ҚР дін туралы заңнамасы пәнінен лекциялар жинағы туралы
1. Пән мақсаты мен міндеттері
2. Пәнді оқудың әдістері мен ұстанымдары
3. Пән терминологиясы
2. Пәнді оқудың әдістері мен ұстанымдары
3. Пән терминологиясы
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін, өзін зайырлы, әлеуметтік, демократия мен нарықтық экономика жолымен жүретін, азаматтық қоғам құратын мемлекет деп жариялады. БҰҰ, ЕҚҰ және басқа да халықаралық ұйымдарға мүше бола отырып, адам құқығы, ар - ождан және діни сенім бостандығын қамтамасыз ету міндеттерін қабылдады. ҚР «Ата заңы» мен «Діни қызмет және діни бірлестіктер» заңы ел азаматтарының діни сенім құқығына кепілдік береді.
ҚР – ғы дін туралы заңнама пәні теологиялық білім беру жүйесінің негізгі элементтерінің бірі. Пән мазмұнында білім алушыларға діни сенім бостандығының тарихи-әлеуметтанулық және конституциялық-құқықтық негіздері, әлем елдерінің дін туралы заңнамалары мен тәжірибелері, діни сенім құқығына қатысты халықаралық және отандық нормативтік құқықтық құжаттар туралы ғылыми жүйелі білім беріледі. Сонымен қатар студенттердердің дін саласындағы заңнамалармен жұмыс жасай білу дағдылары мен біліктілігін қалыптастырады. Діни бірлестіктердің заңға қатысты күнделікті түйткіл мәселелерін шешуде пәннің практикалық бағыттағы ерекшелігі көрінеді. Пән материалдарын дұрыс меңгеру болашақ маманның құқықтық білімінің артуына, діни салада заңға қатысты сұрақтарды дербес еркін шешуін қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан курстың кәсіби мамандар даярлау бағдарламасында ролі мен орны айрықша маңызды.
ҚР – ғы дін туралы заңнама пәнін оқытудағы мақсат: болашақ теолог мамандарға мемлекеттік – конфессияаралық қатынастардың сұрақтарын діни бірлестіктермен бірге шешудің жолдары туралы құқықтық білім беру. Бұл пән теологтарда түрлі конфессиялардың мемлекетпен және өзара қатынастарында туындайтын сан алуан мәселелерді шешудің құқықтық тәсілдері мен жолдарын қалыптастырады. Алған білімдерін практикалық кәсіби қызметінде қолдануға машықтауға үйретеді.
Пәнді оқытудың міндеттері: мемлекет пен дін қатынастарының тарихи және бүгінгі тәжірибесін танысу; дін туралы мемлекеттік заңнамалардың тарихи-әлеуметтік және теологиялық негіздерінің мәнін ашу; әлемдегі мемлекеттік – конфессияаралық тәжірибе үлгілерінің тарихи даму барысын талдау; Қазақстан тарихындағы мемлекеттік – дін қатынастарының ерекшеліктерін зерттеу;
2. Пәнді оқудың әдістері мен ұстанымдары
ҚР – ғы дін туралы заңнама ғылымының пәні ретінде құқық, дін және мемлекет қатынастарының пайда болу заңдылықтары, дамуы және қызмет етуі, діни бірлестіктердің құқықтық статусы, діни сенім бостандығының негіздері, діни төзімділік, мемлекеттік заңнама және т.б.
Болашақ теолог мамандар даярлауда пән материалдарын құқық негіздері, дінтану, саясаттану, дін әлеуметтануы, діни философия және доктрина пәндерімен пән аралық байланыста игеру маңызды. Дін туралы заңнама мазмұны құқықтану және дінтанулық білімдермен толығып, кешенді ғылым және оқу пәні ретінде қалыптасады.
ҚР – ғы дін туралы заңнама пәні теологиялық білім беру жүйесінің негізгі элементтерінің бірі. Пән мазмұнында білім алушыларға діни сенім бостандығының тарихи-әлеуметтанулық және конституциялық-құқықтық негіздері, әлем елдерінің дін туралы заңнамалары мен тәжірибелері, діни сенім құқығына қатысты халықаралық және отандық нормативтік құқықтық құжаттар туралы ғылыми жүйелі білім беріледі. Сонымен қатар студенттердердің дін саласындағы заңнамалармен жұмыс жасай білу дағдылары мен біліктілігін қалыптастырады. Діни бірлестіктердің заңға қатысты күнделікті түйткіл мәселелерін шешуде пәннің практикалық бағыттағы ерекшелігі көрінеді. Пән материалдарын дұрыс меңгеру болашақ маманның құқықтық білімінің артуына, діни салада заңға қатысты сұрақтарды дербес еркін шешуін қамтамасыз етеді. Осы тұрғыдан курстың кәсіби мамандар даярлау бағдарламасында ролі мен орны айрықша маңызды.
ҚР – ғы дін туралы заңнама пәнін оқытудағы мақсат: болашақ теолог мамандарға мемлекеттік – конфессияаралық қатынастардың сұрақтарын діни бірлестіктермен бірге шешудің жолдары туралы құқықтық білім беру. Бұл пән теологтарда түрлі конфессиялардың мемлекетпен және өзара қатынастарында туындайтын сан алуан мәселелерді шешудің құқықтық тәсілдері мен жолдарын қалыптастырады. Алған білімдерін практикалық кәсіби қызметінде қолдануға машықтауға үйретеді.
Пәнді оқытудың міндеттері: мемлекет пен дін қатынастарының тарихи және бүгінгі тәжірибесін танысу; дін туралы мемлекеттік заңнамалардың тарихи-әлеуметтік және теологиялық негіздерінің мәнін ашу; әлемдегі мемлекеттік – конфессияаралық тәжірибе үлгілерінің тарихи даму барысын талдау; Қазақстан тарихындағы мемлекеттік – дін қатынастарының ерекшеліктерін зерттеу;
2. Пәнді оқудың әдістері мен ұстанымдары
ҚР – ғы дін туралы заңнама ғылымының пәні ретінде құқық, дін және мемлекет қатынастарының пайда болу заңдылықтары, дамуы және қызмет етуі, діни бірлестіктердің құқықтық статусы, діни сенім бостандығының негіздері, діни төзімділік, мемлекеттік заңнама және т.б.
Болашақ теолог мамандар даярлауда пән материалдарын құқық негіздері, дінтану, саясаттану, дін әлеуметтануы, діни философия және доктрина пәндерімен пән аралық байланыста игеру маңызды. Дін туралы заңнама мазмұны құқықтану және дінтанулық білімдермен толығып, кешенді ғылым және оқу пәні ретінде қалыптасады.
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2. Юридический энциклопедический словарь. –М. 2000
3.Трофимов Я.Ф. Государственно-церковные отношения в современном Казахстане. –А., 1997
4. "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" ҚР Заңы. 2011
Web сайттар:
1. http:// www. edu.gov.din.kz
2. Юридический энциклопедический словарь. –М. 2000
3.Трофимов Я.Ф. Государственно-церковные отношения в современном Казахстане. –А., 1997
4. "Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы" ҚР Заңы. 2011
Web сайттар:
1. http:// www. edu.gov.din.kz
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Тарих-педагогика факультеті
Дінтану және теология кафедрасы
ҚР ДІН ТУРАЛЫ ЗАҢНАМАСЫ ПӘНІНЕН
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Түркістан 2013
Лекциялар жинағы Дінтану және теология кафедрасының
27 .08. 2013 ж. мәжілісінде талқыланды № 61 хаттама.
Кафедра меңгерушісі, доцент Қ.Қаратышқанова
Құрастырған пән оқытушысы С.Оразбай
Лекциялар жинағында дін анықтамалары, негіздері, шығу тегі және
ұлттық, әлемдік діндер туралы тақырыптар қамтылған. Лекциялар жинағы
теология мамандығының типтік оқу жоспары және пәннің типтік оқу
бағдарламасы негізінде дайындалған.
Лекция тақырыбы : ҚР-ның дін туралы заңнамасы пәні
2.Лекция жоспары:
1. Пән мақсаты мен міндеттері
2. Пәнді оқудың әдістері мен ұстанымдары
3. Пән терминологиясы
3. Лекция мақсаты: түсіндіру
4. Лекция мазмұны:
1. Пән мақсаты мен міндеттері
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін, өзін
зайырлы, әлеуметтік, демократия мен нарықтық экономика жолымен жүретін,
азаматтық қоғам құратын мемлекет деп жариялады. БҰҰ, ЕҚҰ және басқа да
халықаралық ұйымдарға мүше бола отырып, адам құқығы, ар - ождан және діни
сенім бостандығын қамтамасыз ету міндеттерін қабылдады. ҚР Ата заңы мен
Діни қызмет және діни бірлестіктер заңы ел азаматтарының діни сенім
құқығына кепілдік береді.
ҚР – ғы дін туралы заңнама пәні теологиялық білім беру жүйесінің
негізгі элементтерінің бірі. Пән мазмұнында білім алушыларға діни сенім
бостандығының тарихи-әлеуметтанулық және конституциялық-құқықтық негіздері,
әлем елдерінің дін туралы заңнамалары мен тәжірибелері, діни сенім құқығына
қатысты халықаралық және отандық нормативтік құқықтық құжаттар туралы
ғылыми жүйелі білім беріледі. Сонымен қатар студенттердердің дін
саласындағы заңнамалармен жұмыс жасай білу дағдылары мен біліктілігін
қалыптастырады. Діни бірлестіктердің заңға қатысты күнделікті түйткіл
мәселелерін шешуде пәннің практикалық бағыттағы ерекшелігі көрінеді. Пән
материалдарын дұрыс меңгеру болашақ маманның құқықтық білімінің артуына,
діни салада заңға қатысты сұрақтарды дербес еркін шешуін қамтамасыз етеді.
Осы тұрғыдан курстың кәсіби мамандар даярлау бағдарламасында ролі мен орны
айрықша маңызды.
ҚР – ғы дін туралы заңнама пәнін оқытудағы мақсат: болашақ теолог
мамандарға мемлекеттік – конфессияаралық қатынастардың сұрақтарын діни
бірлестіктермен бірге шешудің жолдары туралы құқықтық білім беру. Бұл пән
теологтарда түрлі конфессиялардың мемлекетпен және өзара қатынастарында
туындайтын сан алуан мәселелерді шешудің құқықтық тәсілдері мен жолдарын
қалыптастырады. Алған білімдерін практикалық кәсіби қызметінде қолдануға
машықтауға үйретеді.
Пәнді оқытудың міндеттері: мемлекет пен дін қатынастарының тарихи
және бүгінгі тәжірибесін танысу; дін туралы мемлекеттік заңнамалардың
тарихи-әлеуметтік және теологиялық негіздерінің мәнін ашу; әлемдегі
мемлекеттік – конфессияаралық тәжірибе үлгілерінің тарихи даму барысын
талдау; Қазақстан тарихындағы мемлекеттік – дін қатынастарының
ерекшеліктерін зерттеу;
2. Пәнді оқудың әдістері мен ұстанымдары
ҚР – ғы дін туралы заңнама ғылымының пәні ретінде құқық, дін
және мемлекет қатынастарының пайда болу заңдылықтары, дамуы және қызмет
етуі, діни бірлестіктердің құқықтық статусы, діни сенім бостандығының
негіздері, діни төзімділік, мемлекеттік заңнама және т.б.
Болашақ теолог мамандар даярлауда пән материалдарын құқық
негіздері, дінтану, саясаттану, дін әлеуметтануы, діни философия және
доктрина пәндерімен пән аралық байланыста игеру маңызды. Дін туралы заңнама
мазмұны құқықтану және дінтанулық білімдермен толығып, кешенді ғылым және
оқу пәні ретінде қалыптасады.
Пән зайырлық ұстанымына сәйкес оқытылады.
3. Пән терминологиясы
Пән терминологиясы:
Құқық – мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын, жалпыға
бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп ережелерінің ( нормалардың )
жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу. Құқық
мазмұнының негізгі элементтері: - қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын
қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп, басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;
- мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп
басқару.
Құқықтың екі түрлі түсінігі болады:
біріншісі – құқықтың обьективтік түсінігі, қоғамның обьективтік дамуына
сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы;
екіншісі – құқықтың субьективтік түсінігі обьективтік қалыптасқан
қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді уақытында қабылдап
бекіту.
Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу. Жоғарыда
айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін,
қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі деуге
болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың
бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Заң-(ағылш. law) - мемлекет белгілеген бүкіл нормативтік-құқықтық
актілер, жалпыға бірдей міндетті ережелер; мемлекеттік биліктің жоғары
өкілетті органы қабылдаған немесе тұрғындардың тікелей ерік білдіруі арқылы
(мысалы: референдум тәртібімен) қабылданған, неғұрлым маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін нормативтік акт. Заң мемлекеттің құқықтық жүйесінің
негізін құрайды. Мемлекеттік биліктің дербес бастауы ретінде Заң ежелгі
замандарда-ақ тәжірибеге еніп, әдет-ғұрып жосындарының орнын басқан. Заң
күші кез келген нормативтік актінің нормаларын жоя алады. Бүкіл мемлекеттік
органдардың актілері заңға сәйкес келуге, оның қағидалары негізінде және
оны орындау бағытында шығарылуға тиіс, яғни заңға негізделген сипатта болуы
шарт. Заңға қарама-қайшы келетін кез келген құқықтық акт "қолданысқа
жарамсыз" деп танылуға тиіс. Заңды қабылдаудың айрықша тәртібі бар.
