Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің өзара жақындастығы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І . тарау. Түбіміз бір ағайын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ . тарау. Өзектес, өрістес әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І . тарау. Түбіміз бір ағайын ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
ІІ . тарау. Өзектес, өрістес әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Кіріспе
Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің өзара жақындастығының тарихы өте әріден басталады. Орта Азия халықтары әдебиеттеріндегі сюжеттердің араб, парсы, түрік, үнді аңыз-ертегілеріндегі сюжеттермен ұқсас келуі бұл халықтардың ежелден келе жатқан бір-бірімен сауда-саттық қатынасынан, аралас шаруа жайынан екені анық. Мұны эпостық жанрлардан да байқауға болады. Мысалы, жалпыға мәлім «Алпамыс» эпосы қазақ, қарақалпақ, өзбек арасында кеңінен тарап, сіңісті болып кеткен, сол сияқты «Көроғлы» эпосы әзірбайжандарға, түрікмендерге, өзбектерге, қазақтарға, қарақалпақтарға ортақ. Қырғыздың атақты «Манас» эпосында қазақ батыры Ер Көкше ең басты қаһармандардың бірі болып қатысады. Ал «Ер Көкшенің» В.В.Радлов жариялаған нұсқасында Манас батыр Көкшенің досы болып бейнеленеді.
Қазақтың лирикалық эпосының репертуары шығыстың классикалық поэмаларын аудару және ауызша айту жолымен толықтырылып отырылды. «Ләйлі-Мәжнүн», «Жүсіп пен Зылиха», «Сейфүлмәлік», «Таһир мен Зуһра», «Бозжігіт», «Мұңлық-Зарлық», «Шахмаран», «Қырық уәзір» сияқты махаббаттық жырлар мен поэмалар қазақ арасына да кеңінен тарап кеткен.
Әсіресе, шығыстың ұлы ақындары Низами, Навои, Хафиз, Физули есімдері қазақ халқына етене-жақын, ежелден таныс. Бұл ақындардарды қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев, қарақалпақ әдебиетінің классигі Бердақ (Бердімұрат) Қарғабайұлы өздерінің ұстаздары санаған. Ал М.Әуезов шығыс әдебиетін Абай щығармашылығына ықпал еткен «үш қайнар бұлақтың бірі» деп есептеген. Абай да шығыс әдебиетінің үлгісімен үш поэма жазған. Шығыс әдебиетінің озық үлгілерінен тәлім алған Шәді Жәңгіров, Жүсіпбек Шайқысламов, Тұрмағамбет Ізтілеуовтер, шығыс әдебиетін қазақ халқына жеткізуде көп еңбек сіңірді. Олар Абай үйренген шығыс әдебиетін халқымызға кеңінен таныстырушылар болды.
Қазіргі қазақ қауымы өз халқын орыс мәдениетінен үйренуге шақырған А.Құнанбаевтың, Ы.Алтынсариннің, Ш.Уәлихановтың, сондай-ақ әзірбайжан, татар, өзбек халықтарын орыс халқының озық мәдениетінен үлгі алуға насихаттаған Мирза Фатули Ахундовтың, Ғабдулла Тоқайдың, Фуркаттың еңбектері мен ізгі істерін асқан ризалықпен еске алады. Одардың айтқан ақыл-кеңестері мен Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиетінің классиктері Науоидың, Махтұмқұлының, Абайдың, Тоқтағұлдың, Бердақтың шығармаларындағы гуманистік ағартушылық идеялар халықтар мәдениетінің бір-бірімен жақындасып, үміт-армандас, тағдырлас болуына үлкен себеп болды. Ағартушы гуманистердің қанау мен үстемдік жүріп тұрған жағдайда халықты білімге шақырған үндері сананы оятып, сәулетті болашаққа деген берік сенім тудырды.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда бұл рухани жақындық бұрынғыдан әлдеқайда ілгері дамыған. Қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ жазушыларының шығармаларындағы көптеген ортақ жәйттер бұл туысқан әдебиеттердің интернационалдық арнада дамуда ықпалын тигізіп отыр.
Қазан төңкерісінің арқасында барлық ұлттар мен халықтар өз әдебиеті мен өнерін дамытуға кең мүмкіндік алды. Енді олардың бір-бірінің игілікті әсерін тереңдей зерттеп тұжырымды пікір айту қазіргі әдебиеттану ғылымының алдында тұрған абыройлы міндеттердің бірі болып табылады.
Осыған орай қазақ әдебиетінің басқа халықтар әдебиетімен өзара байланысын сөз еткен бірнеше ғылыми зерттеу еңбетері шықты. Олардың қатарында М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Қ.Жұмалиевтің, М.С.Сильченконың, М.Қаратаевтың, С.Кедринаның, Р.Фетисовтың, З.Ахметовтың, Е.В.Лизунованың, Ш.Қ.Сәтбаеваның, К.Кереева-Канафиеваның, М.Базарбаевтың, С.Сейітовтың, Р.Бердібаевтың, Е.Х.Ғабдіровтың, Б.Ысқақовтың, Р.Қамысовтың, Р.Қойшыбаевтың еңбектерін атауға болады [1.8-бет]. Олардың бірінде Қазақстан әдебиетінің дүниежүзілік әдебиетпен байланысы сөз болса , енді бірінде Кеңес Одағын мекендейтін туысқан ұлт республикалары әдебиетімен байланысы сөз болған. Алайда осы әдебиеттер арасындағы өзара байланыстың әлі күнге дейін жеткілікті зерттелінбей келе жатқан салалары бар. Солардың бірі қазақ пен қарақалпақ халықтары әдебиетінің өзара байланысы мәселесі
Бұл мәселе туралы Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі С.Мұқанов2 пен Өзбек ССР Ғылым академиясының академигі М.Нұрмағамбетовтың3 монографиялық еңбектерінде арнайы сөз болғанмен жеке зерттеудің объектісіне айнала қойылған жоқ. Қазақтың ақын-ғалымдары Ә.Тәжібаев4 пен С.Сейітовтың5 қарақалпақ ғалымдары С.Ахметов, Н.Жапақов, И.Сағитов, Н. Дәуқараев, Қ. Айымбетов, Н.Әлиев, Р.Дәрібаеваның, К. Максетовтің әр кезде жазған мақалаларында6 ғана айтылғаны болмаса арнайы зерттеліп, жеке монографиялық еңбек болып жарық көре қойған жоқ.
Зерттеу нысаны: Қазақ қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы жайлы жазылған зерттеу еңбектері мен газет - журанлдарда жарияланған мақалалары.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі тарау ,қорытынды, пайдаанылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда: ежелден көршілес отырған қазақ пен қарақалпақ халықтарының ауыз әдебиетінің байланысы сөз болады.
Екінші тарауда: Қазан төңкерісінің арқасында теңдікке қолы жеткен ұлттар әдебиетінің кеңестік дәуірде дамуы, олардың бір-біріне әсері, өзара байланысы кеңінен сөз болады.
Әрине, біз шағын ғана бір еңбекте ертеден сыбайлас отырған екі ел арасындағы мәдени байланыстың барлық түрін түгел қамти алдық дей алмаймыз.
Мақсаты мен міндеті:
Біздің бұл еңбегіміз екі ел арасындағы әдеби байланыстың төңкеріске дейінгі және төңкерістен кейінгі басты-басты түрлерін атап, ол туралы алғашқы байқауларымызды баяндап беру ғана. Егер осы ойымызды айта алсақ мақсаттың орындалғаны деп білеміз.
Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің өзара жақындастығының тарихы өте әріден басталады. Орта Азия халықтары әдебиеттеріндегі сюжеттердің араб, парсы, түрік, үнді аңыз-ертегілеріндегі сюжеттермен ұқсас келуі бұл халықтардың ежелден келе жатқан бір-бірімен сауда-саттық қатынасынан, аралас шаруа жайынан екені анық. Мұны эпостық жанрлардан да байқауға болады. Мысалы, жалпыға мәлім «Алпамыс» эпосы қазақ, қарақалпақ, өзбек арасында кеңінен тарап, сіңісті болып кеткен, сол сияқты «Көроғлы» эпосы әзірбайжандарға, түрікмендерге, өзбектерге, қазақтарға, қарақалпақтарға ортақ. Қырғыздың атақты «Манас» эпосында қазақ батыры Ер Көкше ең басты қаһармандардың бірі болып қатысады. Ал «Ер Көкшенің» В.В.Радлов жариялаған нұсқасында Манас батыр Көкшенің досы болып бейнеленеді.
Қазақтың лирикалық эпосының репертуары шығыстың классикалық поэмаларын аудару және ауызша айту жолымен толықтырылып отырылды. «Ләйлі-Мәжнүн», «Жүсіп пен Зылиха», «Сейфүлмәлік», «Таһир мен Зуһра», «Бозжігіт», «Мұңлық-Зарлық», «Шахмаран», «Қырық уәзір» сияқты махаббаттық жырлар мен поэмалар қазақ арасына да кеңінен тарап кеткен.
Әсіресе, шығыстың ұлы ақындары Низами, Навои, Хафиз, Физули есімдері қазақ халқына етене-жақын, ежелден таныс. Бұл ақындардарды қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев, қарақалпақ әдебиетінің классигі Бердақ (Бердімұрат) Қарғабайұлы өздерінің ұстаздары санаған. Ал М.Әуезов шығыс әдебиетін Абай щығармашылығына ықпал еткен «үш қайнар бұлақтың бірі» деп есептеген. Абай да шығыс әдебиетінің үлгісімен үш поэма жазған. Шығыс әдебиетінің озық үлгілерінен тәлім алған Шәді Жәңгіров, Жүсіпбек Шайқысламов, Тұрмағамбет Ізтілеуовтер, шығыс әдебиетін қазақ халқына жеткізуде көп еңбек сіңірді. Олар Абай үйренген шығыс әдебиетін халқымызға кеңінен таныстырушылар болды.
Қазіргі қазақ қауымы өз халқын орыс мәдениетінен үйренуге шақырған А.Құнанбаевтың, Ы.Алтынсариннің, Ш.Уәлихановтың, сондай-ақ әзірбайжан, татар, өзбек халықтарын орыс халқының озық мәдениетінен үлгі алуға насихаттаған Мирза Фатули Ахундовтың, Ғабдулла Тоқайдың, Фуркаттың еңбектері мен ізгі істерін асқан ризалықпен еске алады. Одардың айтқан ақыл-кеңестері мен Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиетінің классиктері Науоидың, Махтұмқұлының, Абайдың, Тоқтағұлдың, Бердақтың шығармаларындағы гуманистік ағартушылық идеялар халықтар мәдениетінің бір-бірімен жақындасып, үміт-армандас, тағдырлас болуына үлкен себеп болды. Ағартушы гуманистердің қанау мен үстемдік жүріп тұрған жағдайда халықты білімге шақырған үндері сананы оятып, сәулетті болашаққа деген берік сенім тудырды.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда бұл рухани жақындық бұрынғыдан әлдеқайда ілгері дамыған. Қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ жазушыларының шығармаларындағы көптеген ортақ жәйттер бұл туысқан әдебиеттердің интернационалдық арнада дамуда ықпалын тигізіп отыр.
Қазан төңкерісінің арқасында барлық ұлттар мен халықтар өз әдебиеті мен өнерін дамытуға кең мүмкіндік алды. Енді олардың бір-бірінің игілікті әсерін тереңдей зерттеп тұжырымды пікір айту қазіргі әдебиеттану ғылымының алдында тұрған абыройлы міндеттердің бірі болып табылады.
Осыған орай қазақ әдебиетінің басқа халықтар әдебиетімен өзара байланысын сөз еткен бірнеше ғылыми зерттеу еңбетері шықты. Олардың қатарында М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Қ.Жұмалиевтің, М.С.Сильченконың, М.Қаратаевтың, С.Кедринаның, Р.Фетисовтың, З.Ахметовтың, Е.В.Лизунованың, Ш.Қ.Сәтбаеваның, К.Кереева-Канафиеваның, М.Базарбаевтың, С.Сейітовтың, Р.Бердібаевтың, Е.Х.Ғабдіровтың, Б.Ысқақовтың, Р.Қамысовтың, Р.Қойшыбаевтың еңбектерін атауға болады [1.8-бет]. Олардың бірінде Қазақстан әдебиетінің дүниежүзілік әдебиетпен байланысы сөз болса , енді бірінде Кеңес Одағын мекендейтін туысқан ұлт республикалары әдебиетімен байланысы сөз болған. Алайда осы әдебиеттер арасындағы өзара байланыстың әлі күнге дейін жеткілікті зерттелінбей келе жатқан салалары бар. Солардың бірі қазақ пен қарақалпақ халықтары әдебиетінің өзара байланысы мәселесі
Бұл мәселе туралы Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі С.Мұқанов2 пен Өзбек ССР Ғылым академиясының академигі М.Нұрмағамбетовтың3 монографиялық еңбектерінде арнайы сөз болғанмен жеке зерттеудің объектісіне айнала қойылған жоқ. Қазақтың ақын-ғалымдары Ә.Тәжібаев4 пен С.Сейітовтың5 қарақалпақ ғалымдары С.Ахметов, Н.Жапақов, И.Сағитов, Н. Дәуқараев, Қ. Айымбетов, Н.Әлиев, Р.Дәрібаеваның, К. Максетовтің әр кезде жазған мақалаларында6 ғана айтылғаны болмаса арнайы зерттеліп, жеке монографиялық еңбек болып жарық көре қойған жоқ.
Зерттеу нысаны: Қазақ қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы жайлы жазылған зерттеу еңбектері мен газет - журанлдарда жарияланған мақалалары.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі тарау ,қорытынды, пайдаанылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда: ежелден көршілес отырған қазақ пен қарақалпақ халықтарының ауыз әдебиетінің байланысы сөз болады.
Екінші тарауда: Қазан төңкерісінің арқасында теңдікке қолы жеткен ұлттар әдебиетінің кеңестік дәуірде дамуы, олардың бір-біріне әсері, өзара байланысы кеңінен сөз болады.
Әрине, біз шағын ғана бір еңбекте ертеден сыбайлас отырған екі ел арасындағы мәдени байланыстың барлық түрін түгел қамти алдық дей алмаймыз.
Мақсаты мен міндеті:
Біздің бұл еңбегіміз екі ел арасындағы әдеби байланыстың төңкеріске дейінгі және төңкерістен кейінгі басты-басты түрлерін атап, ол туралы алғашқы байқауларымызды баяндап беру ғана. Егер осы ойымызды айта алсақ мақсаттың орындалғаны деп білеміз.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Тойшыбаева С. Қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы. Алматы, 1977.
2. Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар. Алматы, 1964.
3. Нурмухамбетов М. Из истории русско-каракалпакских культурных связей. Ташкент, 1974.
4. «Әмудария», 1962, № 9.
5. Сейітов С. Жақын жағалаулар: Әдебиеттер достығы. Алматы, 1965.
6. Ахметов С. Туысқан халықтар әдебиетінің байланысы нығая берсін.- «Советтік Қарақалпақстан», 1960, 9 қыркүйек.
7. Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы, 1957.
8. «Қазақ «әдебиеті», 1962, 15 мамыр.
19. «Қазақ әдебиеті», 1959, 10 шілде.
10. Валиханов Ч. Статьи и переписки. Алма-Ата, 1947.
11. Орлов А.С. казахский героический эпос. Москва, 1945.
12. Сағитов И. Қарақалпақ халқының қаһармандық эпосы. Нөкіс, 1963.
13. Потапов Л.П. Ранние формы феодальных отношений. Москва, 1967.
14. Қырық қыз. Алматы, 1959.
15. Бердібаев Р. Әмудария әуендері. Алматы, 1970.
16. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. Алматы, 1961.
17. Валиханов Ч. Собр. Соч. т. І. Алма-Ата, 1961.
18. Ысмайылов Е. Ақындар. Алматы, 1956.
19. Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нөкіс, 1968.
20. Сейітов С. Жақын жағалаулар. Алматы, 1979.
21. Ахметов С., Исмаилов Б. Қарақалпақ әдебияты ( Орта мектептің 9 класы үшін сабақлық ). Нөкіс-Самарханд, 1966.
22. ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары. Алматы, 1962.
23. Юсупов И. Ел ардағы. «Қазақ әдебиеті», 1975,12 желтоқсан.
24. «Әмудария», 1959,№4.
25. Субханбердина Ү. Әдеби мұра. Алматы, 1970.
26. Бердақ. Таңдамалы шығармалары. Нөкіс, 1956.
27. Шалекенов У. Бердақтың демократиялық идеялары. «Жас лениншіл», 1954,6 желтоқсан.
28. Мәуленов С. Ағайын халық қарақалпақ. «Қазақ әдебиеті», 1957,25 қаңтар.
29. Ізтілеуов Т. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1972.
30. «Социалистік Қазақстан», 1962, 31 қазан.
31. Қаратаев М. Сөз зергерлері. Алматы, 1966.
32. Тәжібаев Ә. Қаратаев М. Амудария мен Сырдария ақыны. «Советтік Қарақалпақстан»,1961,10 шілде.
33. Ғабдуллин Н. Тілі бір, жыры бір// Уақыт сыры. Алматы, 1981.
34. Қарақалпақ совет әдебияты тарихының очерклери. Ташкент-Самарқанд. 1968.
35. «Еңбекші қазақ», 1927,10 ақпан.
36. Есмуратов Г. Нәжім Дәуқараев. Нөкіс, 1965.
37. «Социалистік Қазақстан», 1933, 17 мамыр, «Әдебиет майданы», 1932, №4.
38. «Советтік Қарақалпақстан»,1960, 4 қыркүйек.
39. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. Алматы, 1958.
