Қазақстандағы орта ғасыр мәдениеті

1. Қазақ мәдениеті ортағасырларда
2. Қазақ мәдениетінің архетиптері, хронотоптары мен сұхбат аймағы
3. Номадалық мәдениет әлемі
4. Қазақстандағы мәдениеттанулық ізденістер және өркениеттілік

Шығыс Ренессансының талай елдерді қамтыған және 500 жылдан артық өркендеген типі мұсылмандық мәдени өрлеу дәуірі екендігі белгілі. Оның әл-Кинди, әл-Фараби, ибн-Сина, Фирдауси, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Иассауи, Омар Хайям сияқты өкілдерінің рухани мұрасын меңгермей қазір мәдениетті адам деп есептелу қиын. Бұл жерде осы ұлы құбылыстың мұсылмандықпен қатысы қанша деген заңды сұрақ туады. Оның негізі де бар.
Әл-Фарабидің мәдениет туралы пікірлері негізінен араб мәдениетінің мына 4 тармағына байланысты: 1. Хақиқат (бір Алланың ақиқаттығын дәлелдеу). 2. Шариғат (мұсылмандық тұрмыс-салт заңдары). 3. Тарихат (Аллаға қызмет еткен әулиелер өмірі). 4. Марифат (білімділік, парасаттылық идеялары).
Шығыс Ренессансы туралы сөз еткенде оның тағы бір бастауы сопылық бағыт (суфизм) жөнінде айтпай кетуге болмайды. Қазақстан жеріндегі ұлы ғұламалар Жүсіп Баласағұн, Сүлеймен Бақырғани, әсіресе, Қожа Ахмет Иассауи шығармашылығында сопылық сарын үлкен орын алған. Онан соң Ренессанс идеясын тек Платон мен Аристотельдің шығыстық ізбасарлары қолдады деу де сыңаржақтылық.
Сопылық бағыт ислам әлемінде о баста ресми дінге қарсы оппозициялық қозғалыс ретінде туады. “Суфь” термині арабтың “жүн шекпен” деген сөзіне орайластырып алынған. Сопылар – киім талғамайтын, бар ойы руханилық төңірегіндегі тақуа адамдар.
Қалалардың өсіп өркендеуі, сауданың дамуы, ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұранымды арттырған. Мұның өзі егіншілік пен мал шаруашылығының дамуына себепкер болады. Жауын-шашынның аз болуына байланысты Қазақстанда егіншілік көбінесе суармалы негізде дамыды.
V1-XІІ ғасырларда Орта Азия мен Қазақстанда қалалар тез өсті. Олар сауда мен қолөнердің, дін мен мәдениеттің тірегіне айналды. Батыс Түркістан жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Исфиджаб сияқты қалалар бой көтерді.
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан тысқары қалмай, Еуропа және Азия елдерімен Жібек жолы арқылы сауда жасасып, байланысын үзген жоқ. Бұл кезде Қазақстанның оңтүстігінде басты ірі қалалардың бірі-Исфиджаб (қазіргі Сайрам) болды. X-XІІ ғасырларда тікелей сауда орталығы ретінде мәлім болған Исфиджабта тауарлардың көптеген түрлері өндіріліп, осы жерден басқа жақтарға мата, қару-жарақ, мыс пен темір әкетіліп тұрды.
Қазақстанның Сырдарияның орта бойына орналасқан ірі қалаларының бірі-Отырар. Араб-парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан (Трабан) деп те аталған. ІX ғасырдың бас кезінде арабтар Фадл-ибн Сахлдың басқаруымен Отырар аймағын басып алуға тырысты. Ол шекаралық әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жабғуының ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды деректемелер. VІІ-VІІІ ғасырларда Отырар шахристаны мұнаралары бар дуалдармен қоршалған. Отырар өмірі X-XІІ ғасырдан кейін де жалғасып, оның орта Сырдария өңірінің экономикасы мен мәдениетіне ықпалы күшті болған.

ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Древние цивилизации. – М.:Мысль, 1989;
2. Введение в культурологию. В 3-х томах. М.,1995.
3. Габитов Т. Культурология. А.,2001
4. Габитов Т. М. Мәдениеттануға кіріспе. А.,2001
5.Ғабитов Т.,Алимжанова. Мәдениеттану. Оқу құралы. А.2003
6. Тимошинов В.И. Культурология. Учебное пособие. М.2003.
7.Древняя цивилизация. М., 1989
8.Культурология. Антология. Т.1., М., 1994
9.Қоңыратбаев Ә. және Қоңыратбаева Т. Көне мәдениет жазбалары.
10. По следам древних культур Казахстана. А.,1979.
11. Гравюры на скалах. А.,1979.
12. Акишев К.А. Искусство и мифология саков. А.,1984.
13. Толеубаев А. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов. А., 1991.
14. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. А., 1981.
15. Маданов Х.М. Қазақ мәдениетінің тарихы.
16.Қазақстан тарихы. Бес томдық. 2 том. 2-бөлім, 4,5,6 тараулар.
17.Қазақстан тарихы. Очерктер. 2-бөлім, 6 тарау.
18. Мусин Қазақстан тарихы. А., 2005. 2-бөлім, 9-тарау.
19.Толыбеков С. Кочевое общество казахов в ХV11-начале ХХвв А.,1971.
20. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. А.,1995