Мазмұндалған нормалардың маңызына қарай заңдар конституциялық заңдар және
қарапайым заңдар болып бөлінеді. Конституциялық заңға конституцияның өзі
және Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар жатады. Ал
қарапайым заңдарға жүйелік және ағымдағы заңдар жатады.
Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың
еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді
атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік
ұйымы. Егемендікке, заңдастырылған күштеуді пайдалануға үстемдікке ие және
қоғамды басқаруды арнайы тетіктер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын
қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың еркеше түрі, саяси жүйенің орталық
институты.
Мемлекет-дін қатынастары-
Дін туралы заңнама - Қазақстан Республикасының дiни қызмет және
діни бірлестіктер туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге
де нормативтiк-құқықтық актiлерiнен тұрады.
Адам құқығы- барлық адамдар өзінің қадір-қасиеті мен құқықтары
бойынша ерікті және тең болып туылады. Оларға ақыл-парасат пен ар-ұят
берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырлық қарым-қатынаста
болуға тиіс. Адамның табиғи құқықтарына ешкімнің де мемлекеттің де қол
сұғуға қақысы жоқ.
Адамның табиғи құқықтары- адамның өмір сүру, білім алу, еңбек ету, сөз
бостандығы, еркін жүріп тұруы, кәсіп таңдауы, діни сенім еркіндігі, жеке
өмірлік, отбасылық еркіндігі және т.б.
Ар-ождан және діни сенім бостандығы- діни сенім бостандығы - адамның
жеке өзі немесе басқалармен бірге кез келген дінді ұстануға, еркін
таңдауға, діни сенімде болуға және тарқатуға, соған сәйкес әрекет етуге
құқылы адамның негізгі жеке бостандыктарының бірі. Әркім Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес діни немесе өзге де нанымдарды ұстануға,
оларды таратуға, діни бірлестіктердің қызметіне қатысуға және миссионерлік
қызметпен айналысуға құқылы.
Толеранттылық- [ лат. tolerencia - төзімділік] - айырмашылықтарды
мойындау, сыйлау; өзінен өзге сенімдегі, көзқарастағы, мінез-құлықтағы
басқаның құқын мойындау арқылы қақтығыстардың шешімін табу мүмкіндігін
іздестіруге апаратын адамның күнделікті тұрмыста басшылыққа алып отыратын
өнегелік жүріс-тұрыс ережесі. Көбіне толеранттық ретінде өзгелердің
кемшілігіне кешіріммен қарау, төзе білу, басқаны қабылдай білу түсініледі.
Толеранттық жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың басқа адамдармен немесе
әлеуметтік топтармен қарым-қатынасынан көрініс табатын психологиялық немесе
әлеуметтік- психологиялық мінез-құлқы ретінде; қазіргі қоғамның аса маңызды
құндылықтарының бірі ретінде; тәуелсіздікке, дербестікке, идеяларды
зорлықпен таңуға жол бермеу ретінде; адам еркіндігін шынжырлайтын діни,
этникалық, нәсілдік нанымдарды жоққа шығарушы ретінде қарастырылады.
Басқалардың пікіріне, сеніміне, тәртібіне шыдамдылық көрсету. 1995 ж.
ЮНЕСКО-ның Бас конференциясы бекіткен толеранттықтың принциптер
Декларациясында толеранттылық былай қарастырылады: 1) әлемнің бай
мәдениеттерін, өзін-өзі көрсетуін, жеке адамның қасиеттерінің көрініс
табуын дұрыс түсініп, қабылдап, құрметтеу; 2) наным-сенімдерден, ақиқатты
шексіздендіруден бас тарту және халықаралық құқықтық актілерде бекітілген
адам құқы саласындағы ережелерді бекіту. Қазақ түсінігіндегі "қонақжайлық"
ұғымы осы толеранттық ұғымымен мағыналас келеді.
Діни бірлестік- Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдардың өз мүдделерінің ортақтығы негізінде діни
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде белгіленген тәртіппен біріккен ерікті бірлестігі.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстар- дәстүрлі емес діни қозғалыстар
(діндер)- соңғы кездерде пайда болған, шығу тегінен ұлттық немесе әлемдік
діндерден бөлініп шыққан, бірақ қазір қайнарынан байланысын үзген, өзіндік
ерекшелік пен әмбебептыққа ұмтылатын, жаңадан шығып жатқан діни
сенімдер.Олар әлеуметтік тұрғыда діни секта деп аталады. Құқықта секта
термині қолданылмайды сондықтан ғылыми әдебиеттерде бұл термин көп кездесе
бермейді.
Секта- секта-өзіндік діни ілім мен ғұрыпқа ие діни ұйым. Ол өзі
ұстанған жолдың дұрыстығына күмәнсіздігімен ерекшеленеді.Сектаға тән нәрсе-
өздерінің Құдайдың қалаулы адамдары екендігіне берік
сенім,оқшауланушылық,ғұрыптарына ерекше беріктік,секта мүшелерінің теңдігін
жариялау, дәстүрлі қоғамдық құндылықтар мен ұлттық ерекшеліктеге мән
бермеу, келісімге келмеу және миссионерлікпен белсенді айналысу. Секта
әлеуметтік терминология.
Зайырлық- зайырлық мемлекетің дінге қатысты ұстанатын принципі,
оның мәні мынада: мемлекет пен дін арақатынасы заң жүзінле ажыратылған,
мемлекет дін ісіне, ал дін мемлекет ісіне араласпайды. Бірақ бұл мемлекет
дін мәселесінде бейтарап қалады дегенді көрсетпейді, өйткені мемлекеттің
өзі әлеуметтік институт ретінде қоғам мүддесіне қызмет жасаса, дінде сол
әлеуметтік жүйенің бір саласы ретінде қоғамда белгілі бір қызметтер
атқарады. Мемлекеттің де діннің де қызметі қоғамға бағытталған. Дін
адамның жеке және қоғамдық өміріне қажетті қызметтер атқарады, басқаша
айтқанда адам дінге мұқтаж, ал енді мемлекет заң жүзінде өз азаматтарының
рухани қажеттілігін өтеуге деген құқығын қамтамасыз етуге міндетті. Бұл
жерде сенім бостандығына заң жүзінде кепілдік берілген.
Зайырлық және діни кеңістерді ажыратудың бастауы құқықтық реттеу
саласында емес, тұлғаның өзіндік санасы мен халықтың өзіндік санасында
жатыр. Сондықтанда көптеген елдердің дін саласындағы заңдары әр түрлі.
Еуропаның көптеген елдері заң жүзінде өздерінің тарихи дәстүрлі діндерінің
құндылықтарын түсіне отырып оларға басымдық берген. Мысалы: Англия,
Германия және т.б елдер. Соңғы уақытта Францияда осы мәселені қызу талқылап
жатыр. Еуропа халықтары өздерінің қоғамдық өмірінің негізгі қағидаттарын
мемлекеттік билік арқылы қорғаудың қажеттілігін түсініп отыр, олардың
түсінуінде мемлекеттік биліктің қайнары биліктің демократиялық ( дауыс
беру, референдум, халық өкілдігі органдары жұмысы, БАҚ) және табиғи-
тарихи тетіктері арқылы іске асатын ( ұлттық құндылықтар, салт-дәстүр, өмір
салты, қоғамдық пікір заңдылығы және т.б ) халықтың еркі. Осы тұрғыдан
барлық елдерде зайырлық қағидасының үлгілері түрлі болып келеді, басқаша
айтқанда зайырлық принципінің іске асырылуы әр елдің халқының еркіне
байланысты, бұл жердегі барлық зайырлы елдерге тән ортақ дүние мемлекет
пен діннің заң жүзінде ажыратылуы.
Зайырлы мемлекет – мемлекетті діннен бөлу нәтижесінде пайда
болған, қоғамдық қатынастар діни нормалар негізінде емес, азаматтық негізде
реттелетін, мемлекеттік органдардың шешімдері діни тұрғыдан шығарылмайтын
мемлекеттің сиапты.
Зайырлы мемлекеттің заңнамасы толықтай немесе ішінара діни
нормаларға сәйкес келуі мүмкін, оның зайырлылығы діни түсініктерге қарама-
қайшылықпен емес, одан азат болуымен анықталады. Зайырлы елде әрбір адам
ешқандай діни институттарға қатыссыз өмір сүруге құқылы. Мысалы, некені
тіркеу және әділ сот жүйесі мемлекеттің айрықша құқығы болып табылады. Сол
сияқты зайырлы елде барлық конфессия өкілдері заң алдында бірдей. Діни
мерекелер халықтың дінге сенуші бөлігіне қолайлы жағдай жасау мақсатында
демалыс күні ретінде бекітілген. Көптеген мұсылман елдері зайырлылық
қағидаларына сай келмейді. Мысалы, Сауд Арабиясы мен Иран теократиялық ел
болса, Малайзия зайырлылықтан біртіндеп басқаша жүргізуде (діни полиция
құрылды), ал Түркия мен ТМД-дағы мұсылман елдері зайырлы болып есептеледі.
Зайырлы мектеп- зайырлы өкіметтер мен ұйымдар қалыптастыратын,
қаржыландыратын және бағыттайтын мектеп. Әдетте зайырлы мектеп -
мемлекеттік мектеп. Ол діни ұйымдарға тиесілі конфессионалдық мектеппен
қатар қызмет етеді. Мемлекеттік бола отырып, зайырлы мектеп мемлекеттің
сипатын бейнелейді.
Атеистік - [ а-теріске шығарушы, theos - құдай] - жаратылыстан тыс
күштерге сенуді жоққа шығаратын көзқарастар жүйесі, бүкіл дін атаулыны
жоққа шығару. КСРО дәуірінде атеистік насихат күшейді. Ұжымдастыру,
тәркілеу және т.б. саяси науқандарда дін иелері жаппай қудаланды, қара
халық құранды жасырып оқып, "біссімілләні" күбірлеп айтатын халге жетті.
"Дін - апиын!" деген сияқты жалаң ұрандар қаптады. Атеистік насихатты
қарқынды жүргізу туралы арнайы қаулылар қабылданып, жоғары оқу орындарында
"Ғылыми атеизм негіздері" курстары оқытылды.
Діни қызмет – діндарлардың діни қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталған қызмет.
Діни қызметші – діни, уағыздаушылық қызметке тиісті діни бірлестік
уәкілеттік берген адам.
Миссионерлік қызмет – Қазақстан Республикасы азаматтарының,
шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың, Қазақстан Республикасында
тіркелген діни бірлестіктердің атынан Қазақстан Республикасының аумағында
діни ілімді таратуға бағытталған қызметі.
Дiнтану сараптамасы- діни бірлестіктің құрылтай құжаттары, сондай-
ақ діни мазмұндағы басқа да құжаттар, діни білім беру бағдарламалары, діни
мазмұндағы ақпараттық материалдар мен діни мақсаттағы заттар дінтану
сараптамасы объектілеріне жатады. Дінтану сараптамасын дінтану саласында
арнайы білімі бар адамдар, қажет болған жағдайда мемлекеттік органдардың
өкілдерін және өзге де мамандарды тарта отырып, жүргізеді.
Секуляризация - [лат. saecularis - зайырлы] - саясаттың діннен азат
етілуі, оның табиғи-тарихи үрдіске айналуы. Биліктің секуляризациялануының
нәтижесінде саяси ұйымның құндылықтары, беделі, қызметтері өзінің сакралды,
табиғаттан жоғары, тылсым күштік мазмұнын жоғалтады. Саясат - қоғамдық
өмірдің табиғи нәтижесі.
Саясат мемлекет органдарымен дайындалатын құқыққа бағынады. Дамыған
демократиялық қоғамдарда саясатпен адамдар айналысады, ол өзінің
қасиеттілігінен айрылады. Заңдарды дайындайтын адамдар, ал адамдар заңға
бағынулары керек.
Бірақ қоғамдық үрдістерді тиімді түсіндірулерге қарамастан XX г. саяаттағы
тиімді емес, түсіндіруге мүмкін емес жағдайлар қалып отыр. Демократия
идеологтары зайырлы биліктің кемшіліктерін бейтараптандыру мақсатында
табиғи тетіктер ұсынды: сайлау, жариялылық, құқық үстемдігі, билікті бөлу
қағидаты, т.б.
Сакрализация - [лат. sacer - қасиетті] - діни реттеу саласына
әртүрлі қоғамдық және жеке сананы, әлеуметтік қатынастарды, адамдар мен
мекемелер қызметін тарту үрдісі. Сакрализация негізін зайырлы әлемге қарсы
қасиетті әлемді мойындау қүрайды. Сакрализация жағдайында діни қызмет жалпы
әлеуметтік қызметтің бөлінбес бөлігі, ал діни қатынастар басқа әлеуметтік
байланыстарға таралады. Сакрализация сипаты мен таралу деңгейі әртүрлі
тарихи дәуірлерде бірдей емес. Ол әсіресе алғашқы қауымдық құрылыс орта
ғасырларға тән. Ал қазіргі қоғамда сакрализация басқаша қырынан көрініс
беруде.
Демократия – сөзі (гр. demos – халық және гр. kratos – билік) деген
сөздерінен шыққан, яғни “халық билігі” деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз
бірнеше мағынада қолданылады:
Мемлекет түрі. Тендік, сайлау, көпшілік дауыспен шешім қабылдау
принциптеріне негізделген ұйымның ұйымдастырылу түрі.
Қоғамдық құрылымның мұраты.
Әр жерде демократия әртүрлі рең алған. Олар мынандай мемлекетті
демократиялық деп түсінген. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік билікті
басқаруы. Мұнда конституция билік халықтың қолында екендігіне дәлел болады.
Халық жоғары билікке өз өкілдерін сайлау арқылы тағайындап, өзгертіп
отырады.
Демократия' теңдік болған жерде ғана болады. Мұнда барлық салада – заң
шығару, оны орындауда, т.с.с. теңдік болады. Демократияда әділеттілік болуы
керек. Мұнда да қоғамның барлық саласында әділеттілік болуы тиіс.
Демократияда сонымен қатар бостандық, еркіндік болуы керек. Сонымен,
демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне
негізделген мемлекеттік құрылысты айтады.
Радикализм- 1) жақтастары өмір сүріп отырған әлеуметтік-саяси жүйені
сынға алатын және түбегейлі өзгерістер мен реформалардың жүргізілуін талап
ететін саяси ағым; 2) қандай да бір істердегі жағдайды түбірімен түбегейлі
өзгертудегі талпыныстардың, тәуекелді ымырасыз талаптардың жүзеге асырылуы.
Діни радикализм- діни мақсаттардағы әлеуметтік-саяси іс-әрекеттер.
Фанатизм - (лат. fanaticus - құрбандық ) —адамның белгілі бір
сенімдерге деген, басқа ешқандай баламаны қабылдамайтындай болып қалтқысыз
берілгендігі; бұл оның іс-әрекетінде және басқалармен қарым-қатынасында
айқын көрінеді. Фанатизм сол жолда құрбан болуға дайындықпен астасады;
идеяға берілгендік басқа пікірдегілерге төзбеушілікпен қараумен, ортақ
мақсатқа жетуге кедергі болатын әдеп нормативтерін елемеушілікпен ұштасады.
Фанатизм — топтың психологиялық феномені. Бір-біріне тәнті болудан қолдау
табатын фанатиктер үшін көтеріңкі эмоциялық, өздерінің көзқарастарын
қуаттайтын кез келген ақпаратқа талғамай қараушылық, тіпті тілектестік
тұрғыдағы сынның өзін қабылдамаушылық тән. Фанатизм екінің бірінде
идеологиялық (соның ішінде діни) сипатта болады.
Фундаментализм-бастапқыда протестантизмдегі либералдық протестанттық
рационализмге қарсы бағытталған шектен шыққан консервативті ағым. 1910
жылдары АҚШ-тың оңтүстік штаттарында қалыптасты, інжілге (Библияға) кез
келген сыни көзқарасты көтермей, оны жаңаша түсіндіруге талпынғандарды
үзілді-кесілді мойындамады. Кейін келе бүл ұғым басқа діни, әлеуметтік,
саяси басқа да қағидаларға кез келген радикалды - консервативті қатынасты
білдірді.
Экстремизм - (фр. extremisme, лат. extremus) –
1.Шеттеу яғни орталықтан ауытқу, белгіленген жерден тыс кету деген
мағына береді) — жалпы тәртіпті мойындамайтын, өзінің пікірімен ғана іс-
әрекет жасаушы дегенді білдіреді.
Экстремизмнің пайда болу себебі, адамның надандыққа, көрсеқызарлыққа
бейімделген көзқарасынан пайда болады. Яғни, тек менің ғана пікірім болуы
керек деген сияқты. Бұл ең алғашқы кезеңдері. Экстремизмнің тағы бір
көрінісі басқа біреуді көре алмау, түсінбеу немесе түсінгісі келмейтін
адамдардан шығады. Экстремистер дұрыс бағытқа жол көрсететін адамдардың
кеңесіне мүлдем құлақ аспайды. Олар өздерін ең таза кіршіксіз деп санап,
басқаның барлығын адасушыларға жатқызып, жөн білетін адамдарды
мойындамайды. Міне, осының салдарынан әлемде түрлі төңкерістер мен
қантөгістер орын алуда.
2. Грек жұрнағымен аяқталатын экстремизм деген латын сөзі шеттеу, яғни
орталықтан ауытқу, кандай да бір белгіленген шектен тыс кету деген мағына
береді. Экстремизм сөзінің ең жақын синонимі радикализм. Бұл сөз де
жанама түрде мейлі дінде, мінез-құлықта, пікірде болсын, қалыпты, дұрыс деп
қабылданған деңгейден ауытқу. Экстремизм жалпы түрде ешбір мөлшерді,
тәртіпті мойындамайтын, өзінің шектен шыққан пікірі мен іс-әрекеттері
арқылы ерекшеленген адамдарды білдіреді. Саяси ортада пайда болган
Экстремизм - саяси экстремизм, ал діни ортада пайда болган экстремизм -
діни экстремизм деп аталады. XXI ғасырдың соңғы жылдарында діни
жағдайлармен байланысқан экстремизм қанатын кең жайып келеді. Алайда бұл
экстремизмнің пайда болу сахнасы саяси орта болғандықтан, шын мәнінде діни
экстремизм бола алмайды. Экстремизмнің пайда болуы, экстремизмнің бірінші
белгісі адамның надандыққа, көрсоқырлыққа негізделген өз көзқарасы,
пікірінің орындалуын табанды түрде талап етуі. Мұндай адамдар басқа
көпшіліктің қажеттіліктері мен ақиқи жағдайын түсінбейді немесе түсінгісі
келмейді. Олар, жөн білетін, дұрыс багыт көрсете алатын адамдардың
ешқайсысын мойындамайды. Өзіне сын көзімен қарау деген түсінік олар үшін
жат. Олардың түсінігінде тек олар ғана тура, басқаның барлығы да
адасушылар. Сондықтан да олар басқаларды әділетсіз, эрі қатігез деп
айыптауды өзіне міндет санайды, өздерін кіршіксіз, таза Пайғамбардың
орнында көреді. Сондықтан, аяғы эртүрлі қақтығыстарға алып баратын жалған
пікірлер таратып, мэжбүрлеу арқылы осы пікірлерді мойындайтын, шариғатқа,
заңға қайшы келетін қадамдар жасайды. Экстремистердің пайда болуының екінші
себебі, олардың ешбір қажеті болмаса да әр істе шектен тыс шығып кетуге
бейім тұруы. Басқаларды да осыған итермелейді. Нәтижесінде адамдар
арасындағы қалыпты қарым-қатынас бұзылып, қоғамдағы үйлесімді тіршілік
арнасынан ауытқып, әлеуметтік толқулардың тууына себеп болады. Экстремистік
көріністің үшінші түрі, сырт көзге байқалмайтын, адамдарға деген күдік пен
сенімсіздіктен туады. Күдікшіл адамдардың басқалар туралы жаман ойлайтын
себебі, оның санасы басқаларды өзіне жау көрді - дейді психотерапевт
мамандары. Яғни, бір адам, екінші бір адам жайында бір нәрсе айтқан болса,
онда ол өзі жайында не жақсы, не жаман нәрсені айтқан болып шығады.
Жалпылама алынған Кінәсі дәлелденбеген - кінәсіз деген қағидаға қарсы
келіп, экстремистер басқаны жылдам кінәлай отырып, тез үкім шығарады. Олар
адамға қай уақытта күдікпен қараса, сол сәтге сол адам кінәлі болып шыға
келеді. Неге күдіктенгенін талдап жатпайды, ол кінәлі, деген қорытындыға
келеді. Түзеуге, тәубеге келуге болатын пендешілік амалдарды сонша
қиындатып, адамдарды кінәлі дәрежесінде көрулері оп-оңай.
Лаңкестік (Терроризм)- [ лат. terror - қорқыныш, үрей] - саяси
мақсатты сылтауратып күш қолдану; ұғым XVIII соңында ұлы француз төңкерісі
кезінде якобиндықтар жүргізген репрессиялық саясатты атауда қолданылды.
"Террор" ұғымы қазіргі әдебиеттерде диктаторлық немесе
тоталитарлық жүйелердің өз азаматтарына қатысты күш қолдану және үрей
туғызу саясатын сипаттауда қолданылады. Терроризм ретінде "әлсіздің"
тарапынан болатын (радикалды саяси оппозиция, экстремистік пиғылдағы ұлттық
немесе діни азшылық, діни фанатиктер және т.б.) әрекет түсініледі.
Терроризм - ұйымдасқан топ діттеген мақсатына жету үшін дүрсін-
дүрсін күш қолдану арқылы көрініс табатын әдіс. Қазіргі жағдайларда
террористер аманат алуды, қоғамдық мәндегі ғимараттарды басып алу, жарып
жіберу, ұшақтарды алып қашу және өзге де әрекеттерге барады. Террористік
әрекеттер қашан да жариялы түрде жүреді және қоғамға, билікке әсер етуге
бағытталады. 1977 жылы Еуропалық Кеңеске мүше-мемлекеттер терроризммен
күрес жөнінде Еуропалық конвенция қабылдады. Терроризм (ең алдымен,
көрнекті саяси және қоғам қайраткерлерін өлтіру) тарих ағынына елеулі ықпал
етеді, бірақ саяси қайраткерлерге қарсы терактілер өздігінен жалпы
адамзатқа аса қауіп төндіре қоймайды. XX ғ. екінші жартысында жағдай
түбегейлі өзгерді, терроризмнің әртүрлі түрлерінің күрт жіктелуі орын алды.
Ол өмір сүріп отырған бүкіл саясат тәртіптеріне, институттарға, заңды билік
құрылымдарына қарсы жаппай соғысқа айналды. Терроризмнің иррационалдық қыры
саясатқа еш қатысы жоқ қарапайым халықты жаппай қырудан көрініс тапты.
Нәтижесінде зорлық-зомбылық апаты және вакханалия жер шарының әрбір адамын
терактіні ұйымдастырушылардың ақылға қонымсыз идеяларының бұғауында
қалдырды. XX ғ. соңында терроризм қазіргі заманның өткір ғаламдық
мәселелеріне айналды. 1960-1970-шы жылдары солшыл экстремистік пиғылдағы
Италиядағы "Қызыл бригада" және Германиядағы Баадер-Майнхоф сияқты
топтардың әрекеттерімен байланысты терроризм толқыны Батыс Еуропаны шарпып
өтті. 1990-шы жылдардың басында Ресей қанды террористік зомбылықтың
ортасында қалды. Антитеррордың әдістері, технологиясы және тиімді
стратегиясы отандық және шетелдік арнайы қызметтер күшіне сүйенеді.Cаяси
мақсаттарын іске асыру үшін өлімді, адамдарды үрлауға, диверсияны және
басқа да басып-жаншу актілерін құрал ретінде көлдану.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Пәннің мақсаттары мен міндеттерін ашып көрсетіңіз
2. Пәнді оқудағы әдістемелік ұстанымдар
3. Пән терминологиясын, ұғымдар мен терминдердің мағынасы мен
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын ажырату
4. Пән әдебиеттеріне шолу жасау
6. Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмасы:
7. Қажетті әдебиеттер:
Негізгі :
ҚР Конституциясы. А.,
Трофимов Я.Ф. Государственно-церковные отношенич в современном Казахстане.
А: ВШП “Адилет” , 1997
Юридический энциклопедический словарь. М, 2000
Мусульманское право Под ред. Сарсенбаева М.А Алматы – 1999.
Ebu Zehra M. İslam hukuku metodolojisi Ankara – 1986.
Өсерұлы Н. Шариат Алматы – 1996.
Философский энциклопедический словарь. М, 2000
9. Яблоков.И.Н.Религиоведение.Учебное пособие и учебный словарь-
минимум. М.,Гардарика.2002
10. ҚР-ның Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңы. А.,2011
11.Трофимов.А.Ф. Религии в Казахстане. А., 1999
12.Религия и закон – правовые основы свободы совести и деятельности
религиозных объединений в странах СНГ и Балтии. М., 2002.
13. Мировой опыт государственно-церковных отношений. Учебное пособие
Под общей редакцией д.ф.н., проф.Н.А.Трофимчука. –(2-е изд-е,
допол.
и перераб.). –М. 1999
14. Набиев Р.А. Ислам и государство.-Казань: Изд-во Казан. ун-та. 2002.
15. Религиоведение Энциклщпедический словарь. –М. 2006
Қосымша:
1. Артемьев А.И. Религиозная среда и личность. А, 1994
2. Яблоков.И.Н. Основы религиоведение. М.,Выс.школа. 1994
3. Радугин. А.А. Введение в религиоведение. Курс лекций. М., Центр, 2004
4. Религиоведение. Под ред. М.М. Шахнович. Питер, СПб. 2007
5.Понкин И.В. Экстремизм правовая суть явления. М.,2008
Web сайттар:
http: www. zakon.kz
http:www.din.gov.kz
http:www.ekstremizm.ru
http: www. Antisekta.kz
http: www. din.relіgіovedenіe.ru
http: www. relіgіo.ru.
http: www. relіgіon.ng.ru
http: www. state-relіgіon.ru
http: www. deol.ru.іnformіnformrelіg.ru
Лекция тақырыбы : Ар-ождан және діни сенім бостандығы
2.Лекция жоспары:
1. Ар-ождан және діни сенім бостандығының философиялық, құқықтық және
теологиялық мәселелері
2.Толеранттылық және оның деңгейлері
3. Қазақстандағы ар – ождан және діни сенім бостандығының тарихи -
философиялық және діни қыры
3. Лекция мақсаты: Ар-ождан және діни сенім бостандығы мен
толеранттылықты түсіндіру
4. Лекция мазмұны:
1. Ар-ождан бостандығы мен ой-пікір бостандығы - бәрінен бұрын, кез
келген идеологиялық бақылаудан азат болатын, әркімнің өз еркімен өзі үшін
рухани құндылықтар жүйесін таңдау құқығын білдіретін адамның негізгі жеке
құқықтарының бірі.
Діни сенім бостандығы - адамның жеке өзі немесе басқалармен бірге кез
келген дінді ұстануға, еркін таңдауға, діни сенімде болуға және тарқатуға,
соған сәйкес әрекет етуге құқылы адамның негізгі жеке бостандыктарының
бірі. Көп ұлтты елде түрліше конфессиялардың, діни сенімдердің бар болуы,
бұл конституциялық норманы ерекше маңызды етіп көрсетеді. Діни сенім
бостандығы феноменінің маңыздылығы халықаралық тәжірибеде де танылған. 1948
жылы БҰҰ қабылдаған Жалпыға бірдей адам құқығы жөніндегі декларацияның 18-
бабында Әркімнің ойлау, ар-ождан және дін бостандығына құқығы бар деп
көрсетілген.
Бостандық — елдің ішкі және сыртқы саясаты саласында әлеуметтік
субъектілердің (жеке адамның, топтардың, қоғамдық-саяси ұйымдардың, т.б.)
өз мақсаттары мен мүдделеріне орай әрекет жасау еркіндігі; құқықтық
мүмкіндіктер аясы. Адамдардың қол жеткізген Бостандықтары тарихи дамудың
нәтижесі болып саналады. Қоғамдық дамудың кейбір қайшылықтары мен
кереғарлықтарына қарамастан, қайсыбір тарихи кезеңдерде жеке адам иеленетін
Бостандықтар аясы кеңи түсетіні дәлелденген. Ал “саяси Бостандық” ұғымы
азаматтардың саяси белсенділігін, саяси өмірге ұдайы қатысып, қоғамдық
оқиғаларға, әлеумет үшін мәні зор шешімдер қабылдау процесіне тікелей ықпал
етуге қабілеттілігін білдіреді. Оның іргелі қағидалары Адам құқыларының
жалпыға бірдей декларациясында негізделген. Жалпы, саяси Бостандық
негіздері кез келген өркениетті елдің конституциясында, арнаулы заңдары мен
құқықтық жосындарында бекітілуге тиіс. Мысал, ҚР Конституциясында
азаматтардың мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауына және оларға сайлануына шек қойылмайды; сондай-ақ, сөз
және шығарм. бостандығына кепілдік беріледі; цензураға тыйым салынып, еркін
түрде ақпарат алу және тарату еркі берілген, әркімнің ар-ождан, бірлесу
бостандықтарын иеленуге құқы бар. Осы орайда адамдар, әлеум. топтар мен
жіктер өздерінің құқыларымен қатар жауапкершіліктерін де айқын ұғына
отырып, саясат субъектісі ретінде көрінуге тиіс. “Саяси субъектілік”, яки
саясат субъектісі болуға қабілеттілік дегеніміздің өзі Бостандық
мәселелерімен етене байланысты ұғым. Азаматтардың бостандықтары аясы кең,
құқықтық мүмкіндіктер өрісі неғұрлым биік болған сайын, елдің демократия
даму деңгейі соғұрлым жоғары бола түседі.
ҚР Конституцияның 22-бабында Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы
бар деп атап көрсетілген.
2. Толеранттылық және оның деңгейлері
Толеранттылық (лат. tolerantia — төзімділік, көнбістік) — басқа ойға,
көзқарасқа, наным-сенімге, іс-әрекетке, әдет-ғұрыпқа, сезім-күйге,
идеяларға төзімділік, жұмсақтық көрсете білу қасиеті. Толеранттылық — адам
құқығы мен бостандығы, плюрализммен қатар негізі демократиялық
принциптердің бірі болып есептеледі. Толеранттылық — қоғамның жалпы және
саяси мәдениетінің деңгейінің көрсеткіші. Айырмашылықтарды мойындау,
сыйлау; өзінен өзге сенімдегі, көзқарастағы, мінез-құлықтағы басқаның құқын
мойындау арқылы қақтығыстардың шешімін табу мүмкіндігін іздестіруге
апаратын адамның күнделікті тұрмыста басшылыққа алып отыратын өнегелік
жүріс-тұрыс ережесі. Көбіне толеранттық ретінде өзгелердің кемшілігіне
кешіріммен қарау, төзе білу, басқаны қабылдай білу түсініледі. Толеранттық
жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың басқа адамдармен немесе әлеуметтік
топтармен қарым-қатынасынан көрініс табатын психологиялық немесе әлеуметтік-
психологиялық мінез-құлқы ретінде; қазіргі қоғамның аса маңызды
құндылықтарының бірі ретінде; тәуелсіздікке, дербестікке, идеяларды
зорлықпен таңуға жол бермеу ретінде; адам еркіндігін шынжырлайтын діни,
этникалық, нәсілдік нанымдарды жоққа шығарушы ретінде қарастырылады.
Басқалардың пікіріне, сеніміне, тәртібіне шыдамдылық көрсету. 1995 ж.
ЮНЕСКО-ның Бас конференциясы бекіткен толеранттықтың принциптер
Декларациясында толеранттылық былай қарастырылады: 1) әлемнің бай
мәдениеттерін, өзін-өзі көрсетуін, жеке адамның қасиеттерінің көрініс
табуын дұрыс түсініп, қабылдап, құрметтеу; 2) наным-сенімдерден, ақиқатты
шексіздендіруден бас тарту және халықаралық құқықтық актілерде бекітілген
адам құқы саласындағы ережелерді бекіту. Қазақ түсінігіндегі "қонақжайлық"
ұғымы осы толеранттық ұғымымен мағыналас келеді.
Барлық халықтар өркениетке бет бұрған бүгінгі әлемде
адамаралық, этносаралық және конфессияаралық өзара түсіністік пен
төзімділікті қалыптастыру қоғамның бейбіт те, орнықты дамуының кепілі
ретінде бағаланады. Демократиялы қоғамда парасатты өмір сүрудің бірегей
ережесі ретінде толеранттылық – әралуан көзқарастарға, наным-сенімдерге,
салт-дәстүрлерге кеңпейілді байсалдылық таныту арқылы қайшылық асқынуының
алдын алады, болуы мүмкін зардаптарды өршітпей, өзара түсіністікке қол
жеткізеді. Толерантты адамның көңіл аспаны кең, жүрегі ізгі де, мөлдір,
адамгершілігі теңіздей телегей. Ол жәй ғана тығырықтан шығу өнері емес,
адамгершілікті мінездің, рухани кеңдіктің, қайсарлық пен өзін жеңген батыл
жігердің нәтижесі. Өмірде адам баласының бәрі түсіністікке, кешірімге
мұқтаж, бірақ өзі ешкімді кешірмейтін, аямайтын адамды өзгелер қалай дұрыс
қабылдасын?! Тек өзіне сенімі мол, жігерлі адам ғана өз өлшеміне бөтен
нәрселер алдында сабыр сақтай біледі, артықшылық болса үйренеді, кемшілік
болса сақтанады, бірақ өзіне ұқсамағанына бола кек сақтамайды.
Кеңпейілділіктен жұрдай, іші тар, қызғаншақ, пәлеқор, жалақор адам қашанда
өмірге өкпелеп, өзгелерге өшігіп, абыржулы сасқалақ күй кешеді, кеудесін
ыза кернеп тынысы тарылады, айналасын қабылдай алмай оқшауланады. Өмірде
мойындағымыз, қабылдағымыз келмейтін, жек көретін нәрселердің болатыны
табиғи, кейде тіпті алдану, қорлану, қате түсінік туғызу, себепсіз кінәлі
болу кездесіп жатқанымен, соның бәріне төтеп беретін адамдық парасатты
талғамының бірі және бірегейі – толеранттылық. Өйткені ол әралуан адамдарды
өзара тұтастырады. Өшпенділік, кемсіту атаулы басқаларды ғана емес, сол
адамның өзіне де залал келтіретін, жаулсаушы екі жақты да жаралайтын,
жамандықты одан бетер өршітетін нәрсе. Демек, адамдық өмірдің алтын ережесі
– өмірмен, адамдармен, тіпті бүкіл ғаламмен үндестікте, сәйкестікте өмір
сүру, бөтен, бөгделіктің алдында өз-өзін ұстай білу.
Толеранттылық деңгейлері:
1.Ситуативті коммуникативтік толеранттылық - адамның өзін қоршаған
ортаға отбасына, туған туыстарына, таныстарына деген төзімділігі.
2.Типологиялық коммуникативтік толеранттылық - белгілі бір әлеметтік
топқа, ұлтқа нмесе нәсілге деген қатынасы.
3.Кәсіби коммуникативтік толеранттылық – кәсіби қызмет саласындағы
қызметтестеріне деген қатынасы.
Әлемдік дәстүрлі діндердің қайсысы болса да, кеңпейіл
кешірімділікті, сабырлы төзімділікті өзінің ең басты құндылық талабы еткен.
Классикалық ұстаным бойынша, жамандықты жамандықпен жеңу мүмкін емес, оны
тек жақсылықпен тебіренту, әсерлендіру арқылы ғана жеңу мүмкін. Басқалардан
толеранттылық талап етуші адам алдымен өзі басқаларға толерантты болуға
міндетті. Бірақ толеранттылық өзара сауда емес, ол ізгі мінездің ақы талап
етпейтін ізгі көңілі. Кешірімшілдік, сабырлылық, қарсы жақты түсінуге
тырысу қашанда адамды әсерлендіреді, ұялтады, жігерлендіреді және адамды
өзінің тар өзімшілдік қапазынан алып шығып, өмірдің жарқындығына бөлейді,
өзге адамдар болмысымен тұтастырады.
Қазақстан өз тәуелсіздігіне қол жеткізген күннен бастап өз жолын,
өз ұстанымын ізденумен болды. Халқымыздық бағызы арман-мұраты жаңа заманда
жаңа міндетке айналып көрегендікті, талғампаздықты, шешімділікті,
белсенділікті, табандылықты талап етті. Замананың күрделі ауқымына сай
Қазақстан өз ерекшелігін негіз етіп, өзіне тән тұрақтылық пен даму жолын
табуға талпынды және бұл ізденіс елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің
сарабдал көреген саясаты арқылы табысты болғанын уақыттың өзі дәлелдеп
үлгірді. 20 жыл ішінде еліміздегі түрлі конфессиялар және түрлі этностар
арасындағы достық нығайды, дінаралық татулық бағытында батыл бастамалар
көтерілді. Түрлі этностардың басын біріктірген Қазақстан халқы ассамблеясы
тұрақты жұмыс жасауда. Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының
құрылтайы шақырылып, дінаралық татулыққа әлемдік деңгейде талдаулар
жасалды. Қазақстан әлемге өзін даму жолына түскен жасампаз ел ретінде
таныта білді. Бұл белгілі бір мағынада, мемлекетіміз саясатындағы
толеранттылық ұстанымына тіке қатысты. Еліміздегі 130 этнос пен 40-тан
астам конфессия арасында сенімділік пен төзімділік басты қағидаға
айналғандықтан, бейбіт даму салтанат құрып, тату-тәтті тіршілік орныға
бастады. Дүние-өмір үшін ең бірінші құндылық – адамның өмірі мен
бостандығы, әлеуеті мен белсенділігі. Біздің ұлттық дүниетанымымыз,
конституциялық жүйеміз – бәрі де өркениетке апаратын төзімді толеранттылық
идеясына негізделген.
Толеранттылық ұстанымының еліміздің ішкі-сыртқы саясатында осынша
маңызға ие болу құпиясы оның көп ұлтты, көп конфессиялы елді шашау шығармай
бірлікке келтіретін, тұрақты дамуға жетелейтін төтенше әлеуетіне қатысты.
Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болғанымен, егер ондағы әр азамат
ортақ ауыз біршілікке келе алмаса, бір-бірінің этностық және діни
көзқарастық өзгешелігіне жау көзбен қарап, өзара төзімсіздік танытса, билік
алалау саясатын ұстанып, біреуді зор, біреуді қор көрсе, ұлы ғұлама Абай
айтқандай бас-басына би болу өршісе, бірінің сөзін бірі түсінбесе және
түсінгісі келмесе, онда мұндай елден жарқын болашақ күту мүшкіл. Дегенмен,
бірлік өзгешелікті мойындауға құрылғанда ғана өнім береді. Өйткені, еш
өзгешелігі жоқ тұтастай бірлік қалыптастыру утопия болмақ және ондай
бірлікте жасампаздық та, белсенділік те болмайды. Қазіргі әлемде, әсіресе
Қазақстан секілді түрлі этностар мен сенім жүйелері қатар өмір сүріп
отырған елде әр этностың өзіндік ұлттық ерекшелігі, мәдениеті, салт-дәстүрі
мойындалып, құрметтелгенде ғана ортақ мұрат үшін жұмылу орындалады.
Өзгелерді құрметтемейтіндердің құрметтелуі қиын және тіл табысу, түсінісу,
өзара жәрдем ету болмаған жерде ортақ іс те оңбайды.
Бұл тұрғыда, бір-бірін өзгешелігімен, қабылдауды мазмұн еткен
толеранттылықты еліміздің негізгі саяси ұстанымы ету үлкен саяси
кемеңгерлік екенін бірден байқаймыз. Дегенмен, толеранттылық
жалпақшешейлік емес, ол жөнсізге, бұра тартуға, үй ішінен үй тігуге,
бетімен кетуге, білгенін істеуге жол беру тіпті де емес. Қателік сыналмаса
өршиді, шоқ өшірілмесе өрт кетуі мүмкін. Әсіресе, кезіндегі діни
саясатымыздың жұмсақтығы туғызған кейбір мәселелер бүгіндері зардап туғызып
отырғанын ескеруге тиіспіз. Демек, толеранттылық орынды өзгешелікті
құрметтей отырып, залалсыз басқаша талғамдарға төзімділік таныта отырып,
ортақтыққа ұйысу және ортақ мұратқа жұмылу болғанда ғана дұрыс саяси
ұстанымға айналады.
Әрине, белгілі бір догма ұғымдар мен пікірлер арқылы бәрін шешетін
тоталитарлық жүйеде жасап жатқан жоқпыз. Толеранттылық ұғымының өзі де
шартты, шекті. Мемлекет және ұлт тағдырына қатысты барлық мәселелерді тек
осы ұғымның аумағында ғана шешуге тырысу, бар мәселені осыған ғана жинақтап
тастау ақылға қонбайды. Мәселе толеранттылықта тұрған жоқ, ол өз шегі
ішінде қабілетті, қайта біздің осы ұғымға берген анықтамамыздың қашанда
шекті болатынына, өмір аясының кең ауқымды, сан қилы мүмкіндікке
құрылатынына қатысты. Мұнда толеранттылық ұстанымның алғышарты мен шегі
анықталуға тиіс. Ал қоғамның күрделі мүмкіндігі мен адамдық әлеует бізді
толеранттылық қағидасын басшылыққа ала отырып жағдайға қарай іс көруге,
ауруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих-педагогика факультеті
Дінтану және теология кафедрасы
ҚР ДІН ТУРАЛЫ ЗАҢНАМАСЫ ПӘНІНЕН
ЛЕКЦИЯЛАР ЖИНАҒЫ
Түркістан 2013
Лекциялар жинағы Дінтану және теология кафедрасының
27 .08. 2013 ж. мәжілісінде талқыланды № 61 хаттама.
Кафедра меңгерушісі, доцент Қ.Қаратышқанова
Құрастырған пән оқытушысы С.Оразбай
Лекциялар жинағында дін анықтамалары, негіздері, шығу тегі және
ұлттық, әлемдік діндер туралы тақырыптар қамтылған. Лекциялар жинағы
теология мамандығының типтік оқу жоспары және пәннің типтік оқу
бағдарламасы негізінде дайындалған.
Лекция тақырыбы : ҚР-ның дін туралы заңнамасы пәні
2.Лекция жоспары:
1. Пән мақсаты мен міндеттері
2. Пәнді оқудың әдістері мен ұстанымдары
3. Пән терминологиясы
3. Лекция мақсаты: түсіндіру
4. Лекция мазмұны:
1. Пән мақсаты мен міндеттері
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін, өзін
зайырлы, әлеуметтік, демократия мен нарықтық экономика жолымен жүретін,
азаматтық қоғам құратын мемлекет деп жариялады. БҰҰ, ЕҚҰ және басқа да
халықаралық ұйымдарға мүше бола отырып, адам құқығы, ар - ождан және діни
сенім бостандығын қамтамасыз ету міндеттерін қабылдады. ҚР Ата заңы мен
Діни қызмет және діни бірлестіктер заңы ел азаматтарының діни сенім
құқығына кепілдік береді.
ҚР – ғы дін туралы заңнама пәні теологиялық білім беру жүйесінің
негізгі элементтерінің бірі. Пән мазмұнында білім алушыларға діни сенім
бостандығының тарихи-әлеуметтанулық және конституциялық-құқықтық негіздері,
әлем елдерінің дін туралы заңнамалары мен тәжірибелері, діни сенім құқығына
қатысты халықаралық және отандық нормативтік құқықтық құжаттар туралы
ғылыми жүйелі білім беріледі. Сонымен қатар студенттердердің дін
саласындағы заңнамалармен жұмыс жасай білу дағдылары мен біліктілігін
қалыптастырады. Діни бірлестіктердің заңға қатысты күнделікті түйткіл
мәселелерін шешуде пәннің практикалық бағыттағы ерекшелігі көрінеді. Пән
материалдарын дұрыс меңгеру болашақ маманның құқықтық білімінің артуына,
діни салада заңға қатысты сұрақтарды дербес еркін шешуін қамтамасыз етеді.
Осы тұрғыдан курстың кәсіби мамандар даярлау бағдарламасында ролі мен орны
айрықша маңызды.
ҚР – ғы дін туралы заңнама пәнін оқытудағы мақсат: болашақ теолог
мамандарға мемлекеттік – конфессияаралық қатынастардың сұрақтарын діни
бірлестіктермен бірге шешудің жолдары туралы құқықтық білім беру. Бұл пән
теологтарда түрлі конфессиялардың мемлекетпен және өзара қатынастарында
туындайтын сан алуан мәселелерді шешудің құқықтық тәсілдері мен жолдарын
қалыптастырады. Алған білімдерін практикалық кәсіби қызметінде қолдануға
машықтауға үйретеді.
Пәнді оқытудың міндеттері: мемлекет пен дін қатынастарының тарихи
және бүгінгі тәжірибесін танысу; дін туралы мемлекеттік заңнамалардың
тарихи-әлеуметтік және теологиялық негіздерінің мәнін ашу; әлемдегі
мемлекеттік – конфессияаралық тәжірибе үлгілерінің тарихи даму барысын
талдау; Қазақстан тарихындағы мемлекеттік – дін қатынастарының
ерекшеліктерін зерттеу;
2. Пәнді оқудың әдістері мен ұстанымдары
ҚР – ғы дін туралы заңнама ғылымының пәні ретінде құқық, дін
және мемлекет қатынастарының пайда болу заңдылықтары, дамуы және қызмет
етуі, діни бірлестіктердің құқықтық статусы, діни сенім бостандығының
негіздері, діни төзімділік, мемлекеттік заңнама және т.б.
Болашақ теолог мамандар даярлауда пән материалдарын құқық
негіздері, дінтану, саясаттану, дін әлеуметтануы, діни философия және
доктрина пәндерімен пән аралық байланыста игеру маңызды. Дін туралы заңнама
мазмұны құқықтану және дінтанулық білімдермен толығып, кешенді ғылым және
оқу пәні ретінде қалыптасады.
Пән зайырлық ұстанымына сәйкес оқытылады.
3. Пән терминологиясы
Пән терминологиясы:
Құқық – мемлекет орнатқан және оның күшімен қорғалатын, жалпыға
бірдей қоғамдық қатынастарды реттейтін тәртіп ережелерінің ( нормалардың )
жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ мазмұндары біреу. Құқық
мазмұнының негізгі элементтері: - қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын
қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды реттеп, басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси, әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;
- мемлекеттік органдардың, ұйымдардың құзіретін, ара-қатынасын реттеп
басқару.
Құқықтың екі түрлі түсінігі болады:
біріншісі – құқықтың обьективтік түсінігі, қоғамның обьективтік дамуына
сәйкес жаңа қатынастардың қалыптасуы;
екіншісі – құқықтың субьективтік түсінігі обьективтік қалыптасқан
қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді уақытында қабылдап
бекіту.
Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу. Жоғарыда
айтылғандай, құқық – жалпыға бірдей міндетті, мемлекет қамтамасыз ететін,
қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы.
Құқықтық норма – қоғамдық қатынастардың жақсы дамуының үлгісі деуге
болады. Ол адам істерінің, жұмысының, тәртібінің шеңберін анықтап, олардың
бостандығын және қарым-қатынасын реттеп, басқарып отырады.
Заң-(ағылш. law) - мемлекет белгілеген бүкіл нормативтік-құқықтық
актілер, жалпыға бірдей міндетті ережелер; мемлекеттік биліктің жоғары
өкілетті органы қабылдаған немесе тұрғындардың тікелей ерік білдіруі арқылы
(мысалы: референдум тәртібімен) қабылданған, неғұрлым маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін нормативтік акт. Заң мемлекеттің құқықтық жүйесінің
негізін құрайды. Мемлекеттік биліктің дербес бастауы ретінде Заң ежелгі
замандарда-ақ тәжірибеге еніп, әдет-ғұрып жосындарының орнын басқан. Заң
күші кез келген нормативтік актінің нормаларын жоя алады. Бүкіл мемлекеттік
органдардың актілері заңға сәйкес келуге, оның қағидалары негізінде және
оны орындау бағытында шығарылуға тиіс, яғни заңға негізделген сипатта болуы
шарт. Заңға қарама-қайшы келетін кез келген құқықтық акт "қолданысқа
жарамсыз" деп танылуға тиіс. Заңды қабылдаудың айрықша тәртібі бар.
Мазмұндалған нормалардың маңызына қарай заңдар конституциялық заңдар және
қарапайым заңдар болып бөлінеді. Конституциялық заңға конституцияның өзі
және Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар жатады. Ал
қарапайым заңдарға жүйелік және ағымдағы заңдар жатады.
Мемлекет — белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың
еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді
атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік
ұйымы. Егемендікке, заңдастырылған күштеуді пайдалануға үстемдікке ие және
қоғамды басқаруды арнайы тетіктер (аппарат) арқылы жүзеге асыратын
қоғамдағы саяси билікті ұйымдастырудың еркеше түрі, саяси жүйенің орталық
институты.
Мемлекет-дін қатынастары-
Дін туралы заңнама - Қазақстан Республикасының дiни қызмет және
діни бірлестіктер туралы заңнамасы Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді және осы Заң мен Қазақстан Республикасының өзге
де нормативтiк-құқықтық актiлерiнен тұрады.
Адам құқығы- барлық адамдар өзінің қадір-қасиеті мен құқықтары
бойынша ерікті және тең болып туылады. Оларға ақыл-парасат пен ар-ұят
берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырлық қарым-қатынаста
болуға тиіс. Адамның табиғи құқықтарына ешкімнің де мемлекеттің де қол
сұғуға қақысы жоқ.
Адамның табиғи құқықтары- адамның өмір сүру, білім алу, еңбек ету, сөз
бостандығы, еркін жүріп тұруы, кәсіп таңдауы, діни сенім еркіндігі, жеке
өмірлік, отбасылық еркіндігі және т.б.
Ар-ождан және діни сенім бостандығы- діни сенім бостандығы - адамның
жеке өзі немесе басқалармен бірге кез келген дінді ұстануға, еркін
таңдауға, діни сенімде болуға және тарқатуға, соған сәйкес әрекет етуге
құқылы адамның негізгі жеке бостандыктарының бірі. Әркім Қазақстан
Республикасының заңнамасына сәйкес діни немесе өзге де нанымдарды ұстануға,
оларды таратуға, діни бірлестіктердің қызметіне қатысуға және миссионерлік
қызметпен айналысуға құқылы.
Толеранттылық- [ лат. tolerencia - төзімділік] - айырмашылықтарды
мойындау, сыйлау; өзінен өзге сенімдегі, көзқарастағы, мінез-құлықтағы
басқаның құқын мойындау арқылы қақтығыстардың шешімін табу мүмкіндігін
іздестіруге апаратын адамның күнделікті тұрмыста басшылыққа алып отыратын
өнегелік жүріс-тұрыс ережесі. Көбіне толеранттық ретінде өзгелердің
кемшілігіне кешіріммен қарау, төзе білу, басқаны қабылдай білу түсініледі.
Толеранттық жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың басқа адамдармен немесе
әлеуметтік топтармен қарым-қатынасынан көрініс табатын психологиялық немесе
әлеуметтік- психологиялық мінез-құлқы ретінде; қазіргі қоғамның аса маңызды
құндылықтарының бірі ретінде; тәуелсіздікке, дербестікке, идеяларды
зорлықпен таңуға жол бермеу ретінде; адам еркіндігін шынжырлайтын діни,
этникалық, нәсілдік нанымдарды жоққа шығарушы ретінде қарастырылады.
Басқалардың пікіріне, сеніміне, тәртібіне шыдамдылық көрсету. 1995 ж.
ЮНЕСКО-ның Бас конференциясы бекіткен толеранттықтың принциптер
Декларациясында толеранттылық былай қарастырылады: 1) әлемнің бай
мәдениеттерін, өзін-өзі көрсетуін, жеке адамның қасиеттерінің көрініс
табуын дұрыс түсініп, қабылдап, құрметтеу; 2) наным-сенімдерден, ақиқатты
шексіздендіруден бас тарту және халықаралық құқықтық актілерде бекітілген
адам құқы саласындағы ережелерді бекіту. Қазақ түсінігіндегі "қонақжайлық"
ұғымы осы толеранттық ұғымымен мағыналас келеді.
Діни бірлестік- Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдардың өз мүдделерінің ортақтығы негізінде діни
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін Қазақстан Республикасының заңнамалық
актілерінде белгіленген тәртіппен біріккен ерікті бірлестігі.
Дәстүрлі емес діни қозғалыстар- дәстүрлі емес діни қозғалыстар
(діндер)- соңғы кездерде пайда болған, шығу тегінен ұлттық немесе әлемдік
діндерден бөлініп шыққан, бірақ қазір қайнарынан байланысын үзген, өзіндік
ерекшелік пен әмбебептыққа ұмтылатын, жаңадан шығып жатқан діни
сенімдер.Олар әлеуметтік тұрғыда діни секта деп аталады. Құқықта секта
термині қолданылмайды сондықтан ғылыми әдебиеттерде бұл термин көп кездесе
бермейді.
Секта- секта-өзіндік діни ілім мен ғұрыпқа ие діни ұйым. Ол өзі
ұстанған жолдың дұрыстығына күмәнсіздігімен ерекшеленеді.Сектаға тән нәрсе-
өздерінің Құдайдың қалаулы адамдары екендігіне берік
сенім,оқшауланушылық,ғұрыптарына ерекше беріктік,секта мүшелерінің теңдігін
жариялау, дәстүрлі қоғамдық құндылықтар мен ұлттық ерекшеліктеге мән
бермеу, келісімге келмеу және миссионерлікпен белсенді айналысу. Секта
әлеуметтік терминология.
Зайырлық- зайырлық мемлекетің дінге қатысты ұстанатын принципі,
оның мәні мынада: мемлекет пен дін арақатынасы заң жүзінле ажыратылған,
мемлекет дін ісіне, ал дін мемлекет ісіне араласпайды. Бірақ бұл мемлекет
дін мәселесінде бейтарап қалады дегенді көрсетпейді, өйткені мемлекеттің
өзі әлеуметтік институт ретінде қоғам мүддесіне қызмет жасаса, дінде сол
әлеуметтік жүйенің бір саласы ретінде қоғамда белгілі бір қызметтер
атқарады. Мемлекеттің де діннің де қызметі қоғамға бағытталған. Дін
адамның жеке және қоғамдық өміріне қажетті қызметтер атқарады, басқаша
айтқанда адам дінге мұқтаж, ал енді мемлекет заң жүзінде өз азаматтарының
рухани қажеттілігін өтеуге деген құқығын қамтамасыз етуге міндетті. Бұл
жерде сенім бостандығына заң жүзінде кепілдік берілген.
Зайырлық және діни кеңістерді ажыратудың бастауы құқықтық реттеу
саласында емес, тұлғаның өзіндік санасы мен халықтың өзіндік санасында
жатыр. Сондықтанда көптеген елдердің дін саласындағы заңдары әр түрлі.
Еуропаның көптеген елдері заң жүзінде өздерінің тарихи дәстүрлі діндерінің
құндылықтарын түсіне отырып оларға басымдық берген. Мысалы: Англия,
Германия және т.б елдер. Соңғы уақытта Францияда осы мәселені қызу талқылап
жатыр. Еуропа халықтары өздерінің қоғамдық өмірінің негізгі қағидаттарын
мемлекеттік билік арқылы қорғаудың қажеттілігін түсініп отыр, олардың
түсінуінде мемлекеттік биліктің қайнары биліктің демократиялық ( дауыс
беру, референдум, халық өкілдігі органдары жұмысы, БАҚ) және табиғи-
тарихи тетіктері арқылы іске асатын ( ұлттық құндылықтар, салт-дәстүр, өмір
салты, қоғамдық пікір заңдылығы және т.б ) халықтың еркі. Осы тұрғыдан
барлық елдерде зайырлық қағидасының үлгілері түрлі болып келеді, басқаша
айтқанда зайырлық принципінің іске асырылуы әр елдің халқының еркіне
байланысты, бұл жердегі барлық зайырлы елдерге тән ортақ дүние мемлекет
пен діннің заң жүзінде ажыратылуы.
Зайырлы мемлекет – мемлекетті діннен бөлу нәтижесінде пайда
болған, қоғамдық қатынастар діни нормалар негізінде емес, азаматтық негізде
реттелетін, мемлекеттік органдардың шешімдері діни тұрғыдан шығарылмайтын
мемлекеттің сиапты.
Зайырлы мемлекеттің заңнамасы толықтай немесе ішінара діни
нормаларға сәйкес келуі мүмкін, оның зайырлылығы діни түсініктерге қарама-
қайшылықпен емес, одан азат болуымен анықталады. Зайырлы елде әрбір адам
ешқандай діни институттарға қатыссыз өмір сүруге құқылы. Мысалы, некені
тіркеу және әділ сот жүйесі мемлекеттің айрықша құқығы болып табылады. Сол
сияқты зайырлы елде барлық конфессия өкілдері заң алдында бірдей. Діни
мерекелер халықтың дінге сенуші бөлігіне қолайлы жағдай жасау мақсатында
демалыс күні ретінде бекітілген. Көптеген мұсылман елдері зайырлылық
қағидаларына сай келмейді. Мысалы, Сауд Арабиясы мен Иран теократиялық ел
болса, Малайзия зайырлылықтан біртіндеп басқаша жүргізуде (діни полиция
құрылды), ал Түркия мен ТМД-дағы мұсылман елдері зайырлы болып есептеледі.
Зайырлы мектеп- зайырлы өкіметтер мен ұйымдар қалыптастыратын,
қаржыландыратын және бағыттайтын мектеп. Әдетте зайырлы мектеп -
мемлекеттік мектеп. Ол діни ұйымдарға тиесілі конфессионалдық мектеппен
қатар қызмет етеді. Мемлекеттік бола отырып, зайырлы мектеп мемлекеттің
сипатын бейнелейді.
Атеистік - [ а-теріске шығарушы, theos - құдай] - жаратылыстан тыс
күштерге сенуді жоққа шығаратын көзқарастар жүйесі, бүкіл дін атаулыны
жоққа шығару. КСРО дәуірінде атеистік насихат күшейді. Ұжымдастыру,
тәркілеу және т.б. саяси науқандарда дін иелері жаппай қудаланды, қара
халық құранды жасырып оқып, "біссімілләні" күбірлеп айтатын халге жетті.
"Дін - апиын!" деген сияқты жалаң ұрандар қаптады. Атеистік насихатты
қарқынды жүргізу туралы арнайы қаулылар қабылданып, жоғары оқу орындарында
"Ғылыми атеизм негіздері" курстары оқытылды.
Діни қызмет – діндарлардың діни қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталған қызмет.
Діни қызметші – діни, уағыздаушылық қызметке тиісті діни бірлестік
уәкілеттік берген адам.
Миссионерлік қызмет – Қазақстан Республикасы азаматтарының,
шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың, Қазақстан Республикасында
тіркелген діни бірлестіктердің атынан Қазақстан Республикасының аумағында
діни ілімді таратуға бағытталған қызметі.
Дiнтану сараптамасы- діни бірлестіктің құрылтай құжаттары, сондай-
ақ діни мазмұндағы басқа да құжаттар, діни білім беру бағдарламалары, діни
мазмұндағы ақпараттық материалдар мен діни мақсаттағы заттар дінтану
сараптамасы объектілеріне жатады. Дінтану сараптамасын дінтану саласында
арнайы білімі бар адамдар, қажет болған жағдайда мемлекеттік органдардың
өкілдерін және өзге де мамандарды тарта отырып, жүргізеді.
Секуляризация - [лат. saecularis - зайырлы] - саясаттың діннен азат
етілуі, оның табиғи-тарихи үрдіске айналуы. Биліктің секуляризациялануының
нәтижесінде саяси ұйымның құндылықтары, беделі, қызметтері өзінің сакралды,
табиғаттан жоғары, тылсым күштік мазмұнын жоғалтады. Саясат - қоғамдық
өмірдің табиғи нәтижесі.
Саясат мемлекет органдарымен дайындалатын құқыққа бағынады. Дамыған
демократиялық қоғамдарда саясатпен адамдар айналысады, ол өзінің
қасиеттілігінен айрылады. Заңдарды дайындайтын адамдар, ал адамдар заңға
бағынулары керек.
Бірақ қоғамдық үрдістерді тиімді түсіндірулерге қарамастан XX г. саяаттағы
тиімді емес, түсіндіруге мүмкін емес жағдайлар қалып отыр. Демократия
идеологтары зайырлы биліктің кемшіліктерін бейтараптандыру мақсатында
табиғи тетіктер ұсынды: сайлау, жариялылық, құқық үстемдігі, билікті бөлу
қағидаты, т.б.
Сакрализация - [лат. sacer - қасиетті] - діни реттеу саласына
әртүрлі қоғамдық және жеке сананы, әлеуметтік қатынастарды, адамдар мен
мекемелер қызметін тарту үрдісі. Сакрализация негізін зайырлы әлемге қарсы
қасиетті әлемді мойындау қүрайды. Сакрализация жағдайында діни қызмет жалпы
әлеуметтік қызметтің бөлінбес бөлігі, ал діни қатынастар басқа әлеуметтік
байланыстарға таралады. Сакрализация сипаты мен таралу деңгейі әртүрлі
тарихи дәуірлерде бірдей емес. Ол әсіресе алғашқы қауымдық құрылыс орта
ғасырларға тән. Ал қазіргі қоғамда сакрализация басқаша қырынан көрініс
беруде.
Демократия – сөзі (гр. demos – халық және гр. kratos – билік) деген
сөздерінен шыққан, яғни “халық билігі” деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз
бірнеше мағынада қолданылады:
Мемлекет түрі. Тендік, сайлау, көпшілік дауыспен шешім қабылдау
принциптеріне негізделген ұйымның ұйымдастырылу түрі.
Қоғамдық құрылымның мұраты.
Әр жерде демократия әртүрлі рең алған. Олар мынандай мемлекетті
демократиялық деп түсінген. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік билікті
басқаруы. Мұнда конституция билік халықтың қолында екендігіне дәлел болады.
Халық жоғары билікке өз өкілдерін сайлау арқылы тағайындап, өзгертіп
отырады.
Демократия' теңдік болған жерде ғана болады. Мұнда барлық салада – заң
шығару, оны орындауда, т.с.с. теңдік болады. Демократияда әділеттілік болуы
керек. Мұнда да қоғамның барлық саласында әділеттілік болуы тиіс.
Демократияда сонымен қатар бостандық, еркіндік болуы керек. Сонымен,
демократия деп халық билігі, теңдік, құқық, әділдік, еркіндік принциптеріне
негізделген мемлекеттік құрылысты айтады.
Радикализм- 1) жақтастары өмір сүріп отырған әлеуметтік-саяси жүйені
сынға алатын және түбегейлі өзгерістер мен реформалардың жүргізілуін талап
ететін саяси ағым; 2) қандай да бір істердегі жағдайды түбірімен түбегейлі
өзгертудегі талпыныстардың, тәуекелді ымырасыз талаптардың жүзеге асырылуы.
Діни радикализм- діни мақсаттардағы әлеуметтік-саяси іс-әрекеттер.
Фанатизм - (лат. fanaticus - құрбандық ) —адамның белгілі бір
сенімдерге деген, басқа ешқандай баламаны қабылдамайтындай болып қалтқысыз
берілгендігі; бұл оның іс-әрекетінде және басқалармен қарым-қатынасында
айқын көрінеді. Фанатизм сол жолда құрбан болуға дайындықпен астасады;
идеяға берілгендік басқа пікірдегілерге төзбеушілікпен қараумен, ортақ
мақсатқа жетуге кедергі болатын әдеп нормативтерін елемеушілікпен ұштасады.
Фанатизм — топтың психологиялық феномені. Бір-біріне тәнті болудан қолдау
табатын фанатиктер үшін көтеріңкі эмоциялық, өздерінің көзқарастарын
қуаттайтын кез келген ақпаратқа талғамай қараушылық, тіпті тілектестік
тұрғыдағы сынның өзін қабылдамаушылық тән. Фанатизм екінің бірінде
идеологиялық (соның ішінде діни) сипатта болады.
Фундаментализм-бастапқыда протестантизмдегі либералдық протестанттық
рационализмге қарсы бағытталған шектен шыққан консервативті ағым. 1910
жылдары АҚШ-тың оңтүстік штаттарында қалыптасты, інжілге (Библияға) кез
келген сыни көзқарасты көтермей, оны жаңаша түсіндіруге талпынғандарды
үзілді-кесілді мойындамады. Кейін келе бүл ұғым басқа діни, әлеуметтік,
саяси басқа да қағидаларға кез келген радикалды - консервативті қатынасты
білдірді.
Экстремизм - (фр. extremisme, лат. extremus) –
1.Шеттеу яғни орталықтан ауытқу, белгіленген жерден тыс кету деген
мағына береді) — жалпы тәртіпті мойындамайтын, өзінің пікірімен ғана іс-
әрекет жасаушы дегенді білдіреді.
Экстремизмнің пайда болу себебі, адамның надандыққа, көрсеқызарлыққа
бейімделген көзқарасынан пайда болады. Яғни, тек менің ғана пікірім болуы
керек деген сияқты. Бұл ең алғашқы кезеңдері. Экстремизмнің тағы бір
көрінісі басқа біреуді көре алмау, түсінбеу немесе түсінгісі келмейтін
адамдардан шығады. Экстремистер дұрыс бағытқа жол көрсететін адамдардың
кеңесіне мүлдем құлақ аспайды. Олар өздерін ең таза кіршіксіз деп санап,
басқаның барлығын адасушыларға жатқызып, жөн білетін адамдарды
мойындамайды. Міне, осының салдарынан әлемде түрлі төңкерістер мен
қантөгістер орын алуда.
2. Грек жұрнағымен аяқталатын экстремизм деген латын сөзі шеттеу, яғни
орталықтан ауытқу, кандай да бір белгіленген шектен тыс кету деген мағына
береді. Экстремизм сөзінің ең жақын синонимі радикализм. Бұл сөз де
жанама түрде мейлі дінде, мінез-құлықта, пікірде болсын, қалыпты, дұрыс деп
қабылданған деңгейден ауытқу. Экстремизм жалпы түрде ешбір мөлшерді,
тәртіпті мойындамайтын, өзінің шектен шыққан пікірі мен іс-әрекеттері
арқылы ерекшеленген адамдарды білдіреді. Саяси ортада пайда болган
Экстремизм - саяси экстремизм, ал діни ортада пайда болган экстремизм -
діни экстремизм деп аталады. XXI ғасырдың соңғы жылдарында діни
жағдайлармен байланысқан экстремизм қанатын кең жайып келеді. Алайда бұл
экстремизмнің пайда болу сахнасы саяси орта болғандықтан, шын мәнінде діни
экстремизм бола алмайды. Экстремизмнің пайда болуы, экстремизмнің бірінші
белгісі адамның надандыққа, көрсоқырлыққа негізделген өз көзқарасы,
пікірінің орындалуын табанды түрде талап етуі. Мұндай адамдар басқа
көпшіліктің қажеттіліктері мен ақиқи жағдайын түсінбейді немесе түсінгісі
келмейді. Олар, жөн білетін, дұрыс багыт көрсете алатын адамдардың
ешқайсысын мойындамайды. Өзіне сын көзімен қарау деген түсінік олар үшін
жат. Олардың түсінігінде тек олар ғана тура, басқаның барлығы да
адасушылар. Сондықтан да олар басқаларды әділетсіз, эрі қатігез деп
айыптауды өзіне міндет санайды, өздерін кіршіксіз, таза Пайғамбардың
орнында көреді. Сондықтан, аяғы эртүрлі қақтығыстарға алып баратын жалған
пікірлер таратып, мэжбүрлеу арқылы осы пікірлерді мойындайтын, шариғатқа,
заңға қайшы келетін қадамдар жасайды. Экстремистердің пайда болуының екінші
себебі, олардың ешбір қажеті болмаса да әр істе шектен тыс шығып кетуге
бейім тұруы. Басқаларды да осыған итермелейді. Нәтижесінде адамдар
арасындағы қалыпты қарым-қатынас бұзылып, қоғамдағы үйлесімді тіршілік
арнасынан ауытқып, әлеуметтік толқулардың тууына себеп болады. Экстремистік
көріністің үшінші түрі, сырт көзге байқалмайтын, адамдарға деген күдік пен
сенімсіздіктен туады. Күдікшіл адамдардың басқалар туралы жаман ойлайтын
себебі, оның санасы басқаларды өзіне жау көрді - дейді психотерапевт
мамандары. Яғни, бір адам, екінші бір адам жайында бір нәрсе айтқан болса,
онда ол өзі жайында не жақсы, не жаман нәрсені айтқан болып шығады.
Жалпылама алынған Кінәсі дәлелденбеген - кінәсіз деген қағидаға қарсы
келіп, экстремистер басқаны жылдам кінәлай отырып, тез үкім шығарады. Олар
адамға қай уақытта күдікпен қараса, сол сәтге сол адам кінәлі болып шыға
келеді. Неге күдіктенгенін талдап жатпайды, ол кінәлі, деген қорытындыға
келеді. Түзеуге, тәубеге келуге болатын пендешілік амалдарды сонша
қиындатып, адамдарды кінәлі дәрежесінде көрулері оп-оңай.
Лаңкестік (Терроризм)- [ лат. terror - қорқыныш, үрей] - саяси
мақсатты сылтауратып күш қолдану; ұғым XVIII соңында ұлы француз төңкерісі
кезінде якобиндықтар жүргізген репрессиялық саясатты атауда қолданылды.
"Террор" ұғымы қазіргі әдебиеттерде диктаторлық немесе
тоталитарлық жүйелердің өз азаматтарына қатысты күш қолдану және үрей
туғызу саясатын сипаттауда қолданылады. Терроризм ретінде "әлсіздің"
тарапынан болатын (радикалды саяси оппозиция, экстремистік пиғылдағы ұлттық
немесе діни азшылық, діни фанатиктер және т.б.) әрекет түсініледі.
Терроризм - ұйымдасқан топ діттеген мақсатына жету үшін дүрсін-
дүрсін күш қолдану арқылы көрініс табатын әдіс. Қазіргі жағдайларда
террористер аманат алуды, қоғамдық мәндегі ғимараттарды басып алу, жарып
жіберу, ұшақтарды алып қашу және өзге де әрекеттерге барады. Террористік
әрекеттер қашан да жариялы түрде жүреді және қоғамға, билікке әсер етуге
бағытталады. 1977 жылы Еуропалық Кеңеске мүше-мемлекеттер терроризммен
күрес жөнінде Еуропалық конвенция қабылдады. Терроризм (ең алдымен,
көрнекті саяси және қоғам қайраткерлерін өлтіру) тарих ағынына елеулі ықпал
етеді, бірақ саяси қайраткерлерге қарсы терактілер өздігінен жалпы
адамзатқа аса қауіп төндіре қоймайды. XX ғ. екінші жартысында жағдай
түбегейлі өзгерді, терроризмнің әртүрлі түрлерінің күрт жіктелуі орын алды.
Ол өмір сүріп отырған бүкіл саясат тәртіптеріне, институттарға, заңды билік
құрылымдарына қарсы жаппай соғысқа айналды. Терроризмнің иррационалдық қыры
саясатқа еш қатысы жоқ қарапайым халықты жаппай қырудан көрініс тапты.
Нәтижесінде зорлық-зомбылық апаты және вакханалия жер шарының әрбір адамын
терактіні ұйымдастырушылардың ақылға қонымсыз идеяларының бұғауында
қалдырды. XX ғ. соңында терроризм қазіргі заманның өткір ғаламдық
мәселелеріне айналды. 1960-1970-шы жылдары солшыл экстремистік пиғылдағы
Италиядағы "Қызыл бригада" және Германиядағы Баадер-Майнхоф сияқты
топтардың әрекеттерімен байланысты терроризм толқыны Батыс Еуропаны шарпып
өтті. 1990-шы жылдардың басында Ресей қанды террористік зомбылықтың
ортасында қалды. Антитеррордың әдістері, технологиясы және тиімді
стратегиясы отандық және шетелдік арнайы қызметтер күшіне сүйенеді.Cаяси
мақсаттарын іске асыру үшін өлімді, адамдарды үрлауға, диверсияны және
басқа да басып-жаншу актілерін құрал ретінде көлдану.
5. Бақылау сұрақтары:
1. Пәннің мақсаттары мен міндеттерін ашып көрсетіңіз
2. Пәнді оқудағы әдістемелік ұстанымдар
3. Пән терминологиясын, ұғымдар мен терминдердің мағынасы мен
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын ажырату
4. Пән әдебиеттеріне шолу жасау
6. Лекция тақырыбына сәйкес СӨЖ тапсырмасы:
7. Қажетті әдебиеттер:
Негізгі :
ҚР Конституциясы. А.,
Трофимов Я.Ф. Государственно-церковные отношенич в современном Казахстане.
А: ВШП “Адилет” , 1997
Юридический энциклопедический словарь. М, 2000
Мусульманское право Под ред. Сарсенбаева М.А Алматы – 1999.
Ebu Zehra M. İslam hukuku metodolojisi Ankara – 1986.
Өсерұлы Н. Шариат Алматы – 1996.
Философский энциклопедический словарь. М, 2000
9. Яблоков.И.Н.Религиоведение.Учебное пособие и учебный словарь-
минимум. М.,Гардарика.2002
10. ҚР-ның Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңы. А.,2011
11.Трофимов.А.Ф. Религии в Казахстане. А., 1999
12.Религия и закон – правовые основы свободы совести и деятельности
религиозных объединений в странах СНГ и Балтии. М., 2002.
13. Мировой опыт государственно-церковных отношений. Учебное пособие
Под общей редакцией д.ф.н., проф.Н.А.Трофимчука. –(2-е изд-е,
допол.
и перераб.). –М. 1999
14. Набиев Р.А. Ислам и государство.-Казань: Изд-во Казан. ун-та. 2002.
15. Религиоведение Энциклщпедический словарь. –М. 2006
Қосымша:
1. Артемьев А.И. Религиозная среда и личность. А, 1994
2. Яблоков.И.Н. Основы религиоведение. М.,Выс.школа. 1994
3. Радугин. А.А. Введение в религиоведение. Курс лекций. М., Центр, 2004
4. Религиоведение. Под ред. М.М. Шахнович. Питер, СПб. 2007
5.Понкин И.В. Экстремизм правовая суть явления. М.,2008
Web сайттар:
http: www. zakon.kz
http:www.din.gov.kz
http:www.ekstremizm.ru
http: www. Antisekta.kz
http: www. din.relіgіovedenіe.ru
http: www. relіgіo.ru.
http: www. relіgіon.ng.ru
http: www. state-relіgіon.ru
http: www. deol.ru.іnformіnformrelіg.ru
Лекция тақырыбы : Ар-ождан және діни сенім бостандығы
2.Лекция жоспары:
1. Ар-ождан және діни сенім бостандығының философиялық, құқықтық және
теологиялық мәселелері
2.Толеранттылық және оның деңгейлері
3. Қазақстандағы ар – ождан және діни сенім бостандығының тарихи -
философиялық және діни қыры
3. Лекция мақсаты: Ар-ождан және діни сенім бостандығы мен
толеранттылықты түсіндіру
4. Лекция мазмұны:
1. Ар-ождан бостандығы мен ой-пікір бостандығы - бәрінен бұрын, кез
келген идеологиялық бақылаудан азат болатын, әркімнің өз еркімен өзі үшін
рухани құндылықтар жүйесін таңдау құқығын білдіретін адамның негізгі жеке
құқықтарының бірі.
Діни сенім бостандығы - адамның жеке өзі немесе басқалармен бірге кез
келген дінді ұстануға, еркін таңдауға, діни сенімде болуға және тарқатуға,
соған сәйкес әрекет етуге құқылы адамның негізгі жеке бостандыктарының
бірі. Көп ұлтты елде түрліше конфессиялардың, діни сенімдердің бар болуы,
бұл конституциялық норманы ерекше маңызды етіп көрсетеді. Діни сенім
бостандығы феноменінің маңыздылығы халықаралық тәжірибеде де танылған. 1948
жылы БҰҰ қабылдаған Жалпыға бірдей адам құқығы жөніндегі декларацияның 18-
бабында Әркімнің ойлау, ар-ождан және дін бостандығына құқығы бар деп
көрсетілген.
Бостандық — елдің ішкі және сыртқы саясаты саласында әлеуметтік
субъектілердің (жеке адамның, топтардың, қоғамдық-саяси ұйымдардың, т.б.)
өз мақсаттары мен мүдделеріне орай әрекет жасау еркіндігі; құқықтық
мүмкіндіктер аясы. Адамдардың қол жеткізген Бостандықтары тарихи дамудың
нәтижесі болып саналады. Қоғамдық дамудың кейбір қайшылықтары мен
кереғарлықтарына қарамастан, қайсыбір тарихи кезеңдерде жеке адам иеленетін
Бостандықтар аясы кеңи түсетіні дәлелденген. Ал “саяси Бостандық” ұғымы
азаматтардың саяси белсенділігін, саяси өмірге ұдайы қатысып, қоғамдық
оқиғаларға, әлеумет үшін мәні зор шешімдер қабылдау процесіне тікелей ықпал
етуге қабілеттілігін білдіреді. Оның іргелі қағидалары Адам құқыларының
жалпыға бірдей декларациясында негізделген. Жалпы, саяси Бостандық
негіздері кез келген өркениетті елдің конституциясында, арнаулы заңдары мен
құқықтық жосындарында бекітілуге тиіс. Мысал, ҚР Конституциясында
азаматтардың мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын сайлауына және оларға сайлануына шек қойылмайды; сондай-ақ, сөз
және шығарм. бостандығына кепілдік беріледі; цензураға тыйым салынып, еркін
түрде ақпарат алу және тарату еркі берілген, әркімнің ар-ождан, бірлесу
бостандықтарын иеленуге құқы бар. Осы орайда адамдар, әлеум. топтар мен
жіктер өздерінің құқыларымен қатар жауапкершіліктерін де айқын ұғына
отырып, саясат субъектісі ретінде көрінуге тиіс. “Саяси субъектілік”, яки
саясат субъектісі болуға қабілеттілік дегеніміздің өзі Бостандық
мәселелерімен етене байланысты ұғым. Азаматтардың бостандықтары аясы кең,
құқықтық мүмкіндіктер өрісі неғұрлым биік болған сайын, елдің демократия
даму деңгейі соғұрлым жоғары бола түседі.
ҚР Конституцияның 22-бабында Әркімнің ар-ождан бостандығына құқығы
бар деп атап көрсетілген.
2. Толеранттылық және оның деңгейлері
Толеранттылық (лат. tolerantia — төзімділік, көнбістік) — басқа ойға,
көзқарасқа, наным-сенімге, іс-әрекетке, әдет-ғұрыпқа, сезім-күйге,
идеяларға төзімділік, жұмсақтық көрсете білу қасиеті. Толеранттылық — адам
құқығы мен бостандығы, плюрализммен қатар негізі демократиялық
принциптердің бірі болып есептеледі. Толеранттылық — қоғамның жалпы және
саяси мәдениетінің деңгейінің көрсеткіші. Айырмашылықтарды мойындау,
сыйлау; өзінен өзге сенімдегі, көзқарастағы, мінез-құлықтағы басқаның құқын
мойындау арқылы қақтығыстардың шешімін табу мүмкіндігін іздестіруге
апаратын адамның күнделікті тұрмыста басшылыққа алып отыратын өнегелік
жүріс-тұрыс ережесі. Көбіне толеранттық ретінде өзгелердің кемшілігіне
кешіріммен қарау, төзе білу, басқаны қабылдай білу түсініледі. Толеранттық
жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың басқа адамдармен немесе әлеуметтік
топтармен қарым-қатынасынан көрініс табатын психологиялық немесе әлеуметтік-
психологиялық мінез-құлқы ретінде; қазіргі қоғамның аса маңызды
құндылықтарының бірі ретінде; тәуелсіздікке, дербестікке, идеяларды
зорлықпен таңуға жол бермеу ретінде; адам еркіндігін шынжырлайтын діни,
этникалық, нәсілдік нанымдарды жоққа шығарушы ретінде қарастырылады.
Басқалардың пікіріне, сеніміне, тәртібіне шыдамдылық көрсету. 1995 ж.
ЮНЕСКО-ның Бас конференциясы бекіткен толеранттықтың принциптер
Декларациясында толеранттылық былай қарастырылады: 1) әлемнің бай
мәдениеттерін, өзін-өзі көрсетуін, жеке адамның қасиеттерінің көрініс
табуын дұрыс түсініп, қабылдап, құрметтеу; 2) наным-сенімдерден, ақиқатты
шексіздендіруден бас тарту және халықаралық құқықтық актілерде бекітілген
адам құқы саласындағы ережелерді бекіту. Қазақ түсінігіндегі "қонақжайлық"
ұғымы осы толеранттық ұғымымен мағыналас келеді.
Барлық халықтар өркениетке бет бұрған бүгінгі әлемде
адамаралық, этносаралық және конфессияаралық өзара түсіністік пен
төзімділікті қалыптастыру қоғамның бейбіт те, орнықты дамуының кепілі
ретінде бағаланады. Демократиялы қоғамда парасатты өмір сүрудің бірегей
ережесі ретінде толеранттылық – әралуан көзқарастарға, наным-сенімдерге,
салт-дәстүрлерге кеңпейілді байсалдылық таныту арқылы қайшылық асқынуының
алдын алады, болуы мүмкін зардаптарды өршітпей, өзара түсіністікке қол
жеткізеді. Толерантты адамның көңіл аспаны кең, жүрегі ізгі де, мөлдір,
адамгершілігі теңіздей телегей. Ол жәй ғана тығырықтан шығу өнері емес,
адамгершілікті мінездің, рухани кеңдіктің, қайсарлық пен өзін жеңген батыл
жігердің нәтижесі. Өмірде адам баласының бәрі түсіністікке, кешірімге
мұқтаж, бірақ өзі ешкімді кешірмейтін, аямайтын адамды өзгелер қалай дұрыс
қабылдасын?! Тек өзіне сенімі мол, жігерлі адам ғана өз өлшеміне бөтен
нәрселер алдында сабыр сақтай біледі, артықшылық болса үйренеді, кемшілік
болса сақтанады, бірақ өзіне ұқсамағанына бола кек сақтамайды.
Кеңпейілділіктен жұрдай, іші тар, қызғаншақ, пәлеқор, жалақор адам қашанда
өмірге өкпелеп, өзгелерге өшігіп, абыржулы сасқалақ күй кешеді, кеудесін
ыза кернеп тынысы тарылады, айналасын қабылдай алмай оқшауланады. Өмірде
мойындағымыз, қабылдағымыз келмейтін, жек көретін нәрселердің болатыны
табиғи, кейде тіпті алдану, қорлану, қате түсінік туғызу, себепсіз кінәлі
болу кездесіп жатқанымен, соның бәріне төтеп беретін адамдық парасатты
талғамының бірі және бірегейі – толеранттылық. Өйткені ол әралуан адамдарды
өзара тұтастырады. Өшпенділік, кемсіту атаулы басқаларды ғана емес, сол
адамның өзіне де залал келтіретін, жаулсаушы екі жақты да жаралайтын,
жамандықты одан бетер өршітетін нәрсе. Демек, адамдық өмірдің алтын ережесі
– өмірмен, адамдармен, тіпті бүкіл ғаламмен үндестікте, сәйкестікте өмір
сүру, бөтен, бөгделіктің алдында өз-өзін ұстай білу.
Толеранттылық деңгейлері:
1.Ситуативті коммуникативтік толеранттылық - адамның өзін қоршаған
ортаға отбасына, туған туыстарына, таныстарына деген төзімділігі.
2.Типологиялық коммуникативтік толеранттылық - белгілі бір әлеметтік
топқа, ұлтқа нмесе нәсілге деген қатынасы.
3.Кәсіби коммуникативтік толеранттылық – кәсіби қызмет саласындағы
қызметтестеріне деген қатынасы.
Әлемдік дәстүрлі діндердің қайсысы болса да, кеңпейіл
кешірімділікті, сабырлы төзімділікті өзінің ең басты құндылық талабы еткен.
Классикалық ұстаным бойынша, жамандықты жамандықпен жеңу мүмкін емес, оны
тек жақсылықпен тебіренту, әсерлендіру арқылы ғана жеңу мүмкін. Басқалардан
толеранттылық талап етуші адам алдымен өзі басқаларға толерантты болуға
міндетті. Бірақ толеранттылық өзара сауда емес, ол ізгі мінездің ақы талап
етпейтін ізгі көңілі. Кешірімшілдік, сабырлылық, қарсы жақты түсінуге
тырысу қашанда адамды әсерлендіреді, ұялтады, жігерлендіреді және адамды
өзінің тар өзімшілдік қапазынан алып шығып, өмірдің жарқындығына бөлейді,
өзге адамдар болмысымен тұтастырады.
Қазақстан өз тәуелсіздігіне қол жеткізген күннен бастап өз жолын,
өз ұстанымын ізденумен болды. Халқымыздық бағызы арман-мұраты жаңа заманда
жаңа міндетке айналып көрегендікті, талғампаздықты, шешімділікті,
белсенділікті, табандылықты талап етті. Замананың күрделі ауқымына сай
Қазақстан өз ерекшелігін негіз етіп, өзіне тән тұрақтылық пен даму жолын
табуға талпынды және бұл ізденіс елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтің
сарабдал көреген саясаты арқылы табысты болғанын уақыттың өзі дәлелдеп
үлгірді. 20 жыл ішінде еліміздегі түрлі конфессиялар және түрлі этностар
арасындағы достық нығайды, дінаралық татулық бағытында батыл бастамалар
көтерілді. Түрлі этностардың басын біріктірген Қазақстан халқы ассамблеясы
тұрақты жұмыс жасауда. Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының
құрылтайы шақырылып, дінаралық татулыққа әлемдік деңгейде талдаулар
жасалды. Қазақстан әлемге өзін даму жолына түскен жасампаз ел ретінде
таныта білді. Бұл белгілі бір мағынада, мемлекетіміз саясатындағы
толеранттылық ұстанымына тіке қатысты. Еліміздегі 130 этнос пен 40-тан
астам конфессия арасында сенімділік пен төзімділік басты қағидаға
айналғандықтан, бейбіт даму салтанат құрып, тату-тәтті тіршілік орныға
бастады. Дүние-өмір үшін ең бірінші құндылық – адамның өмірі мен
бостандығы, әлеуеті мен белсенділігі. Біздің ұлттық дүниетанымымыз,
конституциялық жүйеміз – бәрі де өркениетке апаратын төзімді толеранттылық
идеясына негізделген.
Толеранттылық ұстанымының еліміздің ішкі-сыртқы саясатында осынша
маңызға ие болу құпиясы оның көп ұлтты, көп конфессиялы елді шашау шығармай
бірлікке келтіретін, тұрақты дамуға жетелейтін төтенше әлеуетіне қатысты.
Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет болғанымен, егер ондағы әр азамат
ортақ ауыз біршілікке келе алмаса, бір-бірінің этностық және діни
көзқарастық өзгешелігіне жау көзбен қарап, өзара төзімсіздік танытса, билік
алалау саясатын ұстанып, біреуді зор, біреуді қор көрсе, ұлы ғұлама Абай
айтқандай бас-басына би болу өршісе, бірінің сөзін бірі түсінбесе және
түсінгісі келмесе, онда мұндай елден жарқын болашақ күту мүшкіл. Дегенмен,
бірлік өзгешелікті мойындауға құрылғанда ғана өнім береді. Өйткені, еш
өзгешелігі жоқ тұтастай бірлік қалыптастыру утопия болмақ және ондай
бірлікте жасампаздық та, белсенділік те болмайды. Қазіргі әлемде, әсіресе
Қазақстан секілді түрлі этностар мен сенім жүйелері қатар өмір сүріп
отырған елде әр этностың өзіндік ұлттық ерекшелігі, мәдениеті, салт-дәстүрі
мойындалып, құрметтелгенде ғана ортақ мұрат үшін жұмылу орындалады.
Өзгелерді құрметтемейтіндердің құрметтелуі қиын және тіл табысу, түсінісу,
өзара жәрдем ету болмаған жерде ортақ іс те оңбайды.
Бұл тұрғыда, бір-бірін өзгешелігімен, қабылдауды мазмұн еткен
толеранттылықты еліміздің негізгі саяси ұстанымы ету үлкен саяси
кемеңгерлік екенін бірден байқаймыз. Дегенмен, толеранттылық
жалпақшешейлік емес, ол жөнсізге, бұра тартуға, үй ішінен үй тігуге,
бетімен кетуге, білгенін істеуге жол беру тіпті де емес. Қателік сыналмаса
өршиді, шоқ өшірілмесе өрт кетуі мүмкін. Әсіресе, кезіндегі діни
саясатымыздың жұмсақтығы туғызған кейбір мәселелер бүгіндері зардап туғызып
отырғанын ескеруге тиіспіз. Демек, толеранттылық орынды өзгешелікті
құрметтей отырып, залалсыз басқаша талғамдарға төзімділік таныта отырып,
ортақтыққа ұйысу және ортақ мұратқа жұмылу болғанда ғана дұрыс саяси
ұстанымға айналады.
Әрине, белгілі бір догма ұғымдар мен пікірлер арқылы бәрін шешетін
тоталитарлық жүйеде жасап жатқан жоқпыз. Толеранттылық ұғымының өзі де
шартты, шекті. Мемлекет және ұлт тағдырына қатысты барлық мәселелерді тек
осы ұғымның аумағында ғана шешуге тырысу, бар мәселені осыған ғана жинақтап
тастау ақылға қонбайды. Мәселе толеранттылықта тұрған жоқ, ол өз шегі
ішінде қабілетті, қайта біздің осы ұғымға берген анықтамамыздың қашанда
шекті болатынына, өмір аясының кең ауқымды, сан қилы мүмкіндікке
құрылатынына қатысты. Мұнда толеранттылық ұстанымның алғышарты мен шегі
анықталуға тиіс. Ал қоғамның күрделі мүмкіндігі мен адамдық әлеует бізді
толеранттылық қағидасын басшылыққа ала отырып жағдайға қарай іс көруге,
ауруға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz