Мемлекеттік басқару-мемлекеттік қызметкерлердің кәсіби қызметінің ортасы
2.1 БӨЛІМ. Мемлекеттік басқару.мемлекеттік қызметкерлердің кәсіби қызметінің ортасы
№ 1 тақырып Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшелігі
Тақырып 2. Мемлекеттік басқару қызметінің нысандары мен құқықтық әдістері
№3 тақырып Мемлекеттік органдар жүйесі
Тақырып 5. Басқарудың құқықтық актілері
Тақырып 6. Мемлекеттік басқарудағы заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету түсінігі
2.2 БӨЛІМ. Мемлекеттік қызметті ұйымдастыру
Тақырып 7. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық жағдайы
№ 1 тақырып Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшелігі
Тақырып 2. Мемлекеттік басқару қызметінің нысандары мен құқықтық әдістері
№3 тақырып Мемлекеттік органдар жүйесі
Тақырып 5. Басқарудың құқықтық актілері
Тақырып 6. Мемлекеттік басқарудағы заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету түсінігі
2.2 БӨЛІМ. Мемлекеттік қызметті ұйымдастыру
Тақырып 7. Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық жағдайы
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік органдарда мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми қызметі.
ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті;
ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі “Мемлекеттік қызмет туралы” ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес "мемлекеттік қызмет" - бұл мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік қызмет ұғымын тар және кең мағынада қарастырылады.
Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал тар мағынасында - бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың) қызметкерлерінің күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет - бұл құқық нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік органдардың қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді. Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі, уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - шаруашылық қызметтерді атқаратын адам.
ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті;
ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі “Мемлекеттік қызмет туралы” ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес "мемлекеттік қызмет" - бұл мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік қызмет ұғымын тар және кең мағынада қарастырылады.
Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда, мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал тар мағынасында - бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың) қызметкерлерінің күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет - бұл құқық нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік органдардың қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді. Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін, нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі, уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық - шаруашылық қызметтерді атқаратын адам.
2.1 БӨЛІМ. Мемлекеттік басқару-мемлекеттік қызметкерлердің кәсіби
қызметінің ортасы
Глоссарий (анықтама, сөздік)
Администрация (латын сөзінен алғанда - administratio)-басқару дегенді
білдіреді.
Басқару (жалпы алғанда) – бұл екі немесе одан да көп адамдардың, олардың
бірлестіктерінің қандай-да бір нақты нәтиже алу үшін жүзеге асырылатын
мақсатты келісімді қызметі. Басқару (кең мағынасында) – бұл қандайда бір
нәрсеге (немесе қандайда біреуге) жетекшілік етуді білдіреді. Басқару тар
мағынасында адамдардың бірлескен қызметін ұйымдастыру.
Мемлекеттік басқару – бұл қоғам дамуындағы қоғамдық процестерді тікелей,
практикалық ұйымдастыру бойынша атқарушылық және бұйырушылық қызмет.
Мемлекеттік басқаруды кең мағынасында мемлекет істерін барлық мемлекеттік
органдардың жүзеге асыруын айтамыз.
Әкімшілік құқықтың пәні - бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын,
дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың жүйесі - бұл салаларды құрайтын салашықтарға
жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық
нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті
құрылым.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – бұл басқару қатынастарының
субъектілерінің мінез–құлық ережелері көрсетілген және бекітілген
мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдаған нысандар.
Әкімшілік – құқықтық қатынастар - бұл тараптары әкімшілік – құқықтық
нормалармен белгіленген және кепіл болатын өзара құқықтар мен міндеттердің
тасушысы ретінде қатысатын әкімшілік – құқықтық нормалармен реттелген
басқарушылық қоғамдық қатынастар аталады.
Әкімшілік – құқықтық нормалар – бұл мемлекеттің билік органдарымен
белгіленген және атқарушы билік сферасындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін қажетті, құқыққа сай рұқсат етілген мінез – құлық ережесі.
ҚР азаматының әкімшілік – құқықтық мәртебесі – ҚР Конституциясымен және
қолданылып жүрген заңнамамен белгіленген азаматтың жалпы құқықтық
мәртебесінің маңызды және құрамды бөлігі болып табылады.Азаматтардың
құқықтарының кепілдіктерін экономикалық, саяси және ұйымдық – құқықтық деп
бөлуге болады. Ұйымдық – құқықтық кепілдіктерге соттық және соттан тыс
кепілдіктер жатады.
Атқарушы билік-заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы саяси өкілдіктің
өкілеттілігін, әртүрлі бақылау түрлерін жүзеге асыру бойынша
өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді басқару бойынша
өкілеттіліктердің жиынтығын білдіреді.
Атқарушы билік органы – мемлекеттік аппараттың бөлігі болып табылатын, өз
құрылымы, құзырылығы бар, заңнамаға сәйкес құрылған, мемлекеттік тапсырмасы
бойынша қатысуға құқық берілген, шаруашылық,әлеуметтік–мәдени,
әкімшілік–саяси сфераларға күнделікті жетекшілікті атқарушы және бұйырушы
қызмет тәртібінде жүзеге асыруға арналған, сала аралық басқарумен
шұғылданатын ұйым.
№ 1 тақырып Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшелігі
Мақсаты: Мемлекеттік қызмет түсінігінің мәнін ашу және оның ерекшеліктерін
анықтау
Жоспар:
1. Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшелігі
1.2 Мемлекеттік қызметті ұйымдастырудағы негізгі қағидалар
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік
органдарда мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге
асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми
қызметі.
ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық
және жергілікті;
ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі “Мемлекеттік қызмет
туралы” ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес "мемлекеттік қызмет" - бұл
мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік
биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық
өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік
қызмет ұғымын тар және кең мағынада қарастырылады.
Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен
шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда,
мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал тар мағынасында -
бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың) қызметкерлерінің
күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет - бұл құқық
нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік органдардың
қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру
мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек
етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді.
Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық
міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер
беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен
міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін,
нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды
өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі,
уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін
жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық -
шаруашылық қызметтерді атқаратын адам.
2. Мемлекеттік қызметтің негізгі белгілері:
1) мемлекеттік ұйымдастырушы қызметінің бір түрі;
2) әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржы және басқа да құқық
салаларының нормаларымен реттеледі;
3) ақылы түрде кәсіби негізде жүзеге асыралады, яғни арнайы
даярланған қызметкерлрмен - мемлекеттік қызметкерлермен жүзеге асырылады;
4) олардың қызметінің мәні - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
практикада жүзеге асыру.