40. Қарақалпақ жырлары. Алматы, 1964,
41. «Әмудария», 1970, №8.
42. «Жұлдыз», 1972, №6.
43. «Социалистік Қазақстан», 1971, 28 мамыр.
44. «Жұлдыз», 1960, №2.
45. Мәуленов С. Қарақалпақ жырлары. Алматы,
46. Бейсенова М. Түркі халықтары әдебиеті. Шымкент, 2006.
47. Жиенбаев С. Дала гүлі. Алматы, 1961.
48. Қазақ шайырлары. Нөкіс, 1961.
49. «Жұлдыз», 1961, №8.
50. «Коммунистік еңбек», , 23қыркүйек.
51. «Қазақ әдебиеті», 1972, 9қыркүйек.
1. Тойшыбаева С. Қазақ-қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы. Алматы, 1977.
2. Мұқанов С. Жарқын жұлдыздар. Алматы, 1964.
3. Нурмухамбетов М. Из истории русско-каракалпакских культурных связей. Ташкент, 1974.
4. «Әмудария», 1962, № 9.
5. Сейітов С. Жақын жағалаулар: Әдебиеттер достығы. Алматы, 1965.
6. Ахметов С. Туысқан халықтар әдебиетінің байланысы нығая берсін.- «Советтік Қарақалпақстан», 1960, 9 қыркүйек.
7. Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы, 1957.
8. «Қазақ «әдебиеті», 1962, 15 мамыр.
19. «Қазақ әдебиеті», 1959, 10 шілде.
10. Валиханов Ч. Статьи и переписки. Алма-Ата, 1947.
11. Орлов А.С. казахский героический эпос. Москва, 1945.
12. Сағитов И. Қарақалпақ халқының қаһармандық эпосы. Нөкіс, 1963.
13. Потапов Л.П. Ранние формы феодальных отношений. Москва, 1967.
14. Қырық қыз. Алматы, 1959.
15. Бердібаев Р. Әмудария әуендері. Алматы, 1970.
16. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. Алматы, 1961.
17. Валиханов Ч. Собр. Соч. т. І. Алма-Ата, 1961.
18. Ысмайылов Е. Ақындар. Алматы, 1956.
19. Айымбетов Қ. Халық даналығы. Нөкіс, 1968.
20. Сейітов С. Жақын жағалаулар. Алматы, 1979.
21. Ахметов С., Исмаилов Б. Қарақалпақ әдебияты ( Орта мектептің 9 класы үшін сабақлық ). Нөкіс-Самарханд, 1966.
22. ХҮІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындарының шығармалары. Алматы, 1962.
23. Юсупов И. Ел ардағы. «Қазақ әдебиеті», 1975,12 желтоқсан.
24. «Әмудария», 1959,№4.
25. Субханбердина Ү. Әдеби мұра. Алматы, 1970.
26. Бердақ. Таңдамалы шығармалары. Нөкіс, 1956.
27. Шалекенов У. Бердақтың демократиялық идеялары. «Жас лениншіл», 1954,6 желтоқсан.
28. Мәуленов С. Ағайын халық қарақалпақ. «Қазақ әдебиеті», 1957,25 қаңтар.
29. Ізтілеуов Т. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1972.
30. «Социалистік Қазақстан», 1962, 31 қазан.
31. Қаратаев М. Сөз зергерлері. Алматы, 1966.
32. Тәжібаев Ә. Қаратаев М. Амудария мен Сырдария ақыны. «Советтік Қарақалпақстан»,1961,10 шілде.
33. Ғабдуллин Н. Тілі бір, жыры бір// Уақыт сыры. Алматы, 1981.
34. Қарақалпақ совет әдебияты тарихының очерклери. Ташкент-Самарқанд. 1968.
35. «Еңбекші қазақ», 1927,10 ақпан.
36. Есмуратов Г. Нәжім Дәуқараев. Нөкіс, 1965.
37. «Социалистік Қазақстан», 1933, 17 мамыр, «Әдебиет майданы», 1932, №4.
38. «Советтік Қарақалпақстан»,1960, 4 қыркүйек.
39. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. Алматы, 1958.
40. Қарақалпақ жырлары. Алматы, 1964,
41. «Әмудария», 1970, №8.
42. «Жұлдыз», 1972, №6.
43. «Социалистік Қазақстан», 1971, 28 мамыр.
44. «Жұлдыз», 1960, №2.
45. Мәуленов С. Қарақалпақ жырлары. Алматы,
46. Бейсенова М. Түркі халықтары әдебиеті. Шымкент, 2006.
47. Жиенбаев С. Дала гүлі. Алматы, 1961.
48. Қазақ шайырлары. Нөкіс, 1961.
49. «Жұлдыз», 1961, №8.
50. «Коммунистік еңбек», , 23қыркүйек.
51. «Қазақ әдебиеті», 1972, 9қыркүйек.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І - тарау. Түбіміз бір
ағайын ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..5
ІІ – тарау. Өзектес, өрістес
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Кіріспе
Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің өзара жақындастығының
тарихы өте әріден басталады. Орта Азия халықтары әдебиеттеріндегі
сюжеттердің араб, парсы, түрік, үнді аңыз-ертегілеріндегі сюжеттермен ұқсас
келуі бұл халықтардың ежелден келе жатқан бір-бірімен сауда-саттық
қатынасынан, аралас шаруа жайынан екені анық. Мұны эпостық жанрлардан да
байқауға болады. Мысалы, жалпыға мәлім Алпамыс эпосы қазақ, қарақалпақ,
өзбек арасында кеңінен тарап, сіңісті болып кеткен, сол сияқты Көроғлы
эпосы әзірбайжандарға, түрікмендерге, өзбектерге, қазақтарға,
қарақалпақтарға ортақ. Қырғыздың атақты Манас эпосында қазақ батыры Ер
Көкше ең басты қаһармандардың бірі болып қатысады. Ал Ер Көкшенің
В.В.Радлов жариялаған нұсқасында Манас батыр Көкшенің досы болып
бейнеленеді.
Қазақтың лирикалық эпосының репертуары шығыстың классикалық
поэмаларын аудару және ауызша айту жолымен толықтырылып отырылды. Ләйлі-
Мәжнүн, Жүсіп пен Зылиха, Сейфүлмәлік, Таһир мен Зуһра, Бозжігіт,
Мұңлық-Зарлық, Шахмаран, Қырық уәзір сияқты махаббаттық жырлар мен
поэмалар қазақ арасына да кеңінен тарап кеткен.
Әсіресе, шығыстың ұлы ақындары Низами, Навои, Хафиз, Физули
есімдері қазақ халқына етене-жақын, ежелден таныс. Бұл ақындардарды
қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев, қарақалпақ әдебиетінің классигі Бердақ
(Бердімұрат) Қарғабайұлы өздерінің ұстаздары санаған. Ал М.Әуезов шығыс
әдебиетін Абай щығармашылығына ықпал еткен үш қайнар бұлақтың бірі деп
есептеген. Абай да шығыс әдебиетінің үлгісімен үш поэма жазған. Шығыс
әдебиетінің озық үлгілерінен тәлім алған Шәді Жәңгіров, Жүсіпбек
Шайқысламов, Тұрмағамбет Ізтілеуовтер, шығыс әдебиетін қазақ халқына
жеткізуде көп еңбек сіңірді. Олар Абай үйренген шығыс әдебиетін халқымызға
кеңінен таныстырушылар болды.
Қазіргі қазақ қауымы өз халқын орыс мәдениетінен үйренуге
шақырған А.Құнанбаевтың, Ы.Алтынсариннің, Ш.Уәлихановтың, сондай-ақ
әзірбайжан, татар, өзбек халықтарын орыс халқының озық мәдениетінен үлгі
алуға насихаттаған Мирза Фатули Ахундовтың, Ғабдулла Тоқайдың, Фуркаттың
еңбектері мен ізгі істерін асқан ризалықпен еске алады. Одардың айтқан ақыл-
кеңестері мен Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиетінің классиктері
Науоидың, Махтұмқұлының, Абайдың, Тоқтағұлдың, Бердақтың шығармаларындағы
гуманистік ағартушылық идеялар халықтар мәдениетінің бір-бірімен
жақындасып, үміт-армандас, тағдырлас болуына үлкен себеп болды. Ағартушы
гуманистердің қанау мен үстемдік жүріп тұрған жағдайда халықты білімге
шақырған үндері сананы оятып, сәулетті болашаққа деген берік сенім тудырды.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда бұл рухани жақындық бұрынғыдан
әлдеқайда ілгері дамыған. Қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ
жазушыларының шығармаларындағы көптеген ортақ жәйттер бұл туысқан
әдебиеттердің интернационалдық арнада дамуда ықпалын тигізіп отыр.
Қазан төңкерісінің арқасында барлық ұлттар мен халықтар өз
әдебиеті мен өнерін дамытуға кең мүмкіндік алды. Енді олардың бір-бірінің
игілікті әсерін тереңдей зерттеп тұжырымды пікір айту қазіргі әдебиеттану
ғылымының алдында тұрған абыройлы міндеттердің бірі болып табылады.
Осыған орай қазақ әдебиетінің басқа халықтар әдебиетімен өзара
байланысын сөз еткен бірнеше ғылыми зерттеу еңбетері шықты. Олардың
қатарында М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Қ.Жұмалиевтің,
М.С.Сильченконың, М.Қаратаевтың, С.Кедринаның, Р.Фетисовтың, З.Ахметовтың,
Е.В.Лизунованың, Ш.Қ.Сәтбаеваның, К.Кереева-Канафиеваның, М.Базарбаевтың,
С.Сейітовтың, Р.Бердібаевтың, Е.Х.Ғабдіровтың, Б.Ысқақовтың, Р.Қамысовтың,
Р.Қойшыбаевтың еңбектерін атауға болады [1.8-бет]. Олардың бірінде
Қазақстан әдебиетінің дүниежүзілік әдебиетпен байланысы сөз болса , енді
бірінде Кеңес Одағын мекендейтін туысқан ұлт республикалары әдебиетімен
байланысы сөз болған. Алайда осы әдебиеттер арасындағы өзара байланыстың
әлі күнге дейін жеткілікті зерттелінбей келе жатқан салалары бар. Солардың
бірі қазақ пен қарақалпақ халықтары әдебиетінің өзара байланысы мәселесі
Бұл мәселе туралы Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі
С.Мұқанов2 пен Өзбек ССР Ғылым академиясының академигі
М.Нұрмағамбетовтың3 монографиялық еңбектерінде арнайы сөз болғанмен жеке
зерттеудің объектісіне айнала қойылған жоқ. Қазақтың ақын-ғалымдары
Ә.Тәжібаев4 пен С.Сейітовтың5 қарақалпақ ғалымдары С.Ахметов, Н.Жапақов,
И.Сағитов, Н. Дәуқараев, Қ. Айымбетов, Н.Әлиев, Р.Дәрібаеваның, К.
Максетовтің әр кезде жазған мақалаларында6 ғана айтылғаны болмаса арнайы
зерттеліп, жеке монографиялық еңбек болып жарық көре қойған жоқ.
Зерттеу нысаны: Қазақ қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы
жайлы жазылған зерттеу еңбектері мен газет - журанлдарда
жарияланған мақалалары.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі тарау ,қорытынды,
пайдаанылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда: ежелден көршілес отырған қазақ пен қарақалпақ
халықтарының ауыз әдебиетінің байланысы сөз болады.
Екінші тарауда: Қазан төңкерісінің арқасында теңдікке қолы
жеткен ұлттар әдебиетінің кеңестік дәуірде дамуы, олардың бір-біріне әсері,
өзара байланысы кеңінен сөз болады.
Әрине, біз шағын ғана бір еңбекте ертеден сыбайлас отырған екі
ел арасындағы мәдени байланыстың барлық түрін түгел қамти алдық дей
алмаймыз.
Мақсаты мен міндеті:
Біздің бұл еңбегіміз екі ел арасындағы әдеби байланыстың төңкеріске
дейінгі және төңкерістен кейінгі басты-басты түрлерін атап, ол туралы
алғашқы байқауларымызды баяндап беру ғана. Егер осы ойымызды айта алсақ
мақсаттың орындалғаны деп білеміз.
І тарау. Түбіміз бір ағайын
Туысқан қарақалпақ елінің халық ақыны Садық Нұрымбетов Қазақстан
жазушыларының ІІІ съезінде сөйлеген құттықтау сөзінің соңында былай деп
жырлаған еді.
Сөйлескенде тіліміз бір ағайын,
Жүздескенде түріміз бір ағайын,
Сұрасқанда түбіміз бір ағайын,
Съезіңе құтты болсын айтайын.
Осы бір шумақ өлеңде екі халықтың туысқандығы жайында жақсы
айтылған. Қазақтар мен қарақалпақтар – ауылы аралас, қойы қоралас боп,
ежелден көрші отырған жұрт. Екеуінің түрі,тілі ғана емес, бастан кешкен
тарихы да бір, тұрмыс тіршілігі де ұқсас. Сондықтан бұл екі халықтың өмір
айнасы - әдебиеті де бір-бірімен ерекше үндес, әуендес. Қарақалпақтың
төңкерістен бұрынғы және қазіргі әдебиетінің тарихына көз жіберсек, қазақ
әдебиетінің сипатына ұқсас көп-көп жақындықтарды көреміз.
Тарихи деректерге зер салсақ қазақтар мен қарақалпақтар ХҮІ-ХҮІІІ
ғасырлар арасында қоныстас отырған, заман ауыртпалығын басынан бірге
өткізген. Олар жоңғар қалмақтарының басқыншылық, талаушылық шабуылдарына
қарсы күреске де бірге аттанған.
1723 жылы қалмақтар қазақтарды қатты қырғынға ұшыратты. Соның
нәтижесінде қазақтар үш жаққа Кіші жүз – Жайық, Жем бойларына. Орта жүз –
Азияға қарай ығысып, Ұлы жүз – қалмақтарға тәуелді болып қалады. Бұл жылдар
- қарақалпақтардың да тұрмысындағы ең ауыр кезең болды. Қалмақ
басқыншыларының шабуылдарының нәтижесінде олар жоғарғы қарақалпақтар және
төменгі қарақалпақтар болып екіге жарылды. Бұлардың жоғарғылары
қалмақтардың қол астында қалып, төменгілері Кіші жүз қазақтарымен бірге
кетіп, қарақалпақтардың негізгі көпшілік бөлігін құрады. Қазақтың ағартушы
ғалымы Шоқан Уәлиханов бұл кезеңді: ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегі қазақ
халқының өміріндегі сұмдық ауыр кезең болды. Жоңғарлар Еділ бойын
мекендеген қазақ руларын қырғынға ұшыратты, малдарын айдап әкетті,
қазақтардың бүкіл семьяларын тұтқындап алды , - дейді [7.15-бет].
Мұндай ауыр кезең екі халықтың ауыз әдебиетінен де елеулі орын алды.
Халық өзінің мұңды да аянышты өмірін, арман-тілегін, патриоттық сезімдерін
өздері шығарған жырларында, көлемді эпостарында, ертегі, аңыз-
әңгімелерінде, ең аяғы мақал-мәтелдері мен жұмбақтарында да шебер
бейнеленеді. Мұндай шығармалар қазақ және қарақалпақ халықтарын
патриотизмге, келешекке сену сезімдеріне тәрбиелеп отырды.
Ол кезде туған әдеби мұралар екі халыққа да ортақ. Оның үстіне екі
халық бірінің тұрмысына арнап екіншісі шығармалар тудырып та отырған.
Мысалы, қарақалпақтардың Ақтабан шұбырынды жөнінде көптеген қайғылы
өлеңдер шығарғаны мәлім. Бұл трагедияны қарақалпақ ақындары әлі күнге дейін
есінде сақтап, қазақ халқының басына түскен сол кездегі қайғылы уақиғаны
өз өлеңдеріне қосып жүр. Ол туралы қарақалпақ ақыны
Тілеуберген Жұмамұратов Қазақ досыма деген өлеңінде:
Есіңде ме, ей, бауырым, қазағым,
Көкіректі кернегенде аза-мұң,
Ата-баба жел айдаған қаңбақтай,
Бірге тартты ескіліктің азабын.
Қобыз ұстап Қорқыт қоныс таппаған.
Айналасын қара тұман қаптаған.
Басқа салды Асанның мұң-қайғысын,
Алқа көлді сұламалы ақтабан.
Қаратаудың төбесінен көш келіп,
Жапа шегіп, ұйқысынан сестеніп,
Ата – ұлдан, ана – қыздан айрылған,
Қара көзге мөлдіреген жас келіп ,
деп жазады [8.10-бет]. Бұл өлеңдер қазақтың Елім-ай, Көп қағылған,
Шаңды жорық сияқты өлеңдерін еске түсіреді. Мұндай өлеңдер басқа да
қарақалпақ ақындарынан көп кездеседі. Мысалы, қарақалпақ жазушысы С.
Бекназаров Ақтабан шұбырынды туралы ел аузынан мың екі жүз жолдық поэма
жазып алған. Ал қазақтарда қарақалпақтардың Зәурия - Зибар жырының мың
бес жүз жолдық нұсқасы бар. Оны қазақтың Тоғжан деген жырауы жаздырған
екен [9.3-бет].
Бұл кездегі қазақ және қарақалпақ жырларының негізгі тақырыбы,
идеясы – елді бірлікке шақыру, патриотизм сарындарыболды.
Аттан, аттан дегенде,
Аттанарға аты жоқ,
Иісіне тартар заты жоқ,
Өз теңінің ішінде
Жаяу қалған сол заман, -
деп, қарақалпақ халқының аузында әлі күнге дейін айтылып жүрген Не жаман?
