Бекетов Б. Қарақалпақ қазатарының тілі. — Алматы: Рауан. 1992.-1246.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
Фонетикалық ерекшеліктер
1 Дауысты дыбыстарға байланысты фонетикалық ерекшеліктер
2 Дауыссыз дыбыстарға байланысты фонетикалық ерекшеліктер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе
Жер-жердегі тілдік ерекшеліктің болуы сол өңірді мекендейтін халықтың
шұғылданатын кәсібіне, әр өлке кәсібінің әдет-ғұрпына, географиялық
аймақтық және сол жердегі әр тілді халықтардың араласуына да байланысты.
Жергілікті тіл ерекшеліктерін зерттеу өткен ғасырдың отызыншы жылдарында
басталғанымен, Қазақстан территориясын және одан тыс жерлердегі қазақтар
тілін толық зерттеп біте алған жоқ. Қазақ диалектологиясы үшін қызмет
атқарған тіл мамандарының алғашқы адымдары өз республикамыздағы қазақтардың
жергілікті тіл ерекшеліктерін жинастырудан бастап, жиналған деректер
негізінде жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижелері мақалалар мен ішінара
жеке кітаптар арқылы көрініп отырды. Олардың одан кейінгі жылдары
республикадан тыс жердегі басқа түркі халықтарымен немесе басқа текті
халықтармен аралас отырған қазақтар тілін зерттеуге ойыса бастады. Атап
айтқанда, Түркіменстан қазақтарының тілі жайында Ә.Нұрмағанбетовтің,
Өзбекстандағы қазақтар тілі жайында Т.Айдаровтың, Еділ бойы қазақтарының
тілі жөнінде А.Тасымовтың, Батыс Сібір қазақтары тілі жөнінде
Қ.Нұрманәлиев, Моңғолия қазақтары тілі туралы Б.Базылхан және Ауған Иран
қазақтары тілі жөнінде Б.Өтебековтың диссертациялық еңбегі жазылды.
Тарих тауқыметін тарыдай шашыраған қазақтардың Тәжік қазақтары 12
мыңдайы Тәжікстанды мекен еткен. Тәжікстанға қазақтардың көшуі екі кезеңнен
тұрады: 1. 1860-1870 жылдары ақ патшаға бодан болмаймыз деген ниетпен 500
үй адай, өзге де кіші жүз рулары Тәжікстанға көшіп, Бұхара хандығынан жер
алған. 2. Жаппай көшу деп атасақ болады 1937 жылдағы қуғын-сүргін
оқиғасынан кейінгі кезең. Оңтүстік Қазақстан көші-қон басқармасынан алынған
мәліметте тәжік қазақтарынынң елге оралу үрдісі диаграмма арқылы
көрсетілген. Онда Тәжік қазақтарының оңтүстік өңірге көбірек қоныстанғаны
байқалады.
Мәліметке қарай отырсақ, тәжік қазақтары Оңтүстік өңірге және өзбек
халқымен аралас отырған мекенге орналасуы тілде өзбек тілінің әсері мол
болғаны байқалады. Бұл әсіресе Жетісай, Сарыағаш, Түркістан өңіріне қарасты
елді-мекендерде мақта шаруашылығымен айналысатын көпшілік тілінде анық
байқалады.
Жоғарыда айтылған тарихи оқиғалар нәтижесінде Тәжікстанды әр алуан
халық мекен еткен. Солардың ішінде қазақтармен ертеден етене жақын
араласқан тәжік және өзбек халқы тұрғындардың қоныстануының тарихи
кезеңдеріне, олардың әсіресе өзбек халқымен аралас немесе бөлек, жеке ауыл
болып отыруына, қазақ тіліндегі жергілікті баспасөздің болу-болмауына және
қазақ балаларының ана тілінде оқу-оқымауына байланысты жергілікті
ерекшеліктер болатындығы мәлім.
Бірер сөз қазақ диалектологиясын зерттелуі жайында осы күнге дейінгі
зерттеулерде қазақ диалектологиясының негізін салып, алғаш мақала жарялап,
кандидаттық, докторлық дәреже алғандар С.Аманжолов (1949ж) пен Ж.Досқараев
(1944ж) болды. С.Аманжолов Каспийде сабақ беріп жүргенде, Қазақстанның әр
тарапынан келген студенттердің тіліндегі ерекшеліктерге ерекше назар
аударған.
Тәжік қазақтары тілінің зерттелуі жайлы сөз етсек, Тәжікстанға үш рет
экспедиция жасалған. Сол экспедицияның материалдары баспасөзде жарық
көрген.

