Кооперацияның ғылыми негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КООПЕРАЦИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері ..11
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық.өндірістік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы («Бостан» өндірістік кооператив мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 «Бостан» өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНДЕ КООПЕРАЦИЯНЫ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды мемлекеттік қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.2 Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КООПЕРАЦИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері ..11
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық.өндірістік құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы («Бостан» өндірістік кооператив мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3 «Бостан» өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНДЕ КООПЕРАЦИЯНЫ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды мемлекеттік қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
3.2 Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: саясаттық және әлеуметтік-экономикалық сфералардағы кординалды өзгерістермен байланысты қазіргі қоғамның өмір сүру шарттары шаруашылықтың жаңа формалары мен типтерін ендіруді талап етеді. Бұл міндет ҚР «Қазақстан-2030» негізгі стратегиялық құжатында да актуалды болып табылады.
«Ауыл шаруашылығында дамыған кооперативтік қозғалысының жоқтығы көптеген шаруашылық-экономикалық міндеттерді шешуге; шаруаны коммерциялық банктерден, мемлекеттің өзінен қорғауға; өнімді өткізу, қамту, сақтау, қайта құру және сатуды тузетуге мүмкіндік бермейді», - деген Никонов А.А. Көпқырлы драма спиралі: Ресейдің аграрлы саясаты және ғылым (ХІХ – ХХ ғғ.). Автордың пікірінше «1989 ж. тұған кооперация ауылшаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырмай, тез коммерциялық қызметке кетіп қалды және өзінің спекулятивтік жақтарымен кооперация туралы адамдардың жаман ойларын тұғызды». Бірақ, тек қана кооперация екі бастаманы біріктіре алады: таңдауға еркіндік беретін өндірушінің меншігі; техникалық және экономикалық артықшылықтары бар өндіріс көлемдері және нарықтағы экономикалық көлемі», - деп аяқтады Никонов А.А.
Бірақ кооперацияны құру оңай емес екенін ол түсінеді. Әр ірі және кең қозғалыс сияқты бұл тез орындалмайтын іс. Бұл істі «Кооперация туралы» заң құру арқылы бастайды.
Кооперацияның дамуы қосымша жұмыс орындарын қамтамасыз етеді; шығаратын және сататын тауарлар көлемін ұлғайтады; сөйтіп жұртшылықтың табыс табуын ұлғайтуға әкеледі; Қазақстан экономикасының дағдарыстан шығуына жағдай тұғызып, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартады.
Осы жұмыс аталған деректердің негізінде жазылды. Мақсаты – ауылшаруашылық кооперацияны, оның негізгі мәселелерін зерттеу және аталған қиыншылықтарды шешу жолдары, экономикалық реформалар уақытында кооперацияны дамытуды талдау болды.
Осы мақсаттарда жұмыста: 1) Кооперацияның ғылыми негіздері және ауылшаруашылығындағы ерекшеліктері қарастырылған. Оның ішінде: кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы, шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері, ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру қарастырылады. 2) ҚР өндірістік кооперативтердің дамуы бөлімінде аыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-өндірістік құрылымы, Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы («Бостан» өндірістік кооператив мысалында), «Бостан» өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау. 3) Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияны дамытуды, оның ішінде ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды мемлекеттік қолдау және ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы көрсетілген.
Зерттеу объектісі болып «Бостан» өндірістік кооперативі табылады. Жұмысты жазу барысында ғылыми-зерттеу және аналитикалық әдіс қолданды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және 28 атаулы қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 10 кесте, 4 сурет келтірілген. Жұмыстың мазмұны 71 бетте жазылған.
Тақырыптың өзектілігі: саясаттық және әлеуметтік-экономикалық сфералардағы кординалды өзгерістермен байланысты қазіргі қоғамның өмір сүру шарттары шаруашылықтың жаңа формалары мен типтерін ендіруді талап етеді. Бұл міндет ҚР «Қазақстан-2030» негізгі стратегиялық құжатында да актуалды болып табылады.
«Ауыл шаруашылығында дамыған кооперативтік қозғалысының жоқтығы көптеген шаруашылық-экономикалық міндеттерді шешуге; шаруаны коммерциялық банктерден, мемлекеттің өзінен қорғауға; өнімді өткізу, қамту, сақтау, қайта құру және сатуды тузетуге мүмкіндік бермейді», - деген Никонов А.А. Көпқырлы драма спиралі: Ресейдің аграрлы саясаты және ғылым (ХІХ – ХХ ғғ.). Автордың пікірінше «1989 ж. тұған кооперация ауылшаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырмай, тез коммерциялық қызметке кетіп қалды және өзінің спекулятивтік жақтарымен кооперация туралы адамдардың жаман ойларын тұғызды». Бірақ, тек қана кооперация екі бастаманы біріктіре алады: таңдауға еркіндік беретін өндірушінің меншігі; техникалық және экономикалық артықшылықтары бар өндіріс көлемдері және нарықтағы экономикалық көлемі», - деп аяқтады Никонов А.А.
Бірақ кооперацияны құру оңай емес екенін ол түсінеді. Әр ірі және кең қозғалыс сияқты бұл тез орындалмайтын іс. Бұл істі «Кооперация туралы» заң құру арқылы бастайды.
Кооперацияның дамуы қосымша жұмыс орындарын қамтамасыз етеді; шығаратын және сататын тауарлар көлемін ұлғайтады; сөйтіп жұртшылықтың табыс табуын ұлғайтуға әкеледі; Қазақстан экономикасының дағдарыстан шығуына жағдай тұғызып, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартады.
Осы жұмыс аталған деректердің негізінде жазылды. Мақсаты – ауылшаруашылық кооперацияны, оның негізгі мәселелерін зерттеу және аталған қиыншылықтарды шешу жолдары, экономикалық реформалар уақытында кооперацияны дамытуды талдау болды.
Осы мақсаттарда жұмыста: 1) Кооперацияның ғылыми негіздері және ауылшаруашылығындағы ерекшеліктері қарастырылған. Оның ішінде: кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы, шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері, ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру қарастырылады. 2) ҚР өндірістік кооперативтердің дамуы бөлімінде аыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-өндірістік құрылымы, Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы («Бостан» өндірістік кооператив мысалында), «Бостан» өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау. 3) Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияны дамытуды, оның ішінде ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды мемлекеттік қолдау және ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы көрсетілген.
Зерттеу объектісі болып «Бостан» өндірістік кооперативі табылады. Жұмысты жазу барысында ғылыми-зерттеу және аналитикалық әдіс қолданды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және 28 атаулы қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 10 кесте, 4 сурет келтірілген. Жұмыстың мазмұны 71 бетте жазылған.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚР Президентінің 1997 ж. 13-наурыздағы «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен белсендіруді күшейту бойынша шаралар туралы» Жарлығы. – Алматы, 1997.-50б.
2. ҚР «Өндірістік кооператив туралы» Заңы. – Алматы, 1995. – 15б.
3. Малый и средний бизнес: законодательство РК в 4-х частях (часть 1). - Алматы, 1999.-45с.
4. Закон РК «О государственной поддержке малого предпринимательства. О частном предпринимательстве». – Алматы, 1998. – 54с.
5. «Қазақстан - 2030» Қазақстан Президентінің стратегиялық бағдарламасы. – Алматы, 1997. 65б.
6. Попов Н.А. Формирование кооперативной системы аграрной сферы и перспективы развития фермерских хозяйств. – Москва, 1993.- 501 с.
7. Молдашев А.Б. Развитие интеграции в АПК. – Алматы, 2000. -224 с.
8. Сельскохозяйственная кооперация: теория, мировой опыт, проблемы возрождения // под ред. Буздалова И.Н. – Минск-Москва, 1998. – 305с.
9. Бусыгин А.В. Предпринимательство. Основной курс. Учебник для вузов. – Москва, 1998. – 459с.
10. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы, методология и теория: монография. – Алматы, 1998. – 678с.
11. Елемесов Р., Жатқанбаев Е. Государство и рынок: учебное пособие. – Алматы, 1997. -215б.
12. В.В Ковалев, О.Н. Волкова. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник. – Москва, 2004. - 568 с.
13. Макарьева В.И, Андреева Л.В Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. - Москва, 2005. – 389 с.
14. К.А.Раицкий. Экономика организаций (предприятия). – Москва, 2005. 590 с.
15. Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару. – Алматы, 2002.- 300 б.
16. В.Ф.Протасов. Анализ деятельности предприятия (фирмы). – Москва, 2003. – 450 с.
17. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебное пособие. - Минск, 2002. – 800 с.
18. Абрютина М. С. Экономика предприятия. - Москва, 2004. – 504 с.
19. Көбеев Ә. Қазіргі заманғы тұтыну кооперативтерінің даму тәжірибесі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2006. - № 4. – Б. 56
20. Катенова С.А. Факторы и особенности развития малого предпринимательства Казахстана в условиях глобализации мировой экономики // Международные отношения: теория – практика – поиск: Материалы научно-практической конференции. 1999 г. 29-30 апреля. – Алматы, 1999. – 90с.
21. Куликов Н. Сельскохозяйственная кооперация в России: роль, этапы развития // АПК: экономика и управление. – 2000. - № 2. – С. 36.
22. Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны. // Саясат, желтоқсан. - 2000. - № 6. – Б. 54
23. Шеденов И.У. Малое предпринимательство и его роль в экономике РК // Вестник КазГУ, серия экономика. -1998. - № 8. – Б. 26
24. Ворохалина Л.П. Экономические механизмы развития малых предпринимательских структур в Российской экономике. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. – Москва, 1996. – 150 с.
25. Сборник Национального статистического Агентства РК. Социально-экономическое положение в РК. – Алматы, 2006. – 305 с.
26. Кемел М. Кооперация туралы. – Астана 2003.
27. «Бостан» өндірістік кооперативінің Жарғысы. – 2000. – 6 б.
28. «Бостан» өндірістік кооперативінің 2005-2007 жылдарға арналған жылдық есептері.
1. ҚР Президентінің 1997 ж. 13-наурыздағы «Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау мен белсендіруді күшейту бойынша шаралар туралы» Жарлығы. – Алматы, 1997.-50б.
2. ҚР «Өндірістік кооператив туралы» Заңы. – Алматы, 1995. – 15б.
3. Малый и средний бизнес: законодательство РК в 4-х частях (часть 1). - Алматы, 1999.-45с.
4. Закон РК «О государственной поддержке малого предпринимательства. О частном предпринимательстве». – Алматы, 1998. – 54с.
5. «Қазақстан - 2030» Қазақстан Президентінің стратегиялық бағдарламасы. – Алматы, 1997. 65б.
6. Попов Н.А. Формирование кооперативной системы аграрной сферы и перспективы развития фермерских хозяйств. – Москва, 1993.- 501 с.
7. Молдашев А.Б. Развитие интеграции в АПК. – Алматы, 2000. -224 с.
8. Сельскохозяйственная кооперация: теория, мировой опыт, проблемы возрождения // под ред. Буздалова И.Н. – Минск-Москва, 1998. – 305с.
9. Бусыгин А.В. Предпринимательство. Основной курс. Учебник для вузов. – Москва, 1998. – 459с.
10. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы, методология и теория: монография. – Алматы, 1998. – 678с.
11. Елемесов Р., Жатқанбаев Е. Государство и рынок: учебное пособие. – Алматы, 1997. -215б.
12. В.В Ковалев, О.Н. Волкова. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебник. – Москва, 2004. - 568 с.
13. Макарьева В.И, Андреева Л.В Анализ финансово-хозяйственной деятельности организации. - Москва, 2005. – 389 с.
14. К.А.Раицкий. Экономика организаций (предприятия). – Москва, 2005. 590 с.
15. Сәбден О., Тоқсанова А. Шағын кәсіпкерлікті басқару. – Алматы, 2002.- 300 б.
16. В.Ф.Протасов. Анализ деятельности предприятия (фирмы). – Москва, 2003. – 450 с.
17. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Учебное пособие. - Минск, 2002. – 800 с.
18. Абрютина М. С. Экономика предприятия. - Москва, 2004. – 504 с.
19. Көбеев Ә. Қазіргі заманғы тұтыну кооперативтерінің даму тәжірибесі // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2006. - № 4. – Б. 56
20. Катенова С.А. Факторы и особенности развития малого предпринимательства Казахстана в условиях глобализации мировой экономики // Международные отношения: теория – практика – поиск: Материалы научно-практической конференции. 1999 г. 29-30 апреля. – Алматы, 1999. – 90с.
21. Куликов Н. Сельскохозяйственная кооперация в России: роль, этапы развития // АПК: экономика и управление. – 2000. - № 2. – С. 36.
22. Әшімухан А. Нарықтық экономикада кәсіпорынның даму стратегиясының алатын орны. // Саясат, желтоқсан. - 2000. - № 6. – Б. 54
23. Шеденов И.У. Малое предпринимательство и его роль в экономике РК // Вестник КазГУ, серия экономика. -1998. - № 8. – Б. 26
24. Ворохалина Л.П. Экономические механизмы развития малых предпринимательских структур в Российской экономике. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. – Москва, 1996. – 150 с.
25. Сборник Национального статистического Агентства РК. Социально-экономическое положение в РК. – Алматы, 2006. – 305 с.
26. Кемел М. Кооперация туралы. – Астана 2003.
27. «Бостан» өндірістік кооперативінің Жарғысы. – 2000. – 6 б.
28. «Бостан» өндірістік кооперативінің 2005-2007 жылдарға арналған жылдық есептері.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КООПЕРАЦИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері ..11
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық
экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-
өндірістік құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2.2 Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы (Бостан өндірістік
кооператив мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 31
2.3 Бостан өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНДЕ КООПЕРАЦИЯНЫ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және
оларды мемлекеттік қолдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...53
3.2 Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: саясаттық және әлеуметтік-экономикалық
сфералардағы кординалды өзгерістермен байланысты қазіргі қоғамның өмір сүру
шарттары шаруашылықтың жаңа формалары мен типтерін ендіруді талап етеді.
Бұл міндет ҚР Қазақстан-2030 негізгі стратегиялық құжатында да актуалды
болып табылады.
Ауыл шаруашылығында дамыған кооперативтік қозғалысының жоқтығы
көптеген шаруашылық-экономикалық міндеттерді шешуге; шаруаны коммерциялық
банктерден, мемлекеттің өзінен қорғауға; өнімді өткізу, қамту, сақтау,
қайта құру және сатуды тузетуге мүмкіндік бермейді, - деген Никонов А.А.
Көпқырлы драма спиралі: Ресейдің аграрлы саясаты және ғылым (ХІХ – ХХ ғғ.).
Автордың пікірінше 1989 ж. тұған кооперация ауылшаруашылығының
қажеттілігін қанағаттандырмай, тез коммерциялық қызметке кетіп қалды және
өзінің спекулятивтік жақтарымен кооперация туралы адамдардың жаман ойларын
тұғызды. Бірақ, тек қана кооперация екі бастаманы біріктіре алады:
таңдауға еркіндік беретін өндірушінің меншігі; техникалық және экономикалық
артықшылықтары бар өндіріс көлемдері және нарықтағы экономикалық көлемі, -
деп аяқтады Никонов А.А.
Бірақ кооперацияны құру оңай емес екенін ол түсінеді. Әр ірі және кең
қозғалыс сияқты бұл тез орындалмайтын іс. Бұл істі Кооперация туралы заң
құру арқылы бастайды.
Кооперацияның дамуы қосымша жұмыс орындарын қамтамасыз етеді;
шығаратын және сататын тауарлар көлемін ұлғайтады; сөйтіп жұртшылықтың
табыс табуын ұлғайтуға әкеледі; Қазақстан экономикасының дағдарыстан
шығуына жағдай тұғызып, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартады.
Осы жұмыс аталған деректердің негізінде жазылды. Мақсаты –
ауылшаруашылық кооперацияны, оның негізгі мәселелерін зерттеу және аталған
қиыншылықтарды шешу жолдары, экономикалық реформалар уақытында кооперацияны
дамытуды талдау болды.
Осы мақсаттарда жұмыста: 1) Кооперацияның ғылыми негіздері және
ауылшаруашылығындағы ерекшеліктері қарастырылған. Оның ішінде:
кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы, шаруашылық қызметтегі
кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері, ауыл шаруашылық өндірістік
кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды
ұйымдастыру қарастырылады. 2) ҚР өндірістік кооперативтердің дамуы
бөлімінде аыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және
ұйымдастырушылық-өндірістік құрылымы, Қазақстандағы өндірістік кооператив
жағдайы (Бостан өндірістік кооператив мысалында), Бостан өндірістік
кооперативінің тиімділігін талдау. 3) Ауыл шаруашылық өндірісінде
кооперацияны дамытуды, оның ішінде ауыл шаруашылық өндірістік
кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды мемлекеттік қолдау және
ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы көрсетілген.