деген жырдан келтірілген бұл үзінді сол кездегі қазақ жырларымен үндес.
Мұнда да қалмақтардың шапқыншылығы кезіндегі қиыншылық кезең көрсетіледі.
Бұл үндестік сол дәуірдегі қазақ, қарақалпақ әдебиеттерінің өзара тығыз
байланыстылығын аңғартады.
Екі халықтың ұзақ жылдар бойы қоныстас бірге отыруы олардың эпостық
шығармаларында да өз белгісін қалдырды.
Мәселен, қазақ пен қарақалпақ халықтарындағы Алпамыс және
Қобыланды жырларында кейбір кейіпкерлердің есімдерінде ғана аздаған
өзгешеліктер болғанымен, жалпы идеясы мен сюжетінде пәлендей айырмашылық
жоқ.
Көптеген қарақалпақ поэмалары өздерінің мазмұны жағынан қазақ және
өзбек халықтарының эпостық жырларына ұқсас болып келеді. Олардың Алпамыс,
Қобыланды дастандарымен қатар, сюжеттері мен образдары жағынан қазақ,
өзбек дастандарына ұқсас басқа да бірнеше дастандары бар. Мысалы,
қарақалпақтың Шарьяр дастанының кей жерлері қазақтың Қыз Жібек
дастанына ұқсайды. Дастанның бас кейіпкері Мәспатша өз елінен қыз жаратпай,
басқа елге қыз іздеп кетеді. Айпарша қалмақ ханы Бабаханның қолына тұтқын
болып түседі де, оны алдап, оның аты мен қару-жарағын алып қашады. Қазақтың
Қыз Жібек жырында да қалмақ ханы Қореннің қолына түскен Жібек оның аты
мен қару-жарағын алдап алады т. б.
Сондай-ақ қарқалпақтың Едіге, Ер Қосай, Ер Шора т. б. эпостары
да қазақ жырларына ұқсас келеді.
Туысқан халықтар эпостық жырларының ұқсастығы олардың экономикалық
және мәдени тұрмысының көп замандардан бері бір-бірімен тығыз байланыста
болып келгендігінің нәтижесі болып табылады.
Ш. Уәлиханов қазақ эпостарының сарындары мен европалық халықтардың,
әсіресе, славяндардың эпостық шығармаларындағы сарындардың ұқсастыын
көрсеткен еді [10.19-бет]. Сондай-ақ қазақ эпосын зерттеген академик А. С.
Орлов та қазақ эпосындағы бірқатар сарындардың орыс былиналарындағы және
Батыс Европа халықтарының эпосындаы сарындармен ұқсастығын көрсетіп берді
[11.74-бет]. Қарақалпақ эпосындағы бірқатар сарындарда орыс былиналарына
ұқсастық кездеседі. Қарақалпақ эпосындағы батыр Қобыландының образы орыс
батыры Илья Муромецтің образын еске түсіреді. Өз Отанын сыртқы жаудан
қорғау мақсатымен Киев князі Владимирге қызмет еткен Илья Муромец сияқты
Қобыланды да өз елін басқыншылардан қорғау үшін айлакер, сұм Ақшаханға
қызмет етеді. Мұнан басқа да осындай ұқсастықтар шығыс пен батыс
халықтарының эпостық шығармаларында жиі кездесіп отырады. Мысалы, батырдың
ешкімге ұқсамай тууы, оның ертегідей тез өсуі, батырлық үшінің ерте
көрінуі, өзіне тұлпар ат таңдап алуы, құрал-жабдық тауып алуы, өзге
батырлармен жекпе-жекке шығып күресуі, өзіне қалыңдық іздеуі, жолда қызға
таласушы батырлар яки дәулермен ұрысын жеңуі т. б. Осы ерекшеліктер
қарақалпақ пен қазақ эпостарында жиі ұшырасып отырады. Бұл ұқсастықтар
Алпамыс, Қобыланды, Қырық қыз және басқа да қарақалпақ эпостарының
өзіндік ерекшеліктері болып табылады.
Бірнеше халықтардың эпостарының бір-біріне ұқсас болуының себебін
зерттеушілер сол халықтардың өткендегі тарихи тұрмысының бірлігінен деп
түсіндіреді. Идеялық мазмұны, көркемдік формасы жағынан бір-біріне өте
жақын эпостық шығармалар ерте заманда бір негізден шығып таралғандығын
дәлелдейді.
Н. Г. Чернышевский : Кер Оглу - восточный поэт – Наездник деген
кітапта және Современник журналына басылған рецензиясында Көрұғлы
эпосының көп халықтар арасына кең таралғандығының себебін түсіндіріп :
Белгілі бір эпосқа ие болған халық өз алдына ажырап бөлініп еткен
уақытта бір айырым рулар эпостағы негізгі кейіпкердің тұлғасын өзінше
өзгертіп алуға тырысады, сол кейіпкердің атын я бір жеке уақиғалар басқа
бір таныс орындармен біріктіреді, яғни поэтикалық жырларды өз жағдайына
қолайластырады. Осындай тарихи көп өзгерістерге байланысты тарихта болған
адам жөніндегі естеліктер жойылады да, тек халық батырының образына қосылып
кетуге тырысады , - деп жазады [12.12-бет].
Алтай эпосын зерттеуші Л. П. Потаповтың дұрыс көрсеткеніндей,
эпостардың ұқсас болуының себебі – олардың ерте заманда бір негізден келіп
шығуынан, яғни олардың өткендегі тарихи тұрмысының бір-біріне ұқсастығынан
[13.59-бет].
Тарихи мағлұматтарға қарағанда қазақ, қарақалпақ және басқа
халықтардың этногенезіне көңіл аударғанда тарихи тұрмысына сәйкес,
ұқсастығына байланысты халықтардың барлығына ортақ фольклорлық шығармалар
туған.
Қарақалпақ эпосы басқа халықтардың эпосына қарағанда өзіңің мазмұны
жағынан да, поэтикалық дәстүрі жағынан да айрықша өзгешелігі бар.
Қарақалпақ тұрмысында жырау, бақсы, қыссахан деп аталған арнаулы
жырлардың болуы да эпостардың халық ауыз шығармашылынан туғанын көрсетеді.
Қарақалпақ эпостарында халықтар достығы кең түрде суреттеліп
отырған. Мысалы, Қырық қыз эпосында Хорезмді жайлаған қарақалпақ, өзбек,
қазақ, түрікмен халықтарының қалмақтарға қарсы, басқыншы Надир шахқа қарсы
күреске аттануы, Хорезмде осы халықтардың уәкілдерінен әділ басқарушылар
белгіленуі жырланады. Бұл халықтық үлкен демократияны, ертеден келе жатқан
білікті, достықты көрсетеді.
Құтылдық залым патшадан,
Тудырдың елге гүлстан.
Сіздердей әділ ер туса,
Ханында болмас еш арман...
Құтқарып едің батыр қыз
Әміріңде болайық,
Осылай деп зарлады
Бар жиылған халайық...
Патшалық құрсаң халқыңа
Ел әділдік тілейді:
Қарақалпақ елінен,
Енді болсын Әли би.
Өзбектің қалың елінен,
Болсын енді Әлім би.
Қазақтың дархан елінен,
Болсын енді Көпес би.
Сейілханның елінен,
Болсын деймін Соқыр би.
Елге әділ қарасын
Көңілдің тапсын наласын,-
деп жырлайды.
Қарақалпақ ақыны Жиен жырау жырлаған үлкен дастан
Қырық
қызды оқығанда біздің көз алдымызға қазақ эпостарындағы қанықты жайлар
елестейді... Бейбіт жатқан елге жау тиеді. Халықты қырғынға ұшыратады,
қырып-жойып, қаласын ойрандатады. Ұрысқа әзірлігі жоқ қарусыз жұртты жау
қапыда жеңіп кетеді. Қаныпезерлер баяғы Шыңғысхан салған қанды дәстүрді
қолданады: шапқан елін енді қайтып бас көтерместей етуге ұмтылады. Бірақ
дұшпан қанша қатал болғанымен, дүйім елдің кеудесіндегі намыс пен азаттық
отын өшіруге қауқарсыз. Елдің арын ту ғып ұстаған баһадүр-батырлар бастап,
тажал жауын талқандап отырған. Тарих шындығының жалпы сарыны осылай [15.55-
бет].
Өзбек, қазақ халықтарына қарағанда қарақалпақта батырлық, эпостық
жырлар көп тараған. Қарақалпақ арасындағы Халық романдары деп аталатын
ғашықтық дастандар: Ғәрип-ашық, Хурилика – Хәмра, Саятхан – Хәмра т.б.
лиро-эпостар көрші өзбек, түрікмен халықтарынан ауысып келген.
Қарақалпақ эпосының екінші бір өзгешелігі батырлық дастандарда
әйелдер образы еркектермен қатар қойылып суреттелінеді.
Қарақалпақтың кейбір дастандарында әйелдер образы өзінің ақыл
парасаты, дене күші, батырлығы жағынан еркектерден қалыспайды, қайта артық
болып суреттелінеді. Мысалы, Қырық қыз, Мәспатша, Қобылан, Шарьяр
сияқты бірқатар эпостық дастандарда халыққа басшы болған, жауынгер,
күресші, әйелдер образдары берілген. Қырық қыз эпосының бас
кейіпкерлерінің көпшілігі қаһарман, батыр қыздар:
Қарағаны қауіпті,
Дүр сілкіндіріп жіберді
Үстіне киген сауытты.
Айбатына көргеннің
Бар денесі қалтырап,
Қынаптағы қылышы
Қыл мойыннан жалтырап,
Алдындағы дабылы
Жерге тиді сықырлап,
Астындағы бедеуі
Қолға тұрмай тыпырлап,
Болса болар сындай,
Аңға түсер қыранның
Томағасын сыпырмақ.
Бұдан кейін Гүләйім
Қаранып сол мен оңына:
Аттан! - деді қыздардың
Самсап тұрған тобына [14.148-бет].
Дастандағы басты тұлға – Гүләйім. Осы образдан халықтың
даналығы мен қаһармандығы айқын көрінеді. Жырдың композициялық құрылысы да
шебер. Гүләйім Сұртайшадан кек алуға аттанғанға дейін көп сыннан өтіп,
шынығады. Эпостың басында қасына қырық нөкерін ертіп, соғыс тәсілдерін
үйреніп жүрген Гүләйім болашақ үлкен істерге дайындалғандай. Одан соң оның
мінезінің беріктігін көрсететін оқиғалар болып өтеді. Сәйекені жазалауы өз
басының бағасын білетін арлы қызды танытады. Сонымен қатар оның әке сөзін
сыйлай білетін әдепті де ибалы, ішін дерт шалса да оңай сыр бермейтін, ауыр
қайғыны үнсіз көтере білетін өр мінезі де бар. Керек жерінде айлакер,
тапқыр. Әкенің жүзін жықпай Жұрынтазға тиюге амалсыз көнсе де, одан
құтылудың жолын табады. Аллаярдан қызымды саған берем деген уәде алғаннан
кейін, қой жайып жүрген жерінен шақырса да, кесірленіп келмей қойған
Жұрынтазды атқа өңгеріп алып келуі күшінің алыптығын аңғартқан... Міне,
осынша қасиет көрсеткен Гүләйімнің елін шауып кеткен Сұртайшаға қарсы
қаймықпай аттануы нанымды... Гүләйім ақылды, өжет қыз ғана емес, үлкен
сананың иесі, ардагер азамат.
Гүләйім әке қызы, ру қызы дәрежесінен асып, бүкіл халықтық
көлемге көтеріледі. Ол барлық күш-қуатты жауға қарсы бағыттайды. Ағаларының
сұрапыл соғысы кезінде жан сауғалап кеткеніне ызасы қайнайды. Жалпы,
Гүләйім бейнесінің шыншылдық, көркемдік күші мол.
Грек мифологиясында кездесетін амазонкалар сияқты өздері бір топ
болып айқасқа шыққан әйелдер жөніндегі дастан Орта Азия халықтарының
көбінде кездесе бермейді.
Гүләйім, Сарбиназдар бастаған, ел басына күн туғанда жанын шүберекке
түйіп, қаһармандық көрсеткен қыздардың ерлік қимылдары Бразилия бойында
тараған аңыздармен ұштасып жатады. Қандас халықтың осы бір қаһармандық
Қырық қыз жыры ертеден елге аян болса да, кейінгі кезде ғана жеке кітап
болып басылып шығып, қазақ халқының мәдени мұрасына айналуы қуанарлық іс.
Мұндай жауынгер образы бірқатар басқа халықтардың эпостарында, аңыз-
әңгімелерінде де кездеседі.
Бүкіл дүние жүзіне белгілі амазонкалар, Иран патшасы Кирді қиратып
жеңген жауынгер батыр қыз Томирис туралы аңыздар бұған дәлел. Бұлардан
басқа да шығыс халықтарының ерте замандағы палуан, батыр қыздары болғандығы
жөніндегі ертегі, аңыз-әңгімелері, дастандары көп ұшырасады (Дариға қыз,
Қырмандали, т.б.). Қарақалпақ эпосындағы батыр әйелдер образының жоғарыда
айтылған амазонкалар мен шығыс халықтарының аңыз-әңгімелеріндегі әйелдер
образынан айырмашылығы мынада: біріншіден, бұл аңыз-әңгімелердегі әйелдер
образында көбінесе қияли-фонтастика, мифология элементтері басым болып
келеді. Ал қарақалпақ эпосындағы әйелдер образында мұндай элементтер аз
ұшырасады.
Бұнда әйелдер образы шын реалистік түрде (жеке адамның басына тән
болған реалистік қасиеттер ғана) суреттелінеді. Екіншіден, қарақалпақ
эпосындағы әйелдер образының идеялық мазмұнында кейіпкерлердің Отанға деген
сүйіспеншілігі, халықшылдығы аңыз-әңгімелердегіден гөрі айқынырақ көрініп
отырады. Қарақалпақ эпосындағы жауынгер басшы әйелдер образы осындай биік
дережеге көтерілген болса, басқа көршілес халықтардың эпосындағы әйелдер
образы осындай биікке көтеріле алмаған. Тіпті қазақ халқының эпосында бұл
сияқты батыр, жауынгер әйелдер образы сирек кездеседі десе де болғандай.
Бұл туралы қазақ эпосын зерттеуші академик Қ.Жұмалиев: Ескі нұсқаларға
қарағанда әйелдер арасынан батыр образын шығармақ идеясы аңғарылады. Бірақ
бұл сияқты ұмтылулар қазақ эпосында өз биіктігіне шыға алмай қалған, -
дейді [16.61-бет].
Қарақалпақ эпосында ерте заманның салт-санасы мен дәстүрлері басқа
халықтарға қарағанда көбірек сақталған. Кейбір ру аттары да әйелдердің
атымен аталған. Мысалы, Ақшолпан, Арухан деген әйел аттары белгілі бір
рулардың ұранына айналған.
Қарақалпақ эпосын зерттеу тек кеңес дәуірінде ғана, 30-жылдардың
ішінде, қолға алынды.
Қарақалпақ эпостарында халықтың белгілі бір дәуірдегі тарихи-cаяси
жағдайы, күн көрісі, басқа халықтармен жасаған қатынасы, әдет-ғұрпы,
дәстүрі, рухани өмірі суреттелінеді. Әрбір эпос үлкен бір уақытты алады,
уақиғасы сол уақыттың ішінде өтеді. Мысалы, Алпамыс, Мәспатша,
Қобылан эпостарында үш хандықтың (әулеттің), Қырық қыз эпосында екі
хандықтың (әулеттің), бірнеше елдің өмірі, эпос кейіпкерлерінің басында
болып өткен бірнеше үлкен уақиғалар сөз етіледі. Бұл эпостардан халық ауыз
әдебиетінің бірнеше түрін (ертегі, мақал-мәтел, жұмбақ, т.б. жанрларды)
кездестіруге болады. Бұл жағдай қарақалпақ халық шығармашылығының жанрлық
байлығын көрсетеді.
Эпостардың кең таралуының тағы бір себебі, қарақалпақ халқы көркем
сөзді өте жоғары бағалаған. Сөз тапқырлық, шешендік, сөз жарыстыру, мақал-
мәтелмен айтысу қарақалпақтардың ерекше көзге түскен қасиеттері болған.
Сондықтан да Ш. Уәлиханов: Қарақалпақтар сахарадағы бірінші жыршылар және
әншілер болып саналады - деп бекерге айтпаған [17.423-бет].
Қарақалпақ халқының кейбір аудандары Қазақстанның батыс облыстарымен
тығыз экономикалық байланыста болғандықтан, Қобыланды батыр жырының да ең
көп тараған жерлері Қызылорда, Орал, Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе облыстары.
Профессор Е. Ысмайылов өзінің Ақындар атты еңбегінде қазақ
жыраулары мен қарақалпақ жырауларының арасында бұрыннан-ақ тығыз
байланыстың барлығын атап көрсеткен. Әсіресе, Ақтөбе, Қызылорда, Орал,
Орда ақындары мен қарақалпақ елінің жыраулары тығыз байланыста болған.
Ақтөбе облысының тұрғыны, халық ақыны Нұрпейіс Байғанин, Маңғыстаудан Мұрын
жырау Сеңгірбаев сияқты халық ақындары қарақалпақтар арасында да болып, өз
өлеңдерін қарақалпақ тілінде жырлаған, - дейді [18.51-бет].
Қарақалпақ халқында Қобыланды жырының бірнеше нұсқасы бар. Олардың
әр дәуірге байланысты әр түрлі өзгешеліктері де кездеседі. Қарақалпақтың
Қобылан және Қобыланды батыр дастанымен қазақша Қобылады жырын
салыстырғанда көп ұқсастықтар бар екенін байқаймыз. Екі жырдың да жалпы
идеясы ел қорғау, батырлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу болып келеді. Екі
тілдегі эпоста да басшы кейіпкерлерге берілген мінездемелер бір бағытта
суреттелінеді.
Қазақша нұсқасындағы көзге ерекше түсетін өзгешелік Қарлығаны
Қобыландыға екінші әйел етіп қосуы қазақ халқының арасындағы феодалдық-
патриархалдық дәуірдің ескі салтын көз алдыңа елестетеді.
Бұл жырлардағы тағы бір ұқсастық: батырлар қарындастарының ақылды,
елін, халқын сүюші, патриот болып келуі. Бұл қазақ жырында да, қарақалпақ
жырында да кездесіп, бұл образдар бір-біріне өте ұқсас болып келіп отырады.
Алпамыстың қарындасы Қарлығаш (Қансұлу), Қырық қыздағы Арыстанның
қарындасы Алтынай, Шарьяр дастанындағы Әнеш қыздың образдары осындай. Бұл
- тек қазақ, қарақалпақ эпостарында ғана емес, жалпы түркі тектес
халықтардың эпостарының бәрінде де кездесіп отырады. Сондай-ақ қазақ,
қарақалпақ ауыз әдебиетінің басқа жанрларында да ұқсастық көп. Біраз
ертегілердің сюжеті, идеясы, тіпті кейіркерлерінің аттарына дейін бірдей
болып келіп отырады.
Қазақ және қарақалпақ халықтарының ауыз әдебиетінде аты аңызға
айналған, айрықша орынға ие болған адамдардың бірі – Жиренше шешен. Бұл
жөніндегі аңыздарда халық ханның зұлымдығын көрсету үшін өзінің данышпандық
ойларын осы Жиренше, оның әйелі Қарашаштың басына жинақтаған. Қазақ және
қарақалпақ ауыз әдебиетіндегі тағы бір осындай ұнамды образдардың бірі –
Алдар көсе. Халық Алдар аузындағы өткір сарказм, жалынды сатира мен уытты
юмор арқылы жоғары тап өкілдерінің зұлымдығын, топастығын, сиқырлығын
әшкерелейді. Алдар, Жиреншелер – екі халықтың ауыз әдебиетінде де тұрақты
образдар. Бұндай ұқсастықты тұрмыс-салт жыларынан да көреміз.
Ауыз әдебиетінің үлгілеріне үңілгенде біз қарақалпақта да, қазақта
да ұшырасатын ортақ жәйттерді байқаймыз. Біздегі Жар-жардың қарақалпақ
топырағында сыңары мынадай болып келеді:
Қой сүйеді баласын
Қозым-ау деп, яр-яр!
Ешнәрсені көрмеген
Бозым-ау деп, яр-яр!
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ұзатқанда қыз жылар
Өксіп-өксіп, яр-яр!
Енді менің қурайдай
Солғаным деп, яр-яр!
Қазақ, қарақалпақ халықтарының мақал-мәтелдерінде де, жұмбақтарында
да ұқсастықтар аз емес. Мысалы, мынандай мақалдар қарақалпақ халқында да
бар екен: Ағасы бардың ырысы бар, інісі бардың тынысы бар, Жол азабы,
көр азабы, Жорға мінген жолдасынан айрылады, көп жасаған құрдасынан
айрылады, Баста ми болмаса, екі аяққа тыным болмайды, Ұялмаған
бұйырмаған астан ішеді, Жақсылық жерде қалмас, Құс жаңылып торға
түседі, ер жаңылып қолға түседі, Дүзде бұзауы жарымағанның, үйде қатығы
төгіледі, т.б.
Өткен заманда ел билеген үстем тап өкілдері халықтар арасына от
салып, араздастыру саясатын жүргізген. Халықтың саналы, көзі ашық адамдары
басқа халықты еш уақытта жат, жау көрмеген, қайта сол халықтың жақсы
адамдарын тани білген, өнегелі істерін үлгі тұтқан, халық арасын жақындату
мақсатын көздеген. Бұған орыс халқының мәдениеті мен әдебиетін ұстаз тұтқан
және халықтардың өзара достығын жырлаған өзбектің Фуркаты, қазақтың Абайы,
қарақалпақтың Бердағы, қырғыздың Тоқтағұлы, татардың Тоқайы өз өмірлерімен
дәлел. Қазір Пушкин, Лермонтов, Толстой, Фирдауси, Низами, Навои сықылды
ұлы ақын-жазушылардың шығармалары мен Көрұғлы, Алпамыс, Қобыланды,
Манас сықылды халық эпосының туындылары ұлттық шеңберден шығып, көп елге
ортақ мұраға айналып отыр.
ХҮІІІ ғасырдың 40-жылдары бас хан болуға әрекеттенген Әбілхайыр
қарақалпақтарға барып ұрынды. Соның салдарынан қарақалпақтар ХҮІІІ ғасырдың
60-жылдары Түркістанды тастап, Хорезмге қарай шұбыруға мәжбүр болды. Бұл
уақиға сол дәуірде өмір сүрген қарақалпақ халқының талантты ақыны Жиен
жыраудың Босқан ел поэмасында өте нанымды суреттелген. Босқан ел
поэмасы жаугершіліктің салдарынан ата мекенінен айырылып, көшкен қарақалпақ
халқының трагедиялық жағдайын шебер бейнелеп бере білген. Онда
қарақалпақтардың бұрын Түкістанды қоныстанғаны туралы сөз етеді. Қазақ
ауыз әдебиетін көп зерттеген ғалым Е. Ысмайылов сол дәуірде Түркістанда
Жиен деген жыраудың болғанын дәлелдейді. Қазақтың да белгілі батырлар жырын
ең әуелі Жиен, Шалгез, Сыпыра жырау сияқты жыраулар шығарып таратса керек
[19.67-бет]. Міне, осыған қарағанда Жиен жырау Түркістандағы қазақтар иен
қарақалпақтар арасында атақты жырау аталып жүрген. Поэма қарақалпақтардың
Түркістаннан көшіп, Хорезмге келіп жайғасқанымен аяқталады. Жол бойында
көрген ауыр азап, күнәсіз өлген жас жандар жыраудың қабырғасын қайыстырып,
оны қатты қиналдырады.
Ата жұрты Түркістан,
Өмірлік жайлау болмады.
Күні-түні қиналып,
Он екі айда тапқаны
Қыс азыққа жетпеді...
Таппаған соң паналар,
Ыңыранбайын мен неге,
Мынау халық шұрыған,
Барарына жері жоқ,
Батарына көлі жоқ,
Мақаны-жайы, жері жоқ,
Соны көріп мен сорлы
Қуарған қу қобыздың
Құлақтарын бұрайын,
Көңілім қайғыға толған соң
Қайғыларды жырлаймын [19.191-бет].
Бұнда патриот ақын қарақалпақ халқының бұл трагедиясына себепші
болған бүкіл халқы емес, оны езіп келген үстем тап өкілдерінің айыпты
екенін өте дұрыс көрсетеді. Қарақалпақ халқы соңғы қонысына орналасқаннан
кейін де бауырлас қазақ халқынан қол үзбеген, олар арасындағы тату достыққа
еш нәрсе бөгет бола алмай, көп жерлерге қазақ пен қарақалпақтар қайтадан
араласып кеткен.
Бұл кездері қазақ даласында үлкен таптық күрестер шиеленісе бастаған
еді. Осындай күрестердің бірі – 1836-37 жылдардағы Исатай- Махамбет
бастаған халық көтерілісі болды. Қазақ даласындағы бұндай өзгерістерге
қарақалпақ халқы да назар аударып, көңіл бөлді. Сондықтан қарақалпақ
халқының арасында қазіргі күнге дейін сақталып жүрген Исатай- Махамбет
көтерілісі жөніндегі көлемді дастанға ешқандай таңдануға болмайды.
Қазақ, қарақалпақ әдебиеттерінің байланысын, екі халық ақындарының
достығын бір-біріне келіп-кету сапарлары мен олардың айтыстарынан да көруге
болады. Бізге белгілі Шернияз ақын мен қарақалпақ ақыны Күнхожа өте тату
дос болған. Екеуі талай кездескен [20.348-бет].
Күнхожа (1799-1880) – қарақалпақ халқының ХІХ ғасырдағы атақты
ақындарының бірі. Өзімен тұстас өмір сүрген ақындар Күнхожаны өздеріне
ұстаз ретінде таныған. Күнхожаның шығармалары 1938 жылдан бастап баспасөзде
белгілі бола бастады. Оның үгіт-насихат өлеңдері халық аузында көп тарап,
үлкен құрметке ие болған. Күнхожа сөздерін шешендер нақыл ретінде көп
қолданған. Күнхожа шығармалары толық жиналмағанмен баспадан шыққан
шығармаларының өзі-ақ әдебиет тарихында Күнхожаның орнын көрсете алады.
Қарақалпақ әдебиетінің классигі Бердақ ақын Күнхожаның атын жоғары
бағалаған:
Күнхожаны көрді көзім,
Есіттім Әжінияз сөзін, -
дейді. Қарақалпақ әдебиетін зерттеуші Б.Ысмайылов: Күнхожа xалық жыршысы
деген ардақты атаққа, құрметке толық ие болуға лайықты... Өз уақытындағы
шайырлардың ұстазы және үлкен бақсысы да болған,-дейді.Күнхожа
Қызылордаға,Шернияздың мекені Ақтөбеге жиі-жиі барып тұрған, осы
сапарларында олар өздерінің ақындық өнерлерін де жарыстырған. Бір мерекеде
екеуі бас қосады. Шернияздық Күнхожадан жасы кіші екен. Күнxожа Шернияздан
той шашуын сұрайды, сонда Шернияз:
Тон әпердім сырлыдан,
Шапан жаптым пұлдыдан.
Есігіңе байладым
Екі телпек, бір құнан, -
деген екен.
Шернияз да, Күнхожа да халық тұрмысына терең мән берген ақындар.
Өйткені бұл екеуі де үстем таптың қатты қудалауында болған және өз халқын
жанындай сүйген гуманист ақындар. Күнхожа мен Шернияздың шығармаларында
қанаушы таптарды әшкерелеудің бір түрі байлар мен сұлтандардың және ел
билеушілердің келбетін, мінез-құлқын суреттеуде үлкен ұқсастық, бір-біріне
еліктеушілік бар деп толық түрде айта аламыз. Күнхожа өзінің Бай баласы
деген өлеңінде бай баласының келбетін былай суреттейді:
Аузы қисық болса дағы,
Болса да керең құлағы,
Болса да қисық аяғы
Дүзу сәнді бай баласы.
Айтқаныңа құлақ салмас,
Менмен болар бай баласы.
Іші қара толған пікір
Кердеңдейді бай баласы [21.174-бет].
Ал қазақ ақыны Шернияз Баймағамбет сұлтанның өзін үй ішінің кім
екенін әшкерелеу үшін былай дейді:
Байеке, сіздің қызда жаман бар ма ?
Жамандар біз байғұста заман бар ма?
Шот желке, шолақ айдар күң дер едім,
Бармайды ауыз шіркін жамандарға,
Қызыңның бес тиындық біреуі жоқ,
Қылған соң құдай ханша амал бар ма? [22.28-бет]
Күнхожа қазақтар арасында жүріп Күдері, Ұлбике, т.б. ақындармен де
айтысқан көрінеді.
Әжинияз Қосыбайұлы (1824-1878) қарақалпақ халқының ХІХ ғасырдағы
белгілі ақындарының бірі. 1840-1844 жылдары Хиуада медреседе оқиды.
Әжінияздың шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі – 1859 жылғы
қарақалпақ халқының Хиуа ханына қарсы көтерілісіне арнаған Боз атау атты
тарихи жыры. Боз атау - қарақалпақ халқының ең азалы, ең зарлы жыры.
Бұрынғы адамдардың Боз атауды білмесең, қалай қарақалпақ боласың дейтіні
де сондықтан. Бұл жыр ақынның еліне, жеріне арнап жазған ащы-тұщысы аралас
көп өлеңдерінің тұздығы секілді болды [23.12-бет]. Боз атау
трагедиясы Әжинияздың ел бірлігі жайындағы көптен көкірегінде жүрген үміті,
ойының жиынтығы іспетті. Ақын мұнан кейін туған жерден алыстап Арал
теңізінің ар жағындағы қазақ ағайындарының арасында болады. Онан ары
Оренбург, Татарстан, Башхирия асып, орыс
далаларына шығып кетеді.
Бұл тұстағы Әжинияздың жырларындағы қалың қайғы мен туған жерге
деген сағыныш өртін айтып жеткізу қиын. Олар орыс ақыны К.Рылеевтің
Ойларын, армян ақыны Хачатур Абовянның Армения жарқаттары атты даңқты
шығармаларындағы азаматтық мұңын, өзбек ақыны Фурхаттың отаншыл
ғазалдарын, қазақ ақыны Махамбетің Қызғыш құсын, грузин ақыны Н.
Бараташвилидің Грузия тағдыры атты күңіренулерді еске түсіреді, - деп
Қарақалпақстанның халық ақыны И.Юсупов Боз атау жырына дұрыс баға берген
[23.10-бет]. Әжинияз өзі жасаған дәуірдегі халық өмірін жақсы білген, сол
дәуірдегі ақындардың, шайырлардың білімдісі, үлкен мәдениетті адам болған.
Қарақалпақ әдебиетінің классигі Бердақ Есіттім Әжинияз сөзін - деп,
Әжинизды өзіне ұстаз тұтқан.
Әжинияз халық жыршысы, жазба әдебиеттің уәкілі және композитор,
лирик ақын болған. Ол да өзінің бірқатар өлеңдерін қазақша жазған.
Жергілікті феодал шонжарлардан қуғын көрген Әжинияз қазақ халқына келіп
паналайды. Орынбор, Орал қалаларында болады. Әжинияз ескі мектептерде бала
оқытады. Қазақ халқының өмірін жақсы біледі. Әжиниязды бұл қарақалпақтар
да, қазақтар да Әжинияз, Хожанияз, Хажы ахун деп те атаған. Қазақ даласында
Әжиниязды білмейтін шал жоқ десем қателеспеймін, - деп жазды [24.4-бет].
Әжинияз қазақтар арасында жүріп, өзінің Елім бар еді деген өлеңін
шығарған. Ақын мұнда бір жағынан еліне деген ыстық сағынышын білдірсе,
екіншіден, қарақалпақ халқын сүліктей сорып отырған үстем тапқа ызасын
білдіреді.
Өтірікті рас етіп айтпаған,
Тура жолдан бас кессе де қайтпаған.
Жаманшылықты жолдас етіп көрмеген,
Аты қарақалпақ елдерім бар еді.
Әжинияз осы сапарында ақындық өнері бар Меңеш қызбен де айтысады:
Қазақ қызы Меңеш пен Әжинияздың айтысында аштық пен жалаңаштық қазақ,
қарақалпақ халықтарына ортақ қасірет екені сөз болады. Бір айтыстан
екі халықтың бір-біріне деген достық сезімін, ілтипат-
ықыласын айқын айқын аңғарамыз.Бұл айтыс 1878 жылы Қазан айында, Түркістан
уалаяты газетінде басылып шыққан:
Әжинияз:-Той болса қызыл тонды киемісің,
Отына ғашықтықтың күйемісің?
Жылым – қой, жасым қырықта қыз-ай, Меңеш
Сен маған жасым сұрап тиемісің?
Меңеш:-Айтысып менімен тіреуің кім?
Жығылсаң көп ішінде сүйеуің кім?
Қалпақпысың, сартпысың, өзбекпісің,
Әкең қойған атың кім, сүйегің кім?
Аш еліңнен, Қожеке, не деп келдің,
Жоғарыдан, төменнен не гәп көрдің?
Обалы жібермесін жеңешемнің
Оны тастап қазаққа не деп келдің? [5.118-бет]
Бір айтатын жағдай, бұл уақыттарда қазақ, қарақалпақ ұл-қыздарының
бір-бірімен айтысы дәстүрге айналып кеткен сияқты. Бұған Мансұр мен қазақ
қызы Дәменің, қазақ қызы Тыным мен қарақалпақ жігіті Құлымның айтыстары
дәлел
Қарақалпақ халқының талантына, еңбек сүйгіштігіне айрықша баға
берген адамның бірі – Шоқан Уәлиханов. Ол қарақалпақ арасында болып,
олардың этнографиясына, тарихына көп назар аударып зерттеген. Ауызша
деректерге қарағанда, Шоқан қарақалпақтар туралы жүз беттік еңбек жазған.
Қарақалпақтардың әншілігіне қатты сүйсініп, оларды дала халқының маңдай
алды бұлбұлы деп атаған. Шоқанның бұл берген бағасын қарақалпақ халқы
әрқашан да мақтаныш тұтып, ризашылығын білдіреді.
Қазіргі қарақалпақ ақыны Т. Жұмамұратов Қазақ досыма деген
өлеңінде:
Кең даланың жыршысы деп біздерді
Уәлиханов айтқан қарақалпақпыз, -
дейді.
Шоқанның бұл халықты жақын тұтуының тағы бір себебі бар сияқты.