1 Дауысты дыбыстарға байланысты фонетикалық ерекшеліктер
Тәжік қазақтары тіліне тән лексикалық, грамматикалық ерекшеліктермен
қатар фонетикалық ерекшеліктер де кездеседі. Зерттеліп отырған тұрғындар
тілінде кездесетін дауысты дыбыстарға байланысты ерекшеліктер дауыстылардың
бірінің орнына екіншісінің қолданылып, алмасуымен және кейбір дифтонг
дыбыстың ықшамдалып, әдеби тілдің өзгешеленіп келуімен сипатталады. Дыбыс
алмасу құбылысы тек қана қазақ тілінің жергілікті сөйленісіне тән құбылыс
емес екендігі баршаға аян. Сөйленістердегі байқалып жүрген алмасудың түп-
төркіні бүкіл түркі тілдерінің фонетикалық жүйесімен байланысты, тамырын
кең жайған құбылыс екені мәлім. Өйткені тіліміздегі қандай да бір дыбыс
алмасуы түркі тектес тілдердің арасындағы дыбыстық алмасулардан
айырмашылығы жоқ десек те болғандай. Біз бұл зерттеуімізде осы өңірге тән
дыбыстық өзгешеліктердің ішінен басты құбылыс ретінде дауысты дыбыстардың
алмасуын тілге тиек етіп отырмыз.
Дауыстылардың алмасуы Ә-А Зерттеліп отырған тұрғындар тілінен жиналған
материалдардың ішінде көзге түсетіні, жиірек кездесіп, саны жағынан молырақ
сөздерді қамтитын құбылыс ретінде едәуір сөздердің жіңішкеріп айтылуын
атауға болады. Әдеби тілімізде және қазақ тілінің басқа говорларының
көпшілігінде жуан а қолданылатын сөздерде Тәжік қазақтары тілінде жіңішке ә
жұмсалады. Мысалы һәфтә - апта, әшәр-асар, сәәт-сағат, һәрә — ара, һәйран-
қайран, тәмәмләш — тамамдау, чәнчу — шаншу, әшәніп-жасанып, чәрвә-шаруа
т.б.
Диалектология жөніндегі зерттеулерге қарағанда сөздердің жіңішкеріп
айтылуы қазақ тілінің басқа говорларында да кездеседі. Әсіресе бұл құбылыс
қазақ тілінің оңтүстік говорларына (Шу, Шымкент, Тәжік) тән ерекшеліктердің
бірі болып саналады. Сонымен бірге бұл өзгешелік Қарақалпақ пен
Түркменістандағы қазақтар говорында, бір-екі сөз көлемінде болса да,
Қостанай қазақтары тілінде кездесіп қалады. Зерттеліп отыран өңірде
сөздердің жіңішкеріп айтылуы басқа говорларда жоқ сөздерді қамтиды.
Сөздердің жіңішкеріп айтылуы қазақ тілінен басқа өзбек, түрікмен тілдерінің
кейбір говорларында да кездеседі, Тәжік қазақтары тіліндегі сөздерінің
жіңішкеріп айтылу құбылысы жағынан казақ тілінің оңтүстік говорлар тобына
жақын екенін аңғартады 13.24-30.
А–Ә Жоғарыда аталған құбылысқа керісінше жіңішке ә қолданылатын
сөздерде жуан а дауысты дыбысы жұмсалады. Мысалы адат - әдет, аял-әйел, акә-
әке, алам-әлем, аста-аста - әсте-әсте, бары — бәрі, бекар — бекер, даража -
дәреже, дастүр — дәстүр, салам — сәлем, хакім - әкім, палакәт — пәлекет,
асал-әсел, адайы-әдейі, адат-әдет, тарат-дәрет, чаугум- шәугүм, палан-пәлен
т.б.
Бұл дыбыстық алмасу қазақ тілінің басқа говорларында бой көрсетіп
қалып отырады. Карақалпақ қазақтарының оңтүстігінде (аура, маз, ары,
забыр), Семей облысының Мақаншы, Ұржар ауданарында (жардам, аял, тарбия)
бірер сөздерде ә орнына жуан а дыбысы қолданылып айтылады.
Тәжік қазақтары тілінен жоғарыда келтірілген сөздерде ә орнына жуан а-ның
қолданылуы негізінен араб-иран тілдерімен бірдей. Ол тілдерде де жуан
айтылады.
