Қоғамның мәдени-рухани дамуы мәдениет — қоғамдық құбылыс

Мәдениет деп нені айтамыз? «Мәдениет» ұғымы философиялық, социологиялық, саяси және көркем әдебиетте жиі үшырасады. Бір ғана тарих курсының өзінен «біз алғашкы қауым адамдарының мәдениеті», «Беғазы-Дәндібай мәдениеті», «Пазырық мәдениеті», «мәдениеттің орта ғасырлардағы дамуы» деген ұғымдармен таныспыз.
«Демократиялық мәдениет», «бұқараның саяси мәдениеті», «сөйлеу мәдениеті», «киім кию мәдениеті» деген түсініктер мен қалыптар да бар. Мәдениетке қатысты ұғымдар мен түсініктер бұлармен шектелмейді.
Мәдениет туралы жазылған ғылыми еңбектерде берілген ай-қьшдамалар да көп. Мәдениеттің ұлттық және халықаралық аядағы мәні мен болмысы туралы пікірлер де әр алуан. Мәдениет сөзінің кеп мағыналы екендігі сонша, онда адамның жеке басында бар қасиеттерден бастап қоғамды тұтастай немесе бүкіл адамзат қауымдастығын қамти сипаттайтын түрлі айқындамалар бар. Жалпы еуропалық әдебиеттерде мәдениеттің жүздеген айқындамасы кездеседі.
Әдетте, мәдениет дегенде, біздің санамызға адамның ақылымен, қолымен жасалған игіліктердің жиынтығы көз алдымызға келеді. Қысқаша, табиғатта кездеспейтін, адамның қолынан шыққанның барлығы мәдениеттің жемісі болып табылады деп тұжырымдай салуға да болады. Бірақ түрлі ғылым салаларының өкілдері оған келісе қояр ма екен?
Мәдениет туралы айтқанда, адамның өмірлік белсенді қызметіне қатыстылардан да біркатар сұрақтар туындайды. Мысалы, атом ядросының бөлшектенуін ашу, адамзаттың ғылыми ізденіс жолындағы ұлы жетістігі емес, ол кемеңгерліктің ғажап үлгісі бола алмайды деп бағалай алар ма едік? Олай десек, ол біздің объективтілігімізге сын. Енді, осы кұбылысқа екінші қырынан қарап көрейік: адамдарға қасірет әкелетін, миллиондардьщ жапа шегуіне, азап көруіне себеп болатын жаппай кырып-жоятын қаруларды жасап шығару мен оны соғыс мақсатында колдануды мәдениеттің жетістігі деп бағалауға бола ма?
Мінеки, бұдан шығатын қорытынды: мәдениет — өте ауқымды, кең мағыналы ұғым. Сондықтан мәдениетке берілген философтардың айқындамаларының біріне түрақтануға тура келеді. Бір ескеретіні бұл да қатып калған, міндетті қабылдауға үсынылған, айқыңдама емес. Сонымен философтар былай тұжырымдайды.
Мәдениет — қоғамның тарихи дамуында жеткен сатысын көрсететін, адамзаттың шығармашылық қызметінің әдерісінде жасалған және жасайтын рухани және материалдық шындылықтардың жиынтығы.
Мәдениет өнімдерін жасаудың мұраты айналаны коршаған нағыздықты өзгертуге, адамзаттың тарихи дамуы үдерісінде жинаған бар байлығын жеке адамның рухани игілігіне жаратуға, адамды дамытуға бағытталуынан көрініс табады.
Рухани мәдениеттің сипаты. Рухани мәдениет — ғылым, әдебиет пен өнер, философия, мораль, құқық, білім беру істерін қамтиды. Сонымен коса, рухани мәдениет бұқараның саяси мәдениетін де қамтиды. Қоғам мүшелерінің, тап-тардың, түрлі әлеуметтік топтардың, жеке адамның қызметінің сапасы, көзқарастары, ділділігі тұтастай қоғамның мәдениетінің деңгейін көрсетеді. Жеке адамның, әлеуметтік топтардың қоғамдық катынастарды өзгерту субъектісі ретіндегі қызметінің сапалық керсеткіштері әлеуметтік дамудың да шамасын сипаттайды.