Ол – Шоқанның қарақалпақтарға жиендігі. Оған дәлел – Кеңес Ғылым
академиясының архивінде сақталған Шоқанның өз қолжазбасы. Оның үстіне Сәбит
Мұқанаовтың Жарқын жұлдыздар деп аталатын еңбегінде мынадай мағлұмат
келтірілген: Абылайдың 12 әйелі болған деген сөз айтылады да Шоқанның 23
фондысында сақталған қағаздардың бірінде әр әйелінің қай елдікі екендігі,
аттары және олардан туған балалар айтылады. Бұл мәліметке қарағанда:
қазақтан алты қатын алумен қатар, Абылай көршілес түркі, моңғол тұқымдас
елдердің бәрінен де қыз алған. Шоқанның атасы – Уәли Абылайдың
қарақалпақтан алған әйелі Сайманнан туған, - делінсе, Қарақалпақстанның
халық ақыны Садық Нұрымбетов Уәлихановқа деген өлеңінде:
Тегің – қазақ,
Қарақалпаққа жиенсің.
Өмірбаян сөздеріңе сүйенсем,
Ұлы еңбек, істеріңді сүйем мен,
Қарапайым ел перзенті тарихшы, -
дейді [2.23-бет].
Екі халықтың туысқандық ынтымағын поэзия өрнегіне түсіру үстінде
Шоқанды еске алу Тілеуберген Жұмамұратовтың және басқа
да
қаламгерлердің шығармашылық тәжірибесінде кездеседі.
Қазақ халқы мен қарқалпақ халқының достығы ХХ ғасырдың екінші
жартысында жасаған қарақалпақ халқының классигі Бердақ Қарғабайұлының (1827-
1900) шығармашылығында кең көрініс тапты. Бердақ (Бердімұрат)
Қарақалпақстанның қазіргі Мойнақ ауданында, Әмударияның Арал теңізіне құяр
жерінде туған. Әкесі өмір бойы кісі есігінде жалшы болып күнелткен. Бердақ
жастайынан жетім қалып, дұрыс білім ала алмайды. Бертін келе, ақындық өнер
жолына түседі. Бердақ шығыс ақындарынан үйренген. Оның шығармашылығы
тақырыптық жағынан да, жанрлық жағынан да сан алуан. Нағыз халықшыл ақын.
Ол халықпен бірге патша, хан, молда, билердің зұлымдығын басынан өткізді.
Міне, осы жағдайлар оны еңбекші халықтың мұңын жырлайтын жыршысы дәрежесіне
көтерді. Шығармашылығының негізгі бөлігі халықтар мүддесі.
Бердімұрат айтар әлі талай жыр,
Уа, бақытсыз, өліп қалмай қалай жүр.
Халқы менен ақынын бір балай біл,
Шыбын жаннан жұрты оған көп артық,
Әрбір кеште бай сабайды жазықсыз,
Амал нешік, байлаулымыз қазықсыз,
Қарақалпақ, өмірің өшті-ау парықсыз,
Бұл өмірден қара зындан көп артық [26.18-бет].
Бердақ шығармаларынан сол тұстағы қарақалпақ халқының ауыр
тұрмысының айқын бейнесін көреміз. Оның шыншылдығының ерекше бір сипаты
–қоғамдағы таптың теңсіздікті көре білгендігінде.
Өзге шығыс шайырлары секілді Бердақ та халық өмірін шынайы жырлай
білген. Оның өлеңдерінен өткен ғасырдағы Қарақалпақ болмысының қат-қабат
суреті көрінеді. Ақын жақсыны үлгі етумен, елді игі әдеттер мен дағдыларға
шақырумен шектеліп қалмайды. Ол бірде дүниенің қалпы мен парқын зерек
пайымдайтын данышпан ақылгөй, философша сөйлесе, екінші бір ретте заманның
алаяқ сұмдарын атын атап, түсін түстеп әшкерелейді. Бұл оның азаматтық
батылдығын, ақиқаттың жаршысы бола білгендігін дәлелдейді. Көп артық
деген өлеңінде ақын осылайша елді жегіш қу мен сұмның бірнешеуін таңбалап
өтеді.
Әуелі айтып, кенін тайқып бермеген,
Аларманға ақы төлеп көрмеген,
Сөзін жұтып өзін-өзі жерлеген,
Нұрмұраттан, бәлки, хайуан көп артық.
Бұл сөзімді тыңда ахун Нұрмұрат,
Қақырайтып сәлде ораған қу мұрат,
Еңбеккердің ақысын жеу тым ұят,
Сен суайттан ала қарға көп артық.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .
Анау отыр Құлмұрат пен қу Мұса,
Көңілі ағармас қырық шайып, мың жуса,
Кедейлерге бақыт қонып, күн туса,
Өш алмасам өлгенімнің өзі артық.
Бердақтың шығармасы өмірдің ең қажет сауалдарына көркемдік жауап
бола білген. Оның кең ойлы келісті жырлары халықтың сүйікті мұрасына айналу
себебі осыдан. Атап өтерлік ерекше жағдайдың бірі – ақын шығармаларында
теңсіздікке, әділетсіздікке қарсы күрес сарыны өктем естілетіндігі.
Сондықтан да ол туындылар зорлық пен қиянат астында зәбір көрген еңбекші
халыққа жігер беріп отырған, олардың әлеуметтік санасын өсірген. Демек,
Бердақ өлеңдері қоғамдық өмірдің жалаң көшірмесі емес, ақынның әділдік
жеңісіне деген сенімімен нұрланған жігерлі, қуатты шындық болып табылады.
Бердақ шығармашылығында әйел образы да ерекше орын алады. Ақымақ
патша атты көлемді дастанында әйелдер бейнесі өте жоғары дәрежеде
суреттелген.
Келмеске кетті күндестік
Нығая берсін күнде өстіп,
Жақсылық жолы – бірлестік,
Көзайым, достар, көзайым!
Сіздермен бірге жүрегім,
Сіздермен бірге тілегім,
Сіздермен бірге жүрегім,
Көзайым, достар, көзайым!
Ақымақ патша дастаны Бердақтың үлкен творчестволық табысы болумен
бірге революцияға дейінгі қарақалпақ әдебиетінің ең ірі шығармасы болып
есептелінді. Белгілі кеңес ғалымдары П.П.Иванов, С.Т.Толстой,
Е.Э.Бертельстер бұл шығарманы жоғары бағалап, қарақалпақ әдебиетінің ең
үлкен жетістіктерінің бірі деп есептелді. Бұл дастан тек қарақалпақ
әдебиетінің тарихында ғана емес, Бердақ дәуіріндегі қазақ, өзбек, түрікмен
және басқа туысқан халықтар әдебиетінің тарихынан да өз мазмұнымен,
идеясымен үлкен орын алатынын айрықша атап көрсетті, - дейді С.Ахметов
[21.203-бет].
Өзінің идеялық нысанасы, көркемдік қуаты жағынан алып қарағанда
дастан қарақалпақ классикалық әдебиетінің ең таңдаулы үлгілерінің қатарына
қосылады. Мұнда үстем тап өкілдерінің зорлығына қарсы көтерілген айбынды
сес бар. Ел әкімдеріне тән озбырлық пен зұлымдықты бір адамның – патшаның
басына үйіп-төгіп беріп көрсету арқылы ақын типтік сипаты толық тұлға жасай
алған. Тек қиянатқа, қаталдыққа сүйенген биліктің ақыры күйремей
тұрмайтындығын білдіру дастанның терең демократиялық бағытын ашады...
Дастанның ұтымды идеясының бірі – елдің өмірінен аулақтаған, бір
басының мансабы мен қызығын ғана қуалаған билеушілер дағдарысқа килікпей
тынбайтынын ұқтыру болса керек. Әділдік, ұят шегінен тайған күні патшаның
құлдырау, абыройсыздық жолы басталмақ. Сырт көзге қанша айбарлы, салтанатты
көрінгенмен, ондай әкімдер ішін құрт жеген ағашқа ұқсамақ. Ақиқатты аяққа
басып, азғындық, дүние қоңыздық батпағына батқан сайын, олардың жығылар
күні жақындай бермек. Дастан соңында елді өмір бойы күшпен, қаһармен
қорқытып ұстап отырам деп ойлаған патшаның тақтан оңай ұшып түскенін, кекті
халық қолынан басы кесілуін көрсетуі шығарманың түпкі идеялық аңсарын
айқындай түседі...
Ақын шығармашылығындағы озық идеялар тек Қазан революциясынан кейін
ғана жүзеге асты. Қазірде Бердақ Қарғабайұлы қарақалпақ әдебиетінің классик
ақыны деп аталып жүр.
Бердақ шығармаларының қазақ тіліне аударылуы – ақынның өзі көксеген
достық, туысқандық арманының орындалуының айғағы болып отыр. Ақын қазақ
тілінің байлығына қатты сүйсініп, өзінің Айдос би, т. б. көлемді
шығармаларын қазақ тұрмысын көрсетуге арналған. Бердақ шығармаларының тағы
бір бағалы жағы – ол тарихи шындықты бұрмаламаған. Ерназар би поэмасында
Ерназар Алакөз бастаған көтерілісті шынайы бейнелейді. Поэмада қазақ,
қарақалпақ халықтарының достығына да кең орын берілген.
Қарақалпаққа аға болып,
Басшы болды Ерназар би...[26.139-бет]
Оның Шежіре дейтін дастанында қазақтардың қарақалпақтарға қосылып
Хиуа хандығына қарсы жүргізген күресі баяндалады.
Бердақтың екінші бір поэмасы Еркебайда қазақ байының топастығы
қазақ және қарақалпақ халықтарының көзқарасы арқылы аяусыз
әшкереленеді.Билердің болыстардың екі жүзділігі мен парақорлығын былай
сипаттайды:
Не айтса да тыңдар болыс бишара,
Бір ағайын болғаннан соң не шара.
Салықтан құтылмады дихан мен шаруа,
Еркебайға шығын жоқты, жараңдар ,-
дейді [26.305-бет].
Бердақтың бұл ойлары қазақтың ұлы ақыны Абайдың Болыс болдым
мінекей өлеңіндегі:
Күштілерім сөз айтса,
Бас изеймін шұбындап.
Әлсіздің сөзін салғырсып,
Шала ұғамын қырындап,-
деген ойларымен ұштасып жатады.
Екі класссиктің шығармашылығында бұл сияқты үндестік өте көп.
Қарақалпақтың халық ақыны Садық Нұрымбетов өзінің бір өлеңінде:
Абайдың лебізі, Бердақтың сесті
Бір-бірінен қашық болған емес-ті, -
деп өте дұрыс айтқан.
Қарақалпақ классигі Бердақтың шығармаларын туыстас халықтардың
талайы өте жақсы біледі.
Оның өлеңдері орыс, өзбек, қазақ тілдеріне аударылған. Орыстың шығыс
елдер әдебиетін зерттеуші белгілі ғалымы Е. Э. Бертельс Бердақты жоғары
бағалаған. Өзбек жазушылары Аскад Мұхтар, Хамит Гулям: Қазақтың Абайы,
түрікменнің Мақтымқұлы, қарақалпақтың Бердағы – бұлар Орта Азия даласының
үш жарық жұлдызы, - деп жазды [27.6-бет]. Бердақ – қарақалпақ әдебиетінің
асқар тауы, - дейді қазақ ақыны Сырбай Мәуленов [28.8-бет].
Абай да, Бердақ та бақытты, еркін заманды аңсап өткен еді. Олардың
бұл армандары тек Қазан төңкерісінің жеңісі нәтижесінде ғана жүзеге асты.
Туысқан қазақ еліне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І - тарау. Түбіміз бір
ағайын ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..5
ІІ – тарау. Өзектес, өрістес
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
53
Кіріспе
Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиеттерінің өзара жақындастығының
тарихы өте әріден басталады. Орта Азия халықтары әдебиеттеріндегі
сюжеттердің араб, парсы, түрік, үнді аңыз-ертегілеріндегі сюжеттермен ұқсас
келуі бұл халықтардың ежелден келе жатқан бір-бірімен сауда-саттық
қатынасынан, аралас шаруа жайынан екені анық. Мұны эпостық жанрлардан да
байқауға болады. Мысалы, жалпыға мәлім Алпамыс эпосы қазақ, қарақалпақ,
өзбек арасында кеңінен тарап, сіңісті болып кеткен, сол сияқты Көроғлы
эпосы әзірбайжандарға, түрікмендерге, өзбектерге, қазақтарға,
қарақалпақтарға ортақ. Қырғыздың атақты Манас эпосында қазақ батыры Ер
Көкше ең басты қаһармандардың бірі болып қатысады. Ал Ер Көкшенің
В.В.Радлов жариялаған нұсқасында Манас батыр Көкшенің досы болып
бейнеленеді.
Қазақтың лирикалық эпосының репертуары шығыстың классикалық
поэмаларын аудару және ауызша айту жолымен толықтырылып отырылды. Ләйлі-
Мәжнүн, Жүсіп пен Зылиха, Сейфүлмәлік, Таһир мен Зуһра, Бозжігіт,
Мұңлық-Зарлық, Шахмаран, Қырық уәзір сияқты махаббаттық жырлар мен
поэмалар қазақ арасына да кеңінен тарап кеткен.
Әсіресе, шығыстың ұлы ақындары Низами, Навои, Хафиз, Физули
есімдері қазақ халқына етене-жақын, ежелден таныс. Бұл ақындардарды
қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев, қарақалпақ әдебиетінің классигі Бердақ
(Бердімұрат) Қарғабайұлы өздерінің ұстаздары санаған. Ал М.Әуезов шығыс
әдебиетін Абай щығармашылығына ықпал еткен үш қайнар бұлақтың бірі деп
есептеген. Абай да шығыс әдебиетінің үлгісімен үш поэма жазған. Шығыс
әдебиетінің озық үлгілерінен тәлім алған Шәді Жәңгіров, Жүсіпбек
Шайқысламов, Тұрмағамбет Ізтілеуовтер, шығыс әдебиетін қазақ халқына
жеткізуде көп еңбек сіңірді. Олар Абай үйренген шығыс әдебиетін халқымызға
кеңінен таныстырушылар болды.
Қазіргі қазақ қауымы өз халқын орыс мәдениетінен үйренуге
шақырған А.Құнанбаевтың, Ы.Алтынсариннің, Ш.Уәлихановтың, сондай-ақ
әзірбайжан, татар, өзбек халықтарын орыс халқының озық мәдениетінен үлгі
алуға насихаттаған Мирза Фатули Ахундовтың, Ғабдулла Тоқайдың, Фуркаттың
еңбектері мен ізгі істерін асқан ризалықпен еске алады. Одардың айтқан ақыл-
кеңестері мен Орта Азия мен Қазақстан халықтары әдебиетінің классиктері
Науоидың, Махтұмқұлының, Абайдың, Тоқтағұлдың, Бердақтың шығармаларындағы
гуманистік ағартушылық идеялар халықтар мәдениетінің бір-бірімен
жақындасып, үміт-армандас, тағдырлас болуына үлкен себеп болды. Ағартушы
гуманистердің қанау мен үстемдік жүріп тұрған жағдайда халықты білімге
шақырған үндері сананы оятып, сәулетті болашаққа деген берік сенім тудырды.
Тақырыптың өзектілігі: Бүгінгі таңда бұл рухани жақындық бұрынғыдан
әлдеқайда ілгері дамыған. Қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ
жазушыларының шығармаларындағы көптеген ортақ жәйттер бұл туысқан
әдебиеттердің интернационалдық арнада дамуда ықпалын тигізіп отыр.
Қазан төңкерісінің арқасында барлық ұлттар мен халықтар өз
әдебиеті мен өнерін дамытуға кең мүмкіндік алды. Енді олардың бір-бірінің
игілікті әсерін тереңдей зерттеп тұжырымды пікір айту қазіргі әдебиеттану
ғылымының алдында тұрған абыройлы міндеттердің бірі болып табылады.
Осыған орай қазақ әдебиетінің басқа халықтар әдебиетімен өзара
байланысын сөз еткен бірнеше ғылыми зерттеу еңбетері шықты. Олардың
қатарында М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Қ.Жұмалиевтің,
М.С.Сильченконың, М.Қаратаевтың, С.Кедринаның, Р.Фетисовтың, З.Ахметовтың,
Е.В.Лизунованың, Ш.Қ.Сәтбаеваның, К.Кереева-Канафиеваның, М.Базарбаевтың,
С.Сейітовтың, Р.Бердібаевтың, Е.Х.Ғабдіровтың, Б.Ысқақовтың, Р.Қамысовтың,
Р.Қойшыбаевтың еңбектерін атауға болады [1.8-бет]. Олардың бірінде
Қазақстан әдебиетінің дүниежүзілік әдебиетпен байланысы сөз болса , енді
бірінде Кеңес Одағын мекендейтін туысқан ұлт республикалары әдебиетімен
байланысы сөз болған. Алайда осы әдебиеттер арасындағы өзара байланыстың
әлі күнге дейін жеткілікті зерттелінбей келе жатқан салалары бар. Солардың
бірі қазақ пен қарақалпақ халықтары әдебиетінің өзара байланысы мәселесі
Бұл мәселе туралы Қазақ ССР Ғылым академиясының академигі
С.Мұқанов2 пен Өзбек ССР Ғылым академиясының академигі
М.Нұрмағамбетовтың3 монографиялық еңбектерінде арнайы сөз болғанмен жеке
зерттеудің объектісіне айнала қойылған жоқ. Қазақтың ақын-ғалымдары
Ә.Тәжібаев4 пен С.Сейітовтың5 қарақалпақ ғалымдары С.Ахметов, Н.Жапақов,
И.Сағитов, Н. Дәуқараев, Қ. Айымбетов, Н.Әлиев, Р.Дәрібаеваның, К.
Максетовтің әр кезде жазған мақалаларында6 ғана айтылғаны болмаса арнайы
зерттеліп, жеке монографиялық еңбек болып жарық көре қойған жоқ.
Зерттеу нысаны: Қазақ қарақалпақ әдебиеттерінің байланысы
жайлы жазылған зерттеу еңбектері мен газет - журанлдарда
жарияланған мақалалары.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспе, екі тарау ,қорытынды,
пайдаанылған әдебиеттерден тұрады.