Ә - Е Әдеби тілде е дауысты дыбысы айтылатын кейбір сөздерде Тәжік
қазақтары тілінде ә қолданылады. Мысалы: әгәр-егер, бекәр-бекер, пәндә-
пенде, бәрәкә-береке, дәрт-дерт, зәргәр-зергер, кәсәл-кесел, кәм-кем, мәкән-
мекен, рахмәт-рахмет, сәбәп-себеп, шәкәр-шекер, шәрбәт-шербет, чіллә-шілде,
біләузік-білезік, әтәк-етек, әнә -әне, кәлін-келін, мәктәп-мектеп, әгу-егу,
ән-ен, әркә-ерке, кәләжәк-келешек, кәрәк-керек, күндә-күнде, әртәк-ертек,
өпкә-өпке, бәтігә-бетіне, ләгән-леген, әпчіл-епшіл, тәнә-дене, рәнжу-ренжу,
өгәй-өгей, кәсәк-кесек, әллік-елу, мәмләкәт-мемлекет,тәріс-теріс, дәфтәр-
дәптер, сәллә-сәлде, жөгәрі-жүгері т.б.
Бұл алмасу қазақ говорының Шу говорында бір-екі сөз төңірегінде (нәсеп,
нәгез) Түрікменістандағы қазақтар тілінде және Семей, Шығыс Казақстан
облыстарындағы тұрғындар тілінде кездесіп қалады.
Тәжік қазақтары тілінде е орнына ә дыбысының молырақ қолданылуы да
сондағы аралас отырып, қарым-қатынас жасаған тәжік тілінің әсері деп
қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
А — Ы Говордағы а, ы дауыстыларының алмасу реттері де жоғарыда сөз болған
дыбыстық алмасуларға ұқсас. Мұнда да бірқатар сөздердегі ашық а дауысты
орнына қысаң ы дауыстысы жұмсалады. Мысалы : разы — риза, тоғры — тура,
ықпыл-ықпал т.б.
Бұл дауыстылардың алмасуы негізінен қазақ тілінің батыс говорлар
тобына тән құбылыс болып саналады. Ғылыми зерттеулер және
экспедициялық материалдар бұл пікірді қуаттай түседі. Оған Орда говорын
зерттеген Д.Бөрібаевтың және қазақ тілінің батыс говорлар тобы жөнінде
жарық көрген Ә.Нұрмағамбетовтың еңбектері дәлел 16.48.
Жалпы а, ы дыбыстарының бірінің орнына бірінің айтылуы жалғыз қазақ
тілі говорларына ғана тән емес, басқа да бірқатар түркі тілдерінің
фонетикалық жүйесіне тән құбылыс. Мысалы : саха, тува, чуваш тілдерінде
түркі тілдерінде ашық а дауыстысы айтылатын жерде ол дыбыстың орнына
әрдайым ы дауыстысы жұмсалады. Өзбек тілінің құрама говоры мен түрікмен
тілінде бұл алмасулар бар.
Е-I Зерттеліп отырған өңірдегі тұрғындар тілінде езу дыбыстардың ашық,
қысаң дауыстылары біраз сөздерде алмасып айтылады. Әдеби тілдегі ашық
дауысты е қолданылатын кейбір сөзде Тәжік қазақтарында қысаң і жұмсалады.
Мысалы: ісім - есім, ічкім — ешкім, ігіліп-егіліп, сәскі-сәске т.б.
Қазақ тілінің ерекшеліктері жайында жарық көрген зерттеулерге зер
салсақ, е і дыбыстарының алмасуы да кездеседі. Әсіресе бұл құбылыс
Түркіменістандағы, Түркіменістанмен шектес жатқан Қарақалпақ және Маңғыстау
қазактары тілінде де бар құбылыс болып саналады. Бұл ерекшелік те Тәжік
қазақтары тіліндегі өзбек, түркі тілдерінің әсері деп санауға болады. Бұл
дыбыс алмасуының қазақ тілінде бар құбылыс екеніне П.М.Мелиоранский т.б
ғалымдар назар аударған. Осы алмасулар жөнінде П.В.Радлов, Н.К.Дмитриев
сынды ғалымдар пікір айтқан.17.34-38
Я-Е. Бұл құбылыс қазақ тілінің басқа говорларында кездесе бермейтін,
тек осы зерттеліп отырған Тәжік қазақтары тіліне тән ерекшелік деп
санауымызға болады. Қосалқы е дыбысының орнына езулік я дауыстысының
қолданылуы мына сөздерде кездеседі : сүяк - сүйек, дуния -дүние, Дарие -
Дария, жиян - жиен, жияк — жиек, түя-түйе т.б.
Ү-О Тәжік қазақгары тілінде ашық еріндік о дыбысы орнына қысаң
оның, у-ол, кәртүшкә-картоп , ұнча-онша т.б.
Енді бірқатар сөздерде керісінше құбылыс ұ дыбысының о дыбысына алмасуы
байқалады : оғырлаш — ұрлау, сорау — сұрау, оқшаш - ұқсас, сорақ - сұрақ ,
тоғылдым — туылдым, чоқыр - шұңқыр т.б.
Бұл дыбыстардың алмасуы Карақалпақ, Түркменістан қазақтары мен Батыс
Қазақстанның көп жерлерінде, Оңтүстіктің бірқатар аудандары мен Семей,
Шығыс Қазақстанның кейбір аудандарында кездеседі. Бұл дыбыс алмасулары
қазақ тілінен басқа түркімен тілдерінің говорларында да және XI ғасырдағы
ескерткіш Кодекс Куманикусте де айтылатыны жайлы зерттеуші Ә.Нұрмағамбетов
қызықты деректер келтіреді.
Ү-Ө. Санаулы сөздер болса да Тәжік қазактары тілінде ү орнына ө дыбысы
айтылады : өргәту - үйрету, өзәңгі - үзеңгі, ой - үй т.б.
И-Ы. Ы-И. Дыбыс алмасулары әдеби тілде қысаң ы дыбысы қолданылатын
жерлерде говорда и жұмсалады. Мысалы : миң - мың, идиш -ыдыс, тиш-тыс, киз-
қыз т.б.
Кейбір түркі тілдерінде (өзбек, ұйғыр т.б), қазақ тілінде бар қысаң ы, і
дауыстыларының орнына и дыбысы жұмсалады. Жоғарыда алмасып келген сөздер
өзбек тілімен бірдей. Бұл құбылысты да өзбек тілінің әсерінен деуге болады.
Е-Ө Зерттеліп отырған өңірдегі тұрғындар тілінде езу дыбыстары
кейбір сөздерде алмасып айтылады. Мысалы : өшкі — ешкі, өтік — етік.
І-И Тәжік қазақтары тіліне тән өзгешеліктердің бірі - әдеби тілде қысаң
і, ы дауыстысы қолданылатын сөздерде қосалқы и дыбысының жұмасалуында.
Мысалы : бирі — біреуі, иш — іс, сир — сиыр, иккииз -екіжүз, биз — біз,
инім — інім, ким — кім, иккинчі — екінші, иңичкә-жіңішке , чигіт—шиіт т.б.
Бұл құбылыс қазақ тілінің басқа говорларында кездеспейді. Олар Тәжік
қазақтарына өзбек тілінің тигізген әсерінен пайда болған өзгешелік.
Казақ әдеби тілінің нормасы бойынша сөздің бастапқы буынының құрамындағы
дауыстының жуан не жіңішке болып келуіне байланысты, одан кейінгі
буындардың құрамындағы дауыстылардың да бірыңғай жуан не жіңішке болып
үндесіп келетіндігі белгілі.
Кейде дауыстылардың бірыңғай еріндік не езулік болып үндесіп
келетіндігі тағы бар. Ал жергілікті тұргындар тілінде әдеби тілдегі осындай
сингармонизм заңы бұзылып отырады.
Сингармонизм заңының бұзылуы қазақ тілінің басқа говорларында кездесе
бермейді. Бұл құбылыс Тәжік қазақтары тіліне тән, сондағы өзбек халқымен
араласуынан туған ерекшелік деп тануға болады.
Жоғарыдағы дауысты дыбыстардың алмасу ерекшелігінен басқа а, ы, й
дыбыстарының түсіріліп айтылуы тәрізді элизиялық, метатезалық және
апакопалық сияқты құбылыстар байқалады. Мұндай өзгеріске ұшыраған сөздер
санаулы ғана.
И дифтонг дыбысының монотонгіге айналу прцесі байқалады. Тәжік
қазақтарының тілінде ый, ій қосарлы дыбыстарының ы, і түрінде кездесетіні
де байқалады. Мысалы: қымыл-қимыл, һәрқылы-әрқилы, інабат-инабат, ұқла-
ұйықта, пығыл-пиғыл.
Ұ дыбысы өғ, уғ, ығ дыбыс тіркестеріне сәйкес айтылады. Мысалы: оғлан-
ұлан, оғыл- ұл, оғыры- ұры т.б.
Көне түркі жазбаларының ішінде оғша, оқша (Манихей ескерткіші)
мағыналас сөздері кездеседі. Қазақ тілінде соның екеуі де сақталған сиякты
ұқса, оқса. Алдыңғысы әдеби тіл болса, соңғысы диалектілік ерекшелік. Бұл
фактілер көне түркілік о қазақ тілінде кейбір реттерде ұ-ға сәйкес
келгендігін көрсетеді. Көне түркілік кейбір ашық дауыстылардың қысаңдануы
қыпшақ тілдерінің біразына тән құбылыс.
Сөз ортасында айтылатын ғ дыбысы қазақ тілінде у-ға айналады. Мысалы:
ағыр-ауыр, ағыз-ауыз, тоғылды-туылды, багыр-бауыр т.б.
Әдеби тілде ауыр, бауыр, ауыз ауна сияқты сөздерінде ғ дыбысының и-ге
ауысуы да кездеседі. Мысалы: бағла-байла, бұғдай- бидай т.б.
Дауысты дыбыстар жөнінде Тәжік қазақтары тіліне тән мынандай фонетикалық
ерекшеліктерді бөліп айтуға болады.
1. Үндестік заңы сақталмайды. Бұл әсіресе а - е, е - а дыбыстарының
алмасуында жиі кездеседі. (дүкән — дүкен, бекар - бекер).
2. Сөз соңында қосалқы я орнына е жұмсалады. (жиян — жиен, тұя — түйе, сүяқ
- сүйек, дүния — дүние)
3. Ы - I. Дыбыстарының орнына и қолданылады (иш- іс, бир- бір, миң -мың,
бирі - біреуі)
Зерттеліп отырған говордағы дыбыстық айырмашылықтардың ең бастысы -
дыбыс алмасулары. Сол сияқты дауысты, дауыссыз дыбыстардың белгілі бір
сөздерге түсірілуі (аферезис, синкопа), кейбір дыбыстардың қосылуы, орын
алмасуы (эпентеза, метатеза) тәрізді ерекшеліктер20.120.

2. Дауыссыз дыбыстарға байланысты фонетикалық ерекшеліктер.
Тәжік қазақтары тіл ерекшеліктерін бізден бұрын зерттеуге
ұйымдастырылған экспедициялардың материалдарына О.Нақысбековтың еңбегін
Тәжікстаннан көшіп келген қазақтар тіліндегі дыбыстық ерекшеліктер жиналған
материалдарға сүйенсек, мұндағы дыбыстық ерекшеліктердің дені онтүстік
говорлар тобымен ұштасып жатады. Аталған өңірдегі фонетикалық
айырмашылықтар өзбек қазақтары тілімен жақын екенін аңғартады. Осы жиылған
деректерге қарағанда, тәжік қазақтары тілінде жиі ұшырайтын мынадай
ерекшеліктерді бөліп айтуға болады.
П-Б Бұл говорға тән басты дыбыстық құбылыстың бірі көпшілік қазақ
говорларындағы ұяң б орнына қатаң п-ның өте жиі қолданылады.Оңтүстік
говорлар тобында бұл құбылыс бар болғанымен, тәжік қазақтары тілінде өте
жиірек. Мысалы, пайғазы-байғазы, пайпақ-байпақ, пайтесе-байтесе, пал-бал,
палапан-балапан, палгер-балгер, палуан-балуан, палшы-балшы, пата-бата,
пәйге-байге, пәле-бәле, пәте-бата, пейнет-бейнет, пейіл-бейіл, пешмент-
бешмент, пешін-бесін, полат-болат, пор-бор, пөпе-бөпе, пөтелке-бөтелке, пұл-
бұл, пұтақ-бұтақ, пүтін-бүтін, пілте-білте, пітіру-бітіру.
Зерттеліп отырған өңірден жиналған сөздерді өзбек, қарақалпақ
тілдерімен салыстырып көрсек, тәжік қазақтары қолданатын біраз сөздердің
айтылуы осы тілдермен ұқсас болып келеді. Мысалы:
Тәжік қазақтары өзбек тілінде қарақалпақ тілінде қазақ әдеби
тілінде
пайпақ пайпақ байбақ
байпақ
пайтаба пайтава пайтоба
байтаба
пайқау пайқамақ байқау
байқау
пақырбақ пақир бақыр
бақыр
пешін пешин песин
бесін
пешмет пешмат (
бешпет
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.