Зерттеу объектісі болып Бостан өндірістік кооперативі табылады.
Жұмысты жазу барысында ғылыми-зерттеу және аналитикалық әдіс қолданды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
28 атаулы қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 10 кесте, 4
сурет келтірілген. Жұмыстың мазмұны 71 бетте жазылған.
1 КООПЕРАЦИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
Қазіргі қоғамда өмірдің жағдайы саяси және әлеуметтік – экономикалық
сферада күрт өзгерістермен түсіндіріледі, ол шаруашылық жаңа үлгілері мен
түрлерін енгізуді талап етеді. Н.А Назарбаевтың Қазақстан - 2030 негізгі
стратегиялық құжаты мен берілген мақсат приоритетті болып табылады, онда
нарықтық шаруашылық жағдайында административті топтық жүйеден пайда болған
мемлекеттік күтудің орынына әрбір азаматтың өзіндік құндылығы мен еңбектік
ұжымдық жауапкершілік пен шаруашылық қызмет еркіндігі келу керек.
Қазақстандық қоғамның берілген стратегиялық дамуына сәйкес, шаруашылықтың
және меншіктің түрлі өмірлеріне негізделген нарықтық экономикалық
интенсификация есебімен кооперация ролі жоғарлайды [5, 23].
Кооперация пайда болу мен дамуы ұлттық шаруашылықтың басшылығын
экономикалық административті әдістер орнына шаруашылық басқарудың
механизмін радикалды жаңарту өз үлесін енгізуге тиісті. Кооперация тауарлар
өңдеуде және қызметтерде адамдардың белсенділігін, инициативасын арттыруға
қабілеті бар, өндіруші мен тұнынушы арасында дұрыс байланыстарды құру үшін
тауарлық қатынастарды қамтамасыз етеді. Ол біздің экономикамызға адамдар
қызығушылықтарына қажетті әлеуметтік бағыт береді.
Кооперация – бұл бөлек қатысушыларының материалдық құндылықтарына жету
үшін жалпы шаруашылық мақсаттары бар бірнеше еркін физикалық тұлғалардың
бірігуі. Өздерінің формасы бойынша бұл бірлестіктер демократиялық басқару
формасымен кооперативтер меңгерушілері басқару шешімдерінде өздерінің
қызметтері шектеулі [2, 12].
Кооперация генезисі Қазақстанға ХІХ ғасыр 70 жылдар ортасына келді.
Бұл массалық және қоғамдық – шаруашылық кәсіпорында бір уақытта болады,
барлық қатысушылардың еркіндігі, тандау теңдігі принциптеріне құрылған.
Кооперацияның 3 негізгі формалары - өндірістік, қаржылық, саудалақ кең
қолданысқа ие. Қоғамының барлық қабаттары үшін қол жетерлік болған
бірлестіктер болды. Өндірістік кооперативтер ауыл шаруашылық өнімдерін
өңдеу мен өткізу, сатып алуды жүзеге асыру, ауыл шаруашылық құралдары үшін
қол жетерлік арзан несиені алу мүмкіндігін береді, сонымен бірге
кооперативтерді субсидиялау, өздерінің қатысушыларының сатып алу
белсенділігін біріктірді және дамытты, табыстарды рационалды бөлуді
ұйымдастырды.
Кооперациялық қозғалыстың және кооперациялық бизнестің ғылыми
негіздері әртүрлі мемлекеттердің ғалымдарының көбісі, әсіресе кооперациялық
теорияның негізін салушыларының аттары белгілі: Ф.Оуэн, Ш.Фурье,
Ф.Райфайзен, И.Г.Чернышевский, М.Н.Туган-Барановский, т.б.
Кооперация теориясын және ұйымдастырушылық принциптерін әзірлеуге
үлкен үлесін ХХ ғ. басындағы келесі орыс ғалымдары мен кооперативтік
қызметшілері қосты: А.Н.Анцыферов, А.Н.Васильчиков, Н.П.Гибнер, Н.В.Крылов,
А.В.Меркулов, С.Л.Маслов, К.А.Пажитнов, И.И.Попов, Л.М.Кинчук, А.И.Чупров
және т.б.
Ауылшаруашылық кооперацияның ғылыми негіздеріне көптеген мемлекеттерде
кең тараған және аграрлық секторларда кең қолданатын А.В.Чаяновтың,
Н.Д.Кондратьевтің, Н.А.Рыбниковтың, Н.П.Макарованың, А.Н.Челищеваның
еңбектері жатады.
Жалпы түрде кооперацияға өзінің шаруашылық қызығушылығын іске асыру
үшін және жалпы мақсаттарға жету үшін ресурстарын үлестік негізде еркін
біріктіретін барлық жеке және заңды тұлғалар кіреді.
Кооперативтік қозғалыстың алғашқы кезеңінде кооперативтерге әрқайсысы
жеке және бірге мақсатқа жету үшін біріксе, нарықтық экономикада
кооперативтер қызметі бизнес нысанына айналады, кәсіпкерлік мінезге ие
болады [6, 31].
Жалпы пайда немесе қызығушылықты қанағаттандыратын мақсат нақты
экономикалық пайдаға, яғни нарықтық шаруашылықта нақты қабылданатын
мақстақа – неғұрлым көп пайда табуға – айналады. Өзге жағдайда кооператив
нарықтық бәсеке сферасына, яғни жалпы нарықтық қатынастарға кірмейді.
К.Маркс социализм кезінде келесі сөздерді айтқан: Кооперациялық еңбек
жалпы ұлттық масштабта және жалпы ұлттық қорлармен даму керек.
Кооперация мақсаттары мен міндеттері барлық жерде бірқалыпты: қызмет
көрсету және өз мүшелерінің құқықтарын қорғау, олардың қызығушылықтарын
қанағаттандыру, кооперативтік принциптерді еске алып жалпы экономикалық
заңдармен және қоғам дамуының қозғаушы күштерімен сәйкес. Ең бірінші
кооперативтік ұйымдар өзара кооперацияға, бірге иемденуге, еңбектің және
экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру бұлақтарының
теңдігіне негізделген коммунистік теңдік ұйым үшін құралдарды жинақтауға
ұмтылған.
Р.Оуэн бұл кооперативтердің уақытша жетістіктерін қарап, асығыс
қорытындылар жасаған: темір ақша керек еместігі сияқты тауар өндірушілер
және тұтынушылар арасындағы қатынастағы делдардар және сатушылар керек
емес, яғни нарықтық қатынастар да керек жоқ деген. Оған қарамастан саудаға
бағытталған саудалық қызмет қоғамдағы барлық экономикалық қатынастар
жүйесінің тұрақтылығы себебі болып табылады [7, 29].
Кооперативтік қозғалыстың отаны болып Батыс Еуропа табылады. ХІХ ғ.
ортасында Батыс-Еуропалық мемлкеттерде өнеркәсіптің дамуымен байланысты
және қалалық тұрғындар санының өсуіне байланысты ауыл шаруашылық өнімдеріне
деген сұраныс өсті. Еуропалық континентте бірінші ауыл шаруашылық кредиттік
кооперацияны құруға ХІХ ғ. 30 Ж. ортасындаШвеция оңтүстігінде ипотекалық
ұйым нысанында несиелік серіктестік. Ауыл шаруашылық несиелік кооперация
Германияда ең кең тараған, бұл қозғалысты еңдірген Ф. Райфайзен.
Нарыққа өнімнің және өндіріс құралдарының еркін шығуы және кең
қажеттілігі өткен ғасырдың соңғы 10-жылдығында ауыл шаруашылық өткізім және
қызмет көрсетуші кооперативтердің құрылуына әкелді, әсіресе Скандинавияда.
1880 ж. Швецияда ең бірінші сүт кооперативі ашылды (сары майды ағылшын
нарығына шығару), екі жылдан кейін – Данияда ашылды. 1887 ж. Данияда
Еуропалық континеттегі ең бірінші шошқа сою кооперативі ашылды. Шошқа еті
бірінші күннен бастап сол ғасырдағы ең көлемді нарыққа.
ХІХ ғ. 80-90 жж. Кооперативтік ұйымдар континенттің барлық
мемлекеттерінде тез тараған. ХХ ғ. басында сүт кооперативтері дами бастады.
1884 ж. Францияда бірінші ауыл шаруашылық синдикаттарын құру сатып алушы –
қызмет көрсетуші кооперативтердің тұрақты дамуына әкеледі.
Кооперация бұл әріптестік және көптеген ұйымдастырушылық форма арқылы
іске асырылатынын көрсетеді. Ауылшаруашылық кооперативтердің құрылымы мен
әрекеттері Ауылшаруашылық кооперация туралы Заңға сәйкес анықталады.
Ауылшаруашылық кооперация – бұл әр түрлі ауылшаруашылық кооперативтері және
олардың одақтары, өздерінің экономикалық және басқа да сұраныстарын
қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық тауар өндірушілерден құрылған
жүйесі. Ауылшаруашылық кооператив ұйымдық-құқықтық формадағы шаруашылықты
еңгізуді көрсетеді. Бұл ұйым ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің бірігіп
өндіру үшін немесе басқада шаруашылық әрекеттерге құрылған. Ауылшаруашылық
кооперативтің басқа кооперативтерден ерекшелігі, оның ауыл шаруашылық
тауар өндірушілерімен құрылымда Ауыл шаруашылық тауар өндірушілер
түсінігі негізінен кооперативті ауыл шаруашылық статусына жатқызатын және
жалпы өндірілетін өнім көлемін құрайтын ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін
Заңды және жеке тұлғалар болып табылады. Ауылшаруашылық кооператив келесі
қағидалар негізінде құрылып, қызмет етеді:
- қатысушылар еркіндігі;
- кооператив қатысушылары үшін экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету
және өзара көмек;
- кооперативтің пайдасы мен шығындарын мүшелері арасында олардың жеке
еңбекке қатысуы есебіне немесе кооперативтің шаруашылық қызметтке
қатысуына қарай бөлуі;
- кооператив мүшелері болып табылмайтын тұлғаларды шаруашылық қызметтері
қатысуларын қысқарту;
- кооператив мүшелерінің қауымдасқан үлестік жарналарын және мүшелердің
қосымша үлестік жарналары бойынша дивидендтерді қысқарту;
- кооперативтің әрекетін демократиялық басталымда басқару (бір мүше бір
дауыс);
- кооперативтің іс-әрекеті туралы ақпараттық барлық мүшелеріне
ашықтығы.
Бұл қағидалар кооперацияның даму тарихының 150 жыл бұрын әлемдік
тәжірибеде шығарылған болатын [6, 39].
Кооператив мүшелері негізгі және қауымдастық болып бөлінеді
кооперативтің негізгі мүшелері – кооперативке үлестік жарна салған және
дауыс беруге құқылы заңды және (немесе) жеке тұлға. Кооперативтің
қауымдастық мүшелері – үлестік жарна салған, дивиденд алатын, дауыс
беруге құқығы жоқ заңды және (немесе) жеке тұлға. Кооперативтің негізгі
мүшелері кооперативтік төлемдер алады - мүшелері арасында жеке еңбекке
қатысуымен немесе кооперативтің шаруашылық қызметке қатысуына қарай
кооператив мүшелерінің қосымша жарна бойынша төленетін пайда бөлігі.
Сонымен қатар, өндірістік кооператив мүшелері, кооператив табыстарына
және оның жеке еңбекке қатысуына қарай жалақы алады [2, 13].
Үлестік жарналардың үш түрі бар:
• міндетті
• қосымша
• қауымдасқан қатысушылар.
Міндетті үлестік жарна кооператив мүшелеріне міндетті тәртіпте дауыс
беруге және шаруашылық қызметке қатысуға құқық береді. Қосымша үлестік
жарна кооператив мүшелерінің таңдауы бойынша міндетті үстеме жарна береді.
Қауымдасқан үлестік жарна мөлшері кооператив жарғысына сәйкес
қауымдысқан мүшелері келесілген, оның бақыланатын кең есімен бекітілген
келісім-шарт негізінде анықталады.
Ауыл шаруашылық кооперативтің өндірістік және тұтынушылық формасы
бар. Ауыл шаруашылық кооперативі ауылшаруашылық өнімдердің өндірісі,
қайта өнделуге және өткізілуі бойынша өз еркіндік қызмет үшін және де
кооператив мүшелерінің жеке еңбек қатысуына негізделген заңмен тыйым
салынбаған өзге де қызметтерді орындау үшін азаматтар құрады, ал заңды
тұлғалар тек кооперативтің қауымдасқан мүшелері ғана бола алады. Өзге
ерекшеліктері өндірістік кооператив мүшелерінің өз қызметіндегі жеке
еңбек қатысуы болып табылады.
Өндірістік кооператив – бұл қызметінің негізгі мақсаты пайда табуды
көздейтін коммерциялық ұйым болып табылады. Өндірістік кооперативтің
келесідей түрлері болады: ауыл шаруашылық немесе балық аулау картель
(колхоз), кооперативті шаруашылық (коопхоз). Ауыл шаруашылық картель
(колхоз) ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндіру және өткізу үшін
азаматтардың еркінді мүлікті үлестік жарналарын ақша қаражаттары, жер
учаскелері, жерлік және мүліктік үлестері және азаматтардың басқа да
мүліктері түрінде қосып, өндіріс бойынша өз еркімен қызмет ету үшін
құрылады.
Коопхоз шаруа (фермер) қожалықтарының және (немесе) азаматтардың
басшыларымен құрылды. Олар өзара мал шаруашылық өнімдерін өндіру, жер жырту
және басқа да ауыл шаруашылық өнімдермен байланысты жеке шаруашылық
жүргізеді.
Өндірістік кооператив мүшелері 5 адамнан кем болмауы керек. Басқа
жағдайда оны жоюға тура келеді. Ауыл шаруашылық тұтынушылық кооперативтің
шаруашылық қызметі міндетті қатысу бойынша азаматтар және заңды тұлғалар
құрады. Кооперативтің шаруашылық қызметіне қатысуы кооператив мүшелері
өнімді шикізатты жеткізуді көздейді. Тұтынушылық кооператив - бұл
коммерциялық емес ұйым. Олар қызметіне қарай бөлінеді: қайта оңдіруші,
өткізуші жинақтаушы, несиелік және т.б. Тұтынушылық кооператив құрамында
кем дегенде екі заңды тұлға немесе бес азамат кірсе ғана ол кооператив
болып танылады. Осыған байланысты заңды тұлға жалпы жиналыста шешім
қабылдауда бір дауыс беруге құқылы кооператив мүшесі болып табылады [19,
30].
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері
Территориялық өзгерістерге қарамастан жүз жылдық тарихы бар
кооперацияның дамуын да бірнеше кезеңдерге бөлуге болады, олардың әрқайсысы
өзіндік белгілерімен ерекшелінеді.
Кооперативті қызметтің алғашқы даму кезеңі әр елде ХІХ ғасырдың
аяғында алғашқы кооперациялық пайда болуымен байланысты. Бұл кооперативті
ұйымдықтың қалыптасуы кезеңі, алғашқы қоғамдардың құрылуымен құлдырауы,
олардың принциптерінің тәжірибеде қалыптасуы мен тексерілуі, мәселелерді
шешудегі алғашқы қадамдар, әр елдерде идеологтардың, қозғалыстарды
ұйымдастырудың және ұйымдастырудың аттарының шығу кезеңі болатын.
ХІХ ғасыр аяғымен ХХ ғасыр ауыл шаруашылық кооперативтің дамуының 2-ші
кезеңін қамтиды. Бұл онжылдыққа кооперативті қозғалыстың процесі тән.
Мемлекеттік кооперативтік бірлестіктер несиелендіру саласында ғана емес
сонымен қатар ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өндіру
салаларында маңызды орын алады. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін алғашқы
кооперативті кәсіпорындар жұмыс істей бастады. ХХ ғасыр басында
кооперативтер әлемдік азық – түлік рыногына кірді, онда маңызды рөлге ие
болды. 1896 жылы халықаралық кооперативті альянстың қалыптасуымен тәжірибе
алмасу және халықаралық кооперативті серіктестіктің дамуына әсерін тигізді.
Көптеген елдерде кооперативті заңдар қалыптасуда, әртүрлі деңгейде
және қызмет бағыттарына қарай алғашқы мысал ережелер пайда болды.
Соғыстан кейінгі кезеңде ауыл шаруашылық даму процесіне әлемдік
экономикадағы 1929 – 1933 жылдардың кризистің барлық звеноларға әсер етуі
және көптеген елдердегі мемлекеттің белсенді қолдауымен байланысты. 30
жылдардың 1-ші жартысында мемлекеттерде ауыл шаруашылық кооперациялардың
ұлттық ұйымдастыру орталықтары құрылды. Скандинавия елдерінде, Голландияда.
