XVIII -XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның мәдениеті туралы ақпарат



Қазақтардың XVIII.XIX ғасырлардағы материалдық мәдениеті
1 ТҰРМЫС.САЛТ МӘДЕНИЕТІНІҢ ДӘСТҮРЛЕРІ
3 XVIII.XIX ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ҮШТЕН БІРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ
4 МУЗЫКА ӨНЕРІ
XVIII ҒАСЫРДЫҢ АЯҒЫ.XIX ҒАСЫРДЫҢ
АЛҒАШҚЫ ҮШТЕН БІРІНДЕГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
1.ҚАЗАҚТАРДЫҢ ТАШКЕНТ ИЕЛІГІНІҢ ҚҰРАМЫНДА БОЛУЫ
(XVIIIҒАСЫРДЫҢ 80.ЖЫЛДАРЫ.XIXҒАСЫРДЫҢ БАСЫ)
2 ҚОҚАН ЖӘНЕ ХИУА ХАНДЫҚТАРЫНЫҢ
СОҒЫС ЭКСПАНСИЯСЫ .ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЖАУЛАП АЛУШЫЛАРҒА ҚАРСЫ АЗАТТЫҚ КҮРЕСІ (XIX ғасырдың 10.20.жылдары)
3. XIX Ғасырдың 20.жылдарында Жетісуға Ресей империясы ықпалының таралуы.
2 ҚОҚАН ЖӘНЕ ХИУА ХАНДЫҚТАРЫНЫҢ
СОҒЫС ЭКСПАНСИЯСЫ .ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЖАУЛАП АЛУШЫЛАРҒА ҚАРСЫ АЗАТТЫҚ КҮРЕСІ (XIX ғасырдың 10.20.жылдары)
3. XIX Ғасырдың 20.жылдарында Жетісуға Ресей империясы ықпалының таралуы.
Пайдаланған әдебиеттер
ҚазақтардыңXVIII-XIXғасырлардағы материалдық мәдениетінің жай-күйі экономикалық дамуы деңгейімен аяқталды.Оның дамуы барысында көшпелі қазақтар экономикасындағы дамуындағы басты фактор
ретіндекөшпелі мал шаруашылығы әсер етті.Бұл жағнан алғанда егіншілік ,сауда дамуының,көрші халықтардың прогресті ықпалының да маңызы аз.болған жоқ
Материалдық мәдениеттің маңызды элементтердің бірі мал шаруашылығымен,егіншілікпен,үй кәсіпшілігімен және қолөнермен байланысты еңбек құралдары болып табылады.Көшпелі мал шаруашылығына күрделі еңбек құралдары керек болған жоқ.Жылқы ұстау үшін құрық,арқан пайдаланылды,қайыстан немесе жылқының жал құйрығынан тұсау мен шідер жасалды,құлындар мен боталарды байлау үшін жуан арқандар,ноқталар пайдаланылды,мал суғаруға қауға,науа және т.б. дайындалды.Барлық осы айтылған қарапайым еңбек құралдарын,ер-тұрман әбзелдерін қоспағанда,мал өсірушілер өздері жасап алып отырды.
XVIIIғасырдың аяғында қазақ даласына орыстардың қысқа шөп дайындауға арналған шалғылар біртіндеп тарала берді. XIXғасырдың орта шегінде шалғымен қоса темір айыр да кеңінен қолданыла бастады. Қазақстан аумағында суармалы және тәлімді егіншіліктің ежелгі ошақтары ертеден болып келген еді. Осыған байланысты қазақтарда егіншілік құралдарының қарапайым түрлері болды.Мәселен тіс ағаш,мала, егін оратын орақ,ағаш-
тан жасалған аша,ағаш күрек,сыпыртқы егіншілік құралдарына жатады.Егісті суару үшін суды көтеріп шығаратын әр-түрлі аспаптар – атпа,шығыр, сондай-ақ кетпендер мен күректер пайдаланылды,оларды жергілікті ұсталар өздері істеді.
Салт атқа арналған әбзелдерді қоспағанда қазақтың мал шаруашылығына және егіншілікке байланысты негізгі еңбек құралдары Қазақстанның
бүкіл аумағында бір-біріне ұқсас болады.Қазақтың ат-тұрман әбзелінің ішіндегі ердің сыртқы түрімен дайындау тәсілінде жергілікті ерекшеліктер байқалады.Олардың үлгілері тиісті өзіндік атаумен аталып келді.Ердің ең көп таралған түрі ,қайыңнан шауып жасалған алдыңғы қанаты кең «қазақ ері» болып табылады. Мұндай елдер құрамдас бес бөліктен-алдыңғы қас пен артқы қастан,екі жақтағы қапталдан және Орта ағаштан тұрды.Ердің ағаш сүйегі мұқият өңделді,ал халықтың ауқатты таптарына арналған күміс кейде алтынмен қақтап түрлі-түсті бағалы тастан көз салған түрлері болды.Әсіресе әйелдерге арналған ерлер сәнді безендірілді.
1. Қазақстан жайлы қоқан деректеріне шолуды қар:Бисембиев Т.К.Кокандская история-география как источник по истории Казакстана XVIII-XIX веков \\Памятники истории и культуры Казакстана .Сб Центрального Совета Казакского охраны помятников истории икультуры ,вып .4.А.1988, 100-105 б.
2. Бисенбиев Т.К. «Та рих иШахрухи» как исторически источник. А. 1987 ,14,16,б

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі:  Дипломдық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:   
xviii -xix ғасырдың бірінші жартысындағы қазақстанның мәдениеті

Қазақтардың XVIII-XIX ғасырлардағы материалдық
мәдениеті
ҚазақтардыңXVIII-XIXғасырлардағы материалдық мәдениетінің жай-күйі
экономикалық дамуы деңгейімен аяқталды.Оның дамуы барысында көшпелі
қазақтар экономикасындағы дамуындағы басты фактор
ретіндекөшпелі мал шаруашылығы әсер етті.Бұл жағнан алғанда егіншілік
,сауда дамуының,көрші халықтардың прогресті ықпалының да маңызы аз.болған
жоқ
Материалдық мәдениеттің маңызды элементтердің бірі мал
шаруашылығымен,егіншілікпен,үй кәсіпшілігімен және қолөнермен
байланысты еңбек құралдары болып табылады.Көшпелі мал шаруашылығына күрделі
еңбек құралдары керек болған жоқ.Жылқы ұстау үшін құрық,арқан
пайдаланылды,қайыстан немесе жылқының жал құйрығынан тұсау мен шідер
жасалды,құлындар мен боталарды байлау үшін жуан арқандар,ноқталар
пайдаланылды,мал суғаруға қауға,науа және т.б. дайындалды.Барлық осы
айтылған қарапайым еңбек құралдарын,ер-тұрман әбзелдерін қоспағанда,мал
өсірушілер өздері жасап алып отырды.
XVIIIғасырдың аяғында қазақ даласына орыстардың қысқа шөп дайындауға
арналған шалғылар біртіндеп тарала берді. XIXғасырдың орта шегінде
шалғымен қоса темір айыр да кеңінен қолданыла бастады. Қазақстан аумағында
суармалы және тәлімді егіншіліктің ежелгі ошақтары ертеден болып келген
еді. Осыған байланысты қазақтарда егіншілік құралдарының қарапайым түрлері
болды.Мәселен тіс ағаш,мала, егін оратын орақ,ағаш-
тан жасалған аша,ағаш күрек,сыпыртқы егіншілік құралдарына жатады.Егісті
суару үшін суды көтеріп шығаратын әр-түрлі аспаптар – атпа,шығыр, сондай-
ақ кетпендер мен күректер пайдаланылды,оларды жергілікті ұсталар өздері
істеді.
Салт атқа арналған әбзелдерді қоспағанда қазақтың мал шаруашылығына және
егіншілікке байланысты негізгі еңбек құралдары Қазақстанның
бүкіл аумағында бір-біріне ұқсас болады.Қазақтың ат-тұрман әбзелінің
ішіндегі ердің сыртқы түрімен дайындау тәсілінде жергілікті ерекшеліктер
байқалады.Олардың үлгілері тиісті өзіндік атаумен аталып келді.Ердің ең
көп таралған түрі ,қайыңнан шауып жасалған алдыңғы қанаты кең қазақ ері
болып табылады. Мұндай елдер құрамдас бес бөліктен-алдыңғы қас пен артқы
қастан,екі жақтағы қапталдан және Орта ағаштан тұрды.Ердің ағаш сүйегі
мұқият өңделді,ал халықтың ауқатты таптарына арналған күміс кейде алтынмен
қақтап түрлі-түсті бағалы тастан көз салған түрлері болды.Әсіресе
әйелдерге арналған ерлер сәнді безендірілді.
Оңтүстік Қазақстан ердің құранды ердейтін түрі таралған.Ол 22
құрамдас бөліктен тұрған және бұл элементтердің әрқайсысының өз атауы
болған,бұл бөліктердің бәрі желіммен жапсыры-лып ,сыртынан түйенің көңімен
немесе алтынмен безендірілген.
Ер-тұрман әбзелдерін жасау негізінен ершілердің ісі болған.Олар тек
қана ердің өзін емес,сонымен бірге бүкіл ат әбзелдерінің
бәрі:тоқым,құйысқан,
өмілдірік,жүген,айыл,тартпа,үзеңгі, таралғы, қамшы және т.б.жасап,оларды
әсемдеп-көркемдеп отырған. Ерші ер шабумен өз үйінде ішінара арнайы
шақыртып алушылардың үйінде айналысқан .Сондай-ақ қайыстан ат- тұрман
әбзелдерін арнайы өретін шеберлерді өміршідеп атаған.
Ең көп таралған қару түрі үш метрлік сойыл, одан соң шоқпар болды.
Неғұрлым дәулетті қазақтардың жауынгерлік айбалтасы,жебелері
мен қорамсағы бар садағы болған.Қол бастаған ықпалды билік иелері батырлар
сауыт киіп, қалқан, қылыш,наркескен,седебе,сапы және темір ұшты найза мен
сүңгі ұстаған.Қазақ шонжарлары арасында қолдан жасалған білтелі мылтық өте
сирек кездесетін еді.XIXғасырдың орта шеніне дейін
Аң аулау кезінде садақ қолданылды,бірақXIX ғасырдың екінші жартысында
жебелі садақ қазақтардың тұрмысынан шығып қалды деуге болады.
Оның есесіне бұл кезде Ресейден және Орталық Азиядан сатып алынатын әр-
түрлі мылтықтар біршама көбейе түседі. Қазақтардағы көшпелі тұрмысқа бейім
шаруашылықтың үстемдігі алуан түрлі үй қолөнерін: тоқымашылықтың,киіз
басудың,ағаш,металл,тері,сүйек және мүйіз өңдеудің дамуына себепші
болды.Тоқымашылықпен және киіз басумен көбінесе әйелдер айналысты, олар
негізінен алғанда үйге керек-жарақтардың тоқымашылық пен ісмерлікке қатысты
заттарын : кілемдер ,алашалар,шекпендер,киіз үй ішіндегі алуан түрлі
басқұрлар,бау-шулар,текеметтер,түск иіздер,сырмақтар,аяққаптар және т.б.
дайындалды.
Ағаш,сүйек,мүйіз және тері ұқсатуға байланысты істермен үйшілер мен
ағаш ұсталары ,зергерлер,өміршілер мен етікшілер және т.б. айналысады.
Еңбек құралдары едәуір қарапайым бола отырып ,қолөнерші шеберлер
қазақтардың қолданбалы өнерінің биік деңгейін сипаттайтын тұрмыстық
Және иәдени жағынан алғанда әр түрлі бұйымдар жасады.
Көшпелі қазақтардың негізгі тұрғын үйлері көші-қонға ыңғайлы киіз
Үйлер болған.Бұл –Еуразия көшпелілердің ертеден келе жатқан тұрғын
Үйлері көші-қонға ыңғайлы киіз үйлер болатын. Бұл-Еуразия көшпелілерінің
ертеден келе жатқан тұрғын үйлерінің бірі. Көшпелі тұрмыс жағдайларында
киіз үйлер тұрғын үйдің өте қолайлы түрі болды. Оның жығып,тігуі әрі жеңіл
әрі тез,көлікке теңдеп артып жүруге қолайлы,жазда салқын,ал қыста жылы
болады.
Қазақтың киіз үйлерінің үлгілері негізінен алғанда олардың
үлкендігімен яғни тігілген киіз үйде қанат деп аталатын кереге санымен
анықталатын.Қанаттар саны 4 қанаттан 12 қанатқа дейін және оданда көп
болды.
Сыртқы түрі бойынша қазақтың киіз үйлері күмбез тәрізді және
шошаө болып келеді. Алғашқы түрі - батыс, солтүстік, орталық және шығыс,
ал екінші түрі Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аймақтарында
таралды. Қазақ үйлерінің мұндай түрлері шаңырақтарының көлеміне және
шаңырақтарды көтеріп тұратын уықтар иінінің иілу мөлшеріне байланысты
болды.
Киіз үйдің сүйегі кереге мен уықтан, шаңырақтан және
сықырлауық деп аталатын жарма есіктен тұратын.
Киіз үй сүйегін айналдыра уық қарына дейін 3-4 турлық , шаңырақ
пен кереге басының арасын 2-3 үзік,сықырлауықты киіз есік жауып тұратын
болған . Киізден басылатын бұл әбзелдер киіз үй жабуы деп аталған.
Киіз үйдің киіз жабулары көбінесе ақ қойдың жүнінен басылған ақ
Киізден пісілген.
Қысқы қыстаулар орналасқан өзендердің аңғарлары мен тау шатқалда-
Рына қазақтардың тұрғын үйлері тұрақты үлгемен салынатын. Бұлар жер бетіне
киіз үй сияқты етіп тастан (шошала),қамыстан (доғара),тұрғызылған
Құрылыс түрінде ,тік бұрышты жеркепе,және жертөле,жер бетіне тік бұрышты
етіп салынған шым үй және саз балшықтан домбаздалған соқпа
Там болды. Қазақстанның орманды аудандарында ағаштан салынған алты
Қырлы шошалалар мен орыс үлгісіндегі бір бөлмелі үйлер пайда болды.
Қыстаулардағы отырықшылдыққа бейімделген тұрғын үйлердің дамуы
Үй-жайлар санының көбеюі және оның мәдениетінің ықпалы тұрғын үй-
Лердегі керек жарақтардың едәуір өзгерісіне әкеп соқты.Дәстүрлі ағаш
Жәшіктер –кебежелердің,көрпе-төсек жинауға арналған жүкаяқтар және ес-
кіден келе жатқан төс-ағаштардың орнына, қазақтардың тұрмысында әйнек-
телген ыдыс қоятын шағын шкафтар,жақтаулы ағаш кереуеттер ,іші
құлыпталатын,көлемі әр түрлі сандықтар пайда болды.Қазақтардың ұлтық
Киімінде өздеріне тән этнографиялық белгілері сақталып қалды.Киім-кешек
үшін малдың жүні мен терісі негізгі материалдар болды.Киімнің едәуір бөлігі
мақта-мата,жібек және басқа маталардан тігілді.Түйе жүн тоқымадан
тігілген шалбарлары пішімі жағынан іш киімдері сияқты,бірақ әлдеқайда
Қолпылдаған кең болатын.Сонымен бірге жаздыгүні олар ешкі терісінен иленген
күдері шалбар киіл жүрлі,шалбардың балақтарына төменгі жағынан
тілік тасталып,ол кестемен сәнделетін.Еркектердің сыртқы киімінің ең тарал
ған түрі шапан болды, ол көп жағдайларда фабрикалық маталардан тігілетін.
Ал ауқатты қазақтар түрлі –түсті бұхара жібегінен,барқыттан қымбат мата-
мен әдіптеп тігілген шапан киетін. Шапандар жазғы және қысқы болып
бөлінді.
Қазақтар әдемі мәуіті шапан мен мәуіті шекпенде дайындады.
Олардың қос шабуынан өрнек салынды, шабудың төменгі жағынан тілік
қалдырылып, жұқа түйе жүні тоқымасынан тігілді.
Барлық жастағы еркектердің көбінесе күзбен қыс кезінде киіп
жүретін әмбебап сыртқы киім түрлерінің бірі – шекпен қолдан тоқылған
түйе немесе қой жүнінен тігілетін. Жазғы шекпеннің тоқымасы неғұрлым
жеңіл етегі қысқалау болды.
Қазақстанның барлық облыстарында қазақтардың кеңінен қолданылған
қысқы сырт киімінің ежелгі түрлерінің бірі – күпі көктемде қырқылған
түйе немесе өой жүнінен дайындалды және жоғарыдан төмен қарай тығыз
етіп сырылды. Ол сапасы әр түрлі матамен , көбіне тоқыма шекпенмен де
қапталатын болды.
Сырт киетін қысқы киімнің қадірлілерінің қатарына аң және үй
жануарларының әр түрлі терілерінен тігілетін ішік жатады.Қазақ халқының
негізгі бұқарасы елтірі ішік пен марқа қозылардың терісінен тігілетін
сеңсең ішікті қанағат тұтқан. Ішіктің барлық түрі иесінің әл-
ауқатына қарай әр түрлі маталармен тысталатын еді.
Қазақтар арасында өте кең таралған және бәрінің қолы жететін
қысқы киім түрі қой терісінен өңделіп, жүні ішіне қаратып тігілген тон
болды.
Қазақтар арсында еркектерге арнап теріден тігілген киімдердің
жарғақ дейтін бірнеше түрі кең таралды. Ол үш үлгіде : тақыр жарғақ ,
құлын жарғақ және тайжақы үлгісінде болды. Қазақ байлары серке
терісінен өңделіп қолмен жасалған тақыр жрғақ дейтін киіп жүрген.
Оны көбінесе сырт жағынан жібек жіппен кесте тігіп сәндеп отырған .
Құлын жарғақ - жүні сыртына қаратылып құлын терісінен тігілген
ішік түрі.Бұл үшін түсі бір, көбінесе қара түсті терілер ғана
таңдап алынған. Оларға көбінесе матадан астар тігілген.Жылқышылар
үшін тайжақы дейтін – тай терісінен астар салмай жүні сыртына
қаратылып тігілген үлкен тон дайындалған. Жарғақтардың осы түрлерінің
бәрі қыс кезінде жылы киім сыртынан оңай киілуі үшін кең пішілетін
болған.
Қазақтардың негізгі аяқ киімі былғар етік, кебісті мәсілер
болды. XVIII ғасырда қазақтардың жазда киетін етіктерінің өкшесі
биік тұмсығы қайқы келген. Алайда ХІХ ғасырдың екінші жартысында
олар сирек ұшырасатын еді.Барлық жастағы еркектердің қыста киетін
негізгі аяқ киімі ішінде киіз байпағы бар, аласа да жалпақ өкшелі,
ұзын қонышты саптама етік болды. Неғұрлым ауқатты қазақтар қыс пен
жазда теріден тігілген, былғары кебісі бар мәсі киіп жүрген. Бұл
аяқ киім түрлерінің бәрі сол аяққа немесе оң аяққа бөлінбей, бір
қалыппен тігілген. Ересек еркектердің бәрі шашын тықырлап алдырған,
басына тақия, тебетей киетін. Тебетейдің сыртынан төбесі жалпақ және
терімен көмкерілген бөрік киген. Мұндай бөріктер тігілген терісіне
сәйкес пұшпақ бөрік, сусар бөрік, елтірі бөрік және т.б. деп
аталған. Сонымен бірге жаз кезінде тебетейдің үстінен ақ киізден
төбесі шошақ етіп тігілген қалпақ киген.
Қазақстанның бүкіл аумағында қазақтардың ең көп таралған қастық
бас киімі тымақ болды. Тымақтаі киізден бірнеше сайлы етіп
пішетін биік төбесі матамен тысталды. Екі құлағы , желкелігі мен
маңдайы аң немесе мал терісінен пішіліп, оның да сырты матамен
тысталады. Тымақ еркектердің ең сенімді қысқы бас киімі болған.
Әйелдердің киімі жекеленген түрлерінің пішіні бойынша да , олардың
дайындалатын материалы бойынша да көп жағынан алғанда еркектердің
киімімен ұқсас болған.
Әйелдердің көйлегі иығына тігіс түспейтін етіп пішіліп, жалпақ
қайырма жағалы , жеңдері ұзын етіп тігілген. Кеуде тұсындағы өңір
қақпағына кесте төгілген. Қыздардың немесе жас келіншектердің көйлектері
пішімі жөнінде, матасы жағынан да жасы үлкен әйелдердің көйлектерінен
өзгеше болған. Ол етегі бүрмеленіп, түймеленетін қатырма жағалы етіп
тігілді.Жеңі жең ұшына қарай тарыла берді. Қай жастағы әйел болса да
көйлектің сыртынан фабрикалық матадан тігілген қазекей
киді.Қазекейдің сыртынан үлгісі жағынан еркектердің қамзолынан
өзгешелігі жоқ , жеңді қамзолдар киді.
Әйелдердің сырт киімі еркектердің шапанына ұқсас етіп тігілді,
ауқатты әйелдерде шәйі жең жібек шапандар болған. Әйелдер ішігі
еркекткр ішігінен қайырма жағасымен ерекшеленетін.
Әйелдердің былғарыдан жасалатын жалпақ кемер белдіктері күміспен
күптеліп, алтынмен апталып, қымбат бағалы тастармен жіне түсті
шынылармен мол әсем әшекейленіп отырды. Кемер белдіктің зергерлік
нақышқа бай қапсырма металл доға басы немесе жылтыр танадан
орнатылға ілгегі болған.
Негізінен алғанда барлық жастағы әйелдердің аяқ киімі мәсі
және кебіс болатыг.Қыздардың және жас келіншектердің ішінде қайқы
тұмсық , биік өкшелі етік киіп жүретіндері де аз болмаған.
Әйелдердің жасына және оның отбасындағы жағдайына қарай олардың
бас киімдері де ерекшеленіп отырды.Жаз кезінде қыздар түрлі-түсті
мақпалдан,жібек пен барқыттан тігілген, төбесі жайпақ дөңгелектебетей
киіп жүрген, ол зеркестемен әсем нақышталатын еді. Бай нақышты үкілі
тебетей - қасаба деп атаған. Қасабаның шет-шетіне моншақтан немесе
бағалы металдан шекелік тағылды. Қыздардың қысқы бөріктері кәмшаттың,
құндыздың, сусардың және елтірінің терісінен биік етін әдіптелетін.
Әйелдер бас киімінде қалаңдықтың тойдағы бас киімі - сәукелі ең
қымбат болып саналды, ол бағалы металдармен, асыл тастармен, аң
терілерімен барынша сәнделетін еді.
Күйеуге шыққан әйелдің негізгі бас киімі – кимешек ақ мақта-
матадан дайындалған.
Ауқатты отбасынан шыққан қазақ әйелдері күмістен жіне алтыннан ,
асыл тастар мен танадан жасалған көптеген сәнді бұйымдар тағып
жүрген. Бұлар – қымбат тұратын сақиналар, жүзіктер, білезіктер,
сырғалар, бұрымдары мен киіміне тағып жүретін әр түрлі алқалар,
шолпылар мен моншақтар, өңірліктер және т.б.
Мал шаруашылығына негізделген қазақтардың тұрмысы олардың ішетін
тамақтары мен ыдыс аяқтарынан өте айқын көрінді.Негізгі тамақтары ет-
сүт өнімдері. Қолында малы жоқ кедей отбасылары үшін егіншілік
өнімдерінің шешуші маңызы болды. Қыстыкүні қазақтар көбінесе ет пен
ұннан дайындалған тамақтармен, кептірілген ірімшік құртпен жіне т.б.
қоректенді. Қараша айының аяғы мен желтоқсан айының басында қазақтар
жетерлік соғы сойып алып отырды. Жылқының ішегіне қабырғасынан
қазы айналдырып, ет пен майды ұсақтап турап шұжық дайындап алды.
Қарта , жалы-жая да жылқы етіне бағалы мүшесі болып саналды.
Қазақтардың жақсы көретін сусыны - қымыз бие сүтінен жаңа сауған
сүтті арнаулы тері ыдыста (сабада) ашыту жолымен дайындалды.Түйе
сүтінен сіңімді сусын – шұбат әзірленді.Қазақстанның солтүстік
аудандарында ол түйе қымызы, ал оңтүстік аудандарында қымыран деп
аталды.
Пісірілген сүттен күнделікті ішу үшін қатық, айран
ашытылды.Айран мен іріген сүттің артығы күбіге құйылды, ол іркіт деп
аталды. Іркітті әбден қоюланғанға деййін үлкен қазанға қайнатты.
Бұл қою іркіт дорбаға құйылып сүзілді.Одан сүзбе алынып, сүзбеден
қысқа арнап құрт , сықпа, ежекей кептірілді. Жаңа сауылған сүттен
қазақтар ірімшік қайнатты. Ол үшін жаңа сауылған сүтті пісіріп , оны
мәйекпен ұйытқан, ұйыған сүтті ірімшігі баланғанға дейін қайнатқан,
алнған ақ ірімшікке тұз және сары май қосып , дастарқанға қойған .
Ұзақ қанатылған қызыл ірімшікті кептіріп алған.
Қазақтарда дала жағдайында қойшылар қой сүтінен дайындайтын
тағы да бірнеше сүт тағамдары – қойыртпақ және қорықтық болған.
Таңертең оларды өргізіп кеткенде қойшылар кішкене қымыз әкеткен, ал
далаға барған соң қой сауып, сүтті қымызы бар торсыққа құйған. Кешке
қарай осы қоспадан өте дәмді сусын – қойыртпақ дейтін алнған. Оны
жылы күйінде де , салқын күйінде де ішіп жүрген.
Қазақтар арсынла егн шаруашылығыныі дамуы тары мен бидай
жармаларын тамаққа едәуір пайдалануға мүмкіндік берді. Жарлы жатақтар
тары жармасынан сүтке не майға ботқа қайнатқан немесе көбінесе сүт
ара- тұра ет қатып , тары көже жасаған.
Бидай ұнынан бауырсақ, нан пісіріп ет тағамдары үшін және басқа
да ұннан жасалатын тағамдар дайындаған.Қауызы ұшырылған бмдайды қуырып
азық еткен.,сондай-ақ одан бидай көже де дайындаған.Бидайды аз уақыт суға
салып,келіге түйіп ,талқанға айналдырған,Тары талқанынан қазақтар сүтпен
майға қосып ботқа немесе көже жасаған.
Қазақтар ыдыс пен керек жарақтарды көбінесе сынбайтын
материялдардан ;ағаштан ,теріден,жүннен,киізден және шұғадан жасаған.Көшкен
кездерінде ыдыс-аяқты сыртқы беті түрлі-түсті құрақтар-
Мен өрнектелген арнаулы киіз қаптарда сақтаған.Сусымалы өнімдер үшін
Тоқыма қаптар дайындаған. Сұр етпен сары майды ағаштан жасалған кебе-
Желерде сақтаған.
Қымызды сақтау үшін және тасу үшән бие терісінен түрі мен көлемі
жағынан әр түрлі ыдыс жасап, оны ыстап отырған.Қымыз сақтауға арналған ең
үлкен тері ыдыс-саба табаны төрт бұрышты төрт жағынан трапеция іспет-
Ті бүйір қабырғалары көлбеу тігіліп, ұзын мойын шығарылған сыйымды ыдыс
.Қымызды салт атпен алып жүру үшінде ешкінің тұтас сойылып алынған
терісінен ыдыс – мес дейтін жасалған .Мал сауатын көнек те тері
Ден дайындалған.Қазақтар тұрмысында ыдыстарды ағаштан жасалған түрлері де
кеңінен пайдаланылды.Мәселен ,олар қайыңнан жасалған үлкен
Тегенелер, қатты ағаштан немесе қайыңның безінен жасалған шаралар
,аяқтар,тостағандар,қымыз құятын ожаулар,үлкен ағаш астаулар,ет тартуға
аналған көлемді ағаш табақтар және т.б.Металл ыдыстар ішінен қазақтар
өмірінде ең көп таралғаны жәнее ең қажеттісі көлемі әр-түрлі, шойын
қазандар.Ең үлкен қзандар тай қазан деп аталдыҚазан үш аяқты темір
Тұғыр не ошаққа қойылды.СөйтіпXVIII ғасырдың аяғы менXIX ғасырдың
бірінші жартысында қазақтардың материалдық мәдениетінде көшпелі және
жартылай көшпелі тұрмыс салтына байланысты дәстүрлі ерекшеліктер
сақталып қалды .

1. ТҰРМЫС-САЛТ МӘДЕНИЕТІНІҢ ДӘСТҮРЛЕРІ
Қазақтарда тұрмыстық және ғұрыптық мәдениет дәстүрлері күнделікті
өмірде көрініп отырды .Бұл ислам дініне дейінгі, ертедегі әр түрлі ғұрып
тар мен салттарға байланысты болды.Отпен тазарту аластау түрінде ертедегі
отқа табыну қазақтар өмірінің әр түрлі қырларынан байқалды.
Мәселен, көктем кезінде қыстаудан көшкенде және күзде оған қайтып
оралғанда қыстау мен малды от арқылы тазарту салты міндетті түрде
сақталды.Қысқы қыстаудан көшкенде барлық мал екі оттың арасынан
айдап өтілетін.Отқа табыну отбасы өмірінде де байқалды, мәселен сәбиді
бесікке салар алдында бесікті отпен аластау салты жасалды.Тіпті адамдардың
кейбір арлары өткен кездерде отпен емделді .Әрбір отбас
ында ошақты құрметтеу дәстүрі сақталды.Қазақтар отқа түкіруге ,отқа қарап
дәретке отыруға,оттан өтуге,тіпті бір кездерде от жағылғар орынды басып
өтуге тыйым салынған.
Жазғы көші қон кезінде әрбір ауыл көш керуенді салтанатты түрде
ресімдеуге ерекше көңіл бөлді.Бұл үшін көш басында түйеге қырғауылдың ұзын
қанаттарынан төрт айыр қарқара орнатты.Халық
тың түсінігі бойынша, қырғауылдың әдемі қауырсындары бөгде адамдардың
назарын аударып,көш керуенді көз тиюден және жол бойындағы әр түрлі
қолайсыз жағдайлардан сақтайтын болған.
Жазғы жайлауға жеткеннен кейін қазақтар бие сауып,,қымыз ашыту
үшін бие байлайтын .Бұл жағынан алғанда ауыл ауыл шеңберінде
қазық майлау немесе қымыз мүрындық дейтін шағын той өткізетін.
Бұл салттың мағынасы құлындар мен олардың енелері аман ,қымыз мол болсын
деген тілекке саятын еді.
Ғарыштық түсініктер де маңызды рөл атқарды.Түнгі аспанды ежелден
қадағалап келген қазақтар басқаларынан ерекше белгілерімен айрықшаланатын
көптеген аспан денелерін білді,олар бойынша түн кезінде уақыт жағынан да,
түнгі жол бағдары жағынан да нақты дерек ала білді.Темірқазық, Жетіқарақшы
,Үркер ,Шолпан, Есекқырған, Құсжолы, Сүмбле, Үшарқар-таразы және
т.б.осындай жұлдыздар болып саналды.
Қазақтар үшін көк аспанның тәңірлік маңызы ерекше болатын.
Аспан өз әрекеттерінде еркін болды,-деп жазды Ш.Уалиханов,-ол әрі
жарылқады, әрі жазалады.Адамдар мен халықтардың есен-саулығы соның
ықтиярына байланысты болды. Тәңірі жарылқасын көк
соққанжәне көк соққыр деген ұғымдар,олардың шамандардан
шыққанын көрсетеді
Қазақтар ежелден күннің күркіреуі мен найзағайдан қорқып ,оларды
Көктің қахары ,яғни күннің күркіреуі-құдайдың қахарлы үні,ал найзағай оның
зұлым рухтарды ататын аспандағы жебесі деп санаған .
Көктемде күн алғашқы күркіреген кезде қазақтар жаз жайлы ,сүт мол және мал
басы өседі деп қуанған.
Өткен заманда қазақтар халық арасында жадылау деп аталып кеткен
сиқыршылық пен бас айналдыруға ,сонымен бірге халық кейбір
адамдар әр түрлі қаскүнемдікпен сиқыр қолданып,әлдебір адамды құрбандыққа
ұшыратады,арам күштердің ырқына бағындырады деген лақапқа да сеніп келген.
Қазақтар тіл тию мен көз тиюге,яғни адамдардың мақтаған сөздері мен сүйсіне
қараған көз қарасы қорғансыз құрбандарғатеріс әсер етіп ,
Олардың өлуіне әкеп соғуы мүмкін деген жорамалға да ежелден сеніп келген
.Сондықтан халық жаман сөзден,және көз тиюден қорғану құралдарын
қолданды.Мәселен, сәбидің сыртқы киіміне әр түрлі жылтырақ түймелер,
теңгелер,тастар,және бойтұмарлар ,ал бас киімнің төбесіне бөгде адамдордың
көзіненқағатын үкі қадап қойды.Сал-сері
лер мен асқан арулардың бас киіміндегі үкі де соның ишарасы болуы
мүмкін.Жаңа туған бота да сырт көзден мұқият жасырылғкн.Жас ботаға да үкі
таққан.
Қазақтардың түсінігі бойынша,көшпелі мал шаруашылығына байланысты кейбір
заттардың бұрынғы қожайынының құтыналып келетін ерекше күші
болған.Сондықтан ат сатқанда-жүгенін,түйе сатқанда-мұрындығын,сиыр сатқанда
бас жібін бермеген.Сондай-ақ
Құлын байлайтын ноқта,қозы байлайтын көген және т б басқа біреуге
берілмеуге тиіс болған.
Жақсы айғырды немесе мал басыдел саналатын биені үйірінен айыру
кезінде жасалатын салт та құттысақтауға байланысты,олардың жалынан бір
уыс қыл кесіп ,алынып оған сол аттың сілекейін жаққан,сөйтіп оны байлық
белгісі - құтретінде сақталған.
Қазақтарда меймандостыққа байланысты салттар бар. Мәселен қонақ кірген
кезде киіз үйдің есігін- қожайын, ал қонақ шыққан кезде қонақтың өзі ашады
.Сырттан үйге кіргенде ауызды малжаңдатып бірдеңені шайнап кіру әбестік
саналған ,ал керсінше үйден дәм татып шығу дастарханды сыйлағандықтың
белгісі болған.Қазақ өзі ашықсада
ең дәмдісін құдайы қонаққа сақтаған .
Исламға дейінгі сенімге сәйкес ,көшпелі тұрмыстың кейбір еңбек
құрадары мен заттарды қасиетті дел санаған Мысалы,жылқы ұстайтын
Құрық,құлын байлайтын желі, қозы байлайтын көген,жүген ,ноқта, киіз
Үйдің шаңырағын көтеруге арналған бақан және т.б сондай болған,оларды
басуға немесе олардан аттап өтуге болмайтын еді.
Қазақтардың некелесу салт-дәстүрінің әр түрлі рәсімдеріне халықтың
байырғы әдеп –ғұрыптары мейлінше мол сақталған.Оларда ертедегі
дәстүрлердің- топтық некенің (ливерат және сорарат),рулықэкзогомия
ның,полигамияның,үлкен патриархаттық отбасының қалыңмал және енші берудің
және т.б. ғұрыптардың белгілері жақсы көрініс тапқан .Құда түсу туралы
келісімі антпен бекітіледі.Ант беру рәсімі жасалғаннан кейін ақсақалдар
құдалық бәтуаласуға қан құйылған кесеге бата оқи отырып, бата берді,бұл
батааяқ деп аталды.
Қазақтар арасында үлкендер ерекше құрметтелді .Оны бұзушыларға айып
салынды. Қазақ әйелдері күйеулерінің жасы үлкен туыстарын құрметтеді.Келін
атасының және қайын ағаларының алдынан өтпеу ғұрпын қатаң сақтады,оларды өз
атымен атамады.
Қонақжайлылық қазақтың ежелден қалыптасқан табиғи мінезі болып
табылады.Жол жүріп келе жатқан адамның кез-келген ,тіпті
өзі танымайтын адамның үйіне қонып шығуға құқығы болды.Мейманға ас беріп,әр
түрлі қызмет көрсету мүлде тегін жасалды.Мейманның тіпті
өзін жақсылап күтуді талап етуге құқығы болды.Егер үй иесі мейманды жақсы
қабылдамаса,мейманның билер сотына жүгінуге де құқығы бар еді. Әдет бойынша
мейман өзі кеткенге дейін үй иесінің толық қорғауында болған .Бұл құқық
мейман ошақ иесінің жауы болған жағдайда да қолданылады.Үй иесі мейман өз
үйінде болған кезде одан
кек қайтара алмады .Керісінше қожайын өз мейманын оның басқа жауларынан
қорғауға міндетті болды.
Қазақтар арасында тамыр болу дәстүрі ежелден кең тараған. Біреулерін-
олардың ата –аналары,екінші біреулері жалпы жаумен күрестегі өз
мүдделерінің ортақтығы табыстырды,ал үшіншілерін әр түрлі тұрмыстық қам-
қарекет барысындағы адалдық жақндастырды.Сыйластықтың асқан белгісі-бір-
бірінен,жақсы қыран құс, жүйрік тазыға дейін қалап алуға құқылы болды.Тамыр
болу куәлар қатысып отырғанда,өте салтанатты жағдайда жасалды, қылышты
немесе ,қанжарды сүйіп мәңгі адалдық туралы ант береді.
Халық қайғылы өлімді, ағайын-туыстың қаза болуын естірту
дәстүрі арқылы жеткізілген .Халық арасында естіртудіңшешендік-шеберлік
негізінде құрастырылған көптеген үлгілері болды Ертедегі діни нанымдарға
байланысты ғұрылп бойынша әйелдер марқұмды
жоқтау айтып шығарып салған.Ұзақ уақыт жоқтау айтып,қатты қайғыны
бғлдіру белгісі ретінде жесір өз бетін өзі тырнау ( бет жырту)
ер адамдар жерлеуден қайтып марқұм жатқан үйге жақындаған кезде
аттарының басын бос жіберіп,ер үстінде оңды-солды шайқалып ,
ой бауырымдеп дауыс салу ,қатты қайғырғанын білдіріп, жылап ерден құлап
түсу рәсімінің кейбір белгілері бертінге дейін сақталған.Марқұмды еске
түсіру үшін оның қайтыс болған күнінен
жетінші, қырқыншы күндері және бір жылдығында ас берілген.Жесір қайтыс
болған күйеуін бір жыл бойы аза тұтқан
Қазақтар 22 наурыздағы көктемнің күн мен түн теңесетін күніне тұстас
келетін Жаңа жылдың келуін ( Наурыз ) жыл сайын ежеден
Көңілді мейрам ретінде атап өткен .Әйелдер дәстүрлік рәсімдер тағам-
Наурыз көже дайындап,оны келген қонаққа берген. наурыз көже
өз құрамы жағынан құрама болды,яғни міндетті түрде 7 дәм түрінен
( мысалы;су,тұз,ет,сүт,пияз,бидай,тар ы қолда бар дәмнің кез келгені)
құралуға тиіс болды.Наурызды мерекелеу күні халық Ұлыстың ұлы күнідеп
аталды.Сол күні жасына және әлеуметтік жағдайына қарамастан тойлауға
қатысушы адамдардың теңдігі сақталды.
Наурыз күні халықтың жаппай бір-біріне деген мейірім ,ықыласы артты,
тіпті Наурыз кезінде жауласушы жақтар арасында да татулық
орнады.Ұлыстың ұлы күні құрметіне адамдар ұздерінің арасында ең ауыр
ренішті де кешіреді.Қазақтар арасында діни сипаттамақұрбандық шалу шалу
рәсімі кең қолданылды. Құрбандық шалу соғыстың аяқталуы,ұлының шайқас
алаңынан аман оралуы, шаңыраққа ұл перзенттің келуі ,өлімнен аман қалу,
тасаттық беру ,сүйек жаңғырту
т.б салт жоралғыларға байланысты жүзеге асырылды.Құрбандыққа мүмкіндігінше
бозқасқа ( қой) , ақ бозат ( жылқы) шалу кең қолданылды
Жоғарыда айтылғандардан қазақтарда ғұрыптық мәдениет халық өмірінің
барлық дерлік жақтарын қамтығаны, онда зор маңыз атқарғаны көрінеді

3 XVIII-XIX ҒАСЫРДЫҢ АЛҒАШҚЫ ҮШТЕН БІРІНДЕГІ
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ

Жекелей поэзиялық шығармашылықтың пайда болуы және дамуы
XVIII-XIX ғасырдың басында бірінші үштен бірінде қазақ халхының мәдениеті
өткен дәуірдің мәдениеті мен,оның озық дәстүрлерімен сабақтасқан байланыста
болды.
XVIII ғасырға дейінгі қазақ ақындарының есімдері,олардың әрқайсысының
шығармашылығы, олар өмір сүрген уақыт белгісіз дерлік еді .Сыпыра
жырау,Шалкиіз жырау және басқалар шежіреде,әңгімелерде
,аңыздарда,,эпостарда ғана аталады,бірақ олардың өмірі мен шығармашылығы
туралы нақты деректерді біз білмейміз.Қазақ жерлерінің едәуі бөлігі Ресейге
қосылған XVIIIғасырдың орта кезінен бастап және әсіресе XIX ғасырда орыс
ғалымдары мен қааақ зиялыларының жекеленген өкілдері ақындар, суырыпсалма
жыршылар, жыраулар туралы мәліметтер жинап ,тіпті олар шығарған әндер мен
жырлардың мәтіндерін жазып ала бастады.Ақындар мен жыраулардың кейбіреулері
өз туындыларын жазып отырды..Соның арқасында олардың өлеңдерінің түпнұсқа
мәтіні сақталып қалғанXIX ғасырдың ортасынан бастап жекелеген ақындардың
өлеңдері мен жырлары жариалана бастады.Бұл жекелей поэзиялық
шығармашылықтың айқын көрініс тапқан және дами бастаған дәуірі болды.
Қазақ әдебиеті тарихында көрнекі орын алатын XVIII ғасырдағы атақы
жырау Бұқар Қалқаманұлының( 1668-1781 ) бірнеше туындыла-
ры сақталған.Бұқар жырау осы күнгі Павладар облысының Баянауыл ауданы
аумағында туып-өскен. Ол тәуелсіздікті сақтау және нығайту идеясын
білдірген көптеген дидактикалық өлең-толғаулар шығарған,Орта дүз ханы
Абылайды қолдап,кейбір жағдайларда Абылайға оның жүздерді басқару жөнінде
істеріне,оның әр түрлі таластар даушарларды талқылауы кезінде елеуі ықпал
жасап отырған .Сонымен бірге Бұқар өз шығармашылығында өз заманының
жекелеген маңызды тарихи оқиғаларын дұрыс бейнелеп көрсетті.Бұқар жырау
шығармаларының өз заманын жекелеген маңызды тарихи оқиғаларын дұрыс
бейнелеп көрсетті.Бұқар жырау шығармаларының өзекті тақырыптарының бірі-
Отанға деген сүйіспеншілік,ұлтжандылық.ОЛ қазақ халқының жоңғар
басқыншылығына қарсы азаттық күресін жырлады, халықты бірлікке ,ерлікке
шақырды,бұл күрестің қахармандары;-Бөгенбай,Қабанбай,Жән ібек батырларды
дәріптеді
Тілек , Әй,Абылай, Асқар таудың өлгені ... деген және
басқа толғауларында да адам өмірі және мораль жөніндегі өз ойларын
өлеңмен бейнелі түрде айтып берді.
Жырау қазақтың барлық үш жүзін біріктіріп, бір орталыққа қараған
Күшті мемлекет болуын армандады.Қазақстан сыртқы жаулардың шап
қыншылығымен және ішкі өзара тартыстан әлсіреген замандағы хан
дардың ішіндегі айбарлысы Абылай болды.Бұқар хан бейнесін халықтың ең жақсы
идеяларын жүзеге асыруға тиісті қайраткер ретінде
жырға қосты оның Ресей мен Қытай арасында өз мүддесін қорғап қалу саясатын
мақұлдады.
Бұқар табиғи шешендігі арқасында хан сұлтан және ірі феодалдар арасында
хан, сұлтан және ірі феодалдар арасында ғана емес, халық арасында да
зор беделге ие болд. XVIII ғасырдағы қазақтардың қоғамдық санасына игі
ықпал еткен аса қуатты идеологиялық күш қызметін атқарды.
Өзге жыраулардың – Тәтіқара, Үмбетей,Шал, Көтеш жыраулардың жырлары
халық жадында үзік-үзік сақталған. Үмбетейдің Бөгембай батырдың қайтыс
болуына арнлаған естірту жыры – жоқтауы белгілі. Онда ақын батырдың
жоңғарларға қарсы шайқастардағы ерліктерін дәріптейді. Ол Бөгембайдың
жарқын , әсерлі бейнесін жасаған:
Қолтығы ала бұғының
Пәйкесіндей Бөгенбай !
Жалаңқия жерлерден
Жазбай түсіп түлкі алған
Топшысы жуан бүркіттің
Тегеурініндей Бөгенбай !
Үмбетейдің жоқтауында Бөгенбай – халық қорғаушысының мінсіз
бейнесі.
XVIII ғасырдың ірі импровизатор ақыны әрі жырауы Тәтіқара еді. Ақын
қатардағы жауынгер ретінде көптеген шайқастарға қатысты. Жорықтар кезінде
туған толғауларында ол жауынгерлерді бостандық жолындағы күресте қандай да
болсын қиыншылықтың алдында бас имеуге шақырды. Мынадай аңыз сақталған: бір
жолы қазақ жасақтары жоңғарлармен шайқаста жеңіліске ұшырап шегініп бара
жатып, лыұсып аққан үлкен өзенге келіп тіреледі. Жауынгерлер өзен жағасында
жиналып, одан жүзіп өтуге батылы бармай тұрып қалады, сонда Тәтіқара
жауынгерлердің намысын қозғайды,толғау өлеңін суырып салып,өзенге бірінші
болып қойып кетеді де жүзіп өте шығады. Оның ізінен басқа жауынгерлер де
жүзіп өтеді.
XІХ ғасырдың басында өмір сүрген Шал, Көтеш, Жанкісі жыраулар өз
толғауларында әлеуметтік теңсіздікті, хандардың халыққа жасаған зорлық-
зомбылығын әшкерелеген. Жанкісі қоқан бектерінің қатыгездігі мен зорлық-
зомбылығын ашу-ызамен күйіне айтады:
Өзіңіз қосқан зекетші
Біздің үйде Жүзбай бар.
Жүзбайдың жүрген жерінде
Жылау менен ойбай бар !...
Арқадан келген сорлы найман
Аң-таң болып қалады
Айтайын десең ұрады,
Ұрмақ түгіл қырады...
Алдына салып айдайды...
Алса малға тоймайды,
Біз жыласақ ойнайды,
Ел ішінде ажарлы
Қыз-қатынды қоймайды,
Жақсыларды сөгеді,
Ат үстінен тебеді.
Ақын-импровизаторлардың жырларын тілі халық бұқарасына түсінікті
,ұғымды болып келеді.
Ақтамберді (1675-1768)- негізінен эпикалық жанрда жыр толғаған
жырау. Ол өз жырларында батырларды қаһармандық рухқа шақырады:
Күлдір де күлдір кісінетіп,
Күреңді мінер ме екенбіз,
Күдеріден бау тағып,
Ақ кіреуке киер ме екенбіз!
Жағасы алтын, жеңі жез,
Шығыршығы торғай көз
Сауыт киер ме екеміз!
Қоңыраулы найза қолға алып,
Қаңыр салқын төске алып,
Қал төңкерер ме екеміз,
Жалаулы найза жанға алып,
Жау қашырар ма екміз !
Ақын өз заманындағы жас ұрпақтан табандылық пен ерлікке
шақырды.Ерлікке,жауынгерлікке ержүректікке үндеу, жаудан қаймықпай, батыл
қарсы шабуға , оның алдында ешқашан шегінбеуге үндеу – Ақтамбердінің бүкіл
шығармасының арқауы.Өйткені жеңіске жеткен жағдайда бостанлықты, даңқты
болмақ,ал олай болмағанды ерді өлім күтеді, мұның өзі қалай дегенмен де
өз халқын кіріптарлықта көргенне әлде қайда тәуір.
Кедей ортадан шыққан Көтеш ақын (1745-1818) өмір бойы жоқшылық
тауқыметін тартты. Оның шығармашылығының басты сарыны – кедейдің
азапты өмірін көрсету, әділсіздікті әшкерелеу.
Шал ақынның (1748-1819) шығармашылығы болған оқиғаға ақындық
шабытпен сол сәтте үн қосумын сипатталады.Олар қазақ халқының
тарихындағы жекелеген оқиғалармен байланысты. Онда арнау өлеңдер мен
мысқыл өлеңдер көп. Шал шығармашылығының негізгі тақырыбы – адам
өмірі, оның мәні, мораль, этика, діни мәселелері.
Бұқар , Жанкісі,Тәтіқара, Ақтамберді және басқа да өлеңдерң мен
жырлары, бізге дейін жеткен суырып салма ақындар мен жыршылар қазақ
әдебиетіндегі жекелей поэзиялық шығармашылықтың бастамашылары болып
табылады. Олардың жырлары соның алдындағы дәуірдің тұрмыс салты
поэзиясында көп жағынан ерекше болып келеді. Бұл туындыларда
азаматтық сарындар көбірек көрініс алып, халқ өмірі толығырақ
ашылды. XVIII-ХІХ ғасырдың басындағы көптеген жыраулардың
шығармашылыған тән кейбір қайшылықтарын қарамастан , олар қазақ әдебиеті
тарихында көрнекті орын алады.
Бұл дәуірдің туындылары көркемдік нысаны жөнінен неғұрлым
ертеректегі кездің өлең - жырларына қарағанда кемелдене
түскен.Қазақтардың ауызәдебиетінің барлық негізгі белгілері мен
дәстүрлері сақталған. Өлеңдерде сол кездің өзінде –ақ жазба поэзияға
тән элементтер болды.
Халық ауыз әдебиетінде тарихи оқиғалардың бейнеленуі. Қазақтардың
XVIII-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы ауыз әдебиеті мейілінше алуан
түрлі тақырыпты қамтып, сонымен бірге бұрын пайда болған жанрлар мен
олардың көркемдік ерекшеліктерін сақтап қалды. Батырлық эпос,
ертегілер, мақалдар, мәтелдер, тұрмыс- салт жырлары – осы жанрлардың
барлығының туындылары біртіндеп түрін өзгертіп, жаңы мазмұнмен
толықты.
XVIII ғасырдағы тарихи жырлардың негізгі тақырыбы қазақтардың
жоңғар жаулап алушыларына қарсы күрес болды. Оқиғалар шын мәнінде
өмір сүрген және халық тарихында елеулі іс қалдырған батырлардың
есімдеріне байланысты берілді.
Қазақтардың 1723 жылғы Жоңғариямен кұрестегі халық бұқарасына
сансыз көп қасірет әкелген ірі жеңілісі көптеген аңыз - әңгімелер мен
өлең-жырлар туғызды. 1723 жылдың қатал қысында жұттан көп мал
қырылды; жоңғар басқыншылары қазақ ауылдарын тонап, қартты да, жасты
да аямады. Көшке ере алмаған шалдар мен кемпірлер , жаралы
жауынгерлер жол үстінде қаза тапты; әйелдер мен қыздар тұтқынға
алынды. Халық осы ауыр қасіретті әйгілі Елімай әнінде мәңгі есте
қалдырды:
Қаратаудың басында көш келеді,
Көшке ілесін бір тайлақ бос келеді,
Ел жұртынан айрылған жаман екен,
Екі көзден мөлдіреп жас келеді.
Мына заман, қай заман, қысқан заман,
Басымыздан бақдәулет ұшқан заман,
Шұбырғанда ізіңнен шаң борайды ,
Қаңтардағы қар жауған қыстан жаман.
Қап қағылған , Шаңды жорық әндерінде ақындар Жанатай, Баян
батырлар басқарған көптеген қазақтардың шайқастарда қалай қаза тапқаны
жайында айтылады. Жауға талай рет тайсалмай қарсы шапқан атақты
Жанатай батыр бір жолы 500 батыл жігітін бастап 10 мыңдық жоңғар
әскеріне шабуыл жасаған. Осы ұрыста Жанатайдың досы Үйсінбай батыр
ауыр жараланғанына қарамастан , арыстанша айқасқан. Қан майданнан
небәрі 10 адам ғана аман қалған. Жанатайдың ұлы Тоқаштың атына оқ
тиген кезде Үйсінбай атынан түсіп оны Тоқашқа беріп тұрып: Мін де
жау нөпірін жарып өтіп өзімізге қарай жөнел, әйтпесе сені өлтірсе
жаудан менің кегімді кім алмақ!- дейді.Жанатайдың өзі де осы ұрыста
мерт болады.
Жоңғар феодалдарына қарсы шайқастар туралы өлеңдерде , аңыздар
мен жырларда қазақ батырлары мен сарбаздарының ерлігі дәріптеледі,
олардың жауға деген мейірімсіз өшпенділігі, өз халқының бостандыңы мен
тәуелсіздігі үшін күрестегі табандылығы мен ерлігі жырланады.
Абылай туралы эпикалық жырлар да кең таралды.,оларға ең алдымен
Абылайдың хан болғанға дейінгі өмірі негіз етіп алынған.
Жырлардың бірінде жетім малшы , Абылайдың Сабалақ деген атпен
атақты Төле бидің түйесін қалай баққаны, оның халықпен бірге жорыққа
аттанып, ұрыста жоңғар қонтайшысы Галдан-Цереннің ұлы Шарыш батырды
жекпе-жекте өлтіріп қалай көзге түскені айтылады. Абылайдың сыртқы
жауларға қарсы күресі туралы сөз етілген кезде жеңіске халықтың
күшімен батырлардың жігерімен ғана қол жететіні ұдайы атап
көрсетіледі.Бірақ Абылайдың Жоңғарияға қарсы күресін дәріптей
отырып,ақындар оның қырғыздарға жасаған жорығын мақұлдамады. Қырғыз
батыры Теміржанның қазақ батыры Қабанбаймен айқасы туралы өлеңдер
мен әңгімелерде өырғыз батырларының ержүректігі мен ерлігі
дәріптелін, Абылай әсер басшыларының мейірімсіздігі айыпталады.
XVIII ғасырда дүниеге келген эпикалық туындылар арасында
Арқалық батыр оқиға желісінен шынайылығы және сонылығымен көзге
түседі.Онда ауыр күндерде халықтың арман- үміті туралы емес , қайта өзінің
Жеке басының пайдасы мен амандығы туралы ойлайтын хандар мен сұлтандардың
сатқындық саясаты әшкереленеді ; халықтың қалың ортасынан шыққан ерлер ,
олардың бостандық және халық бақыты жолындағы күресі дәріптелдә.
Халықтың бірқатар өлеңдері мен әңгімелері XVIII ғасырдың
аяғындағы Кіші жүз қазақтарының көтерілісіне , бұл көтерілістегі батыр
Сырым Датовтың рөлінде арналған .Сырым батыр туралы ауызекі сөздерде ,
аңыздарда, әңгімелерде оның хандармен және оның төңірегіндегілермен қалай
күрескені туралы айтылады. Халық жадында Сырым батыр ғана емес , сонымен
бірге сұңғыла шешен , ақылды саясатшы ретінде де сақталған .Бір жолы Сырым
Нұралы ханнан :
--- Жылқының торысы көп пе, әлде төбелі көп пе?—деп сұрапты.
Сырым торысы деп халықты , ал төбелі деп хандар мен олардың
әулеттерін меңзеген . Нұралы ханға былай дейді:
Тағы бір жолы Сырым Нұралы ханға былай дейді :
--- Сен азшылық пен көпшіліктің арасында ,ақсүйектер мен қара халық
арасында теңдік орната алмадың. Біреуі екіншісін тонап жатыр , сен халықты
басқара алмадың.
Хан қарсы дау айтып:
--- Батырым, тасып жүрсің-ау !- депті.
Сонда Сырым іркілместен былай деп жауап қайтарды:
---Жоқ тақсыр , мен тасып жүргем жоқ, қайта қазақ баласының басын қоса
алмай сасып жүрмін ,-деп жауап берген екен .
Сырымның Хиуа ханымен кездесуі жайында әңгімеде батыр тапқыр ,тілге
жүйрік ,сөз сайысында ешкімге дес бермейтін алғыр адам ретінде суреттеледі
XVIII ғасырда жоңғар басқыншылығының заманы туралы түсінік беретін
тарихи әңгімелер халық арасында кең таралды , олар бвлгілі оқиғаларға
немесе нақты адамдардың есімдеріне байланысты болды .Бұл әңгімелер ауыздан-
ауызға тарала отырып , өзгеріп, өсіп отырса да,бірақ олардың негізіне нақты
шындық фактілер алынған.Олардың көпшілігінде екінің бірінде жоңғар жаулап
алушыларына қарсы күресте ерекше көзге түскен батырлар мадақталған.
XVIII ғасырдағы халықтың ауыз әдебиетінде қазақ билерінің шешендік
көздері ерекше орын алады. Үйсін руынан шыққан Тқле бидің ,қаракесек руынан
шыққан Қаз дауысты Қазыбектің ,төртқара руынан шыққан Әйтеке
Бидің халықты сыртқы жауға қарсы бірлікке, қарулы күреске шақырған
тапқырлық сөздерге пафосқа толы, олардың өз кезінде зор саяси маңызы болды.
XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың басында дүниеге келген фольклорлық
үлгілер сол кезеңдегі халықтың рухани өмірін сипаттайды.Эпикалық жырлар,
тарихи әңгімелер және сол дәуірдегі халықауызәдебиетінің басқа да үлгілері
қазақ даналығына көз жеткізіп , оның тарихи оқиғаларға тура баға бере
алуымен қайран қалдырды.

4 МУЗЫКА ӨНЕРІ
Халықтың музикалық шығармашылығы. Қазақ халқының тұрмысы мен қоғамдық
өмірі және еңбек әрекетімен біте қайнасқан рухани мәдениетінің етене саласы
музика болды.Дәстүрлі орындаушылық –жеке ән салу мен аспапты жеке тарту кең
таралған ,әнді қосылып айту сирегірек , шығармалардың негізгі түрлері ән
мен күй болған.
Жиырмадан аса түрлі музикалық аспаптар болған , олардың бір сарынды
ғана дыбыс шығаратын кейбіреулері-шертер , жетіген, саз сырнай , кепшік,
шалқобыз, даңғыра, асатаяқ, және басқалары музика өнерінің кәсіби
талаптарына сай келмей ,біртіндеп құри берген .Ал дыбыстық сапаларын
жетілдіруге келетін басқалары музикалық аспаптар тобын құрады.Олар:домбыра-
ағаштан жасалған,шертіп ойналатын екі ішекті( үш ішекті болып келуі сирек
кездеседі ) аспап,шанағы сопақша ( алмұрт тәрізді ) , кейде жазық
формалы болып келеді , қобыз немесе қылқобыз-тостақ тәрізді толық ағаш
шанқты және мойыны( кежегесі ) ішіне қарай иілген ықпалы қос ішекті аспап,
сыбызғы-ағаштан іші қуыс қамыс-қурайдан немесе металл түтіктен жасалған, 4-
6 саусақ басар ойығы бар ұзынша үрмелі аспап, дауылпаз-сырты тері-жарғақпен
қапталған ағаштан немесе металдан жасалған кішкене қазан түріндегі соқпа
аспап .Бертінде көпестер Ресейден айырбас сарайлары мен жәрмеңкелерден алып
келген сырнай ( екі қатарлы гармониканы осылай атап кеткен ) шықты.
Той-думан ән-күймен басталған , ақсақалдар кеңестерінің алдында,
жайлауға көшу мен қыстауға қайтып оралу да ән-күймен атап өтіліп отырған,
өлеңдерде қыран құс пен атышулы жүйріктер мадақталып, сұңқылдаған
хабаршылар ауылдарды аралап жүріп, маңызды жаңалықтарды өлеңмен
хабарлаған.Әйелдер үй тігіп ,уық шанша жүріп, мал сауып, жүн сабаған, жіп
иіріп, кілем тоқыған, киіз басқан кездерінде өлең айтып балаларын тербете
отырып , бесік жырын жырлаған. Қайғыға ұшыраған от басын жұбататын көңіл
айту, қуаныш хабарға сүйініп сүйінші сұрап, құттықтау дәстүрі де өлеңмен
айтылған.
Музикалық туындылар мазмұны мен құрылымы жағынан әр алуан болды.Еңбек
үрдістері мен тұрмыстық жол –жора (той-томалақ, жерлеу)
Кезінде орындалатын әндер , сондай-ақ бесік жыры мен балалар әндері
қысқалылығымен шағын диапазонды әуендерінің әсемдігімен ,мәтін мазмұнының
дәстүрлілігімен ерекшеленеді. Бұларды жұрттың барлығы айтатын болған.Ал
әндер мен күйлердің ,әсіресе лирикалық және әлеуметтік тақырыптарға ,
тарихи эпикалық және аңыздық сюжетке шығарылғандарының әуендері ырғақты
қайырмалы болып келген, формалары күрделі , ырғақтық құрылымдары ауыспалы
кең ауқымды болған.Олар танымал дарындардың репертуарына енді.Бұл танымал
дарындарды орындайтын шығармаларының тақырыптарына қарай ақын,
жырау немесе жыршы (эпосты,аңыздарды, тарихты жырлаушы)
әнші немесе өлеңші күйші ертекші және т.б. деп атаған.
Кәсіби музикалық өнерпаздардың дарындылығы көпшілік алдындағы арнайы
айтыстарда көрінген .Мұндай музикалық –поэзиялық жарыстар тойларда
,жайлауға көшуге байланысты, қыз ұзатқан кезде және басқа да отбасылық
қуаныштарға орай өтіп отырған.Жеңгендерге мол сыйлықтар беріліп , ерекше
құрмет көрсетілген,аса көрнектілерінің,есімдеріне сал
сері деген құрметті атақтар қосып айтылған ,олардың даңқы ауыл- ауылға
тез тарап отырған, оларды барлық жерде зор құрметпен қабылдаған.
Музика,поэзия адамдардың дүниеге деген көзқарасының ,моральдық
негіздер мен эстетикалық талғамдарының қалыптасуына орасан зор ықпал жасап
отырды.
Репертуар XVIII ғасырда –XIX ғасырдың бірінші жартысында музика өнері
өткен замандар туындыларының таңдаулы үлгілерін сақтау және олармен
сабақтас халықтың күнделікті өмірімен тікелей байланысты және шығармалар
жасау негізінде дамыды.Әншілер мен музиканттар репертуарында космологиялық
тақырыптағы жұлдыздар туралы, ай күн және басқа планеталар
жайлы,демонология тақырыбындағы-жезтырнақ, жын-пері,жайлы әндер мен күйлер
болды, ауылдарда бақсылардың балгерлік әрекеттері кезінде арбау сарыны
да орындалатын болды.Бірақ Орта Ахия мен Қазақстан халықтары белгілі
зерттеуші В:В Радловтың дұрыс атап көрсеткеніндей , қазақ халқының өз өлең
–жырларында бәрінен гөрі артығырақ бағалағаны қайдағы бір керемет және
ертегілік дүние болған жоқ,керісінше ол өлең жырлары мен ән-күйлерінде
өзінің өмірін, өзінің сезімдері мен талпыныстарын білдірді... ақылға
сыймайтын және жаратылыстан тыс нәрсе емес, қайта шын бір нәрсені
жырладыШындық өмір көптеген алуан түрлі лирикалық және өзінің әуендері
мен мәтіндері жағынан неғұрлым тұрақты болып келетін отбасылық-салттық ,
отбасылық- тұрмыстық және еңбекке арналған өлеңдер мен күйлерден көркем
көрініс тапты.Оларда әлеуметтік теңсіздік ,экономикалық тәуелділік ,адамның
жеке басын кемсітушілік ашып көрсетілді.Мысалы той салтының музикасы жарқын
поэзиялық көтеріңкі рухымен, қуанышты және қайғылы сезімдерінің
шыншылдылығымен ерекшеленеді.Той той бастар өлеңімен немесе күйімен
басталатын,оларда күйеу мен қалыңдықтың ата-анасы,туған- туыстары мен бүкіл
руының қадір-қасиетті аспандата мадақталатын да, екі жасқа отбасылық
бақытты өмір кешетіндері айтылатын.Жастардың оңаша кештерінде жар-жар
-болып жатқан оқиға жайында қолма-қол шығарып айтатын тапқырлық өлеңдер
жөнінен,жарысқа түскен қыздар мен жігіттердің айтысы болып отыратын .Ата-
ана , туған-туысқан,ауылымен қоштасарда ұзатылып бара жатқан қыздың мұңды
әні- Қыз қоштасуды немесе
Сыңсуды айтатын .Күйеудің ауылында оны киіз үйдің табалдырығы алдында
ғибрат-өнеге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақ қоғамындағы экономикалық жағашылдықтарды әдістемелік тұрғыдан зерделеу
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі Орталық Азия мемлекеттерінің мәдени үрдістері
Қазақстанның жаңа тарихы кезеңінен XVIII-XIXғғ Қазақстанның ішкі және сырқы саясаты
СОҢҒЫ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХНАМАСЫ ЖӘНЕ ДЕРЕКТЕМЕЛЕРІ
ХVІІІ ғасырдың екінші жартысындағы Орынбор губернаторларының қазақ даласына қатысты саясатын толық және жүйелі көзқарас тұрғысынан зерттеу
XVI-XIX Қазақстан мәдениеті
Қазақстан жаңа заман тарихы
Қазақтардың басты тауары - мал мен мал шаруашылығы өнімдері
Шетелдерде қазақ диаспорасының қалыптасуы
XVIII – XIX ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның мәдениеті
Пәндер