Бірінші тарауда: ежелден көршілес отырған қазақ пен қарақалпақ
халықтарының ауыз әдебиетінің байланысы сөз болады.
Екінші тарауда: Қазан төңкерісінің арқасында теңдікке қолы
жеткен ұлттар әдебиетінің кеңестік дәуірде дамуы, олардың бір-біріне әсері,
өзара байланысы кеңінен сөз болады.
Әрине, біз шағын ғана бір еңбекте ертеден сыбайлас отырған екі
ел арасындағы мәдени байланыстың барлық түрін түгел қамти алдық дей
алмаймыз.
Мақсаты мен міндеті:
Біздің бұл еңбегіміз екі ел арасындағы әдеби байланыстың төңкеріске
дейінгі және төңкерістен кейінгі басты-басты түрлерін атап, ол туралы
алғашқы байқауларымызды баяндап беру ғана. Егер осы ойымызды айта алсақ
мақсаттың орындалғаны деп білеміз.
І тарау. Түбіміз бір ағайын
Туысқан қарақалпақ елінің халық ақыны Садық Нұрымбетов Қазақстан
жазушыларының ІІІ съезінде сөйлеген құттықтау сөзінің соңында былай деп
жырлаған еді.
Сөйлескенде тіліміз бір ағайын,
Жүздескенде түріміз бір ағайын,
Сұрасқанда түбіміз бір ағайын,
Съезіңе құтты болсын айтайын.
Осы бір шумақ өлеңде екі халықтың туысқандығы жайында жақсы
айтылған. Қазақтар мен қарақалпақтар – ауылы аралас, қойы қоралас боп,
ежелден көрші отырған жұрт. Екеуінің түрі,тілі ғана емес, бастан кешкен
тарихы да бір, тұрмыс тіршілігі де ұқсас. Сондықтан бұл екі халықтың өмір
айнасы - әдебиеті де бір-бірімен ерекше үндес, әуендес. Қарақалпақтың
төңкерістен бұрынғы және қазіргі әдебиетінің тарихына көз жіберсек, қазақ
әдебиетінің сипатына ұқсас көп-көп жақындықтарды көреміз.
Тарихи деректерге зер салсақ қазақтар мен қарақалпақтар ХҮІ-ХҮІІІ
ғасырлар арасында қоныстас отырған, заман ауыртпалығын басынан бірге
өткізген. Олар жоңғар қалмақтарының басқыншылық, талаушылық шабуылдарына
қарсы күреске де бірге аттанған.
1723 жылы қалмақтар қазақтарды қатты қырғынға ұшыратты. Соның
нәтижесінде қазақтар үш жаққа Кіші жүз – Жайық, Жем бойларына. Орта жүз –
Азияға қарай ығысып, Ұлы жүз – қалмақтарға тәуелді болып қалады. Бұл жылдар
- қарақалпақтардың да тұрмысындағы ең ауыр кезең болды. Қалмақ
басқыншыларының шабуылдарының нәтижесінде олар жоғарғы қарақалпақтар және
төменгі қарақалпақтар болып екіге жарылды. Бұлардың жоғарғылары
қалмақтардың қол астында қалып, төменгілері Кіші жүз қазақтарымен бірге
кетіп, қарақалпақтардың негізгі көпшілік бөлігін құрады. Қазақтың ағартушы
ғалымы Шоқан Уәлиханов бұл кезеңді: ХҮІІІ ғасырдың алғашқы ширегі қазақ
халқының өміріндегі сұмдық ауыр кезең болды. Жоңғарлар Еділ бойын
мекендеген қазақ руларын қырғынға ұшыратты, малдарын айдап әкетті,
қазақтардың бүкіл семьяларын тұтқындап алды , - дейді [7.15-бет].
Мұндай ауыр кезең екі халықтың ауыз әдебиетінен де елеулі орын алды.
Халық өзінің мұңды да аянышты өмірін, арман-тілегін, патриоттық сезімдерін
өздері шығарған жырларында, көлемді эпостарында, ертегі, аңыз-
әңгімелерінде, ең аяғы мақал-мәтелдері мен жұмбақтарында да шебер
бейнеленеді. Мұндай шығармалар қазақ және қарақалпақ халықтарын
патриотизмге, келешекке сену сезімдеріне тәрбиелеп отырды.
Ол кезде туған әдеби мұралар екі халыққа да ортақ. Оның үстіне екі
халық бірінің тұрмысына арнап екіншісі шығармалар тудырып та отырған.
Мысалы, қарақалпақтардың Ақтабан шұбырынды жөнінде көптеген қайғылы
өлеңдер шығарғаны мәлім. Бұл трагедияны қарақалпақ ақындары әлі күнге дейін
есінде сақтап, қазақ халқының басына түскен сол кездегі қайғылы уақиғаны
өз өлеңдеріне қосып жүр. Ол туралы қарақалпақ ақыны
Тілеуберген Жұмамұратов Қазақ досыма деген өлеңінде:
Есіңде ме, ей, бауырым, қазағым,
Көкіректі кернегенде аза-мұң,
Ата-баба жел айдаған қаңбақтай,
Бірге тартты ескіліктің азабын.
Қобыз ұстап Қорқыт қоныс таппаған.
Айналасын қара тұман қаптаған.
Басқа салды Асанның мұң-қайғысын,
Алқа көлді сұламалы ақтабан.
Қаратаудың төбесінен көш келіп,
Жапа шегіп, ұйқысынан сестеніп,
Ата – ұлдан, ана – қыздан айрылған,
Қара көзге мөлдіреген жас келіп ,
деп жазады [8.10-бет]. Бұл өлеңдер қазақтың Елім-ай, Көп қағылған,
Шаңды жорық сияқты өлеңдерін еске түсіреді. Мұндай өлеңдер басқа да
қарақалпақ ақындарынан көп кездеседі. Мысалы, қарақалпақ жазушысы С.
Бекназаров Ақтабан шұбырынды туралы ел аузынан мың екі жүз жолдық поэма
жазып алған. Ал қазақтарда қарақалпақтардың Зәурия - Зибар жырының мың
бес жүз жолдық нұсқасы бар. Оны қазақтың Тоғжан деген жырауы жаздырған
екен [9.3-бет].
Бұл кездегі қазақ және қарақалпақ жырларының негізгі тақырыбы,
идеясы – елді бірлікке шақыру, патриотизм сарындарыболды.
Аттан, аттан дегенде,
Аттанарға аты жоқ,
Иісіне тартар заты жоқ,
Өз теңінің ішінде
Жаяу қалған сол заман, -
деп, қарақалпақ халқының аузында әлі күнге дейін айтылып жүрген Не жаман?
деген жырдан келтірілген бұл үзінді сол кездегі қазақ жырларымен үндес.
Мұнда да қалмақтардың шапқыншылығы кезіндегі қиыншылық кезең көрсетіледі.
Бұл үндестік сол дәуірдегі қазақ, қарақалпақ әдебиеттерінің өзара тығыз
байланыстылығын аңғартады.
Екі халықтың ұзақ жылдар бойы қоныстас бірге отыруы олардың эпостық
шығармаларында да өз белгісін қалдырды.
Мәселен, қазақ пен қарақалпақ халықтарындағы Алпамыс және
Қобыланды жырларында кейбір кейіпкерлердің есімдерінде ғана аздаған
өзгешеліктер болғанымен, жалпы идеясы мен сюжетінде пәлендей айырмашылық
жоқ.
Көптеген қарақалпақ поэмалары өздерінің мазмұны жағынан қазақ және
өзбек халықтарының эпостық жырларына ұқсас болып келеді. Олардың Алпамыс,
Қобыланды дастандарымен қатар, сюжеттері мен образдары жағынан қазақ,
өзбек дастандарына ұқсас басқа да бірнеше дастандары бар. Мысалы,
қарақалпақтың Шарьяр дастанының кей жерлері қазақтың Қыз Жібек
дастанына ұқсайды. Дастанның бас кейіпкері Мәспатша өз елінен қыз жаратпай,
басқа елге қыз іздеп кетеді. Айпарша қалмақ ханы Бабаханның қолына тұтқын
болып түседі де, оны алдап, оның аты мен қару-жарағын алып қашады. Қазақтың
Қыз Жібек жырында да қалмақ ханы Қореннің қолына түскен Жібек оның аты
мен қару-жарағын алдап алады т. б.
Сондай-ақ қарқалпақтың Едіге, Ер Қосай, Ер Шора т. б. эпостары
да қазақ жырларына ұқсас келеді.
Туысқан халықтар эпостық жырларының ұқсастығы олардың экономикалық
және мәдени тұрмысының көп замандардан бері бір-бірімен тығыз байланыста
болып келгендігінің нәтижесі болып табылады.
Ш. Уәлиханов қазақ эпостарының сарындары мен европалық халықтардың,
әсіресе, славяндардың эпостық шығармаларындағы сарындардың ұқсастыын
көрсеткен еді [10.19-бет]. Сондай-ақ қазақ эпосын зерттеген академик А. С.
Орлов та қазақ эпосындағы бірқатар сарындардың орыс былиналарындағы және
Батыс Европа халықтарының эпосындаы сарындармен ұқсастығын көрсетіп берді
[11.74-бет]. Қарақалпақ эпосындағы бірқатар сарындарда орыс былиналарына
ұқсастық кездеседі. Қарақалпақ эпосындағы батыр Қобыландының образы орыс
батыры Илья Муромецтің образын еске түсіреді. Өз Отанын сыртқы жаудан
қорғау мақсатымен Киев князі Владимирге қызмет еткен Илья Муромец сияқты
Қобыланды да өз елін басқыншылардан қорғау үшін айлакер, сұм Ақшаханға
қызмет етеді. Мұнан басқа да осындай ұқсастықтар шығыс пен батыс
халықтарының эпостық шығармаларында жиі кездесіп отырады. Мысалы, батырдың
ешкімге ұқсамай тууы, оның ертегідей тез өсуі, батырлық үшінің ерте
көрінуі, өзіне тұлпар ат таңдап алуы, құрал-жабдық тауып алуы, өзге
батырлармен жекпе-жекке шығып күресуі, өзіне қалыңдық іздеуі, жолда қызға
таласушы батырлар яки дәулермен ұрысын жеңуі т. б. Осы ерекшеліктер
қарақалпақ пен қазақ эпостарында жиі ұшырасып отырады. Бұл ұқсастықтар
Алпамыс, Қобыланды, Қырық қыз және басқа да қарақалпақ эпостарының
өзіндік ерекшеліктері болып табылады.
Бірнеше халықтардың эпостарының бір-біріне ұқсас болуының себебін
зерттеушілер сол халықтардың өткендегі тарихи тұрмысының бірлігінен деп
түсіндіреді. Идеялық мазмұны, көркемдік формасы жағынан бір-біріне өте
жақын эпостық шығармалар ерте заманда бір негізден шығып таралғандығын
дәлелдейді.
Н. Г. Чернышевский : Кер Оглу - восточный поэт – Наездник деген
кітапта және Современник журналына басылған рецензиясында Көрұғлы
эпосының көп халықтар арасына кең таралғандығының себебін түсіндіріп :
Белгілі бір эпосқа ие болған халық өз алдына ажырап бөлініп еткен
уақытта бір айырым рулар эпостағы негізгі кейіпкердің тұлғасын өзінше
өзгертіп алуға тырысады, сол кейіпкердің атын я бір жеке уақиғалар басқа
бір таныс орындармен біріктіреді, яғни поэтикалық жырларды өз жағдайына
қолайластырады. Осындай тарихи көп өзгерістерге байланысты тарихта болған
адам жөніндегі естеліктер жойылады да, тек халық батырының образына қосылып
кетуге тырысады , - деп жазады [12.12-бет].
Алтай эпосын зерттеуші Л. П. Потаповтың дұрыс көрсеткеніндей,
эпостардың ұқсас болуының себебі – олардың ерте заманда бір негізден келіп
шығуынан, яғни олардың өткендегі тарихи тұрмысының бір-біріне ұқсастығынан
[13.59-бет].
Тарихи мағлұматтарға қарағанда қазақ, қарақалпақ және басқа
халықтардың этногенезіне көңіл аударғанда тарихи тұрмысына сәйкес,
ұқсастығына байланысты халықтардың барлығына ортақ фольклорлық шығармалар
туған.
Қарақалпақ эпосы басқа халықтардың эпосына қарағанда өзіңің мазмұны
жағынан да, поэтикалық дәстүрі жағынан да айрықша өзгешелігі бар.
Қарақалпақ тұрмысында жырау, бақсы, қыссахан деп аталған арнаулы
жырлардың болуы да эпостардың халық ауыз шығармашылынан туғанын көрсетеді.
Қарақалпақ эпостарында халықтар достығы кең түрде суреттеліп
отырған. Мысалы, Қырық қыз эпосында Хорезмді жайлаған қарақалпақ, өзбек,
қазақ, түрікмен халықтарының қалмақтарға қарсы, басқыншы Надир шахқа қарсы
күреске аттануы, Хорезмде осы халықтардың уәкілдерінен әділ басқарушылар
белгіленуі жырланады. Бұл халықтық үлкен демократияны, ертеден келе жатқан
білікті, достықты көрсетеді.
Құтылдық залым патшадан,
Тудырдың елге гүлстан.
Сіздердей әділ ер туса,
Ханында болмас еш арман...
Құтқарып едің батыр қыз
Әміріңде болайық,
Осылай деп зарлады
Бар жиылған халайық...
Патшалық құрсаң халқыңа
Ел әділдік тілейді:
Қарақалпақ елінен,
Енді болсын Әли би.
Өзбектің қалың елінен,
Болсын енді Әлім би.
Қазақтың дархан елінен,
Болсын енді Көпес би.
Сейілханның елінен,
Болсын деймін Соқыр би.
Елге әділ қарасын
Көңілдің тапсын наласын,-
деп жырлайды.
Қарақалпақ ақыны Жиен жырау жырлаған үлкен дастан
Қырық
қызды оқығанда біздің көз алдымызға қазақ эпостарындағы қанықты жайлар
елестейді... Бейбіт жатқан елге жау тиеді. Халықты қырғынға ұшыратады,
қырып-жойып, қаласын ойрандатады. Ұрысқа әзірлігі жоқ қарусыз жұртты жау
қапыда жеңіп кетеді. Қаныпезерлер баяғы Шыңғысхан салған қанды дәстүрді
қолданады: шапқан елін енді қайтып бас көтерместей етуге ұмтылады. Бірақ
дұшпан қанша қатал болғанымен, дүйім елдің кеудесіндегі намыс пен азаттық
отын өшіруге қауқарсыз. Елдің арын ту ғып ұстаған баһадүр-батырлар бастап,
тажал жауын талқандап отырған. Тарих шындығының жалпы сарыны осылай [15.55-
бет].
Өзбек, қазақ халықтарына қарағанда қарақалпақта батырлық, эпостық
жырлар көп тараған. Қарақалпақ арасындағы Халық романдары деп аталатын
ғашықтық дастандар: Ғәрип-ашық, Хурилика – Хәмра, Саятхан – Хәмра т.б.
лиро-эпостар көрші өзбек, түрікмен халықтарынан ауысып келген.
Қарақалпақ эпосының екінші бір өзгешелігі батырлық дастандарда
әйелдер образы еркектермен қатар қойылып суреттелінеді.
Қарақалпақтың кейбір дастандарында әйелдер образы өзінің ақыл
парасаты, дене күші, батырлығы жағынан еркектерден қалыспайды, қайта артық
болып суреттелінеді. Мысалы, Қырық қыз, Мәспатша, Қобылан, Шарьяр
сияқты бірқатар эпостық дастандарда халыққа басшы болған, жауынгер,
күресші, әйелдер образдары берілген. Қырық қыз эпосының бас
кейіпкерлерінің көпшілігі қаһарман, батыр қыздар:
Қарағаны қауіпті,
Дүр сілкіндіріп жіберді
Үстіне киген сауытты.
Айбатына көргеннің
Бар денесі қалтырап,
Қынаптағы қылышы
Қыл мойыннан жалтырап,
Алдындағы дабылы
Жерге тиді сықырлап,
Астындағы бедеуі
Қолға тұрмай тыпырлап,
Болса болар сындай,
Аңға түсер қыранның
Томағасын сыпырмақ.
Бұдан кейін Гүләйім
Қаранып сол мен оңына:
Аттан! - деді қыздардың
Самсап тұрған тобына [14.148-бет].
Дастандағы басты тұлға – Гүләйім. Осы образдан халықтың
даналығы мен қаһармандығы айқын көрінеді. Жырдың композициялық құрылысы да
шебер. Гүләйім Сұртайшадан кек алуға аттанғанға дейін көп сыннан өтіп,
шынығады. Эпостың басында қасына қырық нөкерін ертіп, соғыс тәсілдерін
үйреніп жүрген Гүләйім болашақ үлкен істерге дайындалғандай. Одан соң оның
мінезінің беріктігін көрсететін оқиғалар болып өтеді. Сәйекені жазалауы өз
басының бағасын білетін арлы қызды танытады. Сонымен қатар оның әке сөзін
сыйлай білетін әдепті де ибалы, ішін дерт шалса да оңай сыр бермейтін, ауыр
қайғыны үнсіз көтере білетін өр мінезі де бар. Керек жерінде айлакер,
тапқыр. Әкенің жүзін жықпай Жұрынтазға тиюге амалсыз көнсе де, одан
құтылудың жолын табады. Аллаярдан қызымды саған берем деген уәде алғаннан
кейін, қой жайып жүрген жерінен шақырса да, кесірленіп келмей қойған
Жұрынтазды атқа өңгеріп алып келуі күшінің алыптығын аңғартқан... Міне,
осынша қасиет көрсеткен Гүләйімнің елін шауып кеткен Сұртайшаға қарсы
қаймықпай аттануы нанымды... Гүләйім ақылды, өжет қыз ғана емес, үлкен
сананың иесі, ардагер азамат.
Гүләйім әке қызы, ру қызы дәрежесінен асып, бүкіл халықтық
көлемге көтеріледі. Ол барлық күш-қуатты жауға қарсы бағыттайды. Ағаларының
сұрапыл соғысы кезінде жан сауғалап кеткеніне ызасы қайнайды. Жалпы,
Гүләйім бейнесінің шыншылдық, көркемдік күші мол.
Грек мифологиясында кездесетін амазонкалар сияқты өздері бір топ
болып айқасқа шыққан әйелдер жөніндегі дастан Орта Азия халықтарының
көбінде кездесе бермейді.
Гүләйім, Сарбиназдар бастаған, ел басына күн туғанда жанын шүберекке
түйіп, қаһармандық көрсеткен қыздардың ерлік қимылдары Бразилия бойында
тараған аңыздармен ұштасып жатады. Қандас халықтың осы бір қаһармандық
Қырық қыз жыры ертеден елге аян болса да, кейінгі кезде ғана жеке кітап
болып басылып шығып, қазақ халқының мәдени мұрасына айналуы қуанарлық іс.
Мұндай жауынгер образы бірқатар басқа халықтардың эпостарында, аңыз-
әңгімелерінде де кездеседі.
Бүкіл дүние жүзіне белгілі амазонкалар, Иран патшасы Кирді қиратып
жеңген жауынгер батыр қыз Томирис туралы аңыздар бұған дәлел. Бұлардан
басқа да шығыс халықтарының ерте замандағы палуан, батыр қыздары болғандығы
жөніндегі ертегі, аңыз-әңгімелері, дастандары көп ұшырасады (Дариға қыз,
Қырмандали, т.б.). Қарақалпақ эпосындағы батыр әйелдер образының жоғарыда
айтылған амазонкалар мен шығыс халықтарының аңыз-әңгімелеріндегі әйелдер
образынан айырмашылығы мынада: біріншіден, бұл аңыз-әңгімелердегі әйелдер
образында көбінесе қияли-фонтастика, мифология элементтері басым болып
келеді. Ал қарақалпақ эпосындағы әйелдер образында мұндай элементтер аз
ұшырасады.
Бұнда әйелдер образы шын реалистік түрде (жеке адамның басына тән
болған реалистік қасиеттер ғана) суреттелінеді. Екіншіден, қарақалпақ
эпосындағы әйелдер образының идеялық мазмұнында кейіпкерлердің Отанға деген
сүйіспеншілігі, халықшылдығы аңыз-әңгімелердегіден гөрі айқынырақ көрініп
отырады. Қарақалпақ эпосындағы жауынгер басшы әйелдер образы осындай биік
дережеге көтерілген болса, басқа көршілес халықтардың эпосындағы әйелдер
образы осындай биікке көтеріле алмаған. Тіпті қазақ халқының эпосында бұл
сияқты батыр, жауынгер әйелдер образы сирек кездеседі десе де болғандай.
Бұл туралы қазақ эпосын зерттеуші академик Қ.Жұмалиев: Ескі нұсқаларға
қарағанда әйелдер арасынан батыр образын шығармақ идеясы аңғарылады. Бірақ
бұл сияқты ұмтылулар қазақ эпосында өз биіктігіне шыға алмай қалған, -
дейді [16.61-бет].
Қарақалпақ эпосында ерте заманның салт-санасы мен дәстүрлері басқа
халықтарға қарағанда көбірек сақталған. Кейбір ру аттары да әйелдердің
атымен аталған. Мысалы, Ақшолпан, Арухан деген әйел аттары белгілі бір
рулардың ұранына айналған.
Қарақалпақ эпосын зерттеу тек кеңес дәуірінде ғана, 30-жылдардың
ішінде, қолға алынды.
Қарақалпақ эпостарында халықтың белгілі бір дәуірдегі тарихи-cаяси
жағдайы, күн көрісі, басқа халықтармен жасаған қатынасы, әдет-ғұрпы,
дәстүрі, рухани өмірі суреттелінеді. Әрбір эпос үлкен бір уақытты алады,
уақиғасы сол уақыттың ішінде өтеді. Мысалы, Алпамыс, Мәспатша,
Қобылан эпостарында үш хандықтың (әулеттің), Қырық қыз эпосында екі
хандықтың (әулеттің), бірнеше елдің өмірі, эпос кейіпкерлерінің басында
болып өткен бірнеше үлкен уақиғалар сөз етіледі. Бұл эпостардан халық ауыз
әдебиетінің бірнеше түрін (ертегі, мақал-мәтел, жұмбақ, т.б. жанрларды)
кездестіруге болады. Бұл жағдай қарақалпақ халық шығармашылығының жанрлық
байлығын көрсетеді.
Эпостардың кең таралуының тағы бір себебі, қарақалпақ халқы көркем
сөзді өте жоғары бағалаған. Сөз тапқырлық, шешендік, сөз жарыстыру, мақал-
мәтелмен айтысу қарақалпақтардың ерекше көзге түскен қасиеттері болған.
Сондықтан да Ш. Уәлиханов: Қарақалпақтар сахарадағы бірінші жыршылар және
әншілер болып саналады - деп бекерге айтпаған [17.423-бет].
Қарақалпақ халқының кейбір аудандары Қазақстанның батыс облыстарымен
тығыз экономикалық байланыста болғандықтан, Қобыланды батыр жырының да ең
көп тараған жерлері Қызылорда, Орал, Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе облыстары.
Профессор Е. Ысмайылов өзінің Ақындар атты еңбегінде қазақ
жыраулары мен қарақалпақ жырауларының арасында бұрыннан-ақ тығыз
байланыстың барлығын атап көрсеткен. Әсіресе, Ақтөбе, Қызылорда, Орал,
Орда ақындары мен қарақалпақ елінің жыраулары тығыз байланыста болған.
Ақтөбе облысының тұрғыны, халық ақыны Нұрпейіс Байғанин, Маңғыстаудан Мұрын
жырау Сеңгірбаев сияқты халық ақындары қарақалпақтар арасында да болып, өз
өлеңдерін қарақалпақ тілінде жырлаған, - дейді [18.51-бет].
Қарақалпақ халқында Қобыланды жырының бірнеше нұсқасы бар. Олардың
әр дәуірге байланысты әр түрлі өзгешеліктері де кездеседі. Қарақалпақтың
Қобылан және Қобыланды батыр дастанымен қазақша Қобылады жырын
салыстырғанда көп ұқсастықтар бар екенін байқаймыз. Екі жырдың да жалпы
идеясы ел қорғау, батырлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу болып келеді. Екі
тілдегі эпоста да басшы кейіпкерлерге берілген мінездемелер бір бағытта
суреттелінеді.
Қазақша нұсқасындағы көзге ерекше түсетін өзгешелік Қарлығаны
Қобыландыға екінші әйел етіп қосуы қазақ халқының арасындағы феодалдық-
патриархалдық дәуірдің ескі салтын көз алдыңа елестетеді.
Бұл жырлардағы тағы бір ұқсастық: батырлар қарындастарының ақылды,
елін, халқын сүюші, патриот болып келуі. Бұл қазақ жырында да, қарақалпақ
жырында да кездесіп, бұл образдар бір-біріне өте ұқсас болып келіп отырады.
Алпамыстың қарындасы Қарлығаш (Қансұлу), Қырық қыздағы Арыстанның
қарындасы Алтынай, Шарьяр дастанындағы Әнеш қыздың образдары осындай. Бұл
- тек қазақ, қарақалпақ эпостарында ғана емес, жалпы түркі тектес
халықтардың эпостарының бәрінде де кездесіп отырады. Сондай-ақ қазақ,
қарақалпақ ауыз әдебиетінің басқа жанрларында да ұқсастық көп. Біраз
ертегілердің сюжеті, идеясы, тіпті кейіркерлерінің аттарына дейін бірдей
болып келіп отырады.
Қазақ және қарақалпақ халықтарының ауыз әдебиетінде аты аңызға
айналған, айрықша орынға ие болған адамдардың бірі – Жиренше шешен. Бұл
жөніндегі аңыздарда халық ханның зұлымдығын көрсету үшін өзінің данышпандық
ойларын осы Жиренше, оның әйелі Қарашаштың басына жинақтаған. Қазақ және
қарақалпақ ауыз әдебиетіндегі тағы бір осындай ұнамды образдардың бірі –
Алдар көсе. Халық Алдар аузындағы өткір сарказм, жалынды сатира мен уытты
юмор арқылы жоғары тап өкілдерінің зұлымдығын, топастығын, сиқырлығын
әшкерелейді. Алдар, Жиреншелер – екі халықтың ауыз әдебиетінде де тұрақты
образдар. Бұндай ұқсастықты тұрмыс-салт жыларынан да көреміз.
Ауыз әдебиетінің үлгілеріне үңілгенде біз қарақалпақта да, қазақта
да ұшырасатын ортақ жәйттерді байқаймыз. Біздегі Жар-жардың қарақалпақ
топырағында сыңары мынадай болып келеді:
Қой сүйеді баласын
Қозым-ау деп, яр-яр!
Ешнәрсені көрмеген
Бозым-ау деп, яр-яр!
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ұзатқанда қыз жылар
Өксіп-өксіп, яр-яр!
Енді менің қурайдай
Солғаным деп, яр-яр!
Қазақ, қарақалпақ халықтарының мақал-мәтелдерінде де, жұмбақтарында
да ұқсастықтар аз емес. Мысалы, мынандай мақалдар қарақалпақ халқында да
бар екен: Ағасы бардың ырысы бар, інісі бардың тынысы бар, Жол азабы,
көр азабы, Жорға мінген жолдасынан айрылады, көп жасаған құрдасынан
айрылады, Баста ми болмаса, екі аяққа тыным болмайды, Ұялмаған
бұйырмаған астан ішеді, Жақсылық жерде қалмас, Құс жаңылып торға
түседі, ер жаңылып қолға түседі, Дүзде бұзауы жарымағанның, үйде қатығы
төгіледі, т.б.
Өткен заманда ел билеген үстем тап өкілдері халықтар арасына от
салып, араздастыру саясатын жүргізген. Халықтың саналы, көзі ашық адамдары
басқа халықты еш уақытта жат, жау көрмеген, қайта сол халықтың жақсы
адамдарын тани білген, өнегелі істерін үлгі тұтқан, халық арасын жақындату
мақсатын көздеген. Бұған орыс халқының мәдениеті мен әдебиетін ұстаз тұтқан
және халықтардың өзара достығын жырлаған өзбектің Фуркаты, қазақтың Абайы,
қарақалпақтың Бердағы, қырғыздың Тоқтағұлы, татардың Тоқайы өз өмірлерімен
дәлел. Қазір Пушкин, Лермонтов, Толстой, Фирдауси, Низами, Навои сықылды
ұлы ақын-жазушылардың шығармалары мен Көрұғлы, Алпамыс, Қобыланды,
Манас сықылды халық эпосының туындылары ұлттық шеңберден шығып, көп елге
ортақ мұраға айналып отыр.
ХҮІІІ ғасырдың 40-жылдары бас хан болуға әрекеттенген Әбілхайыр
қарақалпақтарға барып ұрынды. Соның салдарынан қарақалпақтар ХҮІІІ ғасырдың
60-жылдары Түркістанды тастап, Хорезмге қарай шұбыруға мәжбүр болды. Бұл
уақиға сол дәуірде өмір сүрген қарақалпақ халқының талантты ақыны Жиен
жыраудың Босқан ел поэмасында өте нанымды суреттелген. Босқан ел
поэмасы жаугершіліктің салдарынан ата мекенінен айырылып, көшкен қарақалпақ
халқының трагедиялық жағдайын шебер бейнелеп бере білген. Онда
қарақалпақтардың бұрын Түкістанды қоныстанғаны туралы сөз етеді. Қазақ
ауыз әдебиетін көп зерттеген ғалым Е. Ысмайылов сол дәуірде Түркістанда
Жиен деген жыраудың болғанын дәлелдейді. Қазақтың да белгілі батырлар жырын
ең әуелі Жиен, Шалгез, Сыпыра жырау сияқты жыраулар шығарып таратса керек
[19.67-бет]. Міне, осыған қарағанда Жиен жырау Түркістандағы қазақтар иен
қарақалпақтар арасында атақты жырау аталып жүрген. Поэма қарақалпақтардың
Түркістаннан көшіп, Хорезмге келіп жайғасқанымен аяқталады. Жол бойында
көрген ауыр азап, күнәсіз өлген жас жандар жыраудың қабырғасын қайыстырып,
оны қатты қиналдырады.
Ата жұрты Түркістан,
Өмірлік жайлау болмады.
Күні-түні қиналып,
Он екі айда тапқаны
Қыс азыққа жетпеді...
Таппаған соң паналар,
Ыңыранбайын мен неге,
Мынау халық шұрыған,
Барарына жері жоқ,
Батарына көлі жоқ,
Мақаны-жайы, жері жоқ,
Соны көріп мен сорлы
Қуарған қу қобыздың
Құлақтарын бұрайын,
Көңілім қайғыға толған соң
Қайғыларды жырлаймын [19.191-бет].
Бұнда патриот ақын қарақалпақ халқының бұл трагедиясына себепші
болған бүкіл халқы емес, оны езіп келген үстем тап өкілдерінің айыпты
екенін өте дұрыс көрсетеді. Қарақалпақ халқы соңғы қонысына орналасқаннан
кейін де бауырлас қазақ халқынан қол үзбеген, олар арасындағы тату достыққа
еш нәрсе бөгет бола алмай, көп жерлерге қазақ пен қарақалпақтар қайтадан
араласып кеткен.
Бұл кездері қазақ даласында үлкен таптық күрестер шиеленісе бастаған
еді. Осындай күрестердің бірі – 1836-37 жылдардағы Исатай- Махамбет
бастаған халық көтерілісі болды. Қазақ даласындағы бұндай өзгерістерге
қарақалпақ халқы да назар аударып, көңіл бөлді. Сондықтан қарақалпақ
халқының арасында қазіргі күнге дейін сақталып жүрген Исатай- Махамбет
көтерілісі жөніндегі көлемді дастанға ешқандай таңдануға болмайды.
Қазақ, қарақалпақ әдебиеттерінің байланысын, екі халық ақындарының
достығын бір-біріне келіп-кету сапарлары мен олардың айтыстарынан да көруге
болады. Бізге белгілі Шернияз ақын мен қарақалпақ ақыны Күнхожа өте тату
дос болған. Екеуі талай кездескен [20.348-бет].
Күнхожа (1799-1880) – қарақалпақ халқының ХІХ ғасырдағы атақты
ақындарының бірі. Өзімен тұстас өмір сүрген ақындар Күнхожаны өздеріне
ұстаз ретінде таныған. Күнхожаның шығармалары 1938 жылдан бастап баспасөзде
белгілі бола бастады. Оның үгіт-насихат өлеңдері халық аузында көп тарап,
үлкен құрметке ие болған. Күнхожа сөздерін шешендер нақыл ретінде көп
қолданған. Күнхожа шығармалары толық жиналмағанмен баспадан шыққан
шығармаларының өзі-ақ әдебиет тарихында Күнхожаның орнын көрсете алады.
Қарақалпақ әдебиетінің классигі Бердақ ақын Күнхожаның атын жоғары
бағалаған:
Күнхожаны көрді көзім,
Есіттім Әжінияз сөзін, -
дейді. Қарақалпақ әдебиетін зерттеуші Б.Ысмайылов: Күнхожа xалық жыршысы
деген ардақты атаққа, құрметке толық ие болуға лайықты... Өз уақытындағы
шайырлардың ұстазы және үлкен бақсысы да болған,-дейді.Күнхожа
Қызылордаға,Шернияздың мекені Ақтөбеге жиі-жиі барып тұрған, осы
сапарларында олар өздерінің ақындық өнерлерін де жарыстырған. Бір мерекеде
екеуі бас қосады. Шернияздық Күнхожадан жасы кіші екен. Күнxожа Шернияздан
той шашуын сұрайды, сонда Шернияз:
Тон әпердім сырлыдан,
Шапан жаптым пұлдыдан.
Есігіңе байладым
Екі телпек, бір құнан, -
деген екен.
Шернияз да, Күнхожа да халық тұрмысына терең мән берген ақындар.
Өйткені бұл екеуі де үстем таптың қатты қудалауында болған және өз халқын
жанындай сүйген гуманист ақындар. Күнхожа мен Шернияздың шығармаларында
қанаушы таптарды әшкерелеудің бір түрі байлар мен сұлтандардың және ел
билеушілердің келбетін, мінез-құлқын суреттеуде үлкен ұқсастық, бір-біріне
еліктеушілік бар деп толық түрде айта аламыз. Күнхожа өзінің Бай баласы
деген өлеңінде бай баласының келбетін былай суреттейді:
Аузы қисық болса дағы,
Болса да керең құлағы,
Болса да қисық аяғы
Дүзу сәнді бай баласы.
Айтқаныңа құлақ салмас,
Менмен болар бай баласы.
Іші қара толған пікір
Кердеңдейді бай баласы [21.174-бет].
Ал қазақ ақыны Шернияз Баймағамбет сұлтанның өзін үй ішінің кім
екенін әшкерелеу үшін былай дейді:
Байеке, сіздің қызда жаман бар ма ?
Жамандар біз байғұста заман бар ма?