Германиядағы сүт шаруашылығы саласында, 30 жылдар аяғына қарай Францияда
дәнді-дақыл кооперативтері тұтыну нарығында алдыңғы орындарды алған.
Жекелеген елдерде бұл кезеңде кооперативтердің қызметін әртүрлі деңгейде
реттейтін ережелер унификациясы жүрді.
Фермерлік кооперативтердің дамуының келесі маңызды кезеңі 50 жылдар
ортасынан 70 жылдар аяғына дейінгі аралықты қамтиды. Ғылыми техникалық
процесстердің әсерінен кооперативтердің модернизациясы жүргізілді. Осы
кезеңмен қатар кооперативті ұйымдарды қайта ұйымдастыру жүргізілді, яғни
алғашқы ұсақ кооперативті қозғалыстар бірігіп үлкен кооперативтік салалар
және аймақтық жоба негізінде құрылды. 70 жылдар ортасынан фермерлік
кооперацияның дамуының жаңа кезеңі басталады. Бәсекелестік күшейе түсті.
Жеңіске жетудің алғашқы шарты болып модернизацияланған бөлімдерде жаңа
технологияларды пайдалану және инвестиция тарту шаралары жатады. Капиталдық
орталықтандырылуы және теңдігі шешуші маңызға ие [8, 8].
Кооперативті компаниялардан акционерлік принципке көшу тенденциясы
жоғарлады, бұл нарық коньюнктурасының талаптарына едәуір жеңіл.
Кооперативті қозғалыстарды мемлекеттік реттеу деңгейінде жоғарланды,
қызметте қаржыландыру мен басқа да ұйымдастырушылық формаларын заң жүзінде
реттеу жүргізу қатаңдатылды.
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің вертикальды типі жанұялық фермерлік
шаруашылықтан жеке функциялау жолымен ірі масштабта ажырауы. Сәйкесінше,
фермерлерге әртүрлі қызмет көрсететін кооперативтер пайда болады. Алғашқы
және қазіргі таңда кең танымал фермерлік кооператив жеке кооператив болып
табылады, фермерлік өнімдерді ұжымдық өндіруді қамтамасыз етеді. Нарықтық
экономикалық қиыншылықтары өндіру қиындығын туғызады. Үлкен көтерме сатушы
нарық артықшылықтарға ие, себебі ол да үлкен көлемде және бөлшек партиямен
сату, орау, бөлшектеу және сақтауға, сонымен қатар сату маркасын пайдалану,
жарнамаға және т.б. мүмкіндіктері бар. Жанұялық фермерлер кооператив құра
отырып ауыл шаруашылық өнімдер нарығындағы делдалдармен бәсекеге түседі.
Шикізатты сатуға қарағанда қайта өңделген өнімді сату тиімдірек, ал бір
шаруашылық шеңберінде эффективтті қайта өндіруді жүзеге асыру қиынырақ,
кооператив өнім өндіру қайта өндірумен толықтырылады.
Кооперативтың басқа түрлері фермерлерді өндіріске қажетті ресурстарын
қамтамасыз етеді – ауыл шаруашылық техника, тыңайтқыш, тұқым, қоректер,
жанар–жағар май және т.б. Бұл кооперативтер қамтамасыз етуші кооперативтер
деп аталады. Олар фермерлерге үйге қажетті жабдықтар, баққа және бакалеялық
тауарлармен қамтамасыз ете алады. Бұл кооперативтің негізгі функциясы
фермерлерге тиімді бағамен ресурстардың тұрақты жеткізілуін қамтамасыз ету.
Кейде бұндай кооператив фермерлік тапсырысын сатып алумен шектелмейді,
ресурстарды өндіретін өз зауыдтары болады.
Фермерлік кооперативтің 3 – ші түрі бар. Бұл сервистік кооперативтер.
Олар фермерлік шаруашылықтарға әртүрлі өндірістік қызметтер көрсетеді.
Мысалы: ирригация, электрофикация немесе ауылдық жерлерде телефон орнату.
Ең алдымен кооперативті форманың АҚ, кооперацияларының ұқсастығы көзге
түседі. Қай жағдайда болмасын кооперациялаудың басшылары болып меншік
иелерінің коллективі табылады, басқару ұжымдылық шешім негізінде жүзеге
асырылады, алған табыстар қатысушылар арасында бөлінеді. Екі формада
дамыған экономикада кеңінен тараған, еңбек, капитал нарықтарына қатысады,
басқа өндірістік факторлар экономикалық пайданы көздейді, өз
кооперациясының эффективті дамуына тырысады. Кооперацияның екі типінде
бизнес структураларының технологиялары, операция типтері біркелкі болуы
мүмкін. Соған қарамастан бұл формалар бір – бірінен ерекшелінеді, және
олардың өзгешіліктері кооперациялардың рентабельділігі ұйымдастыруашылардың
өндірістік форманың спецификасы ретінде кооперацияларды ерекшелейді.
Кооперациялардың негізгі ерекшелігі бастапқы мақсатты құру және
функциялау. Кооперация үшін негізгі мақсат – кооперациялардың жоғары
табыстылық қызмет етуін қамтамасыз ету және оған не, қайда, қалай
өндірілетініне маңызды емес. Кооператив қатысушыларының табысын сақтау және
көбейту үшін құрылады. Кооператив мүшелеріне қажетті бизнесті керекті
сферада сақтап қалу үшін практикада кооператив құрылымының негізгі
принциптері негізінде жасалған [8, 32].
Корпорацияда акционерлер дивиденд алады және олардың көбеюінде
мүдделі, және акциялардың бағасының өсуінде де. Егер май өндіру пайдасыз
болса, онда фирманың ішкі құрылымындағы ірі инвестор тобы өз дауыстарын
пайдалана отырып зауыттың қызмет аясын өзгертуі мүмкін. Көптеген меншік –
фермерлерге бұл шешім пайдасыз болып табылады, себебі капиталдағы олардың
үлесі мардымсыз, ал негізгісі май зауыты нарыққа кіруді қамтамассыз етеді.
Бірақ коорпорация шенберінде олар бұндай шешімді қабылдауды әсер ете
алмайды. Екінші жағдайда кооператив мүшеліктерінің дивидентті аса көп емес
және олар шешім қабылдауға белгілі бір әсер ете алмайды. Дауыс беру пайлық
емес мүшелік арқылы беріледі, сәйкесінше кооперативтегі ішкі қызығушы
топтардың басқа мүшелердің қызығушылығынан өзгешеленеді, яғни өндіріс
тиімсіз болған жағдайда, бизнес сүтті қайта өңдеу сферасында өз мүшелерінің
қызығушылығын қамтамасыз ету үшін сақталады. Корпорациямен салыстырғанда
кооператив салынған капиталды ақтамай инвесторлардан жетіспеушілігіне
ұшырайды (кесте 1).
Кооператив - өндірісті ұйымдастырудың аса жылжымайтын формасы,
рыноктағы өзгеріске баяу бейімделеді. Бірақта тек осы форма фермерлерге,
ұсақ және рынокқа басынан шектелгендерге жалпы экономикалық жүйеге кіруге
мүмкіндік туғызады. Кооператив типтерінің арасында ерекшеліктер де бар.
Ауыл шаруашылығында кооператив түрлерінің ішінде кең танымалы тұтынушылық
кооператив болып табылады. Егер ауыл шаруашылығы кооператив өндірушілерді
біріктірсе, тұтынушылық кооперативтерде өз қажетіліктерін қанағаттандыру
үшін тұтынушылар бірігеді.
1-кесте. Корпорацияның кооперативтен өзгешелігі
Корпорация Кооператив
Мақсаты Табыс инвесторлары үшін.Мүшелердің табыстарының
Акциялардың бағасының өсуі. Тауарлармен қызмет
өсуі.Тауарлармен қызмет көрсетулерді өз
көрсеткіштерінің сатылуымүшелеріне сату.
Ұйымдастыру әдісі Кез – келген азамат Бірдей
акцияларды сатып алуға қызығушылықтарымен
құқығы бар. Акциялар қорқатысушыларға шектеулер
нарығында сатылады. енгізіледі, сонымен
бірге ашық саудаға
жатқызылады.
Бақылау Бір акция – бір дауыс 1 қатысушыларды – 1
принцип бойынша сайлау. дауыс принциптері
Дауысты беру рұқсат бойынша дауыс береді.
етілген. Бақылаудың ішкіКелісім бойынша әдетте
топтарынның жиі пайда дауыс беру жоқ. Бақылау
болуы. топтары болмайды.
Капитал көзі Инвесторлар Қатысушылардың
артықшылықтары
Таза табыстарды бөлу Акционерлердің Маңызы жоқ дивидентерді
дивидендтері акцияларға төлегеннен кейін
пропорцияланады. капиталдарды
пропорциялайды
Дивидендтер Шектелмеген. Әдетте шектелген
Функциянолдау Кез–келген клиенттермен Қатысушыларға қызмет
операцияны жүзеге асыру.көрсету.
Сату және сатып алу
келісімі аяқталған
трансакция болып
табылады.
Салықтар Табысқа салықты Салық әдетте кооператив
корпорация акционерлергеқатысушыларының
төлейді. деңгейіне төленеді.
Антимонопониялық реттеу Жатады. Әдетте шектеулермен
жатады.
Көздері: Көбеев Ә. Қазіргі заманғы тұтыну кооперативтерінің даму тәжірибесі
ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2006. - № 4. – Б. 56
Ауыл шаруашылығы кооперативтернің негізгі мақсаты аз мүшелері үшін
тиімді жағдайлар туғызу, оған өз өнімдерінің жоғарғы бағалары да кіреді.
Тұтынушылардың кооперативтің мақсаты өз пай иелеріне ең тиімді, яғни арзан
тауарлар мен қызмет көрсетуді алуға көмектесу [19, 47].
Меншіктің көп түрлі формаларына сай келетін шаруашылықтар олардың
нақты табиғи, экономикалық, әлеуметтік, халықтың демографиялық
дәстүрлерінде эффективтілігі есебінен жетіледі. Ауыл шаруашылық
коперацияның мүмкіндіктерін ескере отырып, нарықтық жағдайларда ауыл
шаруашылық жұмысшылардың тұрғылықты жағдайын, жұмыс орнын, шектеулілігін,
олардың қызмет ету сферасын ескеру керек. Бір жүйені жаңалау үшін,
мемлекеттік меншік негізінде, негізгісі нарықтық принциптерге сүйене отырып
жедел нәтижелерге жетуге сенуге болмайды. Аграрлы сектордағы жаңа тауар
өндірушілер қоғамдық негізде пайда болып, олар нарықты өзі және меншігіне
қарым – қатынасын толық реформаламай бейімделе алмайды. Меншіктің және
шаруашылықтың мемлекеттіктен қоғамдық формаға ауысуына мыналар себеп
болады:
1–ден өндіргіштік күштердің жаңа жағдайы және дамуы, материалдық–
техникалық базаның болуы, үлкен формадағы шаруашылықтарға есептелінген
әлеуметттік инфрақұрылымдар;
2–ден мұндай көзқарас коперацияның ішкі шаруашылық жағдайына әсер етпей бір
формадан екіншіге жеңіл, біртіндеп ауысуына әсер етеді;
3–ден әрбір мүшесінің белгілі көлемдегі үлесі арқылы ұжымдық кооперацияның
қалыптасуы ауыл шаруашылық өндіруші кооперацияларды құру негізгі болып
табылады және басқа ұжымдық кооперациялар құрымынан жеке формадағы меншік
түрлерінің бөлінуі [9, 34].
Көптеген экономикалық дамыған елдерде ауыл шаруашылық кооперативтері
шаруашылық қызметтердің түрлі жақтарын қамтиды. Қазіргі ауыл шаруашылық
кооперативтерінің құрылымында өнімді өткізу мен өндіру бойынша, қамтамасыз
ету бойынша, несиелеу, өндірістік қызмет көрсету және өндірістік
кооперативтер бойынша кооперациялардың бірлестіктерін ерекшелеуге болады.
Әсіресе ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және т.б. түрлері бойынша
фермерлік кооперациялардың ролі ерекше. Көптеген экономикасы дамыған
елдерде кооперациялық қызмет сферасына әсіресе маңызды тамақ өнімдері, оның
ішінде сүтті өңдеу, маңызды бөлігі кіреді. Ет, астық, көкеніспен жеміс,
қант өндірсе, спирт өңдеу кооперативтерінде жоғары үлестері бар.
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық
экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
Кооперативті қызметтің екінші көлемі бойынша бағытты фермерлік
кооперативтерді көтерме баға бойынша сатып алу базасында ауыл шаруашылық
өндіріс құралдарымен баға бойынша сатып алу базасында ауыл шаруашылық
өндіріс құралдарымен қамтамасыз ету болып табылады. Кооперативтік қызметтің
қамтамыасыз ету негізін минералдық тыңайтқыштар мен тұқымдар құрады.
Фермерлерді кооперативтік қамтамасыз етуде өндірістік құралдар, оның ішіңде
ауыл шаруашылық техника мен жанар май жатады. Фермерді өнімді өткізу және
өндіріс құралдарын иеленумен байланысты қиындықтар фермерлік өңдеудің
эффективті жадайындағы, нәтиже экономикасының аграрлық секторына тәуелді.
Фермерлік кооперацияның қызметі экономикасы дамыған елдерде арнайы
кооперативтік және ауыл шаруашылық жалпы адамзаттың нормативтерінің бірігуі
ұйымдық-құқықтық формасы ретінде кәсіптікті реттейді. Соңғысы негізгі
құжаттық мазмұнына әрбір кооперацияның құрылымдық қызметін реттеуге
принципиалды талаптардан тұрады. Кооперацияның заңнамалық негізіне
кооперативтік демократиялар БҰҰ бас ассамблеясы мақұлдаған, халықаралық
еңбекті ұйымдастырудан тұратын халықаралық кооперативтер альянсымен
жасалған принциптерді қамтиды [21, 145].
Заңнамаға сәйкес баптарда әрбір нақты кооператив қызметінің
мақсаттары, ондағы қатысушылар тәртібі, қатыстықтың міндеттері мен
құқықтары, пайлық капиталдарды құру принциптері, шығыстар мен кірістерді
орналастыру, басқару және бақылау органдарының ережелері мен құрылымдары
анықталған. Кооперативтіқ заңнама негізінде кооперативтің және мемлекеттік
органдарға сай келетін әрбір елде әдетте бірінші кооперативтерін орталық
ассоциация үшін арнайы баптар жасалады. Заңнамаға сәйкес кооперативтер
қоғам сияқты мақсаты - өнімді өткізу, ауыл шаруашылық қызметтер ұсыну,
қамтамасыз ету бойынша ұйымдық-ұжымдық қызметтер жолымен өздерінің
қатысушылық экономикалық хал-ахуалын жақсартты.
Ұйымдастырушылық – құқықтық формадағы ұжымдық кооперативтерде
өндірістік кооперативтер маңызды орын алады, әсіресе ауыл шаруашылық
өндіріс саласында. Мемлекеттендірілгеннен кейін административті –
шаруашылық жүйесі жағдайында нақты уақытта құрылым бойынша шаруашылықта
экономикалық принциппен басқару қайта қолға алынды. Бұл ұйымдастырушылық –
құқықтық форманың мәні, ол ұйымға азаматтың ерікті түрде ұйымдық және
экономикалық бірігуін білдіреді, ортақ өндірістік қызмет атқару үшін
бірігулер, олардың өздерінің жеке еңбектік қатысуымен негізделеді.
Өндірістік кооперативтердің ұйымдастырушылық негізгі мүшелік болып
табылады. Кооператив мүшелерінің саны 5-тен аспауы керек.
Кооператив мүлкі кооператив мүшелерінің пай үлесі негізінде
қалыптасады. Мүлік құрамында бөлінбейтін корлар ерекшеленеді, олар
кооператив уставы негіздегі белгілі мақсаттарға пайдаланады.
Кооперативтердің жоғарғы басқару органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы
болып табылады. Кооперативтердің атқарушы органы – басқарма 50 - ден астам
мүшесі бар кооперативтерде басқарушылар тобы құрылуы мүмкін, олар атқарушы
органдарының қызметін бақылауды жүзеге асырады. Ұйымдастырушылық-құқықтық
шаруашылық қызметінің негізгі мінездемесі кооперативтің барлық мүшелерінің
еңбеке қатысуы және табысты еңбекке қатысу бойынша бөлу болып табылады.
Кооператив жойылғаннан кейін мүлікті бөлу осыған негізделеді. Соған сәйкес
жаңа заңнама кооперативті кооперацияға қатаң талаптар қоймайды, оларға өз
қызметіне байланысты сұрақтарды кооператив мүшелері арасында шешуге жағдай
жасайды. Өндірістік кооператив мүшелеріне қызметтері бойынша міндеттемелер
жүктеледі.
Нақты жағдайда қызмет ететін заңнамаға жалпы жағдайлар
ұйымдастырушылық – құықықтық форманың ерекшеліктерін ашпайды. Бұрынғы
кооперациялар басынан кешірген деформация және оның қызметтеріне жаңа
талпыныстар, нарықтық экономикаға көшумен анықталады, олар бұл формадаға
құқықтық базаның тұрақсыздығын көрсетеді. Сол себепті кооперацияға
байланысты заңдарды жобалауда жаңа даму деңгейін ескеру өте қажет және
бірінші кезекте маңызды. Нарық жағдайында ауыл шаруашылық кәсіпорынның
экономикалық қатынастары тауар – ақша қатынастары өндіріс нәтижелерін
иелену, қолдану, қабылдау бойынша өндіріс құралдарына меншіктеу формасының
функционалдануымен анықталады. Сондықтанда өндіріс құралдарына ұжымдық және
мемлекеттік жеке меншік формасында ішкі шаруашылық экономикалық өзара
қатынастар әртүрлі болады [22, 214].
Ауыл шаруашылық ұйымдастырушылық негізді қатынасушылар арасында
пайларды бөлу, өндіріс, өнім, табыс құралдарына ұжымды –іскерлік меншікті
құрайды. Совхоз, колхоздар беделінің өзгеруі кезінде кооперативтық
кәсіпорындарының ішкі шаруашылық құрылымын өзгерту, өндіріске және табыс,
өнімге меншік ретінде жұмысшының қалыптасуы әсер ететін бөлімшелер арасында
экономикалық қатынастарының жаңа үлгілерін енгізу керек.
Жаңа ішкі шаруашылық экономикалық қатынастарға негізінде ауыл
шаруашылық өндірістік кооперативтерде өнім мен қызметі, сату – сатып алу
жатыр. Олар шаруашылық есептерді табыстарды құру мен бөлудегі құқықтарды,
өндірісті ұйымдастыруда, өндірісті және әлеуметтік дамуға қорлардың
орталықтануына, қалдық принципі бойынша жұмысшы жалақы қорын құру, өнім
көлемі бойынша келісілген міндеттердің орындалуынан кейін өзінің өнімін
өндеуге, салықтан төлеуге негізделеді. Ауыл шаруашылық өндіріс
кооперативтерде қызығушылықтар бір тұтастығы олардың өндіріс бөлімшелерімен
мыналар есебінен жетуге болады:
- ревизиялық ұжымдық бақылау және кәсіпорындарының жалпы ұйымдастырулуы;
- өндіріс дамуы қорының орталықтануын құру;
- қызмет көрсету бөлімшелерінде және ішкі шаруашылық мамандырылған
кәсіпорындарында қалыптасқан рационалды орындалу;
- қаржы – есептік орталықтың құрылуы;
- кәсіпорындарының әлеуметтік – экономикалық дамуының сыныпталуы,
өндіріс және әлеуметтік саланың дамуы бойынша негізгі сұрақтарды
координациалау;
- өндіріс құралдарының жұмысшыларының пайларының жылдық өнімін анықтау,
дивиденттердің пайларға төленуі;
- кәсіпорын жұмысшылары мен зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауды
ұйымдастыру.
Ауыл шаруашылық өндіріс кооперативтерінде өндірістік және қызмет
көрсету бөлімшелері келесі құқықтарға ие:
- жоғарғы келісімді өніммен қарауы бойынша қолдануға, сонымен бірге
басқару шешіміне сай кәсіпорын резервтері мен қорларын құруға;
- қәсіпорын қорына материалдық шығындарды толтыру мен төлеуден кейін
пайда болатын шаруашылық есеп табыстарын жұмсауға;
- жалақының бір бөлігін жұмысшыларға натуралды төлем мен төлеуге.
Барлық жұмысшы – иелерге пайларға куәліктер беріледі, бухгалтерияда
оларға жеке шот немесе есептік шотттар ашылады [10, 113].
Меншіктің ұжымдық – іскерлік иелері кәсіпорынды басқаруда, басқаруды
таңдауға, өзінің пайларына дивиденттер алуға, жарғыға сай өздерінің
пайларын сату немесе сатып алуға құқылы. Ішкі шаруашылық экономикалық
қатынастардың өткізу тәртібі кооперативті басқару мен құрылымдық бөлімшелер
келісімдерде бейнеленеді. Келісім, барлық шаруашылық – құқықтық
қатынастарды реттейтін құқықтық және экономикалық құжат болып табылады.
Оның жасалуы кезінде конфликттік жағдайлардан аулақ болу үшін формализімді
ескеру керек емес. Ішкі шаруашылық бөлімшенің келісімі ауыл шаруашылық
өндіріс кооперативтерін басқарумен келесі сұрақтарды қарастыру керек:
- өндірістік, әлеуметтік арналымы бойынша обьектілер тізімін;
- ұжым ұсынысы мен басқару тапсырысы негізінде өнімді өндіру көлемі мен
ассортиментін;
- өткізу бағалары еркін, нарықтық, ішкі шаруашылықтық айналым үшін
келісілген бағалар, инфляция есебінен түзету мен оларды есептеу
механизмін;
- өндіріс ресурстарын толтыру көздері мен көлемдерін;
- кооперативтік орталықтанған қорларына, бюджетке нормативтік есептерді
өндірістік және әлеуметтік даму, дивиденттер, резервтер және т.б;
- экономикалық жауапкершілікті қамтамасыз ету механизмін;
- оқыту, кеңес беру үшін төлемдер;
- келісімнің бөлек жағдайларды өзгерту тәртібі, дауларды шешу.
Өндірістік қатынастарды қайта құру жүйесінде маңызды орынды табыстарды
құру мен бөлу алады, ол өндірістердің жылдамдығына белсенді әсер етуін
көрсетеді [12, 424].
Табыстарды бөлу бәсеңділік жүйесінің өзі ауыл шаруашылық өндіріс
кооперативтерінен кәсіпорынмен алғашқы бөлімшелер арасындағы міндеттерді
бөлу деңгейімен анықталады. Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтер
табыстары өткізілген өнім үшін түсім арқылы құрылады, оның эффектерінің
басты көрсеткіштері болып кооператив деңгейіндегі түсім болады және ол
келесі тәртіпке орналасу қажет:
- салық және міндетті төлемдерді бюджетке төлеу;
- резервтік қор 10 пайыз дейін;
- материалдық марапаттау қоры;
- өндірістік және әлеуметтік даму;
- кооператив мүшелерінің қосымша пайларына дивидентерді төлеу;
- еңбек өндірістеріне қатысатын кооператив қатысушыларына кооперативті
төлемдер.
Түсімді бөлу пропорциясы ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтің
жалпы жиналысымен орнатылады. Өндіріс жағдайына тәуелді еңбекті төлеу
тәртібі мен ауыл шаруашылық кооперативтер қатысушылары дивиденттерді төлеу
өзгереді, олар ағымдық еңбек нәтижесінде және иелер ретінде қорытынды
кооператив нәтижесінде, оның одан әрі дамуында қызығушылықтары бар. Ауыл
шаруашылық өндіріс кооперативтер қатысушыларға жоғарғы қызығушылықтары
еңбек өнімділігінде, кооперативте метериалдық марапаттау қоры құрылады және
ол ауыл шаруашылық премиялау жүйесінде қабылдануы бойынша есептелінеді.
Өндіріспен әлеуметтік дамуға бағытталған табыстар мөлшеріне ауыл шаруашылық
өндіріс кооперативтернің капиталы жоғарлайды және орнатылады, өсімдік пай
ретінде кооперация қатысушылары арасында бөлінеді. Өсімдік қорды мақсатты
түрде табыстарды құрушылар мен тауар өндірушілер ретінде кооперация
қатысушылары арасында қолданылуы жөн. Кооперация табысын бөлу сурет 1-де
көрсетілген.
1-сурет. Ауыл шаруашылық коперативтерде табыстарды бөлу
Табыстан дивидентер төлеу, міндетті қосымша пайларға қаражаттар
бөлінеді. Табыстың қалған бөлігі жеке еңбек өндірісіне қатысатын кооперация
қатысушыларына кооперативті төлемдерге кетеді. Кооперацияға қатысты
пайдасы, шаруашылық кооперация қызметіне қатысу деңгейімен байланысты.
Қалған табыстарды бөлу жоспарында келесі мысалы құрылымды ұсынамыз; 50 – 60
пайыз өндіріспен әлеуметтік даму қорына, 5 – 10 пайыз резервтік қорға, 5 –
10 пайыз материалдық марапаттау қорына, 15 – 20 пайыз бөлімшелер
қатысушыларына пайлары мен дивиденттеріне, 10 пайызға дейін кооперация
төлемдеріне, 10 пайыз ассоциацияланған кооперация қатысушыларының
дивиденттеріне [8, 44].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-
өндірістік құрылымы
Басқару – адамдардың кәсіптік қызметі. Бұл қызметтің мән-мазмұнын
айқындау үшін оның анықтамасын берейік. Басқару – бұл ұжымдағы адамға және
жекелеген адамдарға, олардың бірлескен жұмыс процесінде мақсатты жүйелі
ықпал ету. Басқару ең алдымен ықпал ету, демек мұның өзі сол әрекетке билік
ету қажеттігін көрсетеді.
Әр түрлі деңгейде басқару процестерінің күрделілігіне және алуан
түрлілігіне қарамастан, Д.Н. Бобрышев осы категорияға – басқару процесіне
біршама жалпылама анықтама береді. Басқару процесі – бұл шешімді шығаруды,
қабылдауды, қабылданған шешімнің орындалуы жөніндегі жұмыс барысын
үйлестіруді, қабылданған шешімнің орындалу барысын бақылауды бірізділікпен
жүзеге асыру [15, 54].
Яғни өндірістік кооперативті басқаруға келетін болсақ, өндірістік
кооперативті басқарудың жоғары органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып
табылады. Өндірістік кооперативте кооперативтің атқарушы органдарының
қызметіне бақылау жасауды жүзеге асыратын қадағалау кеңесі құрылуы мүмкін.
Қадағалау кеңесінің мүшелерінің өндірістік кооператив атынан әрекет жасауға
құқығы жоқ. Басқарма және (немесе) оның төрағасы кооперативтің атқарушы
органдары болып табылады. Олар кооператив қызметіне күнделікті басшылықты
жүзеге асырады және қадағалау кеңесі мен кооператив мүшелерінің жалпы
жиналысына есеп береді. Тек кооператив мүшелері ғана қадағалау кеңесі мен
өндірістік кооператив басқармасының мүшесі бола алады. Кооператив мүшесі
бір мезгілде қадағалау кеңесінің мүшесі және басқарма мүшесі бола алмайды.
Өндірістік кооперативті басқару органдарының құзыреті, сондай-ақ олардың
шешім қабылдау және кооператив (мүшелерінің) атынан әрекет ету тәртібі заң
құжаттары мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Өндірістік кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының ерекше құзыретіне
мыналар жатады:
1) кооператив жарғысын өзгерту;
2) атқарушы, тексеруші органдарды және қадағалау кеңесін құру мен олардың
мүшелерін кері шақырып алу;
3) кооператив мүшелерін қабылдау және шығару;
4) кооперативтің қаржы есебін бекіту және оның таза табысын бөлу;
5) кооперативті қайта құру мен шешу.
Жалпы жиналыстың ерекше құзыретіне заң құжаттары мен құрылтай
құжаттарында басқа мәселелерді шешуді де жатқызуы мүмкін. Жалпы жиналыстың
немесе кооперативтің қадағалау кеңесінің ерекше құзыретіне жатқызылған
мәселелерді олардың кооперативтің атқарушы органдарының шешуіне бере
алмайды. Жалпы жиналыс шешімдер қабылдаған кезде кооператив мүшесінің бір
даусы болады. Өндірістік кооператив өз қызметін құрылтай шарты мен жарғының
негізінде жүзеге асырады. Өндірістік кооперативтің ұйымдық-құқықтық
нысанында құрылатын шағын кәсіпкерлік субъектілері өз қызметін Қазақстан
Республикасының Үкіметі мазмұнын белгілейтін үлгі жарғының негізінде жүзеге
асыра алады [2, 15].
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің пайда болу процестерінде
мемлекеттердің кооперативтік саясатымен белсенді қолдау тапса онда ол
аграрлық құрылымда өзінің доминантталатын жағдайды иеленеді. Бұл пайда
болудың бастапқы кезеңінің спецификасы мынада, әлеуметтік экономикалық
жағдайлардың құрылуына байланысты ұзақ уақыт бойы колхоздар мен совхоздар
түрінде шаруашылық формаларының ұзақ уақыт бойы олардың негізінде
өндірістік кооперативтерді құру, ең алдымен мүліктік және жер пайларының
иелерінің еркін түрде бірлесуі түрінде болуы мүмкін. Бұл объективті
техниканың экономикалық психоз әлеуметтік сипаттамасымен түсіндіріледі.
1. Қазіргі заман ауыл шаруашылық техникасы ірі жер аудандарына және
өндірістің ірі обьектісіне негізделген, ол материалдарының техникалық
базаны әсерлі түрде, фермерлік колхоздарда олардың қолданылуы үшін
ауыл шаруашылық техниканың жиынтығы жоқ болуына қарамастан рационалды
түзетуге мүмкіндік береді.
2. Жоғары квалификациялы кадрлардың қажет саласының болмауы, олардың
өзінде менеджер, агроном, механизаторды үйлестіре отырып өзіндік
шартты жүргізуге мүмкіндік береді.
3. Колхоздық, совхоздық тәжірибе жұмысшыда ерікті шешім қабылдау,
бұйрықсыз жұмыс істеу әдетін қолдану қарқынымен тудырды, сондықтанда
жұмысшылардың негізгі үлесі өзіндік пайды талап етуге өзіндік шарттары
құруға асықпайды.
Ауыл шаруашылық өндіруші кооператив – жер үлесін және өзгеде мүліктер
ие мүшелерінің бірігуі, мал шаруашылығы мен жер өңдеуден бастап, малдың
жеке түрлерін өсіруге мамандануға дейін жүзеге асады. Үлкен совхоздар,
колхоздар, ұжымдық кооперативтер өзінің қалыптасқан байланыстарын сақтау
үшін, қоғамдық өндірістік және әлеуметтік инфратруктураны рационалды
қолдану үшін өндіруші кооперативке ауыстырылды. Мұндай қайта ұйымдастыру
нәтижесінде бұрын қызмет еткен бөлімдер, бригадалар, мал шаруашылық
коллективі, жөндеу шеберханалары, автопарктен т.б. бөлімшелер сақталады.
Олардың шаруашылық жеке даралылығы бар, өздерінің алғашқы қызметтерін
шаруашылық есепке ғана атқарды, тұлғалық немесе есептесу есептері
бухгалтерияда немесе кооперативтің қаржылық – есептесу орталығында болады.
Олардың базасы негізінде даму процесінде өндірісті біртіндеп сатып алу
негізінде несиелік – қаржылық шаруашылықтар қалыптасуы мүмкін [13, 71].
Өндірістік кооперацияның заңды тұлғалары болып өздерінің өндірістік
қызметін және қаржылық қызметін шаруашылықтың жеке даралық негізінде жүзеге
асыратын, өздерінің жеке балансы, банкте есептік шоты бар кооперативтер
табылады. Қаржылық–несиелік жүйені қаржылық – есептеу орталығын ұйымдастыру
арқылы құрады, барлық бөлімшелердің есептік шоты болады, есеп шоттағы
құралдар шығынын бөлімшенің бастығы бөледі. Өндірістік және қызмет
көрсетуші бөлімшелер өз қызметтерін шаруашылық есеп принципіне жүзеге
асырады. Олар пайдаланатын несиелердің қаитарылуын қамтамасыз етеді,
бюджетке төленетін салықты, пай үлесшілеріне дивиденд төлеуге, әлеуметтік
инфрақұрылымға, мемлекеттік құралдарды сатып алуға, қорлар құруға қаражат
бөлінеді. Өндірістік кооперацияның басқару жүйесінің 2 немесе 3 сатылы
басқару құрылымы бар. Өндірістік кооперацияда сатылы басқару, басқару –
бөлімше схемасы прогрессивті дамуда.
Өндірістік кооперацияда шаруашылықты өзін - өзі басқару органы
төменнен жоғары демократиялық формада жүргізіледі. Басқару органдарының
негізгісі болып жалпы жиналыс табылады. Жалпы жиналыста бақылаушы, басқарма
және тексеру коммиссиясы таңдалады. Бақылаушылар кооперативтің басқарма
органының қызметін бақылауға алады, оны төраға басқарады. 20–ға жуық мүшесі
бар кіші шаруашылықтарда бақылаушылар тағайындалмайды. 20–ға жуық мүше бар
шаруашылықда басқару функциясы шаруашылық төрағасына жүктеледі. Шаруашылық
төрағасы басқару мүшелерінің арасынан жалпы жиналыста сайланады. Қаржылық
қызметі қадағалауды ревизорлар комиссиясы жүзеге асырады, олар жыл санын
жоспарлы тексерулер жүргізіп шаруашылық мүшелерінің жалпы жиналысында есеп
береді, жылдық есептің және бухгалтерлік баланстың нақты нәтижесін
таныстырады. Кіші шаруашылықты ревизиялық коммисияның функциясын ревизор
жүзеге асырады [2, 24]. Өндірістік кооперацияның ұйымдастырушылық-
өндірушілік құрылымының мысалын сурет 2-ден көруге болады.
Ассоциация коммерциялық кооперацияға коммерциалық емес қызмет көрсету
негізінде құрылады. Ассоциацияға кіретін коммерцияның кооперативтер, АҚ,
тауар өндіруші шаруашылықтар болуы мүмкін, олар заңды тұлғалылығын, өз
баланстарын, есептік шоттарын, мөрін сақтайды. Кооперация қызметін
координациялау мақсатында, сонымен қатар, жалпы мүліктік қызығушылықтарды
таныстыру және қорғау жүзеге асырылады, келісім шарт бойынша ассоциация
негізінде өзара бірлестік құрылады.
Өндіруші бөлімше Қызмет көрсету
бөлімшелері
2-сурет. Өндірістік кооперацияның ұйымдастырушылық-өндірушілік құрылымы
мысалы
Ассоциация мүшелерін біріктіретін мотивтері:
- орталықтандырылған тәртіптегі материалдық–техникалық ресурстармен
қамтамасыз ету, оларды алудағы, жеткізу және сақтаудағы жеңілдікке ие
болу;
- үзіліссіз сервистік қызмет көрсету;
- қатысушылық қалауы бойынша ауыл шаруашылық өнімдерді өткізу,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды ортақ қолдану;
- мамандармен квалификация консультация жүргізуді жүзеге асыру;
- қаржылық есептік кооперативтер құру.
Өндірістік ұйымдастырушылық құрылымын келесі 3-ші суретте көрсетілген.
3-сурет. Өндірістік ұйымдастырушылық құрылымы
Кооперациялар ассоциация құрылымының ұйымдастырушылық – құқықтық
мысалы ретінде келесіні айтуға болады. Бос тауар өндірушілердің
ассоциациясында басқару жүйесі координация функциясын ассоциация деңгейінде
құрумен құрылған [8, 54].
Ассоциацияда басқару жүйесі екі баспалдақты схема бойынша: кәсіпорын
ассоциациясының кеңесі. Бұндай ұйымдастыру басқарудың жаңа жүйесін талап
етеді, құқықты және шаруашылық беделіне сәйкес кәсіпорын құрылымдары
арасындағы келісілген өзара қатынасқа негізделген. Ассоциацияларда басқару
жүйесін құру келесі принциптер бойынша жүзеге асыру керек: төменнен жоғары
жаңа демократиялық негізде өзіндік басқару, әрбір келесі басқару деңгейі
құрылымдық кәсіпорынның эффективті қызметі үшін қажет жағдайларды
қамтамасыз ету мақсатында құрылады, тауар өндірушілер – серіктестердің тең
және пайдалы бірігуінің функциясының дамуы, нақты функциялар негізінде
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын құру, бөлімдер құрылымының ерікті
орталықтануы. Ассоциацияларда технико–технологиялық, қамсыздандыру еңбек
пен кооперацияның ішкі салалық бөліну шеңберінде негізгі өндірісте жүзеге
асады, ал интеграциялық үрдістердің даму мөлшері бойынша - өңдеу, сақтау,
ауыл шаруашылық өнімін өткізу болып табылады.
Әрбір ауыл шаруашылық өндіріс кооперативі өзінің ұйымдастыру- құқықтық
құрылымында бөлімдерді қамсыздандыруға ие, өндіріс бөлімшелерінің
келісімдері бойынша жұмыстар мен қызметтерді атқарады. Ассоциацияда
өндірістік және тұтыну кооперативтері арасындағы арақатынас жаңа басқарудың
ұйымдастырушылықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Ассоциацияны басқарудың
жоғары органы болып қатысушылардың жалпы жиналысы табылады. Ол қажет
болғанда жылына 4 рет жиналады, ал кезектен тыс – қатысушылардың 13
бөлігінің талаптары бойынша шақырылады. Жалпы жиналыста шешім көп
дауыстармен қабылданады, егер оған ассоциацияның 23 қатысушылары
қатысқанда. Жалпы жиналыс функциясына кіретіндер: ассоциация кеңесін таңдау
мен оның меңгерушісі, уставты бекіту немесе ассоциацияның жағдайы,
ассоциация құрамынан жаңа кооперативтердің қабылдау мен шығуы туралы шешім
ассоциация меңгерушісін сақтауға кооперативтер табысынан жинақтарды бекіту
[15, 72].
Жалпы жиналыстардың арасындағы кезеңдерде ағымдық өндіріс қызметінің
координациясын ассоциация кеңесі жүзеге асырады. Оның құрамына барлық
өндіріс және тұтыну кооперативтердің меңгерушілері кіреді. Ассоциация
кеңесі өзінің жұмыс органын құрайды – координация тобын, оның фунциясына
ҒТП жетістіктерін енгізу мен ақпараттық-ұйымдастырушылық қамтамасыз ету
енеді. Берілген бөлімнің мамандарының құқықтары мен міндеттері, жаңа бедел
ассоциация жалпы жиналысымен бекітілген арнайы жағдайымен анықталады және
қызметтік құрамына сай бейнеленеді.
Ассоциация кеңесі мен оның жұмыс органы, сонымен бірге өндірісті
салалық реттеуді қамтамасыз етеді. Бұл мақсатта ассоциацияда өнімге
келісімді бағалар жүйесі жасалады, ал олардың өңдеуге нормативі шығындарды
және кооперативтерге қызмет көрсететін өндірістің нормативі
рентабельділігін қамтамасыз етеді. Бұндай бағаларды бекіткеннен кейін,
жалпы жиналыс немесе, ассоциация кеңесі мен олар барлық қатысушылар үшін
бірдей болады. Демократиялық баға белгілеу және қоғамдық бақылау
кооперацияның маңызды бір артықшылығы болып табылады.
Материалдық–техникалық қамсыздандыру, өнімді өңдеу мен өткізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КООПЕРАЦИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері ..11
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық
экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-
өндірістік құрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2.2 Қазақстандағы өндірістік кооператив жағдайы (Бостан өндірістік
кооператив мысалында)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 31
2.3 Бостан өндірістік кооперативінің тиімділігін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... .44
3 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНДЕ КООПЕРАЦИЯНЫ ДАМЫТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және
оларды мемлекеттік қолдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...53
3.2 Ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 68
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: саясаттық және әлеуметтік-экономикалық
сфералардағы кординалды өзгерістермен байланысты қазіргі қоғамның өмір сүру
шарттары шаруашылықтың жаңа формалары мен типтерін ендіруді талап етеді.
Бұл міндет ҚР Қазақстан-2030 негізгі стратегиялық құжатында да актуалды
болып табылады.
Ауыл шаруашылығында дамыған кооперативтік қозғалысының жоқтығы
көптеген шаруашылық-экономикалық міндеттерді шешуге; шаруаны коммерциялық
банктерден, мемлекеттің өзінен қорғауға; өнімді өткізу, қамту, сақтау,
қайта құру және сатуды тузетуге мүмкіндік бермейді, - деген Никонов А.А.
Көпқырлы драма спиралі: Ресейдің аграрлы саясаты және ғылым (ХІХ – ХХ ғғ.).
Автордың пікірінше 1989 ж. тұған кооперация ауылшаруашылығының
қажеттілігін қанағаттандырмай, тез коммерциялық қызметке кетіп қалды және
өзінің спекулятивтік жақтарымен кооперация туралы адамдардың жаман ойларын
тұғызды. Бірақ, тек қана кооперация екі бастаманы біріктіре алады:
таңдауға еркіндік беретін өндірушінің меншігі; техникалық және экономикалық
артықшылықтары бар өндіріс көлемдері және нарықтағы экономикалық көлемі, -
деп аяқтады Никонов А.А.
Бірақ кооперацияны құру оңай емес екенін ол түсінеді. Әр ірі және кең
қозғалыс сияқты бұл тез орындалмайтын іс. Бұл істі Кооперация туралы заң
құру арқылы бастайды.
Кооперацияның дамуы қосымша жұмыс орындарын қамтамасыз етеді;
шығаратын және сататын тауарлар көлемін ұлғайтады; сөйтіп жұртшылықтың
табыс табуын ұлғайтуға әкеледі; Қазақстан экономикасының дағдарыстан
шығуына жағдай тұғызып, халықтың өмір сүру деңгейін жақсартады.
Осы жұмыс аталған деректердің негізінде жазылды. Мақсаты –
ауылшаруашылық кооперацияны, оның негізгі мәселелерін зерттеу және аталған
қиыншылықтарды шешу жолдары, экономикалық реформалар уақытында кооперацияны
дамытуды талдау болды.
Осы мақсаттарда жұмыста: 1) Кооперацияның ғылыми негіздері және
ауылшаруашылығындағы ерекшеліктері қарастырылған. Оның ішінде:
кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы, шаруашылық қызметтегі
кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері, ауыл шаруашылық өндірістік
кооперативтерінде ішкі шаруашылық экономикалық өзара қатынастарды
ұйымдастыру қарастырылады. 2) ҚР өндірістік кооперативтердің дамуы
бөлімінде аыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және
ұйымдастырушылық-өндірістік құрылымы, Қазақстандағы өндірістік кооператив
жағдайы (Бостан өндірістік кооператив мысалында), Бостан өндірістік
кооперативінің тиімділігін талдау. 3) Ауыл шаруашылық өндірісінде
кооперацияны дамытуды, оның ішінде ауыл шаруашылық өндірістік
кооперативтердің шетелдік тәжірибесі және оларды мемлекеттік қолдау және
ауыл шаруашылық өндірісінде кооперацияның даму перспективасы көрсетілген.
Зерттеу объектісі болып Бостан өндірістік кооперативі табылады.
Жұмысты жазу барысында ғылыми-зерттеу және аналитикалық әдіс қолданды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
28 атаулы қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 10 кесте, 4
сурет келтірілген. Жұмыстың мазмұны 71 бетте жазылған.
1 КООПЕРАЦИЯНЫҢ ҒЫЛЫМИ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Кооперативтік қозғалысты құру мен даму тарихы
Қазіргі қоғамда өмірдің жағдайы саяси және әлеуметтік – экономикалық
сферада күрт өзгерістермен түсіндіріледі, ол шаруашылық жаңа үлгілері мен
түрлерін енгізуді талап етеді. Н.А Назарбаевтың Қазақстан - 2030 негізгі
стратегиялық құжаты мен берілген мақсат приоритетті болып табылады, онда
нарықтық шаруашылық жағдайында административті топтық жүйеден пайда болған
мемлекеттік күтудің орынына әрбір азаматтың өзіндік құндылығы мен еңбектік
ұжымдық жауапкершілік пен шаруашылық қызмет еркіндігі келу керек.
Қазақстандық қоғамның берілген стратегиялық дамуына сәйкес, шаруашылықтың
және меншіктің түрлі өмірлеріне негізделген нарықтық экономикалық
интенсификация есебімен кооперация ролі жоғарлайды [5, 23].
Кооперация пайда болу мен дамуы ұлттық шаруашылықтың басшылығын
экономикалық административті әдістер орнына шаруашылық басқарудың
механизмін радикалды жаңарту өз үлесін енгізуге тиісті. Кооперация тауарлар
өңдеуде және қызметтерде адамдардың белсенділігін, инициативасын арттыруға
қабілеті бар, өндіруші мен тұнынушы арасында дұрыс байланыстарды құру үшін
тауарлық қатынастарды қамтамасыз етеді. Ол біздің экономикамызға адамдар
қызығушылықтарына қажетті әлеуметтік бағыт береді.
Кооперация – бұл бөлек қатысушыларының материалдық құндылықтарына жету
үшін жалпы шаруашылық мақсаттары бар бірнеше еркін физикалық тұлғалардың
бірігуі. Өздерінің формасы бойынша бұл бірлестіктер демократиялық басқару
формасымен кооперативтер меңгерушілері басқару шешімдерінде өздерінің
қызметтері шектеулі [2, 12].
Кооперация генезисі Қазақстанға ХІХ ғасыр 70 жылдар ортасына келді.
Бұл массалық және қоғамдық – шаруашылық кәсіпорында бір уақытта болады,
барлық қатысушылардың еркіндігі, тандау теңдігі принциптеріне құрылған.
Кооперацияның 3 негізгі формалары - өндірістік, қаржылық, саудалақ кең
қолданысқа ие. Қоғамының барлық қабаттары үшін қол жетерлік болған
бірлестіктер болды. Өндірістік кооперативтер ауыл шаруашылық өнімдерін
өңдеу мен өткізу, сатып алуды жүзеге асыру, ауыл шаруашылық құралдары үшін
қол жетерлік арзан несиені алу мүмкіндігін береді, сонымен бірге
кооперативтерді субсидиялау, өздерінің қатысушыларының сатып алу
белсенділігін біріктірді және дамытты, табыстарды рационалды бөлуді
ұйымдастырды.
Кооперациялық қозғалыстың және кооперациялық бизнестің ғылыми
негіздері әртүрлі мемлекеттердің ғалымдарының көбісі, әсіресе кооперациялық
теорияның негізін салушыларының аттары белгілі: Ф.Оуэн, Ш.Фурье,
Ф.Райфайзен, И.Г.Чернышевский, М.Н.Туган-Барановский, т.б.
Кооперация теориясын және ұйымдастырушылық принциптерін әзірлеуге
үлкен үлесін ХХ ғ. басындағы келесі орыс ғалымдары мен кооперативтік
қызметшілері қосты: А.Н.Анцыферов, А.Н.Васильчиков, Н.П.Гибнер, Н.В.Крылов,
А.В.Меркулов, С.Л.Маслов, К.А.Пажитнов, И.И.Попов, Л.М.Кинчук, А.И.Чупров
және т.б.
Ауылшаруашылық кооперацияның ғылыми негіздеріне көптеген мемлекеттерде
кең тараған және аграрлық секторларда кең қолданатын А.В.Чаяновтың,
Н.Д.Кондратьевтің, Н.А.Рыбниковтың, Н.П.Макарованың, А.Н.Челищеваның
еңбектері жатады.
Жалпы түрде кооперацияға өзінің шаруашылық қызығушылығын іске асыру
үшін және жалпы мақсаттарға жету үшін ресурстарын үлестік негізде еркін
біріктіретін барлық жеке және заңды тұлғалар кіреді.
Кооперативтік қозғалыстың алғашқы кезеңінде кооперативтерге әрқайсысы
жеке және бірге мақсатқа жету үшін біріксе, нарықтық экономикада
кооперативтер қызметі бизнес нысанына айналады, кәсіпкерлік мінезге ие
болады [6, 31].
Жалпы пайда немесе қызығушылықты қанағаттандыратын мақсат нақты
экономикалық пайдаға, яғни нарықтық шаруашылықта нақты қабылданатын
мақстақа – неғұрлым көп пайда табуға – айналады. Өзге жағдайда кооператив
нарықтық бәсеке сферасына, яғни жалпы нарықтық қатынастарға кірмейді.
К.Маркс социализм кезінде келесі сөздерді айтқан: Кооперациялық еңбек
жалпы ұлттық масштабта және жалпы ұлттық қорлармен даму керек.
Кооперация мақсаттары мен міндеттері барлық жерде бірқалыпты: қызмет
көрсету және өз мүшелерінің құқықтарын қорғау, олардың қызығушылықтарын
қанағаттандыру, кооперативтік принциптерді еске алып жалпы экономикалық
заңдармен және қоғам дамуының қозғаушы күштерімен сәйкес. Ең бірінші
кооперативтік ұйымдар өзара кооперацияға, бірге иемденуге, еңбектің және
экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру бұлақтарының
теңдігіне негізделген коммунистік теңдік ұйым үшін құралдарды жинақтауға
ұмтылған.
Р.Оуэн бұл кооперативтердің уақытша жетістіктерін қарап, асығыс
қорытындылар жасаған: темір ақша керек еместігі сияқты тауар өндірушілер
және тұтынушылар арасындағы қатынастағы делдардар және сатушылар керек
емес, яғни нарықтық қатынастар да керек жоқ деген. Оған қарамастан саудаға
бағытталған саудалық қызмет қоғамдағы барлық экономикалық қатынастар
жүйесінің тұрақтылығы себебі болып табылады [7, 29].
Кооперативтік қозғалыстың отаны болып Батыс Еуропа табылады. ХІХ ғ.
ортасында Батыс-Еуропалық мемлкеттерде өнеркәсіптің дамуымен байланысты
және қалалық тұрғындар санының өсуіне байланысты ауыл шаруашылық өнімдеріне
деген сұраныс өсті. Еуропалық континентте бірінші ауыл шаруашылық кредиттік
кооперацияны құруға ХІХ ғ. 30 Ж. ортасындаШвеция оңтүстігінде ипотекалық
ұйым нысанында несиелік серіктестік. Ауыл шаруашылық несиелік кооперация
Германияда ең кең тараған, бұл қозғалысты еңдірген Ф. Райфайзен.
Нарыққа өнімнің және өндіріс құралдарының еркін шығуы және кең
қажеттілігі өткен ғасырдың соңғы 10-жылдығында ауыл шаруашылық өткізім және
қызмет көрсетуші кооперативтердің құрылуына әкелді, әсіресе Скандинавияда.
1880 ж. Швецияда ең бірінші сүт кооперативі ашылды (сары майды ағылшын
нарығына шығару), екі жылдан кейін – Данияда ашылды. 1887 ж. Данияда
Еуропалық континеттегі ең бірінші шошқа сою кооперативі ашылды. Шошқа еті
бірінші күннен бастап сол ғасырдағы ең көлемді нарыққа.
ХІХ ғ. 80-90 жж. Кооперативтік ұйымдар континенттің барлық
мемлекеттерінде тез тараған. ХХ ғ. басында сүт кооперативтері дами бастады.
1884 ж. Францияда бірінші ауыл шаруашылық синдикаттарын құру сатып алушы –
қызмет көрсетуші кооперативтердің тұрақты дамуына әкеледі.
Кооперация бұл әріптестік және көптеген ұйымдастырушылық форма арқылы
іске асырылатынын көрсетеді. Ауылшаруашылық кооперативтердің құрылымы мен
әрекеттері Ауылшаруашылық кооперация туралы Заңға сәйкес анықталады.
Ауылшаруашылық кооперация – бұл әр түрлі ауылшаруашылық кооперативтері және
олардың одақтары, өздерінің экономикалық және басқа да сұраныстарын
қанағаттандыру мақсатында ауыл шаруашылық тауар өндірушілерден құрылған
жүйесі. Ауылшаруашылық кооператив ұйымдық-құқықтық формадағы шаруашылықты
еңгізуді көрсетеді. Бұл ұйым ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің бірігіп
өндіру үшін немесе басқада шаруашылық әрекеттерге құрылған. Ауылшаруашылық
кооперативтің басқа кооперативтерден ерекшелігі, оның ауыл шаруашылық
тауар өндірушілерімен құрылымда Ауыл шаруашылық тауар өндірушілер
түсінігі негізінен кооперативті ауыл шаруашылық статусына жатқызатын және
жалпы өндірілетін өнім көлемін құрайтын ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін
Заңды және жеке тұлғалар болып табылады. Ауылшаруашылық кооператив келесі
қағидалар негізінде құрылып, қызмет етеді:
- қатысушылар еркіндігі;
- кооператив қатысушылары үшін экономикалық тиімділікті қамтамасыз ету
және өзара көмек;
- кооперативтің пайдасы мен шығындарын мүшелері арасында олардың жеке
еңбекке қатысуы есебіне немесе кооперативтің шаруашылық қызметтке
қатысуына қарай бөлуі;
- кооператив мүшелері болып табылмайтын тұлғаларды шаруашылық қызметтері
қатысуларын қысқарту;
- кооператив мүшелерінің қауымдасқан үлестік жарналарын және мүшелердің
қосымша үлестік жарналары бойынша дивидендтерді қысқарту;
- кооперативтің әрекетін демократиялық басталымда басқару (бір мүше бір
дауыс);
- кооперативтің іс-әрекеті туралы ақпараттық барлық мүшелеріне
ашықтығы.
Бұл қағидалар кооперацияның даму тарихының 150 жыл бұрын әлемдік
тәжірибеде шығарылған болатын [6, 39].
Кооператив мүшелері негізгі және қауымдастық болып бөлінеді
кооперативтің негізгі мүшелері – кооперативке үлестік жарна салған және
дауыс беруге құқылы заңды және (немесе) жеке тұлға. Кооперативтің
қауымдастық мүшелері – үлестік жарна салған, дивиденд алатын, дауыс
беруге құқығы жоқ заңды және (немесе) жеке тұлға. Кооперативтің негізгі
мүшелері кооперативтік төлемдер алады - мүшелері арасында жеке еңбекке
қатысуымен немесе кооперативтің шаруашылық қызметке қатысуына қарай
кооператив мүшелерінің қосымша жарна бойынша төленетін пайда бөлігі.
Сонымен қатар, өндірістік кооператив мүшелері, кооператив табыстарына
және оның жеке еңбекке қатысуына қарай жалақы алады [2, 13].
Үлестік жарналардың үш түрі бар:
• міндетті
• қосымша
• қауымдасқан қатысушылар.
Міндетті үлестік жарна кооператив мүшелеріне міндетті тәртіпте дауыс
беруге және шаруашылық қызметке қатысуға құқық береді. Қосымша үлестік
жарна кооператив мүшелерінің таңдауы бойынша міндетті үстеме жарна береді.
Қауымдасқан үлестік жарна мөлшері кооператив жарғысына сәйкес
қауымдысқан мүшелері келесілген, оның бақыланатын кең есімен бекітілген
келісім-шарт негізінде анықталады.
Ауыл шаруашылық кооперативтің өндірістік және тұтынушылық формасы
бар. Ауыл шаруашылық кооперативі ауылшаруашылық өнімдердің өндірісі,
қайта өнделуге және өткізілуі бойынша өз еркіндік қызмет үшін және де
кооператив мүшелерінің жеке еңбек қатысуына негізделген заңмен тыйым
салынбаған өзге де қызметтерді орындау үшін азаматтар құрады, ал заңды
тұлғалар тек кооперативтің қауымдасқан мүшелері ғана бола алады. Өзге
ерекшеліктері өндірістік кооператив мүшелерінің өз қызметіндегі жеке
еңбек қатысуы болып табылады.
Өндірістік кооператив – бұл қызметінің негізгі мақсаты пайда табуды
көздейтін коммерциялық ұйым болып табылады. Өндірістік кооперативтің
келесідей түрлері болады: ауыл шаруашылық немесе балық аулау картель
(колхоз), кооперативті шаруашылық (коопхоз). Ауыл шаруашылық картель
(колхоз) ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндіру және өткізу үшін
азаматтардың еркінді мүлікті үлестік жарналарын ақша қаражаттары, жер
учаскелері, жерлік және мүліктік үлестері және азаматтардың басқа да
мүліктері түрінде қосып, өндіріс бойынша өз еркімен қызмет ету үшін
құрылады.
Коопхоз шаруа (фермер) қожалықтарының және (немесе) азаматтардың
басшыларымен құрылды. Олар өзара мал шаруашылық өнімдерін өндіру, жер жырту
және басқа да ауыл шаруашылық өнімдермен байланысты жеке шаруашылық
жүргізеді.
Өндірістік кооператив мүшелері 5 адамнан кем болмауы керек. Басқа
жағдайда оны жоюға тура келеді. Ауыл шаруашылық тұтынушылық кооперативтің
шаруашылық қызметі міндетті қатысу бойынша азаматтар және заңды тұлғалар
құрады. Кооперативтің шаруашылық қызметіне қатысуы кооператив мүшелері
өнімді шикізатты жеткізуді көздейді. Тұтынушылық кооператив - бұл
коммерциялық емес ұйым. Олар қызметіне қарай бөлінеді: қайта оңдіруші,
өткізуші жинақтаушы, несиелік және т.б. Тұтынушылық кооператив құрамында
кем дегенде екі заңды тұлға немесе бес азамат кірсе ғана ол кооператив
болып танылады. Осыған байланысты заңды тұлға жалпы жиналыста шешім
қабылдауда бір дауыс беруге құқылы кооператив мүшесі болып табылады [19,
30].
1.2 Шаруашылық қызметтегі кооперацияның мәні және даму ерекшеліктері
Территориялық өзгерістерге қарамастан жүз жылдық тарихы бар
кооперацияның дамуын да бірнеше кезеңдерге бөлуге болады, олардың әрқайсысы
өзіндік белгілерімен ерекшелінеді.
Кооперативті қызметтің алғашқы даму кезеңі әр елде ХІХ ғасырдың
аяғында алғашқы кооперациялық пайда болуымен байланысты. Бұл кооперативті
ұйымдықтың қалыптасуы кезеңі, алғашқы қоғамдардың құрылуымен құлдырауы,
олардың принциптерінің тәжірибеде қалыптасуы мен тексерілуі, мәселелерді
шешудегі алғашқы қадамдар, әр елдерде идеологтардың, қозғалыстарды
ұйымдастырудың және ұйымдастырудың аттарының шығу кезеңі болатын.
ХІХ ғасыр аяғымен ХХ ғасыр ауыл шаруашылық кооперативтің дамуының 2-ші
кезеңін қамтиды. Бұл онжылдыққа кооперативті қозғалыстың процесі тән.
Мемлекеттік кооперативтік бірлестіктер несиелендіру саласында ғана емес
сонымен қатар ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру және қайта өндіру
салаларында маңызды орын алады. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін алғашқы
кооперативті кәсіпорындар жұмыс істей бастады. ХХ ғасыр басында
кооперативтер әлемдік азық – түлік рыногына кірді, онда маңызды рөлге ие
болды. 1896 жылы халықаралық кооперативті альянстың қалыптасуымен тәжірибе
алмасу және халықаралық кооперативті серіктестіктің дамуына әсерін тигізді.
Көптеген елдерде кооперативті заңдар қалыптасуда, әртүрлі деңгейде
және қызмет бағыттарына қарай алғашқы мысал ережелер пайда болды.
Соғыстан кейінгі кезеңде ауыл шаруашылық даму процесіне әлемдік
экономикадағы 1929 – 1933 жылдардың кризистің барлық звеноларға әсер етуі
және көптеген елдердегі мемлекеттің белсенді қолдауымен байланысты. 30
жылдардың 1-ші жартысында мемлекеттерде ауыл шаруашылық кооперациялардың
ұлттық ұйымдастыру орталықтары құрылды. Скандинавия елдерінде, Голландияда.
Германиядағы сүт шаруашылығы саласында, 30 жылдар аяғына қарай Францияда
дәнді-дақыл кооперативтері тұтыну нарығында алдыңғы орындарды алған.
Жекелеген елдерде бұл кезеңде кооперативтердің қызметін әртүрлі деңгейде
реттейтін ережелер унификациясы жүрді.
Фермерлік кооперативтердің дамуының келесі маңызды кезеңі 50 жылдар
ортасынан 70 жылдар аяғына дейінгі аралықты қамтиды. Ғылыми техникалық
процесстердің әсерінен кооперативтердің модернизациясы жүргізілді. Осы
кезеңмен қатар кооперативті ұйымдарды қайта ұйымдастыру жүргізілді, яғни
алғашқы ұсақ кооперативті қозғалыстар бірігіп үлкен кооперативтік салалар
және аймақтық жоба негізінде құрылды. 70 жылдар ортасынан фермерлік
кооперацияның дамуының жаңа кезеңі басталады. Бәсекелестік күшейе түсті.
Жеңіске жетудің алғашқы шарты болып модернизацияланған бөлімдерде жаңа
технологияларды пайдалану және инвестиция тарту шаралары жатады. Капиталдық
орталықтандырылуы және теңдігі шешуші маңызға ие [8, 8].
Кооперативті компаниялардан акционерлік принципке көшу тенденциясы
жоғарлады, бұл нарық коньюнктурасының талаптарына едәуір жеңіл.
Кооперативті қозғалыстарды мемлекеттік реттеу деңгейінде жоғарланды,
қызметте қаржыландыру мен басқа да ұйымдастырушылық формаларын заң жүзінде
реттеу жүргізу қатаңдатылды.
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің вертикальды типі жанұялық фермерлік
шаруашылықтан жеке функциялау жолымен ірі масштабта ажырауы. Сәйкесінше,
фермерлерге әртүрлі қызмет көрсететін кооперативтер пайда болады. Алғашқы
және қазіргі таңда кең танымал фермерлік кооператив жеке кооператив болып
табылады, фермерлік өнімдерді ұжымдық өндіруді қамтамасыз етеді. Нарықтық
экономикалық қиыншылықтары өндіру қиындығын туғызады. Үлкен көтерме сатушы
нарық артықшылықтарға ие, себебі ол да үлкен көлемде және бөлшек партиямен
сату, орау, бөлшектеу және сақтауға, сонымен қатар сату маркасын пайдалану,
жарнамаға және т.б. мүмкіндіктері бар. Жанұялық фермерлер кооператив құра
отырып ауыл шаруашылық өнімдер нарығындағы делдалдармен бәсекеге түседі.
Шикізатты сатуға қарағанда қайта өңделген өнімді сату тиімдірек, ал бір
шаруашылық шеңберінде эффективтті қайта өндіруді жүзеге асыру қиынырақ,
кооператив өнім өндіру қайта өндірумен толықтырылады.
Кооперативтың басқа түрлері фермерлерді өндіріске қажетті ресурстарын
қамтамасыз етеді – ауыл шаруашылық техника, тыңайтқыш, тұқым, қоректер,
жанар–жағар май және т.б. Бұл кооперативтер қамтамасыз етуші кооперативтер
деп аталады. Олар фермерлерге үйге қажетті жабдықтар, баққа және бакалеялық
тауарлармен қамтамасыз ете алады. Бұл кооперативтің негізгі функциясы
фермерлерге тиімді бағамен ресурстардың тұрақты жеткізілуін қамтамасыз ету.
Кейде бұндай кооператив фермерлік тапсырысын сатып алумен шектелмейді,
ресурстарды өндіретін өз зауыдтары болады.
Фермерлік кооперативтің 3 – ші түрі бар. Бұл сервистік кооперативтер.
Олар фермерлік шаруашылықтарға әртүрлі өндірістік қызметтер көрсетеді.
Мысалы: ирригация, электрофикация немесе ауылдық жерлерде телефон орнату.
Ең алдымен кооперативті форманың АҚ, кооперацияларының ұқсастығы көзге
түседі. Қай жағдайда болмасын кооперациялаудың басшылары болып меншік
иелерінің коллективі табылады, басқару ұжымдылық шешім негізінде жүзеге
асырылады, алған табыстар қатысушылар арасында бөлінеді. Екі формада
дамыған экономикада кеңінен тараған, еңбек, капитал нарықтарына қатысады,
басқа өндірістік факторлар экономикалық пайданы көздейді, өз
кооперациясының эффективті дамуына тырысады. Кооперацияның екі типінде
бизнес структураларының технологиялары, операция типтері біркелкі болуы
мүмкін. Соған қарамастан бұл формалар бір – бірінен ерекшелінеді, және
олардың өзгешіліктері кооперациялардың рентабельділігі ұйымдастыруашылардың
өндірістік форманың спецификасы ретінде кооперацияларды ерекшелейді.
Кооперациялардың негізгі ерекшелігі бастапқы мақсатты құру және
функциялау. Кооперация үшін негізгі мақсат – кооперациялардың жоғары
табыстылық қызмет етуін қамтамасыз ету және оған не, қайда, қалай
өндірілетініне маңызды емес. Кооператив қатысушыларының табысын сақтау және
көбейту үшін құрылады. Кооператив мүшелеріне қажетті бизнесті керекті
сферада сақтап қалу үшін практикада кооператив құрылымының негізгі
принциптері негізінде жасалған [8, 32].
Корпорацияда акционерлер дивиденд алады және олардың көбеюінде
мүдделі, және акциялардың бағасының өсуінде де. Егер май өндіру пайдасыз
болса, онда фирманың ішкі құрылымындағы ірі инвестор тобы өз дауыстарын
пайдалана отырып зауыттың қызмет аясын өзгертуі мүмкін. Көптеген меншік –
фермерлерге бұл шешім пайдасыз болып табылады, себебі капиталдағы олардың
үлесі мардымсыз, ал негізгісі май зауыты нарыққа кіруді қамтамассыз етеді.
Бірақ коорпорация шенберінде олар бұндай шешімді қабылдауды әсер ете
алмайды. Екінші жағдайда кооператив мүшеліктерінің дивидентті аса көп емес
және олар шешім қабылдауға белгілі бір әсер ете алмайды. Дауыс беру пайлық
емес мүшелік арқылы беріледі, сәйкесінше кооперативтегі ішкі қызығушы
топтардың басқа мүшелердің қызығушылығынан өзгешеленеді, яғни өндіріс
тиімсіз болған жағдайда, бизнес сүтті қайта өңдеу сферасында өз мүшелерінің
қызығушылығын қамтамасыз ету үшін сақталады. Корпорациямен салыстырғанда
кооператив салынған капиталды ақтамай инвесторлардан жетіспеушілігіне
ұшырайды (кесте 1).
Кооператив - өндірісті ұйымдастырудың аса жылжымайтын формасы,
рыноктағы өзгеріске баяу бейімделеді. Бірақта тек осы форма фермерлерге,
ұсақ және рынокқа басынан шектелгендерге жалпы экономикалық жүйеге кіруге
мүмкіндік туғызады. Кооператив типтерінің арасында ерекшеліктер де бар.
Ауыл шаруашылығында кооператив түрлерінің ішінде кең танымалы тұтынушылық
кооператив болып табылады. Егер ауыл шаруашылығы кооператив өндірушілерді
біріктірсе, тұтынушылық кооперативтерде өз қажетіліктерін қанағаттандыру
үшін тұтынушылар бірігеді.
1-кесте. Корпорацияның кооперативтен өзгешелігі
Корпорация Кооператив
Мақсаты Табыс инвесторлары үшін.Мүшелердің табыстарының
Акциялардың бағасының өсуі. Тауарлармен қызмет
өсуі.Тауарлармен қызмет көрсетулерді өз
көрсеткіштерінің сатылуымүшелеріне сату.
Ұйымдастыру әдісі Кез – келген азамат Бірдей
акцияларды сатып алуға қызығушылықтарымен
құқығы бар. Акциялар қорқатысушыларға шектеулер
нарығында сатылады. енгізіледі, сонымен
бірге ашық саудаға
жатқызылады.
Бақылау Бір акция – бір дауыс 1 қатысушыларды – 1
принцип бойынша сайлау. дауыс принциптері
Дауысты беру рұқсат бойынша дауыс береді.
етілген. Бақылаудың ішкіКелісім бойынша әдетте
топтарынның жиі пайда дауыс беру жоқ. Бақылау
болуы. топтары болмайды.
Капитал көзі Инвесторлар Қатысушылардың
артықшылықтары
Таза табыстарды бөлу Акционерлердің Маңызы жоқ дивидентерді
дивидендтері акцияларға төлегеннен кейін
пропорцияланады. капиталдарды
пропорциялайды
Дивидендтер Шектелмеген. Әдетте шектелген
Функциянолдау Кез–келген клиенттермен Қатысушыларға қызмет
операцияны жүзеге асыру.көрсету.
Сату және сатып алу
келісімі аяқталған
трансакция болып
табылады.
Салықтар Табысқа салықты Салық әдетте кооператив
корпорация акционерлергеқатысушыларының
төлейді. деңгейіне төленеді.
Антимонопониялық реттеу Жатады. Әдетте шектеулермен
жатады.
Көздері: Көбеев Ә. Қазіргі заманғы тұтыну кооперативтерінің даму тәжірибесі
ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. - 2006. - № 4. – Б. 56
Ауыл шаруашылығы кооперативтернің негізгі мақсаты аз мүшелері үшін
тиімді жағдайлар туғызу, оған өз өнімдерінің жоғарғы бағалары да кіреді.
Тұтынушылардың кооперативтің мақсаты өз пай иелеріне ең тиімді, яғни арзан
тауарлар мен қызмет көрсетуді алуға көмектесу [19, 47].
Меншіктің көп түрлі формаларына сай келетін шаруашылықтар олардың
нақты табиғи, экономикалық, әлеуметтік, халықтың демографиялық
дәстүрлерінде эффективтілігі есебінен жетіледі. Ауыл шаруашылық
коперацияның мүмкіндіктерін ескере отырып, нарықтық жағдайларда ауыл
шаруашылық жұмысшылардың тұрғылықты жағдайын, жұмыс орнын, шектеулілігін,
олардың қызмет ету сферасын ескеру керек. Бір жүйені жаңалау үшін,
мемлекеттік меншік негізінде, негізгісі нарықтық принциптерге сүйене отырып
жедел нәтижелерге жетуге сенуге болмайды. Аграрлы сектордағы жаңа тауар
өндірушілер қоғамдық негізде пайда болып, олар нарықты өзі және меншігіне
қарым – қатынасын толық реформаламай бейімделе алмайды. Меншіктің және
шаруашылықтың мемлекеттіктен қоғамдық формаға ауысуына мыналар себеп
болады:
1–ден өндіргіштік күштердің жаңа жағдайы және дамуы, материалдық–
техникалық базаның болуы, үлкен формадағы шаруашылықтарға есептелінген
әлеуметттік инфрақұрылымдар;
2–ден мұндай көзқарас коперацияның ішкі шаруашылық жағдайына әсер етпей бір
формадан екіншіге жеңіл, біртіндеп ауысуына әсер етеді;
3–ден әрбір мүшесінің белгілі көлемдегі үлесі арқылы ұжымдық кооперацияның
қалыптасуы ауыл шаруашылық өндіруші кооперацияларды құру негізгі болып
табылады және басқа ұжымдық кооперациялар құрымынан жеке формадағы меншік
түрлерінің бөлінуі [9, 34].
Көптеген экономикалық дамыған елдерде ауыл шаруашылық кооперативтері
шаруашылық қызметтердің түрлі жақтарын қамтиды. Қазіргі ауыл шаруашылық
кооперативтерінің құрылымында өнімді өткізу мен өндіру бойынша, қамтамасыз
ету бойынша, несиелеу, өндірістік қызмет көрсету және өндірістік
кооперативтер бойынша кооперациялардың бірлестіктерін ерекшелеуге болады.
Әсіресе ауыл шаруашылық өнімдерін өткізу және т.б. түрлері бойынша
фермерлік кооперациялардың ролі ерекше. Көптеген экономикасы дамыған
елдерде кооперациялық қызмет сферасына әсіресе маңызды тамақ өнімдері, оның
ішінде сүтті өңдеу, маңызды бөлігі кіреді. Ет, астық, көкеніспен жеміс,
қант өндірсе, спирт өңдеу кооперативтерінде жоғары үлестері бар.
1.3 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтерінде ішкі шаруашылық
экономикалық өзара қатынастарды ұйымдастыру
Кооперативті қызметтің екінші көлемі бойынша бағытты фермерлік
кооперативтерді көтерме баға бойынша сатып алу базасында ауыл шаруашылық
өндіріс құралдарымен баға бойынша сатып алу базасында ауыл шаруашылық
өндіріс құралдарымен қамтамасыз ету болып табылады. Кооперативтік қызметтің
қамтамыасыз ету негізін минералдық тыңайтқыштар мен тұқымдар құрады.
Фермерлерді кооперативтік қамтамасыз етуде өндірістік құралдар, оның ішіңде
ауыл шаруашылық техника мен жанар май жатады. Фермерді өнімді өткізу және
өндіріс құралдарын иеленумен байланысты қиындықтар фермерлік өңдеудің
эффективті жадайындағы, нәтиже экономикасының аграрлық секторына тәуелді.
Фермерлік кооперацияның қызметі экономикасы дамыған елдерде арнайы
кооперативтік және ауыл шаруашылық жалпы адамзаттың нормативтерінің бірігуі
ұйымдық-құқықтық формасы ретінде кәсіптікті реттейді. Соңғысы негізгі
құжаттық мазмұнына әрбір кооперацияның құрылымдық қызметін реттеуге
принципиалды талаптардан тұрады. Кооперацияның заңнамалық негізіне
кооперативтік демократиялар БҰҰ бас ассамблеясы мақұлдаған, халықаралық
еңбекті ұйымдастырудан тұратын халықаралық кооперативтер альянсымен
жасалған принциптерді қамтиды [21, 145].
Заңнамаға сәйкес баптарда әрбір нақты кооператив қызметінің
мақсаттары, ондағы қатысушылар тәртібі, қатыстықтың міндеттері мен
құқықтары, пайлық капиталдарды құру принциптері, шығыстар мен кірістерді
орналастыру, басқару және бақылау органдарының ережелері мен құрылымдары
анықталған. Кооперативтіқ заңнама негізінде кооперативтің және мемлекеттік
органдарға сай келетін әрбір елде әдетте бірінші кооперативтерін орталық
ассоциация үшін арнайы баптар жасалады. Заңнамаға сәйкес кооперативтер
қоғам сияқты мақсаты - өнімді өткізу, ауыл шаруашылық қызметтер ұсыну,
қамтамасыз ету бойынша ұйымдық-ұжымдық қызметтер жолымен өздерінің
қатысушылық экономикалық хал-ахуалын жақсартты.
Ұйымдастырушылық – құқықтық формадағы ұжымдық кооперативтерде
өндірістік кооперативтер маңызды орын алады, әсіресе ауыл шаруашылық
өндіріс саласында. Мемлекеттендірілгеннен кейін административті –
шаруашылық жүйесі жағдайында нақты уақытта құрылым бойынша шаруашылықта
экономикалық принциппен басқару қайта қолға алынды. Бұл ұйымдастырушылық –
құқықтық форманың мәні, ол ұйымға азаматтың ерікті түрде ұйымдық және
экономикалық бірігуін білдіреді, ортақ өндірістік қызмет атқару үшін
бірігулер, олардың өздерінің жеке еңбектік қатысуымен негізделеді.
Өндірістік кооперативтердің ұйымдастырушылық негізгі мүшелік болып
табылады. Кооператив мүшелерінің саны 5-тен аспауы керек.
Кооператив мүлкі кооператив мүшелерінің пай үлесі негізінде
қалыптасады. Мүлік құрамында бөлінбейтін корлар ерекшеленеді, олар
кооператив уставы негіздегі белгілі мақсаттарға пайдаланады.
Кооперативтердің жоғарғы басқару органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы
болып табылады. Кооперативтердің атқарушы органы – басқарма 50 - ден астам
мүшесі бар кооперативтерде басқарушылар тобы құрылуы мүмкін, олар атқарушы
органдарының қызметін бақылауды жүзеге асырады. Ұйымдастырушылық-құқықтық
шаруашылық қызметінің негізгі мінездемесі кооперативтің барлық мүшелерінің
еңбеке қатысуы және табысты еңбекке қатысу бойынша бөлу болып табылады.
Кооператив жойылғаннан кейін мүлікті бөлу осыған негізделеді. Соған сәйкес
жаңа заңнама кооперативті кооперацияға қатаң талаптар қоймайды, оларға өз
қызметіне байланысты сұрақтарды кооператив мүшелері арасында шешуге жағдай
жасайды. Өндірістік кооператив мүшелеріне қызметтері бойынша міндеттемелер
жүктеледі.
Нақты жағдайда қызмет ететін заңнамаға жалпы жағдайлар
ұйымдастырушылық – құықықтық форманың ерекшеліктерін ашпайды. Бұрынғы
кооперациялар басынан кешірген деформация және оның қызметтеріне жаңа
талпыныстар, нарықтық экономикаға көшумен анықталады, олар бұл формадаға
құқықтық базаның тұрақсыздығын көрсетеді. Сол себепті кооперацияға
байланысты заңдарды жобалауда жаңа даму деңгейін ескеру өте қажет және
бірінші кезекте маңызды. Нарық жағдайында ауыл шаруашылық кәсіпорынның
экономикалық қатынастары тауар – ақша қатынастары өндіріс нәтижелерін
иелену, қолдану, қабылдау бойынша өндіріс құралдарына меншіктеу формасының
функционалдануымен анықталады. Сондықтанда өндіріс құралдарына ұжымдық және
мемлекеттік жеке меншік формасында ішкі шаруашылық экономикалық өзара
қатынастар әртүрлі болады [22, 214].
Ауыл шаруашылық ұйымдастырушылық негізді қатынасушылар арасында
пайларды бөлу, өндіріс, өнім, табыс құралдарына ұжымды –іскерлік меншікті
құрайды. Совхоз, колхоздар беделінің өзгеруі кезінде кооперативтық
кәсіпорындарының ішкі шаруашылық құрылымын өзгерту, өндіріске және табыс,
өнімге меншік ретінде жұмысшының қалыптасуы әсер ететін бөлімшелер арасында
экономикалық қатынастарының жаңа үлгілерін енгізу керек.
Жаңа ішкі шаруашылық экономикалық қатынастарға негізінде ауыл
шаруашылық өндірістік кооперативтерде өнім мен қызметі, сату – сатып алу
жатыр. Олар шаруашылық есептерді табыстарды құру мен бөлудегі құқықтарды,
өндірісті ұйымдастыруда, өндірісті және әлеуметтік дамуға қорлардың
орталықтануына, қалдық принципі бойынша жұмысшы жалақы қорын құру, өнім
көлемі бойынша келісілген міндеттердің орындалуынан кейін өзінің өнімін
өндеуге, салықтан төлеуге негізделеді. Ауыл шаруашылық өндіріс
кооперативтерде қызығушылықтар бір тұтастығы олардың өндіріс бөлімшелерімен
мыналар есебінен жетуге болады:
- ревизиялық ұжымдық бақылау және кәсіпорындарының жалпы ұйымдастырулуы;
- өндіріс дамуы қорының орталықтануын құру;
- қызмет көрсету бөлімшелерінде және ішкі шаруашылық мамандырылған
кәсіпорындарында қалыптасқан рационалды орындалу;
- қаржы – есептік орталықтың құрылуы;
- кәсіпорындарының әлеуметтік – экономикалық дамуының сыныпталуы,
өндіріс және әлеуметтік саланың дамуы бойынша негізгі сұрақтарды
координациалау;
- өндіріс құралдарының жұмысшыларының пайларының жылдық өнімін анықтау,
дивиденттердің пайларға төленуі;
- кәсіпорын жұмысшылары мен зейнеткерлерін әлеуметтік қорғауды
ұйымдастыру.
Ауыл шаруашылық өндіріс кооперативтерінде өндірістік және қызмет
көрсету бөлімшелері келесі құқықтарға ие:
- жоғарғы келісімді өніммен қарауы бойынша қолдануға, сонымен бірге
басқару шешіміне сай кәсіпорын резервтері мен қорларын құруға;
- қәсіпорын қорына материалдық шығындарды толтыру мен төлеуден кейін
пайда болатын шаруашылық есеп табыстарын жұмсауға;
- жалақының бір бөлігін жұмысшыларға натуралды төлем мен төлеуге.
Барлық жұмысшы – иелерге пайларға куәліктер беріледі, бухгалтерияда
оларға жеке шот немесе есептік шотттар ашылады [10, 113].
Меншіктің ұжымдық – іскерлік иелері кәсіпорынды басқаруда, басқаруды
таңдауға, өзінің пайларына дивиденттер алуға, жарғыға сай өздерінің
пайларын сату немесе сатып алуға құқылы. Ішкі шаруашылық экономикалық
қатынастардың өткізу тәртібі кооперативті басқару мен құрылымдық бөлімшелер
келісімдерде бейнеленеді. Келісім, барлық шаруашылық – құқықтық
қатынастарды реттейтін құқықтық және экономикалық құжат болып табылады.
Оның жасалуы кезінде конфликттік жағдайлардан аулақ болу үшін формализімді
ескеру керек емес. Ішкі шаруашылық бөлімшенің келісімі ауыл шаруашылық
өндіріс кооперативтерін басқарумен келесі сұрақтарды қарастыру керек:
- өндірістік, әлеуметтік арналымы бойынша обьектілер тізімін;
- ұжым ұсынысы мен басқару тапсырысы негізінде өнімді өндіру көлемі мен
ассортиментін;
- өткізу бағалары еркін, нарықтық, ішкі шаруашылықтық айналым үшін
келісілген бағалар, инфляция есебінен түзету мен оларды есептеу
механизмін;
- өндіріс ресурстарын толтыру көздері мен көлемдерін;
- кооперативтік орталықтанған қорларына, бюджетке нормативтік есептерді
өндірістік және әлеуметтік даму, дивиденттер, резервтер және т.б;
- экономикалық жауапкершілікті қамтамасыз ету механизмін;
- оқыту, кеңес беру үшін төлемдер;
- келісімнің бөлек жағдайларды өзгерту тәртібі, дауларды шешу.
Өндірістік қатынастарды қайта құру жүйесінде маңызды орынды табыстарды
құру мен бөлу алады, ол өндірістердің жылдамдығына белсенді әсер етуін
көрсетеді [12, 424].
Табыстарды бөлу бәсеңділік жүйесінің өзі ауыл шаруашылық өндіріс
кооперативтерінен кәсіпорынмен алғашқы бөлімшелер арасындағы міндеттерді
бөлу деңгейімен анықталады. Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтер
табыстары өткізілген өнім үшін түсім арқылы құрылады, оның эффектерінің
басты көрсеткіштері болып кооператив деңгейіндегі түсім болады және ол
келесі тәртіпке орналасу қажет:
- салық және міндетті төлемдерді бюджетке төлеу;
- резервтік қор 10 пайыз дейін;
- материалдық марапаттау қоры;
- өндірістік және әлеуметтік даму;
- кооператив мүшелерінің қосымша пайларына дивидентерді төлеу;
- еңбек өндірістеріне қатысатын кооператив қатысушыларына кооперативті
төлемдер.
Түсімді бөлу пропорциясы ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтің
жалпы жиналысымен орнатылады. Өндіріс жағдайына тәуелді еңбекті төлеу
тәртібі мен ауыл шаруашылық кооперативтер қатысушылары дивиденттерді төлеу
өзгереді, олар ағымдық еңбек нәтижесінде және иелер ретінде қорытынды
кооператив нәтижесінде, оның одан әрі дамуында қызығушылықтары бар. Ауыл
шаруашылық өндіріс кооперативтер қатысушыларға жоғарғы қызығушылықтары
еңбек өнімділігінде, кооперативте метериалдық марапаттау қоры құрылады және
ол ауыл шаруашылық премиялау жүйесінде қабылдануы бойынша есептелінеді.
Өндіріспен әлеуметтік дамуға бағытталған табыстар мөлшеріне ауыл шаруашылық
өндіріс кооперативтернің капиталы жоғарлайды және орнатылады, өсімдік пай
ретінде кооперация қатысушылары арасында бөлінеді. Өсімдік қорды мақсатты
түрде табыстарды құрушылар мен тауар өндірушілер ретінде кооперация
қатысушылары арасында қолданылуы жөн. Кооперация табысын бөлу сурет 1-де
көрсетілген.
1-сурет. Ауыл шаруашылық коперативтерде табыстарды бөлу
Табыстан дивидентер төлеу, міндетті қосымша пайларға қаражаттар
бөлінеді. Табыстың қалған бөлігі жеке еңбек өндірісіне қатысатын кооперация
қатысушыларына кооперативті төлемдерге кетеді. Кооперацияға қатысты
пайдасы, шаруашылық кооперация қызметіне қатысу деңгейімен байланысты.
Қалған табыстарды бөлу жоспарында келесі мысалы құрылымды ұсынамыз; 50 – 60
пайыз өндіріспен әлеуметтік даму қорына, 5 – 10 пайыз резервтік қорға, 5 –
10 пайыз материалдық марапаттау қорына, 15 – 20 пайыз бөлімшелер
қатысушыларына пайлары мен дивиденттеріне, 10 пайызға дейін кооперация
төлемдеріне, 10 пайыз ассоциацияланған кооперация қатысушыларының
дивиденттеріне [8, 44].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ӨНДІРІСТІК КООПЕРАТИВТЕРДІҢ ДАМУЫ
2.1 Ауыл шаруашылық өндірістік кооперативтегі басқару және ұйымдастырушылық-
өндірістік құрылымы
Басқару – адамдардың кәсіптік қызметі. Бұл қызметтің мән-мазмұнын
айқындау үшін оның анықтамасын берейік. Басқару – бұл ұжымдағы адамға және
жекелеген адамдарға, олардың бірлескен жұмыс процесінде мақсатты жүйелі
ықпал ету. Басқару ең алдымен ықпал ету, демек мұның өзі сол әрекетке билік
ету қажеттігін көрсетеді.
Әр түрлі деңгейде басқару процестерінің күрделілігіне және алуан
түрлілігіне қарамастан, Д.Н. Бобрышев осы категорияға – басқару процесіне
біршама жалпылама анықтама береді. Басқару процесі – бұл шешімді шығаруды,
қабылдауды, қабылданған шешімнің орындалуы жөніндегі жұмыс барысын
үйлестіруді, қабылданған шешімнің орындалу барысын бақылауды бірізділікпен
жүзеге асыру [15, 54].
Яғни өндірістік кооперативті басқаруға келетін болсақ, өндірістік
кооперативті басқарудың жоғары органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы болып
табылады. Өндірістік кооперативте кооперативтің атқарушы органдарының
қызметіне бақылау жасауды жүзеге асыратын қадағалау кеңесі құрылуы мүмкін.
Қадағалау кеңесінің мүшелерінің өндірістік кооператив атынан әрекет жасауға
құқығы жоқ. Басқарма және (немесе) оның төрағасы кооперативтің атқарушы
органдары болып табылады. Олар кооператив қызметіне күнделікті басшылықты
жүзеге асырады және қадағалау кеңесі мен кооператив мүшелерінің жалпы
жиналысына есеп береді. Тек кооператив мүшелері ғана қадағалау кеңесі мен
өндірістік кооператив басқармасының мүшесі бола алады. Кооператив мүшесі
бір мезгілде қадағалау кеңесінің мүшесі және басқарма мүшесі бола алмайды.
Өндірістік кооперативті басқару органдарының құзыреті, сондай-ақ олардың
шешім қабылдау және кооператив (мүшелерінің) атынан әрекет ету тәртібі заң
құжаттары мен құрылтай құжаттарында белгіленеді.
Өндірістік кооператив мүшелерінің жалпы жиналысының ерекше құзыретіне
мыналар жатады:
1) кооператив жарғысын өзгерту;
2) атқарушы, тексеруші органдарды және қадағалау кеңесін құру мен олардың
мүшелерін кері шақырып алу;
3) кооператив мүшелерін қабылдау және шығару;
4) кооперативтің қаржы есебін бекіту және оның таза табысын бөлу;
5) кооперативті қайта құру мен шешу.
Жалпы жиналыстың ерекше құзыретіне заң құжаттары мен құрылтай
құжаттарында басқа мәселелерді шешуді де жатқызуы мүмкін. Жалпы жиналыстың
немесе кооперативтің қадағалау кеңесінің ерекше құзыретіне жатқызылған
мәселелерді олардың кооперативтің атқарушы органдарының шешуіне бере
алмайды. Жалпы жиналыс шешімдер қабылдаған кезде кооператив мүшесінің бір
даусы болады. Өндірістік кооператив өз қызметін құрылтай шарты мен жарғының
негізінде жүзеге асырады. Өндірістік кооперативтің ұйымдық-құқықтық
нысанында құрылатын шағын кәсіпкерлік субъектілері өз қызметін Қазақстан
Республикасының Үкіметі мазмұнын белгілейтін үлгі жарғының негізінде жүзеге
асыра алады [2, 15].
Ауыл шаруашылық кооперативтерінің пайда болу процестерінде
мемлекеттердің кооперативтік саясатымен белсенді қолдау тапса онда ол
аграрлық құрылымда өзінің доминантталатын жағдайды иеленеді. Бұл пайда
болудың бастапқы кезеңінің спецификасы мынада, әлеуметтік экономикалық
жағдайлардың құрылуына байланысты ұзақ уақыт бойы колхоздар мен совхоздар
түрінде шаруашылық формаларының ұзақ уақыт бойы олардың негізінде
өндірістік кооперативтерді құру, ең алдымен мүліктік және жер пайларының
иелерінің еркін түрде бірлесуі түрінде болуы мүмкін. Бұл объективті
техниканың экономикалық психоз әлеуметтік сипаттамасымен түсіндіріледі.
1. Қазіргі заман ауыл шаруашылық техникасы ірі жер аудандарына және
өндірістің ірі обьектісіне негізделген, ол материалдарының техникалық
базаны әсерлі түрде, фермерлік колхоздарда олардың қолданылуы үшін
ауыл шаруашылық техниканың жиынтығы жоқ болуына қарамастан рационалды
түзетуге мүмкіндік береді.
2. Жоғары квалификациялы кадрлардың қажет саласының болмауы, олардың
өзінде менеджер, агроном, механизаторды үйлестіре отырып өзіндік
шартты жүргізуге мүмкіндік береді.
3. Колхоздық, совхоздық тәжірибе жұмысшыда ерікті шешім қабылдау,
бұйрықсыз жұмыс істеу әдетін қолдану қарқынымен тудырды, сондықтанда
жұмысшылардың негізгі үлесі өзіндік пайды талап етуге өзіндік шарттары
құруға асықпайды.
Ауыл шаруашылық өндіруші кооператив – жер үлесін және өзгеде мүліктер
ие мүшелерінің бірігуі, мал шаруашылығы мен жер өңдеуден бастап, малдың
жеке түрлерін өсіруге мамандануға дейін жүзеге асады. Үлкен совхоздар,
колхоздар, ұжымдық кооперативтер өзінің қалыптасқан байланыстарын сақтау
үшін, қоғамдық өндірістік және әлеуметтік инфратруктураны рационалды
қолдану үшін өндіруші кооперативке ауыстырылды. Мұндай қайта ұйымдастыру
нәтижесінде бұрын қызмет еткен бөлімдер, бригадалар, мал шаруашылық
коллективі, жөндеу шеберханалары, автопарктен т.б. бөлімшелер сақталады.
Олардың шаруашылық жеке даралылығы бар, өздерінің алғашқы қызметтерін
шаруашылық есепке ғана атқарды, тұлғалық немесе есептесу есептері
бухгалтерияда немесе кооперативтің қаржылық – есептесу орталығында болады.
Олардың базасы негізінде даму процесінде өндірісті біртіндеп сатып алу
негізінде несиелік – қаржылық шаруашылықтар қалыптасуы мүмкін [13, 71].
Өндірістік кооперацияның заңды тұлғалары болып өздерінің өндірістік
қызметін және қаржылық қызметін шаруашылықтың жеке даралық негізінде жүзеге
асыратын, өздерінің жеке балансы, банкте есептік шоты бар кооперативтер
табылады. Қаржылық–несиелік жүйені қаржылық – есептеу орталығын ұйымдастыру
арқылы құрады, барлық бөлімшелердің есептік шоты болады, есеп шоттағы
құралдар шығынын бөлімшенің бастығы бөледі. Өндірістік және қызмет
көрсетуші бөлімшелер өз қызметтерін шаруашылық есеп принципіне жүзеге
асырады. Олар пайдаланатын несиелердің қаитарылуын қамтамасыз етеді,
бюджетке төленетін салықты, пай үлесшілеріне дивиденд төлеуге, әлеуметтік
инфрақұрылымға, мемлекеттік құралдарды сатып алуға, қорлар құруға қаражат
бөлінеді. Өндірістік кооперацияның басқару жүйесінің 2 немесе 3 сатылы
басқару құрылымы бар. Өндірістік кооперацияда сатылы басқару, басқару –
бөлімше схемасы прогрессивті дамуда.
Өндірістік кооперацияда шаруашылықты өзін - өзі басқару органы
төменнен жоғары демократиялық формада жүргізіледі. Басқару органдарының
негізгісі болып жалпы жиналыс табылады. Жалпы жиналыста бақылаушы, басқарма
және тексеру коммиссиясы таңдалады. Бақылаушылар кооперативтің басқарма
органының қызметін бақылауға алады, оны төраға басқарады. 20–ға жуық мүшесі
бар кіші шаруашылықтарда бақылаушылар тағайындалмайды. 20–ға жуық мүше бар
шаруашылықда басқару функциясы шаруашылық төрағасына жүктеледі. Шаруашылық
төрағасы басқару мүшелерінің арасынан жалпы жиналыста сайланады. Қаржылық
қызметі қадағалауды ревизорлар комиссиясы жүзеге асырады, олар жыл санын
жоспарлы тексерулер жүргізіп шаруашылық мүшелерінің жалпы жиналысында есеп
береді, жылдық есептің және бухгалтерлік баланстың нақты нәтижесін
таныстырады. Кіші шаруашылықты ревизиялық коммисияның функциясын ревизор
жүзеге асырады [2, 24]. Өндірістік кооперацияның ұйымдастырушылық-
өндірушілік құрылымының мысалын сурет 2-ден көруге болады.
Ассоциация коммерциялық кооперацияға коммерциалық емес қызмет көрсету
негізінде құрылады. Ассоциацияға кіретін коммерцияның кооперативтер, АҚ,
тауар өндіруші шаруашылықтар болуы мүмкін, олар заңды тұлғалылығын, өз
баланстарын, есептік шоттарын, мөрін сақтайды. Кооперация қызметін
координациялау мақсатында, сонымен қатар, жалпы мүліктік қызығушылықтарды
таныстыру және қорғау жүзеге асырылады, келісім шарт бойынша ассоциация
негізінде өзара бірлестік құрылады.
Өндіруші бөлімше Қызмет көрсету
бөлімшелері
2-сурет. Өндірістік кооперацияның ұйымдастырушылық-өндірушілік құрылымы
мысалы
Ассоциация мүшелерін біріктіретін мотивтері:
- орталықтандырылған тәртіптегі материалдық–техникалық ресурстармен
қамтамасыз ету, оларды алудағы, жеткізу және сақтаудағы жеңілдікке ие
болу;
- үзіліссіз сервистік қызмет көрсету;
- қатысушылық қалауы бойынша ауыл шаруашылық өнімдерді өткізу,
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды ортақ қолдану;
- мамандармен квалификация консультация жүргізуді жүзеге асыру;
- қаржылық есептік кооперативтер құру.
Өндірістік ұйымдастырушылық құрылымын келесі 3-ші суретте көрсетілген.
3-сурет. Өндірістік ұйымдастырушылық құрылымы
Кооперациялар ассоциация құрылымының ұйымдастырушылық – құқықтық
мысалы ретінде келесіні айтуға болады. Бос тауар өндірушілердің
ассоциациясында басқару жүйесі координация функциясын ассоциация деңгейінде
құрумен құрылған [8, 54].
Ассоциацияда басқару жүйесі екі баспалдақты схема бойынша: кәсіпорын
ассоциациясының кеңесі. Бұндай ұйымдастыру басқарудың жаңа жүйесін талап
етеді, құқықты және шаруашылық беделіне сәйкес кәсіпорын құрылымдары
арасындағы келісілген өзара қатынасқа негізделген. Ассоциацияларда басқару
жүйесін құру келесі принциптер бойынша жүзеге асыру керек: төменнен жоғары
жаңа демократиялық негізде өзіндік басқару, әрбір келесі басқару деңгейі
құрылымдық кәсіпорынның эффективті қызметі үшін қажет жағдайларды
қамтамасыз ету мақсатында құрылады, тауар өндірушілер – серіктестердің тең
және пайдалы бірігуінің функциясының дамуы, нақты функциялар негізінде
басқарудың ұйымдастырушылық құрылымын құру, бөлімдер құрылымының ерікті
орталықтануы. Ассоциацияларда технико–технологиялық, қамсыздандыру еңбек
пен кооперацияның ішкі салалық бөліну шеңберінде негізгі өндірісте жүзеге
асады, ал интеграциялық үрдістердің даму мөлшері бойынша - өңдеу, сақтау,
ауыл шаруашылық өнімін өткізу болып табылады.
Әрбір ауыл шаруашылық өндіріс кооперативі өзінің ұйымдастыру- құқықтық
құрылымында бөлімдерді қамсыздандыруға ие, өндіріс бөлімшелерінің
келісімдері бойынша жұмыстар мен қызметтерді атқарады. Ассоциацияда
өндірістік және тұтыну кооперативтері арасындағы арақатынас жаңа басқарудың
ұйымдастырушылықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Ассоциацияны басқарудың
жоғары органы болып қатысушылардың жалпы жиналысы табылады. Ол қажет
болғанда жылына 4 рет жиналады, ал кезектен тыс – қатысушылардың 13
бөлігінің талаптары бойынша шақырылады. Жалпы жиналыста шешім көп
дауыстармен қабылданады, егер оған ассоциацияның 23 қатысушылары
қатысқанда. Жалпы жиналыс функциясына кіретіндер: ассоциация кеңесін таңдау
мен оның меңгерушісі, уставты бекіту немесе ассоциацияның жағдайы,
ассоциация құрамынан жаңа кооперативтердің қабылдау мен шығуы туралы шешім
ассоциация меңгерушісін сақтауға кооперативтер табысынан жинақтарды бекіту
[15, 72].
Жалпы жиналыстардың арасындағы кезеңдерде ағымдық өндіріс қызметінің
координациясын ассоциация кеңесі жүзеге асырады. Оның құрамына барлық
өндіріс және тұтыну кооперативтердің меңгерушілері кіреді. Ассоциация
кеңесі өзінің жұмыс органын құрайды – координация тобын, оның фунциясына
ҒТП жетістіктерін енгізу мен ақпараттық-ұйымдастырушылық қамтамасыз ету
енеді. Берілген бөлімнің мамандарының құқықтары мен міндеттері, жаңа бедел
ассоциация жалпы жиналысымен бекітілген арнайы жағдайымен анықталады және
қызметтік құрамына сай бейнеленеді.
Ассоциация кеңесі мен оның жұмыс органы, сонымен бірге өндірісті
салалық реттеуді қамтамасыз етеді. Бұл мақсатта ассоциацияда өнімге
келісімді бағалар жүйесі жасалады, ал олардың өңдеуге нормативі шығындарды
және кооперативтерге қызмет көрсететін өндірістің нормативі
рентабельділігін қамтамасыз етеді. Бұндай бағаларды бекіткеннен кейін,
жалпы жиналыс немесе, ассоциация кеңесі мен олар барлық қатысушылар үшін
бірдей болады. Демократиялық баға белгілеу және қоғамдық бақылау
кооперацияның маңызды бір артықшылығы болып табылады.
Материалдық–техникалық қамсыздандыру, өнімді өңдеу мен өткізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz