Қазақ мәдениеті туралы

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
Әлемдік мәдениет ырғақтарын анықтаған соң, қазақ мәдениетіне тоқталайық. Қазақтар — Қазақстан Республикасының негізгі тұрғындары, әлемдегі жалпы саны 13 миллионнан асады, исламдық суперөр кениеттің солтүстік шығыс жағын мекендейді, діні жағынан ханифиттік мағынадағы мұсылман сунниттер, Алтай тіл бірлестігінің түрік тобының қыпшақ топтамасына жатады. Бұл мәдениетті түсіну мақсатында алдымен оны кеңістік өрісі мен уақыт ағынында қарастырып, кейін қазақ мәдениетінің типтік ерекшеліктерін айқындайық. Қазақ мәдениеті еуразиялық Ұлы дала көшпелілерінің мұрагері болып табылады. Сондықтан осы ұлттық мәдениетті талдауды номадалық (көшпелілік) өркениет ерекшеліктерінен бастайық.
Көшпенділер өркениеті

Әрбір ұлттық мәдениет бос кеңістікте емес, адамдандырылған қоршаған ортада әрекет етеді. Мәдени кеңістік оқшау, мәңгіге берілген енші емес. Ол тарихи ағынның өрісі болып табылады. Мәдени кеңістіктің маңызды қасиеті — оның тылсымдық сипаты. Мысалы, «ата қоныс» ұғымы көпшелілер үшін қасиетті, ол өз жерінің тұтастығының кепілі және көршілес жатқан мекендерге де қол сұғуға болмайтындығын мойындайды. Қауымдық қатынас мекендер егемендігінен туады. Ата қоныстың әрбір жағрафиялық белгілері халық санасында киелі жерлер деп есептелінеді, яғни қоршаған орта киелі таулардан, өзен- көлдерден, аңғарлар мен төбелерден, аруақтар жататын молалардан т.б. тұрады. Олардың қасиеттілігі аңыз-әпсаналарда, жырлар мен көсемсөздерде болашақ ұрпақтарға мұра ретінде қалдырылған.
Белгілі бір парасаттылық, ізгілік, ұстамдылық, интуициялық жоғары қабілеттері жоқ адамдар қатал далада өмір сүре алмас еді. Кеңістікке үйлесімді мәдениетте адам мен табиғаттың арасында «қытай қорғаны» тұрған жоқ. Керісінше, мәдениет олардың арасындағы нәзік үндестікті (гармонияны) білдіретін дәнекер қызметін атқарады. Қазақтың төл мәдениетінде экологиялық мәселе әдептіліктік жүйесіндігі обал және сауап деген ұғымдармен тікелей байланыстырылды.
Табиғат аясындағы мәдениетті қатып-сеніп қалған, өзгеріссіз әлем дейтін пікірлер де әдебиетте жиі кездеседі. Алайда, бұл осы мәдениетке тынымсыз қозғалыс тән екендігін аңғармаудан туады. Шексіз далада бір орында тоқталып қалу көшпелілік тіршілікке сәйкес келмейді. Ол мезгілдік, вегитациялық заңдылықтарға бағынып, қозғалыс шеңберінен шықпайды. Әрине бүл қозғалыс негізінен қайталанбалы, тұрақты сипатта болады. Қуаң даланы игеру табиғатты өзгертуге емес, қайта оның ажырамас бір бөлігіне айналуға бағытталған. Яғни, адам табиғат құбылыстарына тәуелді болып қалады.

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе.

Негізгі бөлім

I) Қазақ мәдениетінің бастаулары

1 Көшпенділер өркениеті

2 Көшпенділердің жол серігі

II) Музыка тарихына шолу

1. Музыка тарихының кезеңдері

а) Қазақ музыка өнерінің болмысы

б) Музыкалық аспаптар

2. Батыстық мәдениеттану

3 . Еуразиялық Ұлы Даланы игеру

Пайдаланған әдебиет

Кіріспе

Әлемдік мәдениет ырғақтарын анықтаған соң, қазақ мәдениетіне
тоқталайық. Қазақтар — Қазақстан Республикасының негізгі тұрғындары,
әлемдегі жалпы саны 13 миллионнан асады, исламдық суперөр кениеттің
солтүстік шығыс жағын мекендейді, діні жағынан ханифиттік мағынадағы
мұсылман сунниттер, Алтай тіл бірлестігінің түрік тобының қыпшақ
топтамасына жатады. Бұл мәдениетті түсіну мақсатында алдымен оны кеңістік
өрісі мен уақыт ағынында қарастырып, кейін қазақ мәдениетінің типтік
ерекшеліктерін айқындайық. Қазақ мәдениеті еуразиялық Ұлы дала
көшпелілерінің мұрагері болып табылады. Сондықтан осы ұлттық мәдениетті
талдауды номадалық (көшпелілік) өркениет ерекшеліктерінен бастайық.

Көшпенділер өркениеті

Әрбір ұлттық мәдениет бос кеңістікте емес, адамдандырылған қоршаған ортада
әрекет етеді. Мәдени кеңістік оқшау, мәңгіге берілген енші емес. Ол тарихи
ағынның өрісі болып табылады. Мәдени кеңістіктің маңызды қасиеті — оның
тылсымдық сипаты. Мысалы, ата қоныс ұғымы көпшелілер үшін қасиетті, ол өз
жерінің тұтастығының кепілі және көршілес жатқан мекендерге де қол сұғуға
болмайтындығын мойындайды. Қауымдық қатынас мекендер егемендігінен туады.
Ата қоныстың әрбір жағрафиялық белгілері халық санасында киелі жерлер деп
есептелінеді, яғни қоршаған орта киелі таулардан, өзен- көлдерден, аңғарлар
мен төбелерден, аруақтар жататын молалардан т.б. тұрады. Олардың
қасиеттілігі аңыз-әпсаналарда, жырлар мен көсемсөздерде болашақ ұрпақтарға
мұра ретінде қалдырылған.

Белгілі бір парасаттылық, ізгілік, ұстамдылық, интуициялық жоғары
қабілеттері жоқ адамдар қатал далада өмір сүре алмас еді. Кеңістікке
үйлесімді мәдениетте адам мен табиғаттың арасында қытай қорғаны тұрған
жоқ. Керісінше, мәдениет олардың арасындағы нәзік үндестікті (гармонияны)
білдіретін дәнекер қызметін атқарады. Қазақтың төл мәдениетінде экологиялық
мәселе әдептіліктік жүйесіндігі обал және сауап деген ұғымдармен тікелей
байланыстырылды.

Табиғат аясындағы мәдениетті қатып-сеніп қалған, өзгеріссіз әлем дейтін
пікірлер де әдебиетте жиі кездеседі. Алайда, бұл осы мәдениетке тынымсыз
қозғалыс тән екендігін аңғармаудан туады. Шексіз далада бір орында тоқталып
қалу көшпелілік тіршілікке сәйкес келмейді. Ол мезгілдік, вегитациялық
заңдылықтарға бағынып, қозғалыс шеңберінен шықпайды. Әрине бүл қозғалыс
негізінен қайталанбалы, тұрақты сипатта болады. Қуаң даланы игеру табиғатты
өзгертуге емес, қайта оның ажырамас бір бөлігіне айналуға бағытталған.
Яғни, адам табиғат құбылыстарына тәуелді болып қалады.

Көшпенділер өркениеті

Көшпенділердің жол серігі

Енді қарастырып отырған өркениеттің кеңістікті игеру құралдарына тоқталып
өтейік. Бұл жерде ең алдымен көшпелілер өміріндегі жылқының ерекше бір
қызметіне назар аударған жөн. Жылқыны адам еркіне көндіру арқылы адамзат
кеңістікті меңгеру ісінде үлкен қадам жасады. К.Ясперстің пікірі бойынша,
тағылықтан өркениетке өтуде жер суару жүйелерін жасаумен, жазудың
ашылуымен, этностардың пайда болуымен қатар жылқыны пайдалана білу адамзат
үшін өте маңызды болды. Жылқыны пайдалана білу шектелген кеңістіктен бүкіл
әлемді игеруге бағытталған қадам еді. Бұл әртүрлі мәдениеттердің
сұхбаттасуына мүмкіндік берді. Әрине, бұл сұхбаттасу көптеген жағдайда
зорлық-зомбылық арқылы жүзеге асқанын ұмытпаған да жөн.

Музыка тарихына шолу

Даңғыра Қобыз
Домбыра Сыбызғы

Көшпелілердің музыкалық мәдениетіні ң тамыры өте тереңде жатыр.
Жартастардағы суреттерден билеп жүрген адамдардың, таяққа
ілінгенсылдырмақтарда ойнап тұрған адам бейнелерін кездестіруге болады.
Әсілі, көшпелілердегі ең көне музыкалық аспаптар — ұрмалы даңғыра, құрайдан
жасалған үрмелі сыбызғы, ілмелі-шертпелі қобыз, домбыра іспе ттес қарапайым
аспаптар болған. Эпостардағы "адырнасын ала өгіздей мөңіреткен" деп
келетінжыр жолдары өнерпаз жауынгер дің садағының адырнасын іркіп- тартып
музыкалық үн шығаратынын білдірсе керек. Орталық
Азия, Сібір, Тибетхалықтарында бүгінге дейін кездесетін бір ішекті қобыз
осы музыкалық аспаптыңкөне түрі болуы мүмкін.

Көне Хорезм жеріндегі Қойкырылған қала деп аталатын дөңгелек бекіністен
домбыра сияқты екі ішекті аспапта ойнап отырған адамдардың бейнесі
табылған. Зерттеушілердің ойынша, бұл домбыраның көне түрі. Академик
В.В.Виноградовтың пікірінше, қазақтың домбырасы мен қырғыздың қобызы сиякты
аспап кем дегенде бүдан екі мың жыл бүрын пайда болған, қазақтың қобызы осы
күнгі виолончель, скрипкалардың арғ ы атасы.

Музыка, музыканың аспаптар тарихын зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, ән
түріндегі музыкалық мұра (вокалды музыка) және сарын, күй түріндегі мұраның
(аспапты музыка) жіктеліп бөлінуі, бері дегенде, VI—VIII ғасырларда
басталды. Ұлытау төңірегінен табылған түркі дәуіріне
жататын тас мүсіннің бір бүйірінде қобыздың суреті, ал
арқасында қоңыраудың суреті салынған. Қобыз бен қоңырау бақсының аспаптары.
Олар қоңырау, әр түрлі сылдырмақтарды қағып жүріп би билеп, қобызбен сарын
ойнап, жын шақырған. Тас мүсінде осындай бақсы бейнеленген болуы керек.
Жалпы, көшпелілердегі алғашқы кәсіпқоймузыкант бақсы болған. Сонау VIII
ғасырда өмір сүрген, түркі әлеміне ортақ Қорқыт алғашқы шебер
музыкант, күй атасы, бақсылардың пірі болып саналады.

Ауызбен үрлеп ойнайтын қазақтың қыштан жасалған уілдек деп аталатын
аспабының көне түрлері ортағасырлық Отырар қаласынан, Жамб ыл
облысындағы Ақтөбе (Баласағұн) қаласынан табылған. Олар X—XII ғасырларға
жатады.

Қорқыт ата бүкіл түркілер әлемінің сарын, күй, әуен өнерінің атасы болса,
одан бергі музыка өнері әл-Фарабидің (IX—X ғасырдарда), ибн-Синаның (X
ғасыр), ұлы жыршы Кетбұғаның (XIII ғасырда),Сыпыра жыраудың (XIV
ғасырда), Асан қайғының (XV ғасырда), Қазтуғанның (XV ғасырда), Әбу әл-
Қадырдың (XV ғасырда), Әбдірахман Жәмидің (XV ғасырда), Бұқардың (XVIII
ғасырда), Нысан абыздың (XVIII ғасырда) аттарымен байланысты. Олар күйші-
сазгер, жыршылар болған. Ал әл-Фараби, ибн-Сина музыка
ілімінің теориясын алғаш жасаушы ғалымдар.

Музыка тарихының кезеңдері

Этнограф-ғалым Ақселеу Сейдімбеков қазақтың музыкалық фольклорын бес
кезеңге бөледі.

Бірінші кезең — Біздің заманымызға дейін III ғасыр мен
біздің заманымыздың VI ғасыры аралығы. Бұған сақ заманынан бастап, көне
түркі тайпаларының қиял-ғажайып тақырыптарға арналған күйлері, жорық
сарындары, айтулы батыр, дана ару, ерге серікқанатты пырақ-ат, киелі жан-
жануарлар туралы өте ертеден келе жатқан күйлер сарыны жатады. Мәселен,
"Қос мүйізді Ескендір", "Көк төбет", "Көк бөрі", "Шыңырау", "Аққу",
"Сарын", "Өгіз өлген", "Тарғыл бұқа", "Боз іңген", "Боз айғыр" сияқты күй-
сарындар. Бұл күй-сарындар міндетті түрде аңыз-әңгімелермен қосарланып
жүреді.

Екінші кезең — оғыз-қыпшақ күйлері (VI—XII ғасырларда). Бұған Қорқыттың
күйлері — "Қорқыт", "Тарғыл тана", "Ұшардың ұлуы", "Желмая", қазір аты
белгісіз сазгерлердің "Абыз толғауы", "Саймақтың сары өзені", "Айрауықтың
ащы зары", т. б. күйлер жатады.

Үшінші кезең — ноғайлы дәуірінің күй-жырлары (XIII—XVI ғасырларда). Бұл
кезде ауызша және әуенмен айтылатын батырлық, ғашықтық — "Алпамыс",
"Қобыланды", "Қамбар батыр", "Ер Тарғын", "Едіге", "Қырымның қырық батыры",
"Орақ—Мамай" сияқты жырлар туған. Дәл осы заманда Сыпыра жырау, Асан
қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз дердің өлең-жырлары дүниеге келген. Осы
жырлардың бәрінің шып-шырғасын шығармай сақтап қалған — тек қазақ халқы.
Өйткені "Қазақ" атауы орныққанға дейінгі ортақжиынтық атау —"ноғайлы елі"
деген жұртқа, негізінен, қазақ ру-тайпалары кірген еді. Ноғайлы заманының
музыкалық мұрасына "Ақсақ құлан", "Жошы ханның жортуылы", "Шора батыр",
"Әмір ақсақ", "Қамбар күйі", Асан қайғының "Ел айырылған", Қазтуғанның
"Сағыныш" сияқты күйлері жатады.

Төртінші кезең — Жоңғар шапқыншылығы кезеңі (XVII—XVIII ғасырларда). Оған:
"Елім-ай" әні, "Қаратаудың шертпесі", "Қалмақ биі", "Беласар", "Абылайдың
қара жорғасы", т.б. күй, әндермен қатар сол заманғы
қазақ батырлары жөніндегі жыр-дастандарды жатқызуға болады.

Бесінші кезең — XVIII—XIX ғасырларда және XX ғасырдың басында туған
музыкалық мұраларымыз.
Оған:Құрманғазы, Дәулеткерей, Тәтті мбет, Тоқа, Сейтек сияқты күйшілер
күйлерін, Біржан сал, Ақан сері, Мұхит,Абай, Мәди, Балуан Шолақ, Жаяу
Мұса, Ыбырай, Майра, Кенен, Жамбыл, т.б. әндерін жатқызуға болады.

Қазақ музыка өнерінің болмысы

Қазақта би өнері ертеден дамыған. Өкінішке орай, қазақ би өнері олі жақсы
зерттелдеген. Қазақ билері көбінесе би биленетін әуен, күй атымен аталып
жүр. Мысалы, "Былқылдақ", "Айжан қыз", "Боз іңген", "Сәулем-ай", "Кербез
сылқым", "Қос алқа". Ескі билер қатарына "Алқа қотан", "Ұтыс би", "Киіз
басу", т.б. жатады.

Қазақтың әдет-ғұрыптық фольклорына "Жар-жар", "Беташар", "Сыңсу", "Жоқтау",
"Бесік жыры", "Тойбастар", т.б. жатады.

Жар-жар — келін түскенде жиналған жастар, көпшілік айтатын өлең.

Беташар — жаңа түскен келінді таныстыру, күйеуінің
туыстарына, ауыл ақсақалдарына сәле м бергізу, жаскелінге ақыл-нақыл айту
өлеңі. Оны бір адам орындайды.

Тойбастар — той басталар алдындағы тойшыларға арнап айтатын,
сонымен қатар тойдың соңында әр дастарқанда отырған тойшылардың тойға арнап
айтатын әні.

Сыңсу — қыздың елінен ұзатыларда елімен, қыздық ғұмырымен, туыстарымен
қоштасу, мұң-шерін ақтару әні.

Бесік жыры — бесіктегі жас баланы алдарқату, уату әні. Бесік жыры арқылы
бала сәби кезінен елінің әуеніне, тіліне үйренеді. Оның тәрбиелік мәні
үлкен.

Жоқтау — елген адамның туыстарының фәниден кеткен адамға арнап айтатын
мұңды жылау өлеңі. Оны көбіне әйелдер, қыздар айтқан. Осы
аталған ғұрыптық ән түрлерінің өзіндік сөзі, әуендері болады.

Қазақ музыка өнері өзінің болмысы жағынан біртұтас дүние. Мысалы, сонау
VIII ғасырдан келе жатқан Қорқыт ата күйлерінің Сыр
бойында, Қаратау бөктерінде, Сарыар қа белдерінде, Ертіс, Еділ бойларын да еш
өзгеріссіз бірдей орындалуы қазақ музыкадәстүрінің бірлігін көрсететін
сияқты. "Ақсақ құлан" күйінің Алтай мен Атырау аралығында бірдей орындалуы
қазақтың рухани тұтастығын көрсетеді. Ұлан-ғайыр қазақ
даласында әншілік, күйшілік өнердің өзіндік аймақтық мектептері де
қалыптасқан. Мысалы, қазақтың домбыра күйлері шертпе және
төкпе күйлер болып, негізінен, екіге бөлінеді. Шертпе күй Орталық,
ШығысҚазақстанда, Жетісуда, Қаратау аймағында кең тараса, төкпе күй
Қазақстанның батыс өлкелерінде, Сырдың төменгі ағысында кең таралған.
Шертпе күйдің өзі шығыстағы Байжігіт мектебі, Қаратау шертпелері болып
бөлінеді

XIX ғасыр мен XX ғасырдың басындағы
әншілік өнерін ғалымдарбес мектепке бөліп жүр. Бірінші мектеп
— Қазақстанның орталық және солтустік өңірлеріне тән. Бұл
мектепке Біржан,Ақан, Жаяу Мұса, Ыбырай, т.б. әуендері жатады. Екінші
мектеп — оңтустік және Жетісу өңірі әуендері. Бұл
мектепке Сүйінбай, Жамбыл, Кенен, т.б. жатады. Үшіншісі — Қазақстанның
батыс өңірін қамтитын әншілік мектеп. Бұл мектеп әндері асау — тайдай
тулаған қуатты, екпінді әуездер. Бұл мектептің өкілдеріне
Кердері Әубәкір, Мұхит,Махамбет, т.б. жатады. Төртіншісі — Сыр бойының
әншілік-термешілік мектебі. Бесінші —Шығыс Қазақстан, Монғолия,
Шығыс Түркістан қазақтарының әншілік мектебі. Бұл әншілік мектептер өзара
стильдік жағынан бөлінгенмен, ұлттық ортақ нақыш, әуен
тұтастығымен бірлікте.

Музыкалық аспаптар

Жетіген Сазсырнай
Дабыл

Қазақ музыкалық аспаптары: ішекті, үрмелі және соқпалы болып үшке бөлінеді.
Ішекті аспаптың өзі шертпелі және ысқышты болып екіге бөлінеді. Шертпелі
ішекті аспаптарға: домбыра, шертер,жетіген жатады. Ал ысқымен ойнайтын
ішекті аспапқа қобыз жатады.

Үрмелі аспаптарға — сыбызғы, қамыссырнай, қоссырнай, мүйіз сырнай,
сазсырнай, үскірік,тастауық, керней жатады. Осы топтың ерекше бір тілді
аспабы — шаңқобыз.

Соқпалы
аспаптарға — дабыл, даңғыра, кепшік , дауылпаз, шыңдауыл, асатаяқ, қоңы раужат
ады.

Домбыра — екі ішекті, 9—14 пернеге дейін болатын шертпелі аспап. Домбыраның
ішегі, пернесіешкінің, қойдың ішегінен жасалады.
Домбыраның қазақта көптеген түрі болған. Негізі көп тарағаны екі түрі.
Бірінің кеудесі томпақ та, ал екіншісінікі ұзынша текше. Томпақ кеуделі
домбыра, негізінен, батыс аймақта, ал шығыста жайпақ домбыра көп таралған.
Домбыраның осы формаларының өз ішінде әр түрлі пішіндері де кездеседі.
Домбыраның кейде үш ішекті түрі де кездеседі.

Қобыз — екі ішекті, ысқышпен ойнайтын аспап, ішегі аттың қылынан есіп
жасалады. Қобыз да өте көне аспап. Қобыз әу баста көбінесе бақсылар
пайдаланған аспап болғандықтан, қазақ оны киелі санайды. Қобыз, әдетте,
тұтас ағаштан шауып жасалады. Кеудесі жалпақ астауша құсап, мойны ішке
қарай иіліп келеді. Қобыздың жалпы тұрқы бірдей болғанымен, тұрпатында
кейбір өзгешеліктер кездеседі. Бақсылардың қобызының басына үкі, неше түрлі
салпыншақ темір, ұсақ қоңыраушалар тағылады. Қобыздың кеудесіндегі
ойыққа айна орнатылады. Бұл заттардыңдәстүрлік және әуендік қызметі бар.
Бақсы қобызымен сарнаған кезде қобыздың басын дірілдетіп-сілкіп, салпыншақ
темірлерді сылдырлатады, айнаға қарап жынын шақырады. Мұндай бақсы
қобыздарын қара қобыз, нарқобыз деп атайды. Бұл — көне,
Қобыз қасиетті қобыз дегенді білдіреді.

Бақсы пайдаланатын аспаптардың бірі — асатаяқ. Oл — басы жалпақ,
оймышталған таяқ. Жалпақ басына әр түрлі сылдырмақтар, қоңыраушалар
орнатылады. Асатаяқты ел кезіп, елді "ақтап" (пәле-жаладан "арылтып")
жүретін диуаналар да ұстаған. Бақсылар жиі пайдаланатын аспап — даңғыра.
Бұл кәдімгі барабан сияқты. Бірақ шеңбердің бір-ақ жағына әбден кепкен тері
қапталады да, ашықжақ қапталдарына әр түрлі салпыншақ темірлер тағылады.

Жетіген аты айтып тұрғандай, жеті ішекті аспап. Ішектерге тиек ретінде және
ішектің дыбысын реттеуші тетік ретінде асық пайдаланылады.

Үрмелі аспаптардың ішіндегі ең кең
таралғандары: сыбызғы және сырнай. Сыбызғы кепкен қурайдан,
жуан қамыстан жасалады. Сыбызғының ортан белінен былай қарай бірнеше жерден
теседі. Басынан ерінге салып үрлеп, тесіктерін саусақпен басып ойнайды.
Сыбызғы күйлері, әдетте, екі дыбысты (дауысты) болады, бірін сыбызғыға
үрлеп отырып шығарса, екінші дыбысты тамақ үнімен қосады. Сырнай бірнеше
түрлі болады: қамыс сырнай қамыстан, мүйіз сырнаймүйізден жасалады. ьМүйіз
сырнайды көбіне жорықта пайдаланған.

Саз балшықтан күйдіріліп жасалатын үрмелі аспаптар: сазсырнай, үскірік,
тастауық. Бұлжұдырықтай, іші қуыс құты сияқты, үрлейтін және
бірнеше бармақпен басатын тесігі бар аспап.

Соқпалы аспаптардың ең үлкені, үндісі — дабыл. Бұл екі жағы да терімен
қапталған кәдімгі барабан сияқты аспап. Онымен тұтқиылдан қауіп төнгенде,
не елді бір жиынға шақырғанда, дәстүрлі мейрамдарға ел
жинағанда, соғыста пайдаланған.Дауы лпаз дабылдан кішілеу, оның да екі
ернеуі ағаштан, ал шыңдауыл деп аталатын аспап та осындай, бірақ
оның шеңбербүйірі темірден жасалады .

Батыстық мәдениеттану

Батыстық мәдениеттанудың көптеген өкілдері өздерінікінен бөлек өркениеттер
болды деген ойдың өзін бекерге шығарған. Олардың пікірі бойынша, тек бір
үлкен әріппен жазылған Өркениет (ол, әрине, еуропалық) бар, ал басқа
кеңістік тағыларды мәдениетті адамға айналдырудың полигоны болып
табылады. Батыстық миссионерлер жергілікті тұрғындардытуземдіктер деген
кемсіту атымен атап келді. Бұрын бүл сөз адамгершілік қасиеті жоқ жабайы
адамдар дегенді білдірген. Олар сол территориядағы жануарлар және
өсімдіктер дүниесінің бір бөлігі деп қарастырылды. Ал флора мен фаунаға
көзқарас екі түрлі: не олар — арамшөптер мен зиянды жануарлар, сондықтан
оларды құрту парызға жатады. Егер, туземдіктер пайдалы болса, оларды
өсіріп, қолда ұстауға болатын жағдайға жеткізу керек. Соның өзінде
олар адамсымақтар деңгейінен көтеріле алмайды.

Адамға туземец деп немқұрайлы аяусыз қараудан оның белгілі бір нәсілге
жататындығы негізінде адамдық, тұлғалық намысын аяққа басуға дейін бір-ақ
қадам бар. Бұл хайуандықтың ең бір өрескел көрінісі. Біріншіден, ол
адамдардың белгілі бір тобында тұлғалық қасиеттердің барлығын, оны
дәлелдемей- ақ бекерге шығарады. Екіншіден, адамзатгың
нәсілдікдихотомиясы барлық діни, мәдени, саяси-экономикалық дихотомиялардан
өзгеше, адамзаттың арасынан өте алмайтын және абсолютті жыра қазады.
Үшіншіден, нәсілшілдік өлшем ретінде адамдық табиғаттың сыртқы, мәнді
емес, қарапайым белгісін қабылдайды.

Сонымен, нәсілшілдік пен мәдени империализм батыстық емес мәдениеттердің
өзіндік кеңістігін жоққа шығарады, олар жергілікті халықтарды ландшафтың
қарапайым бөлігі деп қарастырады. Ұлттық мәдениет пен кеңістік арасындағы
байланыстыГумилев өзінше түйіндейді: —Этностар биосфераның бір бөлігі болып
табылады. Адамдар ландшафтыны не өздеріне тәуелді түрде өзгертеді, не
өздері осы ландшафтыға икемделе бірігеді. Кейбір оқшау қалған (реликтілік)
этностардан басқасы мәдени ағында суперэтностар (өркениеттер) болып
тұтастанады. Өркениет дегеніміз ортақ мәдени өрісі бар ұлттық
мәдениеттердің болмысы. Мысалы, мұсылмандық суперэтнос араб мәдениетінің
шеңберінен шыға білген. —Әрбір халықтың кеңістіктік тұтастығы, Отаны бар.
Адам өз биоценозында, басқалардың емес, өзінің ата-бабаларының тәжірибесіне
сүйене отырып өмір сүреді. Ландшафтың өзгеруі ұлттық мәдениеттің өзгеруіне
әкеп соғады. Пассионарлықтың (рухани ізденістің) адамзат тағдырындағы
қызметі туралы пікір ол үшін жетекші болды.

Еуразия құрылығы 5 этномәдени аймақтан түрады:

Муссондық Қиыр Шығыс — бұл конфуцийлік-буддалық өркениет кеңістігі.

Құрғақ Ұлы Дала — көшпелілер мәдениетінің аймағы.

Субтропикалық Таяу Шығыс — мұсылмандық әлемі.

Орманды Шығыс Еуропа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.