Шот желке, шолақ айдар күң дер едім,
Бармайды ауыз шіркін жамандарға,
Қызыңның бес тиындық біреуі жоқ,
Қылған соң құдай ханша амал бар ма? [22.28-бет]
Күнхожа қазақтар арасында жүріп Күдері, Ұлбике, т.б. ақындармен де
айтысқан көрінеді.
Әжинияз Қосыбайұлы (1824-1878) қарақалпақ халқының ХІХ ғасырдағы
белгілі ақындарының бірі. 1840-1844 жылдары Хиуада медреседе оқиды.
Әжінияздың шығармаларының ішіндегі ең көлемдісі – 1859 жылғы
қарақалпақ халқының Хиуа ханына қарсы көтерілісіне арнаған Боз атау атты
тарихи жыры. Боз атау - қарақалпақ халқының ең азалы, ең зарлы жыры.
Бұрынғы адамдардың Боз атауды білмесең, қалай қарақалпақ боласың дейтіні
де сондықтан. Бұл жыр ақынның еліне, жеріне арнап жазған ащы-тұщысы аралас
көп өлеңдерінің тұздығы секілді болды [23.12-бет]. Боз атау
трагедиясы Әжинияздың ел бірлігі жайындағы көптен көкірегінде жүрген үміті,
ойының жиынтығы іспетті. Ақын мұнан кейін туған жерден алыстап Арал
теңізінің ар жағындағы қазақ ағайындарының арасында болады. Онан ары
Оренбург, Татарстан, Башхирия асып, орыс
далаларына шығып кетеді.
Бұл тұстағы Әжинияздың жырларындағы қалың қайғы мен туған жерге
деген сағыныш өртін айтып жеткізу қиын. Олар орыс ақыны К.Рылеевтің
Ойларын, армян ақыны Хачатур Абовянның Армения жарқаттары атты даңқты
шығармаларындағы азаматтық мұңын, өзбек ақыны Фурхаттың отаншыл
ғазалдарын, қазақ ақыны Махамбетің Қызғыш құсын, грузин ақыны Н.
Бараташвилидің Грузия тағдыры атты күңіренулерді еске түсіреді, - деп
Қарақалпақстанның халық ақыны И.Юсупов Боз атау жырына дұрыс баға берген
[23.10-бет]. Әжинияз өзі жасаған дәуірдегі халық өмірін жақсы білген, сол
дәуірдегі ақындардың, шайырлардың білімдісі, үлкен мәдениетті адам болған.
Қарақалпақ әдебиетінің классигі Бердақ Есіттім Әжинияз сөзін - деп,
Әжинизды өзіне ұстаз тұтқан.
Әжинияз халық жыршысы, жазба әдебиеттің уәкілі және композитор,
лирик ақын болған. Ол да өзінің бірқатар өлеңдерін қазақша жазған.
Жергілікті феодал шонжарлардан қуғын көрген Әжинияз қазақ халқына келіп
паналайды. Орынбор, Орал қалаларында болады. Әжинияз ескі мектептерде бала
оқытады. Қазақ халқының өмірін жақсы біледі. Әжиниязды бұл қарақалпақтар
да, қазақтар да Әжинияз, Хожанияз, Хажы ахун деп те атаған. Қазақ даласында
Әжиниязды білмейтін шал жоқ десем қателеспеймін, - деп жазды [24.4-бет].
Әжинияз қазақтар арасында жүріп, өзінің Елім бар еді деген өлеңін
шығарған. Ақын мұнда бір жағынан еліне деген ыстық сағынышын білдірсе,
екіншіден, қарақалпақ халқын сүліктей сорып отырған үстем тапқа ызасын
білдіреді.
Өтірікті рас етіп айтпаған,
Тура жолдан бас кессе де қайтпаған.
Жаманшылықты жолдас етіп көрмеген,
Аты қарақалпақ елдерім бар еді.
Әжинияз осы сапарында ақындық өнері бар Меңеш қызбен де айтысады:
Қазақ қызы Меңеш пен Әжинияздың айтысында аштық пен жалаңаштық қазақ,
қарақалпақ халықтарына ортақ қасірет екені сөз болады. Бір айтыстан
екі халықтың бір-біріне деген достық сезімін, ілтипат-
ықыласын айқын айқын аңғарамыз.Бұл айтыс 1878 жылы Қазан айында, Түркістан
уалаяты газетінде басылып шыққан:
Әжинияз:-Той болса қызыл тонды киемісің,
Отына ғашықтықтың күйемісің?
Жылым – қой, жасым қырықта қыз-ай, Меңеш
Сен маған жасым сұрап тиемісің?
Меңеш:-Айтысып менімен тіреуің кім?
Жығылсаң көп ішінде сүйеуің кім?
Қалпақпысың, сартпысың, өзбекпісің,
Әкең қойған атың кім, сүйегің кім?
Аш еліңнен, Қожеке, не деп келдің,
Жоғарыдан, төменнен не гәп көрдің?
Обалы жібермесін жеңешемнің
Оны тастап қазаққа не деп келдің? [5.118-бет]
Бір айтатын жағдай, бұл уақыттарда қазақ, қарақалпақ ұл-қыздарының
бір-бірімен айтысы дәстүрге айналып кеткен сияқты. Бұған Мансұр мен қазақ
қызы Дәменің, қазақ қызы Тыным мен қарақалпақ жігіті Құлымның айтыстары
дәлел
Қарақалпақ халқының талантына, еңбек сүйгіштігіне айрықша баға
берген адамның бірі – Шоқан Уәлиханов. Ол қарақалпақ арасында болып,
олардың этнографиясына, тарихына көп назар аударып зерттеген. Ауызша
деректерге қарағанда, Шоқан қарақалпақтар туралы жүз беттік еңбек жазған.
Қарақалпақтардың әншілігіне қатты сүйсініп, оларды дала халқының маңдай
алды бұлбұлы деп атаған. Шоқанның бұл берген бағасын қарақалпақ халқы
әрқашан да мақтаныш тұтып, ризашылығын білдіреді.
Қазіргі қарақалпақ ақыны Т. Жұмамұратов Қазақ досыма деген
өлеңінде:
Кең даланың жыршысы деп біздерді
Уәлиханов айтқан қарақалпақпыз, -
дейді.
Шоқанның бұл халықты жақын тұтуының тағы бір себебі бар сияқты.
Ол – Шоқанның қарақалпақтарға жиендігі. Оған дәлел – Кеңес Ғылым
академиясының архивінде сақталған Шоқанның өз қолжазбасы. Оның үстіне Сәбит
Мұқанаовтың Жарқын жұлдыздар деп аталатын еңбегінде мынадай мағлұмат
келтірілген: Абылайдың 12 әйелі болған деген сөз айтылады да Шоқанның 23
фондысында сақталған қағаздардың бірінде әр әйелінің қай елдікі екендігі,
аттары және олардан туған балалар айтылады. Бұл мәліметке қарағанда:
қазақтан алты қатын алумен қатар, Абылай көршілес түркі, моңғол тұқымдас
елдердің бәрінен де қыз алған. Шоқанның атасы – Уәли Абылайдың
қарақалпақтан алған әйелі Сайманнан туған, - делінсе, Қарақалпақстанның
халық ақыны Садық Нұрымбетов Уәлихановқа деген өлеңінде:
Тегің – қазақ,
Қарақалпаққа жиенсің.
Өмірбаян сөздеріңе сүйенсем,
Ұлы еңбек, істеріңді сүйем мен,
Қарапайым ел перзенті тарихшы, -
дейді [2.23-бет].
Екі халықтың туысқандық ынтымағын поэзия өрнегіне түсіру үстінде
Шоқанды еске алу Тілеуберген Жұмамұратовтың және басқа
да
қаламгерлердің шығармашылық тәжірибесінде кездеседі.
Қазақ халқы мен қарқалпақ халқының достығы ХХ ғасырдың екінші
жартысында жасаған қарақалпақ халқының классигі Бердақ Қарғабайұлының (1827-
1900) шығармашылығында кең көрініс тапты. Бердақ (Бердімұрат)
Қарақалпақстанның қазіргі Мойнақ ауданында, Әмударияның Арал теңізіне құяр
жерінде туған. Әкесі өмір бойы кісі есігінде жалшы болып күнелткен. Бердақ
жастайынан жетім қалып, дұрыс білім ала алмайды. Бертін келе, ақындық өнер
жолына түседі. Бердақ шығыс ақындарынан үйренген. Оның шығармашылығы
тақырыптық жағынан да, жанрлық жағынан да сан алуан. Нағыз халықшыл ақын.
Ол халықпен бірге патша, хан, молда, билердің зұлымдығын басынан өткізді.
Міне, осы жағдайлар оны еңбекші халықтың мұңын жырлайтын жыршысы дәрежесіне
көтерді. Шығармашылығының негізгі бөлігі халықтар мүддесі.
Бердімұрат айтар әлі талай жыр,
Уа, бақытсыз, өліп қалмай қалай жүр.
Халқы менен ақынын бір балай біл,
Шыбын жаннан жұрты оған көп артық,
Әрбір кеште бай сабайды жазықсыз,
Амал нешік, байлаулымыз қазықсыз,
Қарақалпақ, өмірің өшті-ау парықсыз,
Бұл өмірден қара зындан көп артық [26.18-бет].
Бердақ шығармаларынан сол тұстағы қарақалпақ халқының ауыр
тұрмысының айқын бейнесін көреміз. Оның шыншылдығының ерекше бір сипаты
–қоғамдағы таптың теңсіздікті көре білгендігінде.
Өзге шығыс шайырлары секілді Бердақ та халық өмірін шынайы жырлай
білген. Оның өлеңдерінен өткен ғасырдағы Қарақалпақ болмысының қат-қабат
суреті көрінеді. Ақын жақсыны үлгі етумен, елді игі әдеттер мен дағдыларға
шақырумен шектеліп қалмайды. Ол бірде дүниенің қалпы мен парқын зерек
пайымдайтын данышпан ақылгөй, философша сөйлесе, екінші бір ретте заманның
алаяқ сұмдарын атын атап, түсін түстеп әшкерелейді. Бұл оның азаматтық
батылдығын, ақиқаттың жаршысы бола білгендігін дәлелдейді. Көп артық
деген өлеңінде ақын осылайша елді жегіш қу мен сұмның бірнешеуін таңбалап
өтеді.
Әуелі айтып, кенін тайқып бермеген,
Аларманға ақы төлеп көрмеген,
Сөзін жұтып өзін-өзі жерлеген,
Нұрмұраттан, бәлки, хайуан көп артық.
Бұл сөзімді тыңда ахун Нұрмұрат,
Қақырайтып сәлде ораған қу мұрат,
Еңбеккердің ақысын жеу тым ұят,
Сен суайттан ала қарға көп артық.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .
Анау отыр Құлмұрат пен қу Мұса,
Көңілі ағармас қырық шайып, мың жуса,
Кедейлерге бақыт қонып, күн туса,
Өш алмасам өлгенімнің өзі артық.
Бердақтың шығармасы өмірдің ең қажет сауалдарына көркемдік жауап
бола білген. Оның кең ойлы келісті жырлары халықтың сүйікті мұрасына айналу
себебі осыдан. Атап өтерлік ерекше жағдайдың бірі – ақын шығармаларында
теңсіздікке, әділетсіздікке қарсы күрес сарыны өктем естілетіндігі.
Сондықтан да ол туындылар зорлық пен қиянат астында зәбір көрген еңбекші
халыққа жігер беріп отырған, олардың әлеуметтік санасын өсірген. Демек,
Бердақ өлеңдері қоғамдық өмірдің жалаң көшірмесі емес, ақынның әділдік
жеңісіне деген сенімімен нұрланған жігерлі, қуатты шындық болып табылады.
Бердақ шығармашылығында әйел образы да ерекше орын алады. Ақымақ
патша атты көлемді дастанында әйелдер бейнесі өте жоғары дәрежеде
суреттелген.
Келмеске кетті күндестік
Нығая берсін күнде өстіп,
Жақсылық жолы – бірлестік,
Көзайым, достар, көзайым!
Сіздермен бірге жүрегім,
Сіздермен бірге тілегім,
Сіздермен бірге жүрегім,
Көзайым, достар, көзайым!
Ақымақ патша дастаны Бердақтың үлкен творчестволық табысы болумен
бірге революцияға дейінгі қарақалпақ әдебиетінің ең ірі шығармасы болып
есептелінді. Белгілі кеңес ғалымдары П.П.Иванов, С.Т.Толстой,
Е.Э.Бертельстер бұл шығарманы жоғары бағалап, қарақалпақ әдебиетінің ең
үлкен жетістіктерінің бірі деп есептелді. Бұл дастан тек қарақалпақ
әдебиетінің тарихында ғана емес, Бердақ дәуіріндегі қазақ, өзбек, түрікмен
және басқа туысқан халықтар әдебиетінің тарихынан да өз мазмұнымен,
идеясымен үлкен орын алатынын айрықша атап көрсетті, - дейді С.Ахметов
[21.203-бет].
Өзінің идеялық нысанасы, көркемдік қуаты жағынан алып қарағанда
дастан қарақалпақ классикалық әдебиетінің ең таңдаулы үлгілерінің қатарына
қосылады. Мұнда үстем тап өкілдерінің зорлығына қарсы көтерілген айбынды
сес бар. Ел әкімдеріне тән озбырлық пен зұлымдықты бір адамның – патшаның
басына үйіп-төгіп беріп көрсету арқылы ақын типтік сипаты толық тұлға жасай
алған. Тек қиянатқа, қаталдыққа сүйенген биліктің ақыры күйремей
тұрмайтындығын білдіру дастанның терең демократиялық бағытын ашады...
Дастанның ұтымды идеясының бірі – елдің өмірінен аулақтаған, бір
басының мансабы мен қызығын ғана қуалаған билеушілер дағдарысқа килікпей
тынбайтынын ұқтыру болса керек. Әділдік, ұят шегінен тайған күні патшаның
құлдырау, абыройсыздық жолы басталмақ. Сырт көзге қанша айбарлы, салтанатты
көрінгенмен, ондай әкімдер ішін құрт жеген ағашқа ұқсамақ. Ақиқатты аяққа
басып, азғындық, дүние қоңыздық батпағына батқан сайын, олардың жығылар
күні жақындай бермек. Дастан соңында елді өмір бойы күшпен, қаһармен
қорқытып ұстап отырам деп ойлаған патшаның тақтан оңай ұшып түскенін, кекті
халық қолынан басы кесілуін көрсетуі шығарманың түпкі идеялық аңсарын
айқындай түседі...
Ақын шығармашылығындағы озық идеялар тек Қазан революциясынан кейін
ғана жүзеге асты. Қазірде Бердақ Қарғабайұлы қарақалпақ әдебиетінің классик
ақыны деп аталып жүр.
Бердақ шығармаларының қазақ тіліне аударылуы – ақынның өзі көксеген
достық, туысқандық арманының орындалуының айғағы болып отыр. Ақын қазақ
тілінің байлығына қатты сүйсініп, өзінің Айдос би, т. б. көлемді
шығармаларын қазақ тұрмысын көрсетуге арналған. Бердақ шығармаларының тағы
бір бағалы жағы – ол тарихи шындықты бұрмаламаған. Ерназар би поэмасында
Ерназар Алакөз бастаған көтерілісті шынайы бейнелейді. Поэмада қазақ,
қарақалпақ халықтарының достығына да кең орын берілген.
Қарақалпаққа аға болып,
Басшы болды Ерназар би...[26.139-бет]
Оның Шежіре дейтін дастанында қазақтардың қарақалпақтарға қосылып
Хиуа хандығына қарсы жүргізген күресі баяндалады.
Бердақтың екінші бір поэмасы Еркебайда қазақ байының топастығы
қазақ және қарақалпақ халықтарының көзқарасы арқылы аяусыз
әшкереленеді.Билердің болыстардың екі жүзділігі мен парақорлығын былай
сипаттайды:
Не айтса да тыңдар болыс бишара,
Бір ағайын болғаннан соң не шара.
Салықтан құтылмады дихан мен шаруа,
Еркебайға шығын жоқты, жараңдар ,-
дейді [26.305-бет].
Бердақтың бұл ойлары қазақтың ұлы ақыны Абайдың Болыс болдым
мінекей өлеңіндегі:
Күштілерім сөз айтса,
Бас изеймін шұбындап.
Әлсіздің сөзін салғырсып,
Шала ұғамын қырындап,-
деген ойларымен ұштасып жатады.
Екі класссиктің шығармашылығында бұл сияқты үндестік өте көп.
Қарақалпақтың халық ақыны Садық Нұрымбетов өзінің бір өлеңінде:
Абайдың лебізі, Бердақтың сесті
Бір-бірінен қашық болған емес-ті, -
деп өте дұрыс айтқан.
Қарақалпақ классигі Бердақтың шығармаларын туыстас халықтардың
талайы өте жақсы біледі.
Оның өлеңдері орыс, өзбек, қазақ тілдеріне аударылған. Орыстың шығыс
елдер әдебиетін зерттеуші белгілі ғалымы Е. Э. Бертельс Бердақты жоғары
бағалаған. Өзбек жазушылары Аскад Мұхтар, Хамит Гулям: Қазақтың Абайы,
түрікменнің Мақтымқұлы, қарақалпақтың Бердағы – бұлар Орта Азия даласының
үш жарық жұлдызы, - деп жазды [27.6-бет]. Бердақ – қарақалпақ әдебиетінің
асқар тауы, - дейді қазақ ақыны Сырбай Мәуленов [28.8-бет].
Абай да, Бердақ та бақытты, еркін заманды аңсап өткен еді. Олардың
бұл армандары тек Қазан төңкерісінің жеңісі нәтижесінде ғана жүзеге асты.
Туысқан қазақ еліне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz