Жеті жарғы туралы деректер

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

1. Жеті жарғының түп төркінін түсіну . . . 4

2. Жеті жарғы туралы ғалымдардың көзқарасы . . . 7

3. Жеті жарғы туралы деректер . . . 8

Қорытынды . . . 9

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 10

Кіріспе

Қазақ хандығының билігі 1680 жылы Жәңгірдің ұлы Тәукеге көшті. Жаңа билеуші көрген саясаткер, арқылы дипломат, құдыретті хан болды. Тәуке ханның өзіне дейнгілерден айырмашылығы - хандықтағы ерекше әлеуметтік топты құрайтын, дала ақсүйектерінің өкілі билердің көмегімен өзінің үстемдігін нығайтуға тырысты. Дәстүрлі қазақ қоғамында билерге ерекше маңыз берілді. Билердің шаруашылық, әдетті-құқық, әскери және идиологиялық міндеттерді атқаруда ерекше ролі болды.

Тәуке хан даулы істерді шешуде билер сотының беделін арттырып, билер кеңесін кесімді үкім шығаруда ерекше органға айналдырылды. Осыдан бастап билер кеңесі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы аса маңызды мәселелерді шешетін тұрақты жүйеге айналды.

Тәуке хан билігінің бір бөлігін беру жолымен ықпалды билерді мемлекеттік істерге тартуға бағытталған саясат ұстанды. Ол қазақтың үш жүзінің ең беделді билердің қатысумен билер кеңесін сәтті ұйымдастырып отырады. Ұлы жүзде Төле бидің, Орта жүзде Қазыбек бидің, Кіші жүзде Әйтеке бидің беделі ерекше болды. Олардың даналығы мен кемеңгерлігі ойрат жаулап алушыларына қарсы қазақ халқының күшін біріктіруде, сондай-ақ хандықты ауыр сындардан аман алып өтуге бағытталды.

Тәуке хан орыс-қазақ қатынастарнының жақындасуына табандылықпен қол жеткізді. Ол 1686-1693 жылдары Сібірге бес елшілік жіберді. Мұнда Тәуке орыс-қазақ қатынастарының өзара тең дәрежеде дамуын нығайтуға айқын мүдделілігін танытты. Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы бейбіт келісім-қатынастар сақтала берді. 1698 жылан ойраттар мен қазақ әміршілері арасындағы қарулы қақтығыстардын жаңа кезеңі басталды. Жонғардың әскери шонжарлары манызды сауда жолдары өтетін және ірі сауда орталықтары орналасқан Оңтүстік Қазақстанның аумағын басып алуды көкседі. Қазақтың Сығанақ, Түркістан, Отырар, Сайрам, әсіресе Созақ қалалары жоңғарлармен күресте өзіндік стратегиялар тірек бекетіне айналды. Тәуке ханның ойратармен күрестегі кейбір сәттіліктері оған үлкен жеңіс әкелмеді, соғыс белсенділігі ойраттардын жағына болды. Қалмақ-қазақ қырқыстары толассыз жүргізілді.

Уақытша болса да, бар қазақтың бірігуіне әсер еткен, атақты заңы - Жеті Жарғының өмірге келуіне мүмкіндік жасаған Ұлы Тәуке хан еді. (1680-1715) Тәуке хан кезіндегі жетістік деп - қазақтардың 1695жылға дейінгі жоңғарлардан 32 қаланы азат еткенін мысалға келтіре аламыз.

Жеті жарғының түп төркінін түсіндіру

Қазақ халқының әдет-ғұрып заң нормалары мен этикалық қағидалары бір яки екі емес, сан жетпес ұзақ дауірлердің ішінде жинақталған, бірте-бірте жазылма заңға айналған жол-жоба.

Ертедегі қазақ халқының әдет-ғұрып заңдары өте қарапайым әрі өз қоғамына ыңғайлы есептеліп үлкен демей, кіші демей бай демей барі бас иіп, ол заңдарды мүлтіксіз орындап отырған. Оның орындалуын ханнан бастап, ру ақсақалдары, билер қадағалаған.

Ол замандағы басты қағида-сот түзелмей, мін түзелмейді. Әрине хан ел ішіндегі ірі, маңызы зор мәселелерді шешкен. Ал ел арасындағы қылмыстық құқық мәселелерімен билер соты айналысқан. Билік айту-сонау ертеден түгел сөздің түп атасы Майқы биден басталады. Қазақ тайпалары YIII ғасырдың өзінде-ақ «Ақсақалдар ережесі », « Ата баба жолы », «Жөн-жосықтар » деп аталатын заң тізбектерін шығарған. Иассыда, Сауранда билер жиі-жиі кеңесіп, қоғамға зәру заң қағидалары талқыланып, бекітілген. Алаша ханның тұсында осындай бір кеңесте қазақты үш жүзге бөлген деген аңыз бар.

Көптеген ғалым мұны Шыңғыс ханның «Жаса » заңынан іздейді.

Енді біреулері: «Оған үш қайнаса да сорпасы қосылмайды, саф таза қазақ әдет-ғұрпы заңдары », - дейді. Біздің пікірімізше, «Жеті жарғы »ежелгі балаларымыздың, туысқан түркі халықтарының әдеттік құқықтарының жемісі, кейін әр дәуірдің өз үлесіне тиген жаңалық, өзгерістері мен, әсіресе «Ақсақалдар ережесі », «Билер шешімі», «Жөн жосықтар», Сол секілді Шыңғыс ханның «Жаса » заңына негізделген «Қасым ханның қасқа жолы », «Есім ханның ескі жолы» секілді жол-жолы жарлығыларының тікелей әсер етуін туындаған ірі заңдар кодекісі болса керек.

Жарғы сөзі қазақша -әділдік шешім деген ұғымды білдірген. Түпкі мәні жарудан, нарсенің салмағын бір жағынан аудармай, дал де әділ айырудан шыққан.

Кезінде Орыс хан Хақназар хан, Қасым хан, Есім хан тұсында әдет-ғұрып заңдарына ірі өзгерістер енгізілген. Алайда бұл өзгерістер бізге тұтас күйінде келіп жетпеген. «Қасым ханның қасқа жолы »ел басқару ісінде ежелгі әдет-ғұрып үрдісіне сүйенген. Қасымханның қасқа жолы өзінің мазмұны бойынша ежелгі әскери демократия арынасына барып тіреледі. XV ғасырдың айағында, XVI ғасырдың басында Бұқардың ишан қазақтары қазақ өлкесіне дни үгіт таратып, «Ежелгі жарғы заңын естен шығарындар, ол көкке табынатын дінсіздіктің ісі, оның шариғат қағидасын алып соған аусыңдар «ант бергенді: «Көк соқсын»деп айтпаңдар Құран ұрсын деп, Құранды бастарыңа көтеріңдер деп үйретті[1, 149-152]

Билердің кеңесінде көппен ақылдасып, « Жарғы » ережелеріне мәнді өзгерістер енгізеді. Халық бұқарасы Хасым ханның ежелден қалыптасқан билер заңы-жарғыны қайтадан көтергенін ұнатып, оны «Қасым ханның қасқа жолы» деп атап кеткен.

Бұрынғы заң қағидаларына енгізген ережелері:

1. Мүлік заңы(мал-мүлік, жер-су, қоныс дауларын шешу ережелері) .

2. Қылмыс заңы (кісі өлімі, ел шабу, мал ұрлау, ұрлық т. б) .

3. Әскери заң(қосын ұрлау, аламан міндеті, қара қазан, тұлпар ат, ердің құны т. б) .

4. Ершілік жоралары (шешендік, әдептілік, халықаралық қатынастарға спайлылық, сөйлеу мәнері) .

5. Жұртшылық заңы (шүлен тарту, ас-той, мерекелермене жиындардағы ережелер, жылу асар) .

«Есім ханның ескі жолы» деп аталатын заң жобалары Қаым хан мен туысқаныЖөдік ханның немересі Шығай ханның баласы Есім хан заманында қабылданған. Жошы хан әулетінде қырық жылдан астам тақта отырған тек Есім хан болған еді. Бұл деректі әліде анықтай түскен жөн. Өйткені Қазақ Совет энциклопедтясында «Есім 47жыл (1598-1645) хандық құрды »десе Қазақ ССР тарихында 30 жыл (1598-1628) хандық құрған деп көрсетке.

Есім хан көбіне ойраттардың шабулына тойтарыс беру үшін жорықтарда жүрді. Сол себепті де ол «Қасым салған қасқа жолға » көп өзгерістер енгізбесе керек. Бізге келіп жеткен деректер бойынша, Есім хан ердің құнына 100 жылқы және 6 жақсы(6түйе) кесім белгілеген. Ол бай-кедей жас-кәрі қараша-сұлтан демей, еркек атаулының бәріне бірдей қолданылған. Одан басқада үстеме: өнер құны, сүйек құны бар. Егер өлген адам батыр не ақын жырау немесе би болса, сол өнері үшін үстеме құн алынған. Сол секілді өлген адамның сүйегі тусқандарының қолына тимей итпен құсқа жем болса, сүйегі үшін құн төленген. Ал әйел құны алынатын қалың малы мөлшерінде белгіленген.

Тәуке хан заңдарының неліктен «Жеті жарғы »деп аталу этимологиясына тоқтала кетейік. Өйткені әлі күнге «Жеті жарғы »деп не себепті аталғанын түсіндіру түпкілікті шешілмей келеді. Әр бір зеріттеуші Жеті жарғы деген сөзге өздерінше қарап, бір-біріне ұқсамайтын өзіндік мағына береді. Заң әдебиеттерінде Жеті жарғыны-жеті бидің туындысы, яғни жеті бидің қатысуымен қабылданған қазақ заңы деп тұжырымдайды . Бір қатар деректерге қарағанда Тәуке хан қырық рудан қырық би жинап кеңесіп отырған. әлбетте, жеті би емес, «Жеті жарғыны »жүйелеуге көптеген билердің қатысқаны даусыз. Солардың ішінде беделді де ең басты үш бидің(Ұлы жүзден-Төле би, Орта жүзден-Қазыбек би және кіші жүзден-Әйтеке би) аты ғана халық жадына сақталған.

Қазақ хандығының заңдары «Жарғы» деп аталады. «Негізгі орта ғасырларда қыпшақ Шағатай ұлыстарында қолданған ярғұ заңынанг алынған ». Қазақша «Жарғы» әділдік деген ұғымды білдіреді. Қасым хан (1511-1523) жоғарыдағы саяси жағдайға және халық бұқарасы мен билер тобының тілегіне негізделіп, қазақ халқының ежелгі әдет-ғұрыптық ереже-тәртіптеріне мәнді өзгерістер енгзіп, дамытып билер кеңесінде ақылдаса отырып, «Жарғы » заңын жасады.

«Қасқа жол» мен «Ескі жол» заңдары 17-ғасырдың аяқ кезімен 18-ғасырдың басында қайта толықтырылып, елеулі өзгерістер енгізіліп дамытылды. Тауке хан (1680-1718) тұсында «Күлтөбенің басындакүнде кеңес » өткізіліп, «Қасқа жолдың» бұрынғы бес тарауына тағыда екі тарау қосылып «Жеті жарғы» (жеті заң) деп аталды. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: жер дауы туралы заңмен құн дауы туралы заң еді. Тәуке хан заңдарының құрамына:1) байырғы әдет-ғұрып нормаларының Тәуке хан тұсында «жаңартылған »феодалдық кодексі-«Жеті жарғы », 2) Билер сотының тәжрибесі, түйінді биліктер шежірелер, 3) ұсақ хандықтардың өзара бірлігін, ынтымақтастығын нығайтып, сырытқы жауларға қарсы тұруға жұмылдыруға, ру-тайпа басшыларының (би батырлардың ) саяси экономикалық рөлін арттыруға көршілес елдермен дипломаптиялық. және сауда қатынасын нығайтуға арыналдған заңдары мен жазба актлері жатады. Зеріттеушілердің кейбіреулері:Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні Шыңғысханның «жасақ»заңынан алынған деген пікір айтады, енді біреулері: Қазақ хандығы Шыңғыс ханның «жасақ »заңынан мүлде дербес заң дейді. «Жеті жарғы»заңы жарыққа шыққаннан кейін еңбекші халыққа түсетін салық ауртпалықтары бұрынғыдан да бетер күшейе түсті. Бұрынғыдан салықтар көбейтіліп, түрліше алымдар енгізілді. Қазақ хандығы заңдарының қылмыс заңынан оның топтық мәні айқын көрінеді:«Жеті жарғы »заңында қыспақпен әдейлеп кісі өлтірушілерге бұрынғыдай «қанға қан, жанға жан алу»ережесі сақталды.

«Жеті жарғының»негізгі мазмұны хандық билікті қорғауға, соған экономикалық, саяси үстемдік әперуге арналған. Сондай-ақ күрделі де даулы мәселелерді шешу жолдары нақты көрсетілген.

Бірінші жарлығы : Халықтың ханы, сұлтаны, пірі-әзіреті қастықпен өлтірілсе, олардың әр қайсысы үшін жеті кісінің құны мөлшерінде құн төленсін.

Екінші жарлығы : Төрелермен қожалардың жай қатардағы біреу өлтірілсе, олардың әр қайсысына (ақсүйектің, пірдің тұқымы деп ) екі кісінің құны төленуі тиіс.

Үшінші жарлығы : Сырттан келген адам үйге мініп келген атын босағаға байлағандықтан, біреуді теуіп өлтірсе-«бүтін құн », ал үйдің артына байланған ат теуіп өлтірсе-тек «ат-тон» айып тартады.

Төртінші жарлығы :ата-анасын туған баласы ренжітіп, қарсы келіп қол жұмсаса, онда ол баланы өлтіремін десе де ерікті, сұраусыз болады.

Бесінші жарлығы: кәмілетке жеткен баласы туған ата-анасына тіл тигізіп сөккені үшін, ( қол тигізбесе) қара сиырға немесе қара есекке теріс міңгізіп, мойнына құрым іліп, бүкіл ауылды айналдыру керек.

Алтыншы жарлығы: құда түсіп құйрық бауыр жескеннен соң-ақ баталы жесір басқаға кетсе, оған берілген қалың мал жесір иесіне түгел қайтарылып, оның үстіне қалыңдық қыз немесе бір қыздың қалың малы төленсін.

Жетінші жарлығы: Ұрыдан айыр түйеге-нар, атқа-ару ана, тайлаққа-атан, тайға-ат, қойға-тана төленеді, оның үстіне үш тоғыз айып төлейді. [2, 137-141]

Жеті жарғы туралы ғалымдардың көзқарасы.

Абай Құнанбаевтің бұл билік деген біздің қазақ ішінде әрбір сайланған кісінің қолынан келмейді. Бұған бұрынғы «Қасымханның қасқа жолын», «Есімханның ескі жолын», Әз-тәукенің «Жеті жарғысын» білмек керек-деуі, ресей патшалығының қазақ жұртына таңған жолы дұрыс еместігін, билерді еш уақытта сайлап қоюға болмайтындығын көрсетеді.

«Жеті жарғы» заңдары А. И. Левшиннің, Д. Андреннің, А. Айтовтың, Л. Ф. Балл Юзектің, И. А. Козловтың, Г. Шангиннің, Я. И. Гурляндтың, Я. Габирдобискидің, Д. Я. Самоквасоктың, Н. И. Гродековтың еңбектерінде ірілі уақыты түрде болсада берілген.

А. И. Левшин: кімде кім сұлтан не қожаны өлтірсе өлген жақтың туысқандарына айыпты жағы жеті адамның құнын төлеуі тиіс десе Д. Я. Самоквасокта: егер кімде кім қожаны өлтірсе онда өлген жақтың туысқандарына жеті қарапайым жай адамға тиісті құнын төлеуі қажет. Төлемеген жағдайда қылмыскердің өзін қоса жақын туыстарынан жеті адамды асып өлтіруі керек дейді. Ал П. В. Маковецкий: сұлтан үшін жеті қарпайым құн деп көрсетеді. Құнды құндыкердің өзі ғана емес, бүкіл руы болып төлеген.
Төрелер мен қожалардың жай қатардағы адамы үшін құн қандай мөлшерде төленетіні жайлы А. И. Левшин, К. Шүкіралиев, Г. Шангин, Я. Габелдовский де тағы басқа ашып ештеңе айтпаған. Л. Баллюзек пен А. Рязанов сұлтан тұқымдарының ері мен әйелдерінің құны жай адамдардан екі есе артық дейді.
Л. Баллюзекте дәл осы пікірді қуаттап: тек үйдің артына байланған ат теуіп өлтірсе ешқандай айып төлемейді. өйткені өлген адам үйден шығып үйді айналғанша атты байқап одан сақтануға мұршасы келеді дейді.
А. И. Левшин де осы нұсқадағы пікірді қуаттап: ата-аналары өз баласын өлтіргені үшін жазаланбайды дейді. Д. Я. Самоквасокпен порушик А. Айтовта бұл деректі қолдайды. Ал Т. Е. Маковецкий әкесі баласын өлтіре алуға құқық беретін ертедегі әдет-ғұрып заңы қазіргі кезде мүлде жұмсарғанын, әкесі ұлын ұрып жазалауға үйден қууға және үш ретке дейін жалшылыққа беруге құқылы екенін айтады.
Ал А. И. Левшин ата-анасына тіл тигізіп, ұрса, онда оны қара сиырға теріс міңгізіп мойнына құрым іліп ауылды айналдырады, әрі үстіндегі айыпкерді қамшымен ұрады десе Д. Я. Самоквасокта осы пікірді қолдайды. Бұл жерде А. И. Левшин де Д. Я. Самоквасок та «ата-анасын ұрса» деген сөзді қосып отыр.
А. И. Левшин: егер біреудің әйелін, әйелдің келісімінсіз зорлап әкетсе, әкетуші өлім жазасына кесіледі, немесе құн төлейді. Егер әйел келіскен болса онда әрине қалың мал төлеп, оның үстіне қалыңсыз бір қыз береді дейді. Тәке ханның алтыншы жарлығы «ақ баталы жесір» жайлы болса, ал А. И. Левшин «ақ некелі жесір» жайлы айтып отыр. Болса да «ақ некелі жесір» айыбы «ақ баталы жесірдің» айыбынан әлде қайда ауыр. Өйткені айыпкер біреудің отбасына қол сұғып, бүкіл рудың намысына тиіп отыр.
Ұрлығы анықталғанда ұры үш тоғыз (27) айып төлеуі тиіс екенін А. И. Левшин жазады. Бірақ ол ұрыны өлім жазасына дейін кесетінін ескертеді. Жеті жарғы туралы деректер

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.