Қазақ халқының ұлт азаттық қозғалысының үшінші кезеңі (ХІХ ғ. соңғы ширегі-ХХғ. басы)

Жоспар
Кіріспе

Жоспары:
1. Қазақ интеллигенциясының қалыптасуы
2. 1905.1907 жж. Орыс революциясының Қазақстанға әсері
3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт.азаттық соғыс

1. Қазақ интеллигенциясының қалыптасуы: Жаңа кезеңде қазақ буржуазиясы мен ұлттық интеллигенция өкілдері отаршылдыққа қарап күресті басқарды. 1902 жылдардан бастап-ақ патша өкіметі күзетшілері қазақ халқы арасына таратыла басталған, астыртын өкіметке қарсы панисламдық рухтағы үндеулерді ұстай бастады. 1905 жылдың жазында азаттық қозғалысы жаңа сипат ала бастайды. Өлкеде жәрмеңкелердің ашылуына байналысты митингілер ұйымдастырылып, орыс, қазақ газеттері беттерінде саяси мақалалар көріне бастайды.Қарқаралы қаласы маңындағы Қоянды жәрмеңкесінде 1905 жылы 25 июльде өткізілген Қазақ съезі Министрлер Кеңесінің төрағасына Петиция қабылдады. Негізгі талаптар төмендегі пунктерден құралды: орталық губерниялардан шаруаларды шетке қоныстандыруы тоқтату; қазақтарға жеке діни басқарма ұйымдастыру; цензураны жою; қазақ тілінде арнаулы іс-қағаздарын жүргізу; сайланбалы өкілетті соттар жүйесін енгізу; Мемлекеттік Думаны шақыру жобасын жасау кеңесіне қазақ депутаттарын қатынастыру.
Дәл осы уақытта қазақ депутаттары 1905—1906 жылдары Бүкілресейлік мұсылман съездері жұмысына қатысты. Қазақ депутаттарының бірі Шахмардан Қожағұлұлы “Иттифақ-аль-Мусдумин” (“Мұсылмандар Одағы”) партиясының Президиум мүшесі болып сайланды. 1905 жылдан бастап мұсылман баспасөздерінде және орыс оппозициялық баспаларында қазақ авторларының саяси мақалалары шыға бастайды.
1905 жылдың соңында Орал қаласында Бірінші Жалпы — қазақ съезі болып өтті, мұнда қазақтың ұлттық саяси партиясын құру мақсаты алға қойылды. Қазақ партиясы кадет партиясының филиалы ретінде, бірақ өлкенің тұрғылықты халқының мүддесін қорғау негізінде болуы керек делінде. Ұлт-азаттың күрес басында қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілдері тұрды. Әлихан Бөкейхан, Міржақып Дулат, Бақытжан Қаратай, Мұхаметжан Тынышпаев, Мұстафа Шоқай, Ахмет Байтұрсын және т.б.
Қазақ оппозициясының бірігуінен қорыққан патша өкіметі, олардың жетекшілеріне қарсы жазалау, құдалауды күшейтті. 1906ж. қаңтарында Семей қаласында ІІ-жалпы қазақ съезін ұйымдастыруға аттанған Әлихан Бөкейхан тұтқындалды. Осыған қарамастан съезд өзі жұмысын ақпан айында өткізіп, мұның жұмысына 150 делегат қатысты. Съезде ресей кадеттерінің жоспары мақұлданып, мұндағы Қазақстан жерінің қазақ халқының меншігі деп қарастыру, мектептер медреселер ашу данын қабылдау және шаруаларда жет жерге қоныстандыруды тоқтату талаптары қойылды.
Бірақ, бұл талаптар, Әлихан Бөкейхановтың кадет партиясының орталық комитетінің құрамында болуына қарамастан, кадет партиясының басшылығынан қолдау таппады. Құғындау мен тұтқындаулар қазақ патриоттарына өздерінің саяси партиясын құруға мүмкіншілік бермеді, бірақ саяси күрес екі бағытта жалғаса берді. Қазақ депутаттары Мемлекеттік Дума мінбесін белсенді түрде қолдана бастады, қазақтың саяси баспасөзі пайда болды.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Қазақ халқының ұлт азаттық қозғалысының үшінші кезеңі (ХІХғ соңғы ширегі-
ХХғ. басы)

Жоспары:

1. Қазақ интеллигенциясының қалыптасуы
2. 1905-1907 жж. Орыс революциясының Қазақстанға әсері
3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық соғыс

1. Қазақ интеллигенциясының қалыптасуы: Жаңа кезеңде қазақ буржуазиясы
мен ұлттық интеллигенция өкілдері отаршылдыққа қарап күресті басқарды. 1902
жылдардан бастап-ақ патша өкіметі күзетшілері қазақ халқы арасына таратыла
басталған, астыртын өкіметке қарсы панисламдық рухтағы үндеулерді ұстай
бастады. 1905 жылдың жазында азаттық қозғалысы жаңа сипат ала бастайды.
Өлкеде жәрмеңкелердің ашылуына байналысты митингілер ұйымдастырылып, орыс,
қазақ газеттері беттерінде саяси мақалалар көріне бастайды.Қарқаралы қаласы
маңындағы Қоянды жәрмеңкесінде 1905 жылы 25 июльде өткізілген Қазақ съезі
Министрлер Кеңесінің төрағасына Петиция қабылдады. Негізгі талаптар
төмендегі пунктерден құралды: орталық губерниялардан шаруаларды шетке
қоныстандыруы тоқтату; қазақтарға жеке діни басқарма ұйымдастыру; цензураны
жою; қазақ тілінде арнаулы іс-қағаздарын жүргізу; сайланбалы өкілетті
соттар жүйесін енгізу; Мемлекеттік Думаны шақыру жобасын жасау кеңесіне
қазақ депутаттарын қатынастыру.
Дәл осы уақытта қазақ депутаттары 1905—1906 жылдары Бүкілресейлік
мұсылман съездері жұмысына қатысты. Қазақ депутаттарының бірі Шахмардан
Қожағұлұлы “Иттифақ-аль-Мусдумин” (“Мұсылмандар Одағы”) партиясының
Президиум мүшесі болып сайланды. 1905 жылдан бастап мұсылман
баспасөздерінде және орыс оппозициялық баспаларында қазақ авторларының
саяси мақалалары шыға бастайды.
1905 жылдың соңында Орал қаласында Бірінші Жалпы — қазақ съезі болып
өтті, мұнда қазақтың ұлттық саяси партиясын құру мақсаты алға қойылды.
Қазақ партиясы кадет партиясының филиалы ретінде, бірақ өлкенің тұрғылықты
халқының мүддесін қорғау негізінде болуы керек делінде. Ұлт-азаттың күрес
басында қазақ интеллигенциясының көрнекті өкілдері тұрды. Әлихан Бөкейхан,
Міржақып Дулат, Бақытжан Қаратай, Мұхаметжан Тынышпаев, Мұстафа Шоқай,
Ахмет Байтұрсын және т.б.
Қазақ оппозициясының бірігуінен қорыққан патша өкіметі, олардың
жетекшілеріне қарсы жазалау, құдалауды күшейтті. 1906ж. қаңтарында Семей
қаласында ІІ-жалпы қазақ съезін ұйымдастыруға аттанған Әлихан Бөкейхан
тұтқындалды. Осыған қарамастан съезд өзі жұмысын ақпан айында өткізіп,
мұның жұмысына 150 делегат қатысты. Съезде ресей кадеттерінің жоспары
мақұлданып, мұндағы Қазақстан жерінің қазақ халқының меншігі деп қарастыру,
мектептер медреселер ашу данын қабылдау және шаруаларда жет жерге
қоныстандыруды тоқтату талаптары қойылды.
Бірақ, бұл талаптар, Әлихан Бөкейхановтың кадет партиясының орталық
комитетінің құрамында болуына қарамастан, кадет партиясының басшылығынан
қолдау таппады. Құғындау мен тұтқындаулар қазақ патриоттарына өздерінің
саяси партиясын құруға мүмкіншілік бермеді, бірақ саяси күрес екі бағытта
жалғаса берді. Қазақ депутаттары Мемлекеттік Дума мінбесін белсенді түрде
қолдана бастады, қазақтың саяси баспасөзі пайда болды.
2. 1905-1907 жж. Орыс революциясының Қазақстанға әсері: ХIХ ғасырдың
соңында Ресей капиталистерi Қазақстанда өнеркәсiп өндiрiсiн ұйымдастырып
өздерiнiң капиталын әкеле бастады. Қазақстандағы шикiзат, арзан жұмысшы
күшi өнеркәсiптi дамытуға қолайлы болды.
Кен өндiрiсi Қазақстанда дами бастаған өнеркәсiптiң маңызды саласы
болды. 1896 жылы бiр ғана Қарқаралы уезiнде 70-ке жуық шағын мыс өндiретiн,
170 күмiс-қорғасын, 3 темiр, 2 күмiс-никель, 4 мырыш руднигi, Атбасар
уезiнде 15 жерден мыс, күмiс, қорғасын рудниктерi ашылды. Бiрнеше жерден
таскөмiр кенi ашылды. Кәсiпорындарын пайдалану үшiн акционерлiк қоғам,
әрiптестiк компаниялар орнады.
Өнеркәсiптiң келесi саласы балық кәсiпшiлiгi. Балық өнеркәсiбi Каспий
мен Жайық өзенiнiң маңына топтасты. Каспийдiң жағасында 150-ден астам балық
аулайтын кәсiпшiлiк болды. Балқаш, Iле, Зайсан, Арал теңiзi, Сырдария
өзенiнен балық ауланды.
Өнеркәсiптiң келесi саласы тұз өндiру. Көл, өзендерден тұз өнiдiрiлдi.
Өнеркәсiптiң дамуы жол қатынасын жолға қоþды талап еттi. Жайық, Ертiс, Iле
өендерiнде кеме қатынасы дамыды. 1876 жылы Саратовты Орынбормен
жалғастырған темiр жол iске қосылды. ұасырдың ақырында Орынбор-Ташкент
темiр жолы салынып Қазақстан Ресейдiң Орталық бөлiгiмен байланысты.
Өнеркәсiптiң дамуына байланысты жұмысшы табы сан жағынан өстi. 1990
жылы Қазақстанда 11 мыңнан астам жұмысшы, оның 60% қазақтар болды.
Жұмысшылардың жағдайы ауыр, жалақы аз, жұмыс 14-16 сағатқа созылды,
жұмысшылар жер тамда тұрды. Алғашқы жұмысшы қозғалысы арыздану, қашып кету,
стачка сияқты формада жүрiлдi.
Қазақстанда жұмысшы қозғалысының өрлеуі, социал-демократиялық
үйірмелер мен топтардың пайда болуы жер аударылған орыс революционерлерінің
көмегімен және инициативасымен болды. Мысалы, Петропавловск қаласында 1903
жылы пайда болған социал-демократиялық топ осында жер аударылған бірнеше
социал-демократтар — Омбы теміржол шеберханаларының жұмысшылары — күшімен
құрылды.
Алғашқы социал-демократиялық үйірмелердің бірі 1902 жылы Орал
қаласында “Уралец” газеті баспаханасының жұмысшылары мен қызметкерлері
арасында құрылды. Баспахана жұмысшылары бірінші рет бір күндік ереуіл
өткізді. Баспаханадағы жұмысшы үйірмесіне басқа, Орал қаласында
интеллигенция өкілдерінен тұратын социал-демократиялық үйірме болды, үйірме
мүшелері теміржол жұмысшылары, диірмен жұмысшылары, орта оқу орындары
оқушылары арасында жұмыс жүргізіп, жалпы-білім және саяси тақырыптарында
лекциялар оқыды.
Осы жылдарда Ташкент қаласында алғашқы марксистік үйірме пайда болды,
кейінірек осы үйірме негізінде социал-демократиялық топ құрылды.
Бірінші орыс революциясының басталуымен Қазақстанның өңдіріс орындарында да
толқулар жиіледі. Ең ірі ереуіл 1905 жылы желтоқсанда Успенск мыс
руднигінде болды, мұндағы жұмыс істейтін 300 жұмысшының 265-ін қазақтар
құрады. Ереуілдің басталуына рудник иелері ағылшындардың жұмысшыларға
“мейірімсіз және сорақы қатынастары” себеп болды. Ереуіл 9-желтоқсанда
басталып, жұмысшылар “Орыс-қырғыз одағын” құрды және рудник иелерін
өздерінің алға қойған біраз шарттарын қабылдаттыруға мәжбүр етті.
ХХ ғасырдың алғашқы жылдарында ереуілдер теміржол жұмысшыларының
арасында да — Сібір темір жолында және Орынбор-Ташкент темір жолы
құрылысында болып өтті. Сан жағынан өте үлкен ереуіл Мұғалжар стансасы
жұмысшылары арасында болды, мұ
нда ереуілге 800 адам қатысты.
Жұмысшы қозғалыстары, негізінен, Қазақстанның өндіріс орталықтары мен
теміржол стансаларын қамтыды. Мысалы, 1905—1907 жылдардағы ереуілдер мен
демонстрациялары Орынборда, Омбыда, Оралда, Семейде, Петропавлда,
Перовскіде және т.б. жерлерде болды.
1909—1910 жылдарда жұмысшылар ереуілдері Қарағанды өндіріс орындары
мен Орталық Қазақстан мыс рудниктерінде, Өскемен уезінің алтын өндіру
орындары мен рудниктерінде болып өтті. Өскемен уезінің “Николай” алтын
өндіру кенішінің жұмысшылары екі ай бойы ереуілдеп, олар кәсіпкерлердің
еңбекке ақы төлеу тәртіптеріне және жарық беру ақысын жұмысшылар мойнына
ілуіне қарсы шықты.
Жұмысшы табының жаппай революциялық толқулары 1912 жылдың көктемінде
Ленск алтын өндіру кенішінде жұмысшыларды атқылауға байланысты күшейе
түсті. Қазақстанда Риддер жұмысшылар, Екібастұз шахтерлері, Омбыда
Раундруптың шойын балқыту заводының жұмысшылары ереуілге шықты. 12 майда
Спасск мыс қорыту заводының жұмысшылары ереуілге шықты. 7 июльде Ембі мұнай
өндіру кендерінде жұмысшылардың ірі ереулі болып өтті. Қазақстандағы
жұмысшы қозғалысы Ресейдің орталық аудандарымен салыстырғанда әлсіздеу
болды. Социалистік идеялар көшпелі қауыммен тығыз байланысты қазақ
жұмысшылары арасында кеңірек тарамады. Қазақстан территориясында жұмыс
атқарған кішкене топтар мен социал-демократиялық үйірмелердің орталық
басшылығы болмады және олар көбінесе жеке-дара жұмыс жасады.
3. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық соғыс: Бүкiл Қазақстанды
қамтыған бұл қозғалыс Ресейдiң отаршылдығына қарсы қазақ халқының соңғы
iрi шайқасы едi. Бұл қозғалыс ұлт-азаттық сипатта болды. Қозғалыстың
негiзгi себебi Ресейдiң отаршылдық әрекетiнiң тереңдей түсуi едi. Патша
үкiметтi қазақтарды ата бабасынан берi мекендеп келе жатқан жерiнен
қуып, оған орыс шаруаларын қоныстандырды, қазақтар шөл, шөлейт өлкелерге
қуылды. Сөйтiп жер мәселесi шиеленiстi, бұл 1916 жылғы қозғалыстың
негiзгi себебi едi. Қозғалыстың 1916 ж күзде бұрық етуiне патшаның
Маусым жарлығы себепшi болды. Бұл жарлық бойынша үкiмет қазақ және
басқадай бұратана халықтардан соғысып жатқан бiрiншi дүние жүзiлiк
соғыста орыс армиясының жағдайын жеңiлдету үшiн тылдағы қара жұмысқа
окоп қазу, жүк тасу т.б.. 19-43 жастағы азаматтарды алмақ болды. Бұл
бiр жағынан Ресейдiң азаматтарымен бiрдей қолына қару берiп майданға
жiбермегенi бұратана халықтардың намысына тидi. Ресейдiң отаршылдығына
қарсы көп жыл күрескен қазақтардың қолына қару беруге патша үкiметi
қорықты. Екiншi жағынан жастар тылдағы жұмысқа барғысы келмедi.
Болыстарда тылдағы жұмысқа баратындардың тiзiмiн жасағанда әдiлетсiздiк
орын алды, ауқатты адамдарының балалары пара беру арқылы тiзiмге
iлiкпедi, тiзiмге көпшiлiгiнде қарапайым қазақ iлiндi.
Көтерiлiс Жетiсу, Сырдария, Маңғыстау, Торғай, Ақмола, Семей
облыстарын қамтыды. Көтерiлiстi қазақтың интеллигенöия өкiлдерi басқарды.
Жетiсуда көтерiлiске Тоқаш Бокин, Бекболат Әшкеев, Сыр бойында Тұрар
Рысқұлов, Торғайда Амангелдi Иманов, Әлiби Жангельдин, Семейде Сәкен
Сейфуллин т.б. басқарған.
Көтерiлiске қатысушылар сарбаз жинап болыстардың ауылдарына шабуыл
жасап ондағы қара жұмысқа шақырылған азаматтардың тiзiмiн, салық
кiтапшаларын тауып алып өртеп жiберiп отырды. Кей жерде халыққа жексұрын
болған болыстар, хатшыларды өлтiрдi, патша үкiметi жұмсаған жазалаушы
отрядтармен соғысты.
Жетісу және Торғай облыстарындағы көтерілістер. Көтерілістің болған
аудандарының бірі Жетісу еді. Мұнда ол 1916 жылғы июльдің ал ғашќы
күндерінде Жаркент-Тараншы болысының Городское селосындағы тылдағы
жұмыстарға реквизицияланатындардың тізімдерін жасауға ќарсылыќ көрсеткен
ќазаќтардың бас көтеруімен басталды. Осы уаќыттан бастап барлыќ болыстардан
Жетісу облысының әскери-губернаторының атына ќазаќтардың патша укзын
орындаудан бас тартќаны туралы мєлімдемелер түсіп жатты.
Ќазаќтардың, ұйғырлар мен дүнгендердің кедей бөлігі реквизициялау
туралы указға бағынудан бас тартты. 11 июльде Жаркент уезіндегі Иванов
болысының тұрғындары болысты және басќа ќызмет адамдарын ұстап алды. Дєл
сол күні Нарынкөл учаскелік бастығы үйінің алдына бір мыңға тарта ќазаќтар
жинаып, олардың өкілдері мобилизацияға адам бермейміз, адам жинауға
көмектесіп жүргендердің бєрін өлтіре отырып, бір адам ќалғанша өлуге
єзірміз деп мєлімдеді.
1916 жылғы 7 және 8 шілдеде Верныйдан шамамен 40 километрдей Үшќоныр
деген жерде төңіректегі болыстардағы ќазаќ халќының өкілдері сьезге
жиналып, онда реквизицияға көзќарас туралы мєселе ќаралды. Жігіттер
әскерге берілмесін, жұрт таудан төмен тұспесін, єкімшілік тарапынан күштеу
шаралары ќолданылған ретте телеграф бұзылсын, реквизицияланатын
адамдардың тізімдері жойылсын деген шешім ќабылданды. Көтеріліс болған
жағдайда сьезге ќатысушыларға баќандарын єзір ұстап, єрбір киіз үй
босағасында шешім бата оќумен бекітілді.
10 шілдеде Ұзынағаш болысының Үлкенсаз деген жерінде де дєл осындай,
біраќ ќұрамы жөнінен көп адам ќатысќан сьезд болып, оған Жетісудың он бір
болысынан 5 мыңнан астам адам ќатынасты. Сьезге ќатысушылар да оќтың
астына барғанша осында өлген артыќдеген ќаулы ќабылдады.
Бұл кезде Верный және Жаркент уездерінің көптеген болыстарында
жаппай бас көтерулер болды; Лепсі уезінің солтүстік және шығыс
болыстарында, Ќапал уезінің болыстарында 30 мыңға тарта жігіт жиналды.
1916 жылғы 7 тамызда Верный уезіндегі Ботпай, Шығыс және Батыс
Ќастек, Ырғайты және Тайторы болыстары ќазаќтарының Самса станциясы
маңында біріккен бас көтеру басталды. Көтеріліс бұл жерден Тоќмаќ маңына
ауысты. Верный – Ќордай жолының бойындағы барлыќ почта станциялары өртелді.
Жетісудағы көтеріліс басшыларының бірі ќазаќтың демократияшыл
интеллегенциясының өкілі Тоќаш Бокин болды. Ол ќазаќтар, ќырғыздар,
ұйғырлар, дүнгендер арасындағы үгіт жұмысына басшылыќ етті; соғыстың
халыќќа ќарсы сипатын түсіндірді,ұстем феодал-байлар тобының сатќындыќ
рөлін єшкерлеп,патша указын орындамауға шаќырды. Ол халыќтың ќарулы күресін
езгіден азаттыќ алудың бірден – бір жолы деп есептеді.
1916 жылғы августың бас кезінде революциялыќ ќызметі үшін ол ќамауға
алынды. Түрмеде Тоќаш Бокин Февраль революциясының жеңісіне дейін отырды.
Көтерілісшілерге ќарсы артиллериямен, пулеметтермен жараќтандырылып,
арнайы жасаќталған жазалаушы әскерлер жіберілді. Көпірлер мен темір
жолдарды күзету күшейтілді, әскери –далалыќ соттар ұйымдастырылды
.Түркістан өлкесінің басќа облыстарынан Жетісу облысына ұш әскери жасаќ,
жеті атќыштар ротасы, ќазаќтардың бес жүздігі және екі пулемет командасы
бар екі ќазаќ полкі жіберілді.
Көтерілісшілерге ќарсы әскерлер жіберілгеніне, ауылдар мен ќалаларда
күдіктілердің бєрін жаппай тұтќынға алуға, ал әскери- дала соттарының
өлім жазасына кескен үкімдер шығырғанына ќарамастан,патша єкімшілігі
көтерілісшілердің жауынгерлік рухын жасыта алмады. Көтерілісшілер ќорғанып
ќана ќоймай, шабуылға да шығып жүрді. Алайда олар саны көп және техникалыќ
жағынан басым ќарсыласын жеңе алмады.
Көтеріліс басшыларының кейбіреулері ғана жасырынып ќала алды.
Неғұрлым табанды ќарсылыќ көрсеткен ауылдар күйзелді, олардың малын айдап
єкетіп, мүлкін талан-таражға салды.
Торғай облысындағы көтеріліс. Ең бұќаралыќ ең ұзаќќа созылған, ең
табанды және ұйымдасќан көтеріліс болды. Барлыќ жерлердегіде көтеріліске
түрткі болған 1916 жылғы 25і шілдедегі указ болатын. Торғай облысының
әскери губернаторы М.М. Эверсманға ќазаќ еңбекшілерінің ќару алып, жаппай
көтерілгендігі туралы хабарлар күнбе-күн түсіп жатты. Көтерілісшілер
почтаға шабуыл жасады, темір жол табанын бұзып, болыстарын ойрандады,
болыстарды өлтірді.Көтеріліс бүкіл облысты ќамтыды. Оған жұрт арасында
танымал халыќ батыры Аманкелді Иманов басшылыќ етті. Ол 1873 жылы Торғай
уезінің Ќайдауыл болысындағы ауылдардың бірінде, кедей шаруаның
семьясында туған еді. Єкесінен ерте айрылған Аманкелді байлардың
есігінде жүріп, бала күнінен-аќ жоќшылыќ пен мұќтаждыќ көрді.
Аманкелді Имановтың ұйымдастырушылыќ ќабілеті халыќ көтерілісінің
алғашќы күндерінен – аќ айќын көрінді.Ұшы-ќиырсыз Торғай даласының барлыќ
түкпірлерінде көтерілісшілер отрядтары ќұрылып, оларға Байќоныр
руднигінің, Шоќпаркөл тас көмір кен орындарының және Орынбор-Ташкент темір
жолының жұмысшылары келіп ќосылып жатты. Аманкелді Имановты жаќтаушылардың
ќатары күннен – күнге өсе берді.оған Торғай облысындағы жаќын жатќан
Ќостанай, Ырғыз және Аќтөбе уездерінен ғана емес, сонымен бірге Сырдария,
Аќмола, Семей облыстарынан көтерілісшілер ағылып келіп жатты .
1916 жылғы октябрьге ќарай Торғай және Ырғыз уездерінде 20 – ға жуыќ
көтерілісшілер отряды болды. Олардың кейбіреулерінде 2-3 мың адам болатын.
Торғайдың көтерілісші отрядтары 3 топќа бірікті.Торғайдың солтүстігіне
таман жатќан бірінші топ наурызым және Сарыќопа болыстарының шаруаларынан
ќұралды; Торғайдан батысќа таман орналасќан екінші топќа Тосын және
Шұбалаң болыстарының отрядтары кірді; Торғайдан шығысќа ќарай жатќан
үшінші топќа Ќайдауыл, Аќќұм, Ќараторғай және Ќараќоға болыстарының
отрядтары кірді.
Торғайдағы көтеріліс ошағына басќа көтерілістерден өзгеше
көтерілісшілер отрядтары арасында ұдайы байланыс болды, ќару-жараќ жасау
ісі жолға ќойылып, отрядтар байлардан тартып алынған мал есебінен азыќ-
түлікпен ќамтамасыз етілді, патша жазалаушыларына ќарсы біршама жоспарлы
операциялар жүргізілді.
13 октябрьде Ырғыз уезіндегі Ќызылжар болысының көтерілісшілері
Жаманќұм деген жерде патша әскерлеріне көмекке жіберілген байлардың
отрядын талќандады.17 октябрьде Аќтөбе уезінің көтерілісшілері Ќарабұтаќ
селосын ќоршап алды; келесі күні 2500 адамнан ќұралған көтерілісшілер
отряды көжекөл көлінің маңында (Ырғыздан 70 км) жерде жазалаушылар
отрядына шабуыл жасап, табанды ұрыстан кейін патша әскерлерін шегінуге
мєжбүр етті.21 октябрьде 4 мың көтерілісші Татыр көлі маңында ќазаќ
жүздігімен және полиция отрядымен шайќасќа түсті. Көтерілісілермен
ќаќтығысуларда жазаалушылар өлгені, жараланғаны бар көптеген адамдарынан
айрылып, Торғай ќаласына єрең жетті.
23 октябрьде Аманкелді Иманов бастаған 15 мың көтерілісші Торғай
ќаласын ќоршап алды. Ќазан әскери округінің командашасы әскери министрге
Торғай және ырғыз уезіндеріндегі жағдай жедел нашарлай түсуде. Торғаймен
арадағы байланыс ғана емес, ќатынас атулының бєрі үзілді... Торғай ќоршалды,
Ырғыз ќоршалып жатыр деп телеграмма жіберді.
Көтерілісшілер партизандыќ күрес єдістерін кеңінен пайдаланды. 22
ќарашада Ырғыз уезіндегі Ұлпан станциясында 4 мың көтерілісші есауыл
Фроловтың отрядымен соќтығысып ќалды. Хабарламада ќырғыздар әскери сап
ќұрып коонналар сатыланып алды да, лап беріп шабуыл жасады; тынығу кезінде
25 шаќырымға дейінгі жерге шолғыншылар мен тосќауылдар жіберіп
ќорғанадыдеп көрсетілген. Соғыс ќаќтығыстары сондай-аќ 21-23 ноябрьде
Ырғыз бен Торғай арасындағы почта жолдарында да болды.
Ќыстың ерте түсуі көтерілісшілердің ќимылын ќиындатты. Аманкелді
Иманов өз отрядтарын жазалаушы отрядтардың жетуі ќиын жерлерге жинаќтады.
Көтерілісшілер өздерін азыќ-түлікпен және жеммен ќамтамасыз етті,
жертөлелер салып,кигіз үйлер тікті.1917 жылдың басынан бастап А.Иманов
күресті ќайта бастамакшы болды.
Ќазаќстанның басќа облыстарында көтеріліс 1916 жылдың аяғына ќарай
басып-жаншылған болса, Торғай облысында біршама жаќсы ұйымдастырылуының
арќасында ол 1917 жылы да жалғасып, Февраль буржуазиялыќ- демократиялыќ
революциясына ұласты.

3. Сырдария, Аќмола, Семей, Орал облыстарындағы және Бөкей ордасындағы
халыќ толќулары.
Сырдария облысында бұќаралыќ бас көтерулер бұратана халыќты
тылдағы жұмыстарға күштеп тарту туралы патша указы алынысымен іле
басталған еді.
Көтерілісшілер феодал-байлар єкімшілігінің өкілдерін жазалады,
болыстардың мал-мүлкін ќұртты, полициямен және патша әскерлерімен
соќтығысты. Түркістан генерал-губернаторыының пашаға жіберген рапортында
облыс аудандарындағы тєртіпсіздіктер байырғы єкімшілік шендерінің тылдағы
жұмысќа алынатын жұмысшылыардың тізімдерін жасауына ќарсылыќ көрсетілуінен
көрінді, соның өзінде байырғы єкімшіліктің шенді алты адамы өлтірілді
делінді.
1916 жылғы тамыздың бас кезіне ќарай көтеріліс Сырдария облысының
барлыќ уездерін ќамтыды. Көтерілісшілер уезд орталыќтарына таяу жерлерге
жиналып, ќазаќ жүздіктеріне шабуыл жасап отырды.
Әулиеата уезінің жекелеген аудандарында (атап айытќанда, Мерке
маңында) феодалдыќ-клерикалдыќ элементтер ќозғалысќа басшылыќты уаќытша өз
ќолдарына түсіріп алды.
Патша указы шыќќанын білгенен кейін Ќазалы уезіндегі Тоќмаќ аралының
ќазаќтары жұмысты тастады. Олар топ-топ болып жиналып, тойтарыс беруге
єзірленді. Әулиеата уезінің Алматы, Арғын, Аспара, Ашын және Ботамойнаќ-
Аомалы болыстарындағы және Шымкент уезінің Аќсу, Ќаракөл болыстарындағы
көтерілс неғұрлым ұзаќќа созылды.
1916 жылғы ќыркұйектің аяќ шенінде Сырдария облысындағы көтеріліс
аяусыз басып-жаншылды. Жекелеген ауылдар патша өкіметі орындарына
бағынбай, Торғай облысына көшіп барып, мұнда Аманкелді Иманов
көтерілісшілерінің ќатарына ќосылды.
Патша указы туралы хабар Семейге 1916 жылғы 28 июньде, Аќмолаға – 29
июньде жетті. Аќ патшаның жарлығы жарияланысымен-аќ ¤скемен уезінде
толќулар басталды, ол кейін зайсан, Ќарќаралы және Семей уездеріне, Аќмола
және Атбасар уездеріне, Бийск уезінің Ќосағаш болысына тарады.
Көтерілісшілер көбінесе найзамен, сойылмен ќаруланды, мылтыќтары да болды.
Ќазаќстанның басќа да облыстарындағы сияќты Аќмола және Семей облыстарында
көтерілістің мобилизацияға ашыќ ќарсылыќ білдіру сипаты аныќ болды.
Аќмола облысында көтерілісшілер негізінен Ќорғалжын көлінің маңына
жиналды. Мұнда Аќмола уезінің сегіз болысының өкіддері жиналды. Оларға
Атбасар уезінің оңтүстік-шығыс бөлігіндегі бес болыстың көтерілісшілері
ќоысылды. Саны және ќарулануы жөнінен бұл топ Аќмола облысындағы ең күшті
топ болды; көптеген болыстарды басќару осы топтың ќолына көшті. Аќмола
уезінің басќа болыстарында 2-3 және одан да көп бролыстардың
көтерілісшілері бір жерге жиналды, 22 июльде Петропавл, Ильинск, Смайыл,
Менгісері және басќа болыстарда тєртіпсіздіктер басталды.
Көтеріліске ќазаќ жұмысшыларыда белсене ќатынасты. Семей және Аќмола
облыстарында көтерілісшілерге ќарсы ұрыстарға 12 атты әскер жүздігі,
күшейтілген 11 жаяу әскер ротасы ќимыл жасады. 1916 жылғы сентябрь-
октябрьде Зайсан, ¤скемен, Ќарќаралы, Аќмола және Атбасар уездерінде
ерекшк күшті соќтығысулар болды. Павлодар уезінде жазалаушылар отрядына
ќарсы көтерілісшілердің шайќастары 21 сентябрьден 3 октябрьге де-йін Алабас
деген жерде жүргізілді.Ќаражар маңында және басќа жерлерде ірі-ірі ќарулы
соќтығыстар болды.
1916 жылғы 26 ќыркүйекте Көкшетау уезіндегі Ќожас деген жердің
маңында ќаруланған жігіттер ќыр ішіне көшіп кеткен ауылдардың соңына
түскен ќазаќ отрядына шабуыл жасады.27 сентябрьде Аќмола уезінің ќоржынкөл
болысында соќтығыс болды. 3-4 октябрьде Аќмола уезінің Айнабұлаќ деген
жерінде найзалармен және балталармен ќаруланған көтерілісші шаруалар
жазалаушы отрядќа екі рет шабуыл жасады. 8 октябрьде Алексеевка селосының
(Аќмола уезі) маңында єлгіні көтерілісші отряд табанды шайќастан кейін
жазалаушыларды шегінуге мєжбүр етті. 29 октябрьде Атбасар уезіндегі Ќыпшаќ
ќыстағының маңында 1 мыңнан астам көтерілісшілер неғұрлым ќауіпсіз жерге
көшіп бара жатќан ауылдардың ізіне түскен патша әскерлерін бірнеше сағат
бойы тоќтатып тұрды.
Көтерілісшілердің жаппай ерлігіне ќарамастан, жаќсы ќаруланған патша
әскерлері 1916 жылғы октябрьдің аяғына ќарай Семей және Аќмола
облыстарында олардың ќарсылығын баса алды. Көтерілісті басып-жаншудың ќиын
болмакған бір себебі, көтерілісшілер көбінесе бөлек-бөлек єрекет жасады,
отрядтардың арасында байланыс болмады.
Аќмола және Атбасар уездеріндегі көтерілісшілер топтары Торғай
уезіне барып, Аманкелді Имановтың отрядтарына ќосылды, олардың
кейбіреулері 1917 жылға дейін Атбасар көмір кендері маңында ќимыл жасады.
1917 жылғы 15 февральде әскери министрьдің көмекшісі Фролов Омбы әскери
округі әскерлерінің командашысына жіберген телеграммасында Атбасар
көмір кендері маңындағы толќулар Торғай облысындағы көтерілісті басып-
жаншуды ќиындатќанын атап көрсетіп, көтерілісшілер отрядтарын біржола
талќандау үшін көмек көрсетуді талап етті. Алайда жазалаушылар Атбасар
уезінің көтерілісшілерін 1917 жылғы аќпанға дейін түгел талќандай алмады.

Аќмола және Семей облыстарындағы көтеріліс басып-жаншылғанымен,
халыќтың күресі жалғаса берді. Ќуғын-сүргінге ќарамастан, шаќыру жасындағы
адамдар шаќыру пунктеріне келуден жалтарды. Семей облысы бойынша 5
ноябрьге дейін мобилизациялануға тиісті 85479 ќазаќтың 50479 – ы шаќыру
пунктеріне келмеді. Аќмола облысындағы жағдай да осындай болды.
Шілде-тамыз айларында Орал облысы мен Бөкей ордасында еңбекшілердің
бұќаралыќ бас көтерулері болды. Орал облысындағы көтерілістің басталуына
Шынғырлау болысындағы нөмірі 5 ауылда болған оќиғалар себепші болды. 8
шілдеде бұл ауылдың ќазаќтары болыстан тылдағы жұмытарға
мобилизацияланатын адамдардың тізімін беруді талап етті, біраќ болыс
олардың талабын оындаудан бас тартып, дүрліктірушілерге ќарсы ќарулы күш
ќолданамын деп ќорќытты. Осыдан кейін келген жұрт болысќа тап беріп, өзін
және оның писарін өлтірді.Бұл оќиғалар Орал облысының балыќ болыстарына
тарап кетті.
Жер-жердің бєрінде жаппай толќулар басталды. Көтерілісшілер
мобилизациялануға тиісті адамдардың тізімдерін жою үшін болыс
басќармаларына шабуыл жасады. 4 июльде Ілбешін уезінде шоќпармен, мылтыќпен
ќаруланған 1 мың адам көтерілісшілер отрядын ќұрды.көтерілісшілер
телеграфтың жұмысын бұзды.
Орал облысындағы ќозғалыс ұйымдасу жағынан әлсіз әрі жергілікті
сипатта болды. 1916 жылғы ќыркүйек бас кезінде мұндағы ќозғалыс басып-
жаншылды,сонда да ќазаќтар шаќыру пункттеріне келмеді.
Бөкей ордасында, Темір және Гурьев уездерінде ќозғалыс 1916 жылғы
июльдің орта шенінде патша укзына ќарсы наразылыќтан басталып,
жазалаушы отрядтарға ќарсы күрес ќарулы соќтығыстарға ұласты.ќозғалыс
єсіресе Темірде бұќаралыќ сипат алды.
1916 жылғы көтерілістің тарихи маңызы Ќазаќстандағы 1916 жылғы
көтеріліс ќазаќ халќының азаттыќ ќозғалысының шежіресіндегі ең бір жарќын
белес болып табылады. Көтерілісшілер дүние жүзілік империалистік соғыстың
ќызып тұрған кезінде, Россиядағы жұмысшы және шаруа ќозғалысының мыќтап
өрлеуі жағдайында өтті.
Көтерілістің бірынғай басшылығы және бірынғай ұйымдастырушы орталығы
болмаса да, бір өңірде болып жатќан оќиғалар басќа өңірлерге ыќпал жасап,
өзара байланысты болып отырды.
Көптеген аудандарда көтерілістің антифеодалдыќ сипаты болды. Алайда
көтеріліс стихиялы түрде дамып, онда пролетарлыќ басшылыќтың
болмағандығының салдары айќын көрінді.1916 жылғы көтеріліс ќазаќтың еңбекші
бұќарасының таптыќ сана-сезімін арттыруда зор рөль атќарды, патшаның
малайлары ретінде феодалдыќ-рулыќ жоғарғы топтың шын сиќын ќазаќ
шаруаларына айќын көрсетіп, буржуазияшыл ұлтшылдардың сатќындыќ рөлін
єшкереледі, ауылдағы тап күресін жаңа сатыға көтерді.
Көтерілістің тәжірибесі ќазаќ шаруаларын орыс жұмысшы табымен
одаќтасќанда ғана, оның көмегімен және басшылығымен ғана ұлттыќ және
єлеуметтік азаттыќќа жетуге болатынын үйретті.
Ќазаќ халќының 1916 жылғы ұлт-азаттыќ ќозғалысы Россия
империализімінің жалпы дағдарысының бір көрінісі. Бұл ќозғалыс Россиядағы
азаттыќ күресінің жалпы тасќынына ұласып, пролетарияттың социалистік
ќозғалысының бір резерві болды
Торғайдағы қозғалыс 1917 жылғы ақпан революциясымен ұласты. Патша тақтан
құлаған соң оның орнына келген Уақытша үкiмет қазақ жерiнен жазалаушы
отрядтарды керi әкетуге мәжбүр болды.
Тылдағы жұмысқа баруға қарсы болған қазақ жастарының мақсаты
негiзiнен орындалды. Тiзiмге iлiнген 400 мыңдай қазақтардың 150 мыңы
тылдағы жұмысқа барып қайтты.
Бақылау сұрақтары:
1. Қазақ ұлттық интеллигенция өкілдерінен кімдерді білесіз?
2. Ұлттық элита тағдыры кеңес өкіметі тұсында қалай болды?
3. Қазақ интеллигенциясының қалыптасуына басты әсер етткен не?
4. Қыр баласы лақап атымен кім мақалалар шығарып отырды?
5. 1905-1907 жж.Орыс революциясы Қазақстанға қалай әсер етті?
6. Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық соғыстың ошақтары?
7. А.Имановтың бас штабы қай жерде орналасты?
8. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті басу үшін патша үкіметі кімнің
басшылығында әскер жіберді?
Әдебиеттер тізімі:
1. Ќазаќстан тарихы. Очерк. А., 1994
2. Әбдіәкімұлы К. Ќазаќстан тарихы. А., 1997
3. Тәнекеев С. 1916ж. ереуілтөбе єсерлері. А., 1994
4. Ќаћарлы 1916 жыл. А., 1998

1905-1907 ж. Орыс революциясы және оның Қазақстан үшін саяси маңызы.
1. Қазақстан жеріндегі алғаш ереуілдер және талаптары.
2. Ұлттық идеологияның дамуында баспа сөздің рөлі.
3. Ұлттық мемлекет идеяларының тууы.

Бірінші орыс революциясы кезінде патшалық тәртіпке қарсы күреске
ұлттық аймақтардың езілген халықтары да көтерілді. Қазақстан еңбекшілерінің
1905-1907 жылдардағы ереуілдері орыс халқының төңкерістік күресімен тығыз
байланысты еді.
Қазақстан қалаларында өткен жұмысшылар мен қызметкерлердің
жиналыстарында Петербургтегі қарусыз жұмысшыларды 1905 ж. 9 қаңтарда
атқылауына наразылық білдірді. Ереуіл кезінде қаза тапқандардың
отбасыларына көмек үшін қаржы жиналды. Өлкеде жұмысшылардың ереуілдері мен
стачкалары, әсіресе, теміржол қатынасы орындарында неғұрлым кең қанат
жайды. Революция жылдарында өлкенің темір жол тораптарында поездардың
жүрісі талай рет тоқтатылды, теміржолшылар өз еркімен 8 сағаттық жұмыс
күнін енгізді. 1905 жылы ақпанда Перовск, Түркістан, Шалқар теміржолшылары
өздерінің эконо - микалық жағдайларын жақсарту талабын қойған ереуіл
жасады. Павлодар мен Перовскіде қала еңбекшілері, Петропавлда темір жол
депосының жұмысшылары ереуіл ұйымдастырды. Ал 1905 ж. қазан - желтоқсан
айларындағы революцияның өрлеген кезеңінде пайда болған Перовскінің,
Петропавлдың, Оралдың және басқа станциялардың теміржолдық комитеттері
өлкедегі жұмысшылар депутаттары Кеңестерімен бірдей іс жүзінде жаңа
революциялық өкіметінің бастамасы еді. 1904 жылы пайда болған Сібір социал
- демократиялық Одағы, оның Омбы, Орынбор, Саратов комитеттері Қазақстан
жерінде революциялық жұмысты күшейте түсті. Олар қалаларда, ауылдар мен
әскер құрамаларында шаруаларды пролетариатпен одақтастыра отырып, патша
өкіметі мен оның жергілікті органдарына қарсы күреске шақырған қағаздар
таратты.
1905 жылы Қазан айындағы Бүкілресейлік ереуілдің әсерімен Қазақстан
қалаларында - Шалқарда, Қостанайда, Верныйда, Оралда, т. б. жерлерде
демонстрациялар мен бой көрсетулер "Патша самодержавиясы жойылсын",
"Бостандық жасасын" деген ұрандармен өтті. Сол жылғы қарашада Мәскеу мен
Петроградта көтерілген байланыс қызметкерлерінің талабын қолдап, Семей,
Верный, Пішпек, т.б. қалаларының почта-телеграф қызметкерлері ереуіл
жасады. Алайда революциялық күрестің барысында Қазақстан еңбекшілері үстем
феодал-байлар тобының халық қамын ойламайтынына, ал патша өкіметінің
езілген бұқараға ешқандай жеңілдіктер жасамайтынына көзін жеткізді.
Қазақ жұмысшылары мен шаруалары патша өкіметіне орыс жұмысшыларымен
және қоныстанған шаруалармен қол ұстаса отырып қарсы шықты. Қазақ шаруалары
ең алдымен жер, су үшін, теңдік, бостандық пен тәуелсіздік үшін күресті.
1905 жылы жазда Семей, Торғай және Орал облыстарында жер үшін толқулар
болды. Баянауыл және Кереку уездерінің шаруалары ірі феодал Шормановтардың
жерін тәркілеуді және оны жері жоқтарға бөліп беруді талап етті. Мұндай бой
көтерулер Алтай округінде, Семей облысының - Қарқаралы, Торғай облысының -
Ырғыз, Сырдария облысының - Шымкент, Әулиеата, Жетісудың - Жаркент
уездерінде кең өріс алды. Патша әкімшілігі бұл аудандарға әскери отрядтар
жіберіп басты.
Желтоқсан қарулы көтерілістің әсерімен 1905 жылы 11 желтоқсанда Успен
руднигінде жұмысшылардың ірі ереуілі өтті. Ереуіл барысында орыс жұмыскері
П. Топорнин мен жұмысшысы Ә. Байшағыров басқарған "Орыс – қырғыз одағы"
құрылды. Жұмысшылар өздерінің жалпы жиналысында қабылдаған талаптарын
"Петиция" ретінде рудник басшысы Н. Фелльге тапсырды. Оның бірде - бір
пункті қабылданбағандықтан "Орыс-қырғыз одағының" шақырумен рудникте ереуіл
басталды. Рудник кеңсесі үстіне қызыл жалау көтерілді. Бұл ереуілді
Қарағанды көмір кені орындарының жұмысшылары қолдады. Патша әкімшілігі бұл
жерлерге әскери отрядтар жіберіп, ереуілшілерді жазалады. Успен руднигі
жұмысшыларының ереуілі Қазақстан тарихында көрнекті орын алады. Яғни, ол
өлкеде революциялық қозғалыстың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.