Мемлекеттің қызметтің қағидалары – мемлекеттік қызметтің
негізіне қаланатын және оның мәнін білдіретін негізгі идеялар, басшылыққа
алынатын бастаулар ("ҚР мемлекеттік қызметі туралы" заңының 3 бабында
бекітілген ). Оларға мыналар жатады:
1) заңдылық;
2) қазақстандық патриотизм;
3) мемлекеттік биліктің заң шығарушылық, атқарушылық және сот
тармақтарына бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің
біртұтастығы;
4) азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүддесі алдында басымдылығы;
5) жалпының қол жетушілігі, яғни ҚР азаматтарының мемлекеттік
қызметке қол жеткізуге және өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес
мемлекеттік қызмет бойынша жоғарылатылуына тең құқылығы;
6) азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі;
7) мемлекеттік қызметшілердің кәсіпқойлығы мен жоғарғы біліктілігі;
8) жоғарғы мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз
өкілеттіліктері шегінде қабылдаған шешімдерінің бағынышты төменгі
органдардың орындаулары үшін міндеттілігі;
9) мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болуы және есеп берушілігі;
10) мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбек ақыны тең төлеу;
11) мемлекеттік құпиялар немесе заңмен қорғалатын қорғалатын өзге де
құпия болып табылатын қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты
ескеру;
12) мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы;
13) қызметтік міндеттін адал, ынтал атқарғаны, ерекше маңызды және
күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу;
14) қызметтік міндеттерін орындамағаны үшін немесе тиісінше
орындамағаны үшін және өздерінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін жеке
жауаптылығы;
15) мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз
жүргізу.
Бақылау сұрақтары:
1. Мемлекеттік қызмет дегеніміз не?
2. Мемлекеттік қызмет қағидасын атаыңзы?
Әдебиеттер (пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу бөліміндегі, оқу
әдістемелік әдебиетке сілтеме)
Қараңыз.Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімі
Тақырып 2. Мемлекеттік басқару қызметінің нысандары мен құқықтық әдістері
Мақсаты: студенттерді мемлекеттік басқару қызметінің нысандарымен
таныстыру, олардың құқықөтық әдістерін ауқындау
Жоспар:
1) Басқару қызметінің нысандарының ұғымы және түрлері
2) Басқару әдістерінің түсінігі мен түрлері
1. Атқарушы биліктің басты міндеті - заңдардың орындалуын қамтамасыз ету.
Бұл міндет әртүрлі басқару нысандарында жүзеге асырылады.
Басқарудың әкімшілік - құқықтық нысаны – бұл атқарушы органның
(лауазымды тұлғасының) өз құзырлығы шегінде жүзеге асырылатын және нақты
салдарлар тудыратын, оның әрекетінің сырттай көрсетілген әрекеті.
Мемлекеттік басқарудың әкімшілік-құқықтық нысандарының мынадай
түрлері болады:
1) әрекетінің сипатына қарай:
а) құқықтық;
б) құқықтық емес;
2) мақсаттылығына байланысты:
а) ішкі - ішкі ұйымдастыру мәселелерін шешуге қолданылады;
б) сыртқы -органның міндеттері мен функцияларын орындау мақсатында
қолданылады;
3) көрсетілу әдісіне қарай:
а) ауызша және жазбаша;
б) конклюдентті.
Басқару қызметінің нысандарының ішінде ең көп тараған классификациясы
оны құқықтық және құқықтық емес деп бөлу.
Құқықтық нысандар нақты айқындалған құқықтық салдарларға әкеледі, ал
құқықтық емес нысандар құқықтық салдарларға әкелмейді. Құқықтық нысандарына
мыналар жатады:
1) нормативті-құқықтық актілерді дайындау және қабылдау (құқық
шығармашылық депте атауға болады);
2) жеке нормативті актілерді шығару (немесе құқық қолданушылық);
3) әкімшілік-құқықтық шарттар жасасу;
4) әкімшілік - іс жүргізушілік әрекеттер жасау;
5) заңды мәні бар өзге де әрекеттерді жасау.
Нормативті-құқықтық актілерді дайындау және шығару - бұл атқарушы
билік органдарына заңнамамен ұйғарылған және тек заңдардың көмегімен ғана
бұқаралық мүдделерді қамтамасыз ету мүмкін болмағанда әкімшілік норма
шығармашылыққа мұқтажыдығымен байланыстырылған, заңдарды орындау үшін
арналған атқарушы биліктің қызметінің негізгі түрі. Тек осы құқықтық
нысандарда ғана өктемік өкілеттіліктер айқын көрініс табады.мысалы,
Президенттің заңды күші бар жарлық немесе өкімдер шығаруы, ҚР Үкіметінің
қаулылар мен өкімдер шығаруы.
Жеке құқықтық (әкімшілік) актілерді шығару - бұл көп жағдайда құқық
қолданушылық болып табылады, яғни құқық нормасын адрестік қолдану бойынша
қызмет, мысалы, қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындардға айыппұл
санкцияларын салу;
Әкімшілік келісімшарт жасасу - бұл тараптарының біреуіне мемлекеттік
- өкімді өкілеттіліктер берілетін келісімшарт, мысалы, контракт жасасу.
Әкімшілік - іс жүргізшілік әрекеттерді жасау - бұл қызмет нақты
заңды істерді шешумен байланысты қызмет және іс жүргізушілік нормаларымен
толықтай реттелеген. Оның мынадай негізгі белгілі бар:
1) бұл қызметте өктемдік өкілеттіліктер жүзеге асырылады. Тиісті
қатынастарға азаматтарда, ұйымдарда қатысады, бірақ бұл қатынастарда
басымдылықт бұқаралық билік органдарына беріледі, мысалы, тіркей, пресс -
конференция ұйымдастыру, дауыс беруді ұйымдастыру және т.б.
2) іс жүргізушілік қызметтің нәтижесі заңды істерді шешу, мысалы,
заңды мәні бар құжаттарды қабылдау, азаматтылық беру, санкция қолдану және
т.б.
3) іс жүргізушілік қызмет іс жүргізушілік нормалармен реттеледі;
бұл нормаларда процеске қатысушылар, олардың құқықтары мен міндеттері, іс
- әрекеттерді істеу тәртібі мен мерзімдері анықталады, құжаттарды,
шғымдарды рәсімдеу ережелері, шешімді орындау анықталады.
Заңды мәні бар өзге де іс - әрекеттерді жасау - қандайда болмасын
құқықтық салдарларды туғызатындығын білдіреді. Атқарушы органдар (немесе
олардың лауазымды тұлғалары) әртүрлі азаматтарға, қоғамдық бірлестіктерге
және басқару қатынастарының өзге де қатысушыларына нақты іс-әрекеттерді
істеуге, белгіленген жағдайларда міндетті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыруға, көлік құралдарын жүргізу құқығына, қару - жарақ алу, сақтау және
пайдалану құқығына, аң немесе балық аулау құқығына және т.б. куәлік
сияқты ресми құжаттарды беру. Осындай әрекеттердің және олардың
салдарларының заңды мәні бар екендігі сөзсіз, бірақ олар аралық көрініс
табады. Арнайы құқықтар беру қабылданып қойған құқықтық актілердің
негізінде жүзеге асырылады.
Басқарудың құқықтық емес нысандарына мыналар жатады:
а) ұйымдық;
б) материалды-техникалық әрекеттер.
Ұйымдық әрекеттер мынадан көрініс табады:
- заңнамалардың немесе өзге де актілердің мағынасын түсіндіру;
- қызметкерлер мен лауазымды тұлғаларды аттестациядан және
инструкциядан өткізу;
- басқару органдарының жұмысын тексеру және қорытындылау;
- төменгі басқару органдарының жетекшілерін қатыстыру арқылы
отырыстар, мәжілістер өткізу , екі министрліктердің алқаларын біріккен
отырыстарын және өзге де іс-шаралар өткізу.
Материалды-техникалық әрекеттер мыналармен байланысты:
а) органдардың және лауазымды тұлғалардың жұмысын қамтамасыз ету
үшін ақпараттық- анықтама жүргізумен;
б) іс қағаздарын жүргізу (хат алысу, құжаттарды көбейту, көшірмесін
дайындау, оларды сақтау);
в) тіркеу - есепке алу жұмыстарымен, қабылданған шешімдердің
негізінде қажетті құжаттарды берумен (реестрге кіргізу, тиісті нөмірін
көрсету және т.б.).
2 Басқару қызметінің әдістерінің түсінігі мен түрлері Мемлекеттік басқару
әдістері- бұл мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының
(ғни атқарушы билік субъектілерінің) басқару объектісіне (яғни
басқарылатындарға - бағынышты органдар, ааматтар және т.б. объектілерге,
олардың санасы мен еріктеріне) тікелей және мақсатты түрде практика жүзінде
әртүрлі ықпал ету тәсілдері.
Мемлекеттік басқару әдістеріне мына белгілер тән:
1) мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттің еркі бойынша қалыптасады
және содан туындайды;
2) ереже бойынша олар мемлекеттік қызметті атқару кезінде іске
асырылады;
3) мемлекеттік басқару субъектілері мемлекеттің атынан және соның
мүддесі үшін пайдаланады;
4) мемлекеттік - биліктік өктем өкілеттіліктер берілген;
5) құқықтық және ұйымдық нысандарға ие болады;
6) жан-жақты бағыттылығы болады (бұл басқару үрдісінің көп түрлілігі
мен күрделілігі көрінеді).
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі. Басқару міндеттерін және
функцияларын жүзеге асыруда қандайда бір әдістерді дұрыс қолдануға
байланысты болады, сондықтан осы әдістерді жетілдіру басқарудың жақсаруын
білдіреді. Мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттік қызметті жүзеге асыру
үшін пайдаланылады. Осыған байланысты олар көбінесе бсқару қызметінің
құқықтық нысандарында көрсетіледі.
Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері:
1) универсалды әдістері немесе негізгі: сендіру мен мәжбүрлеу;
2) құқықтық әдістер - практикада қолданғанда заңды салдарға әкеледі,
оларға мыналар жатады: тікелей бөлу, ұсыныс, шешу, келісу;
3) құқықтық емес (ұйымдық) - практикада қолданғанда заңды
салдарлардың туындауына әкелмейді, оларға мыналар жатады: қаулы, бұйрықтар,
түсіндірме, шешімді дайындау; көрмелер, жарнама, шешімнің орындалуын
тексеру.
4) басқару ықпалының мазмұны бойынша:
а) моралдық - саяси әдістер - бұл тәрбиелеу, моралдық қолдау,
үгіттеу, насихаттау;
б) ұйымдық әдістер - үйлестіру, келістіру, бақылау, субъектінің өз
жұмысын ұйымдастыру (нұсқау беру, сілтеу), қадағалау, тексеру;
в) әлеуметтік әдістер - бақылау, эксперимент жасау, байқау, анкета
жүргізу, интервью алу;
г) психологиялық әдістер - психологиялық аяу, дәлелдеу, кәсіби
іріктеу мен оқыту, бедел;
д) әкімшілік әдістер - әкімшілік юрисдикция, жарлық, бұйрықтар
е) экономикалық әдіс - баға, несие, материалдық қолдау көрсету,
сыйақы, жәрдемақы;
Осы әдістердің барлығы бірін-бірі жоймайды, тек бір - бірін
толықтырады және әрбір басқару әдісі қандайда болмасын басқару
функцияларын ерекше тәсілмен жүзеге асырылуымен сипатталады.
Мемлекеттік басқаруда әкімшілік және экономикалық әдістер
маңызды орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістер - бағынушылардың басқаратындардың
еркіне бағынуымен сипатталады, яғни "билік-бағыныштылық" оларда басқару
қызметінің биліктік табиғатын өте айқын көрсетеді. Әкімшілік - құқықтық
әдістерді пайдалану басқару субъектісінің басқарылатындарға тура ықпал
етеді. Бірақта басқарылатындарға әкімшілік әдісті пайдаланып ықпал еткенде
басқарылатындардың (бағынатындардың) мүдделерін есепке алмау дегенді
білдірмейді, керісіше ғылым олардың мүдделерін ескере отырып пайдалануды
ұсынады. Әкімшілік-құқықтық әдістер мемлекеттік қауіпсіздікті, ішкі істерді
басқаруда ерекше орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістердің мынадай түрлерін атап көрсетуге
болады:
1) көрсетілу нысаны бойынша:
а) әкімшілік -құқықтық - құқықтық нысандарда көрініс табатын;
б) әкімшілік - ұйымдық - басқару субъектісінің ұйымдастырушылық
әрекетінде көрініс табады;
2) заңдық қасиеті бойынша:
а) нормативті - нұсқаулар, бұйрықтар, бағынушылардың қызметін
реттейтін басқада актілер;
б) жеке - нақты орындаушыға берілетін өкімдер;
3) басқару субъектілерінің мінез-құлықтарына ықпал ету тәсілдері
бойынша:
а) нақты әрекеттерді жасауға міндеттейтін әдістер;
б) нақты әрекеттерді істеуге өкілеттілік беретін әдістер;
в) әлеуметтік пайдалы әрекеттерді істеуді қолдайтын;
г) қандайда болмасын әрекеттерді істеуге тиым салушы әдістер;
4) бұйрықтың нысаны бойынша:
а) императивті;
б) тапсырушы;
г) ұсыныстар.
Әкімшілік әдістердің мазмұны:
1) мемлекеттік басқару сферасында міндетті мінез-құлық ережелерін
белгілеу;
2) нақты тапсырмаларды бекіту;
3) лауазымға тағайындау;
4) белгілі бір әрекетті жасауды ұйғару;
5) белгілі бір әрекеттерді істеуге тиым салу;
6) белгілі бір әрекеттерді істеуге рұқсат беру;
7) қоғамдық қатынастарға қатысушылардың заңды мүдделерін
қанағаттандыру;
8) материалдық санкция қолдану;
9) стандарттаржы белгілеу;
10) тіркеу;
11) бақылау мен қадағалау;
12) материалдық және моралдық мадақтау;
13) басқару қатынастарына қатысушылардың дауларын шешу;
14) мемлекеттік тапсырыстарды дайындау;
15) әкімшілік - мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Әкімшілік - құқықтық әдістерден айырмашылығы экономикалық
әдістер басқару объектілеріне тура емес, жанама ықпал етеді, өйткені
олардың басқару ықпалы материалды стимулдар беру арқылы, қажетті мінез-
құлыққа деге ұмтылысын тудыратын экономикалық жағдайларды туғызу арқылы
ықпал етеді. Экономикалық әдістердің ішінде баға, табыс, кіріс, несие,
шаруашылық есеп маңызды рөл атқарады.
Әкімшілік және экономикалық әдістер бір-бірімен тығыз
байланысты болып келеді.
Басқарушы субъектілердің қызметін ұйымдастыру процесі - бұл
құрылымды бөлімдерді құру және олардың орындауына функцияларын беру,
оларды атқарушы билік органдарының жүйесіне кіргізу болып табылады. Бір
сөзбен айтқанда, атқарушы билік органдары алдына қойған міндеттеріне
байланысты және сәйкес нәтижелерге жету үшін өзінің аппаратын
ұйымдастырады.
Басқару процесінде нақты сұрақтар жеке (министрлер, комитет
төрағасы), алқалы (алқада, ғылыми-әдістемелік кеңесте) немесе ортақ
бірілесіп (2 немесе одан да көп министрліктердің, комитеттердің қатысуымен)
шешіледі.
Бақылау сұрақтары:
1. Әкімшілік әдістердің мазмұны
2. Басқарушы субъектілері
Әдебиеттер (пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу бөліміндегі, оқу
әдістемелік әдебиетке сілтеме)
Қараңыз.Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімі
№3 тақырып Мемлекеттік органдар жүйесі
Мақсаты: студенттерді басқару органдарының мақсатымен, белгілерімен
таныстыру, атқарушы билік билік органдарының түсінігін, түрлерін және
жүйесі туралы түсініктер беру
Жоспар:
1) Басқару органдарының мақсаттары мен белгілері
2) Атқарушы билік органдарының түсінігі, түрлері және жүйесі
3) Үкімет – жоғарғы атқарушы билік органы
4) Орталық атқарушы органдар
5) Жергілікті атқарушы органдар
1 Мемлекеттік басқарудың атқарушы билік органдарының ұғымы мен
әкімшілік-құқықтық мәртебесі
Жалпы, атқарушы билік мемлекеттік биліктің бір тармағы болып
табылады. Атқарушы билік – бұл заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы
саяси өкілдіктердің өкілеттіліктерін, әртүрлі бақылау түлерін жүзеге асыру
бойынша өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді басқару
бойынша өкілеттіліктердің жиынтығы.
Атқарушы биліктің мақсаттары:
1) азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
2) азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің аман-есен өмір сүруіне
септігін тигізетін
жағдайлар жасау;
3) азаматтардың немесе ұйымдардың өз құқықтары мен бостандықтарын
жүзеге асыру
үшін, адамдардың саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани
өмірлерінің
еркіндігіне жағдай жасау.
Атқарушы биліктің негізгі белгілері:
1) жан-жақтылығы –адамдар ұжымдары қызмет еткен жерлердің
барлығында болуы және үздіксіздігі;
2) мәжбүрлеушілігі – күшке сүйенеді, ықпал ету шараларын жеке
дербес жүзеге асыру мүмкіншілігі;
3) құралдылығы – құқықтық, ақпараттық, техникалық ұйымдық
қорларының болуы;
4) ұйымдастырушылық сипатта болуы.
Атқарушы билікті ұйымдастыру қағидалары:
1) халықтық билік қағидасы-бұл халық биліктің бірден-бір көзі
болып табылады және атқарушы билік органдары арқылы және тікелей
нормативті актілерді қабылдау арқылы жүзеге асырады. Атқарушы билік
органдарының қызметіне заң шығарушы, сот биліктері және халық бақылау
жасайды. Осы мақсатта тұрғындар алдында атқарушы билік органдарының
лауазымды тұлғалары есеп берушілік тәртібі белгіленген.
2) заңдылық қағидасы – бұл барлық мемлекеттік басқару органдары
және олардың лауазымды тұлғалары өз қызметінде ҚР Конституциясын және
басқа заңдарды қатаң сақтауы қажет дегенді білдіреді.
3) биліктің бөлінуі қағидасы – бұл биліктің үш тармағының (заң
шығарушы, атқарушы, сот билігі тармақтары) болатындығын және олардың жеке
дербестігін көрсетеді. Мемлекеттік биліктің әр тармағы белгіленген шекте
өз функцияларын жүзеге асырады.
4) жариялылық қағидасы – бұл ҚР Конституциясында нормативті-
құқықтық актілер ресми жарияланады деп белгіленген. Адамның құқықтары,
бостандықтары және міндеттеріне қатысты мемлекеттік басқару органдарының
НҚА халыққа жарияланбаған болса, онда олар қолданылмайды, яғни
мемлекеттік басқару органдарының қызметі жария түрде жүзеге асырылады.
5) Адам құқығы мен бостандығының мемлекет мүддесі алдында
басымдылығы қағидасы. Адам құқығы мен бостандығының мемлекет мүддесі
алдында басым болады, өйткені адам құқықтары мен бостандықтары, өмірі
мен денсауығы мемлекетіміздің жоғарғы құндылықтары болып табылады,
сондықтан барлық мемлекеттік органдар, соның ішінде атқарушы билік
органдары азаматтар алдында жауапты болады.
6) Орталықтандыру (централизация) және децентрализация қағидасы.
Централизация қағидасы – бұл мемлекеттік функциялардың көп бөлігі орталық
атқару органдарының қарамағына кіруі. Централизация атқарушы биліктің
бірыңғай жүйесінен туындайды. Децентрализация қағидасы – бұл бұл жоғары
органдардың қол сұқпауынсыз, мемлекеттік функцияларды жеке, дербес жүзеге
асыруды қандайда бір органның қарамағына беруді және өкілеттілікті
бекітуді білдіреді. Децентрализацияның ерекше бір түрі – атқарушы билік
органдарының өз өкілеттіліктерінің бір бөлігін бағынышты органдардың
өкілеттілігіне делегирлеу.
Атқарушы билік органдары - бұл қоғам мен мемлекеттің әкімшілік-
саяси, әлеуметтік -мәдени, шаруашылық және сала аралық аумақтық
міндеттерді жүзеге асыру үшін атқарушы-бұйырушы өкілеттілік берілген және
құрылымы болатын әлеуметтік құрылым немесе ұйым.
Атқарушы билік органдарыныңөз құрылымы, құзырығы бар мемлекеттік
аппараттың бір бөлігі болып табылатын ұйым және заңнамаға сәйкес
құрылады. Мемлекеттің тапсырмасы бойынша қызмет етуге қатысуға құқық
берілген, атқарушы-бұйырушы қызмет ету тәртібінде шаруашылық, әлеуметтік-
мәдени, әкімшілік-саяси сфераларға күнделікті жетекшілік етуге, сала
аралық басқарумен шұғылдануға арналған.
Атқарушы билік органдарының әкімшілік -құқықтық мәртебесі мына
белгілер бойынша анықталады:
1) оперативті дербестілік берілген;
2) жоғарғы органдар құрады;
3) төменгі атқарушы билік органдарының жоғарғы атқарушы билік
органдарына есеп беруі және бақылауда болуы;
4) атқарушы билік органдарының қызметі заң күшіндегі сипатта
болады.
5) нормативті-құқықтық актілерді шығаруы, мысалы, қаулы, өкімдер.
Атқарушы билік органдарының негізгі белгілері:
1) атқарушы-бұйырушы қызметті жүзеге асыру;
2) мемлекеттік-биліктік өкілеттілікке ие;
3) белгіленген құзыреті бар;
4) ішкі ұйымдық құралымы, яғни тұрақты шаттары болады;
5) бюджетті орындау мәселелері бойынша белгіленген өкімді
органдардың бақылауында болуы.
2 Атқарушы билік органдарының классификациясы
Атқарушы билік органдары әртүрлі негіздер бойынша
классификацияланады.
1) құзырлығының көлемі мен сипаты бойынша:
а) жалпы құзырлы органдар - көптеген сфералардың қызметтеріне басшылық
жасайтын органдар, мысалы, ҚР Үкіметі, жергілікті атқару органдары;
б) салалық құзырлықтағы органдар - басқарудың жеке сфераларын және
салаларына басшылық ететін органдар, мысалы, министрліктер;
в) ішкі салалық құзырлықтағы органдар - сала шегінде тапсырылған
жұмыс учаскелерінің шегінде басшлық ететін органдар, мысалы,
министрліктердің теорриториялық органдары
г) сала аралық құзырлықтағы органдар - бұл барлық немесе көптеген
басқару салалары мен сфералары үшін арнайы функцияларды атқаратын
органдар.
2) ұйымдық-құқықтық нысандарына байланысты:
а) министрліктер; б) мемлекеттік комитеттер; бас басқармалар;
агенттіктер; департаменттер; бөлімдер;
3) ведомство қарамағындағы сұрақтарды шешу тәртібі бойынша:
а) алқалық-осы органның құзырлығындағы барлық сұрақтар бойынша
шешім қабылдау басымдылығы ұйымдастырылған және заңды түрде
біріктірілген тұлғалардың топтарына берілген органдар, мысалы, үкімет.
Алқалы органдарда шешім олардың мүшелерінің көпшілік дауысымен
қабылданады.
б) дара басшылық органдар - бұл осы органның құзырлығына берілген
барлық сұрақтар бойынша шешуші билік органды басқаратын жетекшіде
болатын органдар, мысалы агенттіктер.
4) қызметінің аумақтық масштабына байланысты:
а) орталық атқару органдары, мысалы, ҚР министрліктері;
б) жергілікті, мысалы, әкімшіліктер;
в) аумақаралық;
4) құрылу тәртібі бойынша:
а) ҚР Президенті құратын органдар, мысалы, агенттіктер;
б) жоғарғы атқарушы билік органдары құратын.
5) қаржыландырылуына байланысты:
а) мемлекеттік бюджеттік;
б) шаруашылық есебінен.
3 Атқарушы билік органдарының жүйесі
ҚР атқарушы билік органдарының жүйесі мына схема бойынша құрылады:
Жоғарғы атқаушы билік органдары (ҚР Үкіметі) - Үкіметтің құрамына
кіретін орталық атқару органдары (ҚР министрліктері, ведомстволары) -
Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқарушы билік органдары - жергілікті
атқарушы билік органдары (облыстық, қалалық, аудандық әкімшіліктер).
Үкімет - ҚР Конституциясына сәйкес Қазақстанда атқарушы билікті
жүзеге асырады, атқарушы билік оргадарының жүйесін басқарады және олардың
қызметтеріне басшылық етеді. ҚР Үкіметі өз қызметінде ҚР Президенті алдында
жауапты, ол ҚР Парламентіне есеп береді. Үкіметті ҚР Президенті құрады. ҚР
Үкіметінің құрамы мынадай мүшелерден тұрады: Премьер - министр (Кәрім
Мәсімов), оның орынбасарлары (Аслан Мусин), министрлер және өзге де
лауазымды тұлғалар. Премьер -министрді (2007 жылдан бастап Даниал
Ахметовтың орнына Кәрім Мәсәмов тағайындалды) ҚР Президенті Парламенттің
келісімімен тағайындайды. Үкіметтің құрылымы және құрамы туралы ұсынысты
ҚР Премьер - министрі тағайындалғаннан кейін 10 күннің ішінде ҚР
Президентіне ұсынады. Үкіметтің қызмет ету тәртібі 1995 жылдың 18
желтоқсанында қабылданған "Үкімет туралы" ҚР конституциялық заңымен
анықталады. ҚР Үкіметі өз құзырылығындағы сұрақтар бойынша ҚР барлық
территориясында міндетті күші бар қаулылар шығарады. ҚР Үкіметінің
өкілеттіліктері:
1) әлеуметтік - экономикалық саясаттың, қауіпсіздіктің негізгі
бағыттарын әзірлеу;
2) қоғамдық тәртіті, қорғану қабілеттілігін қамтамасыз ету;
3) орталық және жергілікті атқарушы органдарды басқарады;
4) республикалық бюджетті дайындап Парламентке ұсынады, оның
орындалуын қамтамасыз етеді және осы туралы есеп береді.
5) мәжіліске заң жбаларын ұсынады және оның орындалуы қамтамасыз
етеді;
6) сыртқы саясатты жүргізу бойынша шараларды даярлайды.
ҚР Министрлігі - мемлекеттік саясатты жүргізетін және белгіленген
қызмет аясында басшылық ететін орталық атқару органы. Министрліктерді ҚР
Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Оның басшысын - министрді ҚР
Президенті тағайындайды және босатады. Министрліктердің құқықтық мәртебесі
қандайда болмасын сфераны реттейтін әртүрлі заңдарда, заң күшіндегі
актілерде, мысалы, Министрліктер туралы Жағдайда бекітіледі. Министрлердің
орынбасарлары, премьер - министрдің ұсынысы бойынша үкіметпен
тағайындалады, сонымен қатар министрліктердің кеңес берушілік-үйлестіруші
және кеңесуші бөлімдер де ашылады, олар министрдің бұйрығын іске асыру
үшін шешім қабылдауға көмектеседі. Министрліктің құрамында
департаменттер, бас басқармалар, комитеттер құрылады. Министрліктердің,
ереже бойынша, екі жақты сәйкес бағыныштылықта болатын, министрлііке
вертикаль бойынша, жергілікті әкімшіліктерге - горизонталь бойынша
бағынатын аумақтық бөлімдері болады, мысалы, білім беру бөлімдері және
т.б.
Министрліктерге өздеріне тапсырылған басқару салаларын, ғылыми-
техникалық прогресті одан әрі дамытуға, мемлекеттің осы салаларындағы
барлық өнімдерінің түрлеріне сұраныстарын анағұрлым толық қанағаттандыруға
жағдайы үшін жауапкершіліктер артылады. Министрліктер өздеріне тапсырылған
салаға басшылық жасайды, өздеріне берілген құқықтар шегінде барлық
сұрақтарды шешуге өкілетті, өз қызметінде сала аралық мәселелерді шешуде
әне әзірлеуде басқа министрліктер мен ведомстволармен байланыс жасап және
іскерлік ынтымақтастықты жүзеге асыруға арналған.
Министрліктер өз құзырлықтарының шегінде заңдардың және мемлекеттік
биліктің және басқарудың жоғарғы органдарының шешімдерінің негізінде және
солардың орындалуы үшін актілер шығарады, олар бұйрықтар, нұсқаулар,
ережелер түрінде болады.
Министрліктерге әртүрлі өкілеттіліктер берілген, мысалы,
қандайда бір қызметпен айналысуға рұқсат береді (лицензия), әртүрлі
объектілерді тіркейді, қадағалау және бақылау функцияларын жүзеге асырады
(қаржылық бақылау), шаруашылық қызмет, құқық қолданушылық қызмет және т.б.
ҚР Агенттігі - ҚР Үкіметінің құрамына кірмейтін орталық
атқару органы болып табылады. Премьер-министрдің ұсынысы бойынша ҚР
Президенті құрады, қайта құрады және таратылады. Агенттік тиісті саланы
басқарады, сала аралық және өзге де басаруды, арнайы және рұқсат берушілік
функция атқарады.Агенттіктің құрылымын оның жетекші төрағасы бекітеді және
ереже бойынша департамент пен басқармалардан тұрады. Агенттіктің актісі -
агенттік төрағасының бұйрықтары болып табылады.
Ведомство - бұл жекелеген сала аралық, басқарушылық немесе
министрліктің шегінде арнайы салалық функцияларды атқаратын орган.
Көбінесе рұқсат берушілік, бақылаушы және қадағаулаушы функцияларды
атқарады. Ведомстволарды екі негізгі топқа бөлуге болады:
а) үкімет жанынан құрылған - ұны ҚР Президенті құрады, қайта құрады
және таратады;
б) министрліктер құрамында құрылатын және әрекет ететін - бұны ҚР
Президенті де және Үкіметі де құрады, мысалы, ҚР ІІМ Қылмыстық-атқару
жүйесінің Комитеті.
ҚР Президенті - жеке дара ең жоғарғы мемлекеттік орган
болып табылады. ҚР Конституциясына сәйкес ҚР Президенті Қазақстан
Республикасының ел басы болып табылады және адам мен азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылады, мемлекетіміздің ішкі
және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын белгілейтін, Қазақстанды ел
ішінде, сондай-ақ халықаралық қатынастарда білдіретін ең жоғарғы
лауазымды тұлға болып табылады. ҚР Конституциясында белгіленген тәртіпте ҚР
егемендігін, оның тәуелсіздігін және мемлекеттік біртұтастығын қорғау
бойынша шаралар қабылдайды. Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының
келісімді қызмет етуін, билік органдарының халық алдында жауаптылығын
қамтамасыз етеді. ҚР Президенті конституциялық заңға сәйкес рспубликаның
кәмелеттік жасқа толған азаматтарымен жалпы, тең және тура сайлау
негізінде құпия дауыс беру жолымен 7 жылға сайланады. ҚР Президенті болып
35 жасқа толған республикада туған, мемлекеттік тілді жетік меңгерген,
Қазақстанда ең кемінде 15 жыл тұрған азамат бола алады. Бірақта азамат екі
реттен артық сайлана алмайды. ҚР Президенті ауырған жағдайда ұзақ уақыт
еңбекке жарамсыз болған кезде лауазымынан өзінің міндеттерін атқарудан
босатылуы мүмкін. Жаңа ҚР Президентін кезектен тыс сайлауы ҚР
Президентінің өкілеттілігін мерзімінен бұрын тоқтатылған сәтінен бастап
екі ай мерзімінде өткізілуі тиіс.
ҚР Конституциясы, 1995 жылғы 26 желтоқсандағы "ҚР Президенті
туралы" конституциялық заңында құқықтық, ұйымдық, әлеуметтік кепілдіктер
белгіленген.
Президенттің қызмет етуінің құқықтық кепілдіктері оның
мынаған өкілеттілігінен көрінеді:
- халық пен мемлекет атынан қатысуы;
-халық пен мемлекеттік биліктің бірлігінің, Конституцияның
мызғымастығының кепілі болуына;
- мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді қызмет етуін
қамтамасыз етуі.
- ҚР егемендігін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етеді;
- халықаралық қатынастарда және ішкі саяси өмірде ҚР атынан қатысады;
- мемлекеттік билік пен басқару органдары мен институттарын құрады;
-ҚР бүкіл территоиясында міндетті күші бар жарлықтар мен өкімдер
шығарады;
ҚР Президентінің қызмет етуінің ұйымдық кепілдіктеріне
мыналар жатады:
- Парламентке кезекті және кезектен тыс сайлауды белгілейді;
- атқарушы және өзге де билік тармақтарының ұйымдық жүйесіне ықпал
етеді;
- Конституцияда қарастырылған жағдайда және тәртіпте Парламент пен
Үкіметтің өкілеттіліктерін мерзімінен бұрын
тоқтатуға құқылы;
- аса маңызды сұрақтар бойынша Үкіметтің отырыстарында төрағалық
етеді;
-Президенттің әкімшілігін құрады.
Әлеуметтік кепілдіктері мыналарды қамтамасыз етеді:
- Президентті және оның отбасы мүшелерінің ар-намысын мен абыройын
қорғау, мемлекет есебінен қызмет көрсетуді және қорғауды қамтамасыз ету;
- сайлау институттары арқылы халықпен, белсенді сайлау құқығы бар
азаматтармен, реферндум және жыл сайын халыққа жолдау жіберу арқылы
тікелей, үнемі байланыс жасайды.
ҚР Президентінің жауаптылығы оның әкімшілік - құқықтық мәртебесі
ретінде өзінің ерекшеліктері болады. ҚР Президенті ҚР Конституциясының 47
бабына сәйкес өзінің міндеттерін атқару кезінде жасаған әрекеттері үшін
жауапты, мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда ғана Парламент орынан алып
тастауы мүмкін.
Жергілікті атқару органдары. ҚР әкімшілік - территориялық құрымына
сәйкес атқарушы билік әкімдермен басқарылатын оның органдарымен жүзеге
асырылады.
Әкім - сәйкес әкімшілік - территориялық бірліктің жергілікті атқару
органын басқаратын лауазымды тұлға және Президент пен Үкіметтің өкілі
болып табылады.
Облыс әкімдері және республикалық маңызы бар қалалардың әкімдерін
Премьер-миистрдің ұсынысы бойынша Президент тағайындайды. Өзге әкімшілік -
территориялық бірліктің әкімдерін ҚР Президенті белгілеген тәртіпте
лауазымға тағайындалады немесе сайланады, ҚР Президенті қалауы бойынша
әкімдер лауазымынан босатылады.
Барлық әкімшілік - аумақтық бірліктердің әкімдері мемлекеттік -
өктемді сипаттағы өкілеттіліктер беріледі, сәйкес аумақта: облыс, аудан,
қала көлемінде міндетті күші бар шешім қабылдайды.
Әкімдердің қызметінің негізгі бағыттарына мыналар жатады:
- маслихаттардың бекітуіне сәйкес әкімшілік - территориялық
бірлікті дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының жобаларын дайындап ұсынады және олардың
орындалуларын қамтамасыз етеді;
- маслихатқа бюджеттің жобасын бекітуді ұсынады және оның орындалуын
қамтамасыз етеді;
- коммуналдық меншікті басқарады;
- жергілікті әкімшіліктің құрылымдық бөлімдерінің басшыларын
лауазымға тағайындайды және босатады;
-жоғарғы атқарушы органдар делегирлеген өкілеттіліктеріне сәйкес
коммуналдық меншікті басқару бойынша
ұйымдардың қызметін үйлестіру;
-ҚР жер туралы заңнамасына сәйкес жер қатынастарын реттейді;
- ссуда, займ және басқа да ұзақ мерзімді міндеттемелер туралы
шешімдер қабылдайды.
Әкімдердің жанынан кеңес берушілік орган - коллегия құрылады, оның
құрамын әкім бекітеді. Әкімдердің қызметінің ұйымдық, құқықтық және
материалдық-техникалық қамтамасыз ету үшін аппарат құрылады.
Әкімшіліктің құзырлығындағы сұрақтар бойынша әкім шешімдер мен
өкімдер шығарады.
Жергілікті атқарушы органдардың қызметтері мынадай қағидаларға
сүйеніп жүзеге асырылады:
- Президентке, үкіметке және жоғарғы әкімшілік басшыларына есеп
беруі;
- оның қарамағындағы мәселелер бойынша сәйкес өкілді органдардық
бақылауында болуы;
- заңдылық;
- дара басшылық;
- азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін
қамтамасыз ету;
- өз құзырылығы шегіндегі дербестігі мен тәуелсіздігі;
- өз қызметі үшін және қабылдаған шешімдері үшін жауаптылығы.
Бақылау сұрақтары
1) Басқару органдарының түсінігін беріңіз және негізгі беліглерін атаңыз
2) Атқарушы билік органдарына анықтама беріңіз
3) Атқарушы билік органдарын құру мақсаты қандай?
4) Атқарушы билік органдарының түрлерін атаңыз
5) Жеке дара басшылықтағы қандай атқару органдарын білесіз?
6) Салалық құзырлықтағы қандай атқару органдарын білесіз?
7) Үкімет құрамын кім құрады?
8) Үкімет ең жоғарғы атқарушы орган ретінде қандай функциялар атқарады?
9) Министрліктер мен агенттіктер қандай нормативті-құқықтық актілер
шығарады?
10) Жергілікті атқарушы органдар қандай функция атқарады?
11) Жергілікті атқару органдарын кім басқарады?
Әдебиеттер (пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу бөліміндегі, оқу
әдістемелік әдебиетке сілтеме)
Қараңыз.Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімі
4. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің құқықтық мәртебесі
Мақсаты: Агенттіктің қызметімен анықтау
Жоспар:
1. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің ұғымы және міндеттері
2. Қазақстан рсепубликасы Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігінің
негізгі функциялары мен құқықтары
1. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігі Қазақстан Республикасының президентіне тікелей бағынатын және
есеп беретін, өз құзіреті шегінде заңдарда белгіленетін тәртіппен
мемлекеттік қызмет саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты іске асыруға
уәкілеттік берілген мемлекеттік орган болып табылады.
Агенттік өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына, ҚР Президент актілеріне, өзге де нормативтік құқықтық актілерге
сәйкес жүзеге асырады. Агенттік туралы ережені, сондай-ақ оның құрылымы мен
штат санын Агенттік Төрағасының ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының
Президенті бекітеді.
Агенттік мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды
тұлға болып табылдаы, мемлекеттік тілде өз атауы жазылған мөрі мен
мөртаңбалары, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ заңдарға сәйкес
банктерде шоттары болады.
Агенттік өз атынан азаматтық-құқықтық қатынасқа түседі.
Агенттіктің, егер оған заңдарға сәйкес өкілеттіктер берілген болса,
мемлекет атынан азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
Агенттік пен оның аумақтық органдары мемлекеттік қызмет істері
жөніндегі органдардың бірыңғай жүйесін құрайды.
Аумақтық органдар өз қызметін заңдарда белгіденген құзіртеі шегінде
жүзеге асырады.
Агенттіктің облыстарда, Алматы және Астана қалаларында
консультативтік-кеңесші органдары – тәртіп кеңестері болады, олар туралы
ережені Агенттіктің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті
бекітеді.
Агенттіктің қызметін қаржыландыру республикалық бюджеттен жүзеге
асырылады.
Агенттік пен оның аумақтық органдары заңдарда белгіленген тәртіппен
өз құзіретіндегі мәселелер бойынша бұйрықтар нысанында шешім қабылдайды.
Агенттіктің міндеддері:
1. мемлекеттік қызмет саласында біріңғай мемелкеттік саясатты жүзеге
асыру;
2. мемлекеттік қызмет ісін жүзеге асыру үшін нормативтік-құқықтық базаны
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу, сондай-ақзаңдарда белгіленген
тәртіппен өз құзіретіндегі мәселелер бойынша бұйрықтар нысанында
шешімдер қабылдайды;
3. мемлекеттік қызмет кадрларына мониторинг жүргізу;
4. мемлекеттік қызметшілерді даярлау, қайта даярлау және олардың
біліктілігін арттфру мәселелері жөнінде мемлекеттік органдарың
қызметін ұйымдастыру;
5. мемлекеттік органдардың мемлекеттік қызмет саласындағы заңдарды
сақтауын бақылау.
2 Қазақстан рсепубликасы Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің негізгі функциялары мен құқықтары
Агенттік өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес заңдарда белгіленген
тәртіппен мынандай функцияларды жүзеге асырады:
1. әкімшілік мемлекеттік лауазымдрды атқаруға конкурстар өткізудің шарты
мен тәртібін айқындайды, сондай-ақ конкурстардың дұрыс өткізілуін
бақылауды жүзеге асырады;
2. Республика Президентінің шешімі бойынша әкімшілік мемлекеттік
лауазымдарға конкурстар өткізеді;
3. мемлекеттік қызмет мәселелері бойынша халықаралық шарттардың жобаларын
дайындауға қатысады және халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады;
4. Қазақстан республикасының заңдарымен, сондай-ақ, Қазақстан
Республикасы Президентінің актілерімен және тапсырмаларымен өзіне
жүктелген өзге де функцияларды жүзеге асырады.
Агентттік өзіне жүктелген міндеттерді іске асыру және функцияларды
жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен:
1. Қазақстан ремпубликасының мемлекеттік қызметін жетілдіру мәселелері
жөнінде Мемлекет басшысына және Қазақстан Республикасы Үкіметіне
ұсыныстар енгізу;
2. Республика Президентінің шешімі бойынша әкімшілік мемлекеттік
лауазымдарға орналасуға конкурстар өткізуге;
3. мемлекеттік органдардың мемлекеттік қызмет саласындағы заңдарын
сақтауды бақылауды жүзеге асыру;
4. мемлекеттік органдардың мемлекеттік қызмет туралы заңдарды сақтау
мәселелері жөніндегі қызметіне тексерулер жүргізуге;
5. тексеру жүргізуге басқа да оргнадрадың қызметкердерін тартуға;
6. мемлекеттік органдар мен ұйымдардан, лауазымды адамдардан өз
міндеттері мен функцияларын іске асыру үшін қажетті ақпаратты
сұратуға және алуға;
7. заңдарды бұза отырып қабылдаған шешімдердің күшін жою немесе
өзгерту туралы мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға
ұсыныстар енгізуге;
8. өз құзіретінің шегінде мемлекеттік органдардың орындауы үшін
міндетті нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға;
9. аумақтық органдардың қызметін белгілеуге;
10. Қазақстан республикасы заңдарына, сондай-ақ, Қазақстан республикасы
резидентінің актілеріне және тапсырмаларына сәйкес басқа да
құқықтарды жүзеге асыруға құқылы.
Бақылау сұрақтары:
1. Агенттіктің міндеттері?
2. Агенттіктің функциялары?
Әдебиеттер (пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу бөліміндегі, оқу
әдістемелік әдебиетке сілтеме)
Қараңыз.Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімі
Тақырып 5. Басқарудың құқықтық актілері
Мақсаты: Басқарудың құқықтық актілері түсінігін және түрлерін оны рәсімдеу
талаптарын анықтау
1. Әкімшілік актілердің түсінігі, белгілері және маңызы
2. Әкімшілік актілердің түрлері
3. Әкімшілік актілерді шығару тәртібі
4. Әкімшілік актілерге қойылатын талаптар
5. Әкімшілік актілердің әрекетін өзгерту және тоқтату
5.1 Әкімшілік актілердің түсінігі, белгілері және маңызы
Басқарудың құқықтық актілері – құқық нормаларына сәйкес ресімделген,
біржақты биліктік ерік – жігерді білдіретін, заңды салдарларға әкелетін
атқарушы – бұйырушы қызмет процесінде атқарушы билік субъектілері
қабылдайтын заң күшіндегі ресми заңды актілердің түрі.
Оның мынадай негізгі белгілері бар:
1) заң күшіндегі сипата болуы;
2) мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаың биліктік, өкімді
ерік-жігерін білдіреді;
3) әкімшілік-құқықтық және басқа да қатынастарды белгілейді,
тудырады, өзгертеді және тоқтады;
4) ресми белгіленген нысандарда, құжаттар түрінде болады;
5) әкімшілік құқық субъектілерінің орындауына міндетті мінез-құлық
ережелерін немесе жеке ұйғарымдарды бекітеді;
6) белгіленген тәртіпте шығарылады.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық актілері - атқарушы биліктің мқсат-
міндетін жүзеге асыру үшін арналған маңызды құралы.
Мемлекеттік басқару актілерінің заңдық маңыздылығы мынадан көрінеді:
1) құқық нормасын белгілейді, өзгертеді немесе күшін жояды;
2) басқару объектілеріне нақты міндеттер жүктейді немесе нақтылы
құқықтар береді;
3) басқару актілері сотта дәлел бола алады, заңды істерді қозғау
негізгі бола алады (жұмыстан босату, тұрғын үйге берілген ордерді жарамсыз
деп тану);
4) басқару актілері басқа актілерінің жарамдылығынң шарты болуы
мүмкін, мысалы, ІІО азаматқа қару-жарақ алуға рұқсат береді;
кәсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға мөрлерді дайындауға рұқсат береді.
5.2 Басқару актілерінің түрлері
Басқару актілердің мынадай түрлері болады:
1) Заңды мазмұны бойынша –жеке актілер және нормативті –актілер;
2) Әрекет ету мерзімі бойынша – әрекет ету мерзімі анықталмаған
(мерзімсіз), мерзімді және уақытша актілерге бөлінеді.
3) Әрекет ету аумағы бойынша – республика аумағында әрекет ететін
және әкімшілік – территориялық бірліктер масштабында әрекет ететін
мемлекеттік басқару актілеріне бөлінеді.
4) Актіні шығаратын органдардың құзырлығының сипаты бойынша
жалпы, сала аралық және салалық басқару актілеріне бөлінеді.
5) Мемлекеттік басқару актілерін шығаратын органдар бойынша:
1) қаулылар- бұл алқалы тәртіпте қабылданатын акт, мысалы, ҚР
Үкіметінің қаулылары;
2) шешімдер- бұл алқалы тәртіпте, сондай-ақ дара басшылық
тәртібінде (жеке) шығарылатын акті,
мысалы,маслихаттардың, әкімдердің шешімі;
3) өкімдер - бұл жеке, дара басшылық тәртіпте шығарылатын
акт, мысалы, ҚР Президентінің өкімі;
4) бұйрықтар - бұл дара басшылық органдардың жетекшілері
шығаратын акт, мысалы министрдің бұйрығы; Бұйрық
жеке, сондай-ақ нормтивті болуы мүмкін.
5) нұсқаулар - бұл мемлекеттік басқару органдарының
жетекшілері қабылдайтын акт, мысалы, министр және т.б.
Нұсқау нормативті-құқықтық актілердің нақты орындалу
тәртібін белгілейді.
6) Көрсетілу нысаны бойынша- жазбаша, ауызша, конклюдентті.
5.3 Мемлекеттік басқару актілерін дайындау, ұсыну және талқылау
тәртібі
Мемлекеттік басқару актілерін дайындау, ұсыну және талқылау тәртібі
көптеген құқық нормаларымен реттеледі. Көптеген атқарушы билік органдарының
осы тәртіпті белгілейтін құжаттары, яғни регламенттері болады және ол ішкі
ведомстволық сипатта пайдалануға арналған. Соның нәтижесінде құқықтық
қайнар көздері болып табылатын көптеген актілер құқық жүйесінің
біртұтастығын сақтауға және нығайтуға, заңның үстемдік етуіне әруақытта
ықпал ете алмайды. Сондықтан мемлекеттік басқару актілерін дайындау, ұсыну
және талқылау тәртібін сақтау қажет. Көптеген заңгер-ғалымдардың
еңбектерінде (Б.В.Дрейшев, И.Я.Дюрягин, Ю.А.Тихомиров және т.б.)
басқарудың құқықтық актілерін қабылдау процесі мынадай кезеңдерге
бөлінген:
1) актіні шығару қажеттілігін айқындау;
2) актінің жобасын дайындау;
3) актіні қарау және қабылдау;
4) актіні орындаушыларға дейін жеткізу, жариялау.
Актіні шығару қажеттілігін айқындау немесе оның жобасының
концепциясын әзірлеу мынадай жағдайларда туындайды:
1) егерде бұл жоғары нормативті - құқықтық актілерде қарастырылған
болса; мысалы, 1994 жылғы 12 қыркүйектегі ҚР Президентінің "ҚР
Президентінің республиканың мемлекеттік органдарымен өзара әрекет етулері
туралы" Жарлығына сәйкес Үкіметке үкіметтік шешімін әзірлеу тәртібін
белгілейтін нормативті құжаттарды әзірлеу және бекіту тапсырылған;
2) жаңа актіге іс жүзінде нақтылы сұраныс туған кезде.
Жаңа құқықтық актілерге қажеттілік мыналардың негізінде анықталады:
1) қолданыстағы заңнаманың хал-жағдайын, оның жаңа міндеттерді шешу
мүмкіндіктерін талдау;
2) басқа мемлекеттерде құқықтық құралдарың көмегімен осындай
міндеттерді шешу тәжірибесін зерттеу;
3) басқа актілерді өзгерту қажеттілігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
қызметінің ортасы
Глоссарий (анықтама, сөздік)
Администрация (латын сөзінен алғанда - administratio)-басқару дегенді
білдіреді.
Басқару (жалпы алғанда) – бұл екі немесе одан да көп адамдардың, олардың
бірлестіктерінің қандай-да бір нақты нәтиже алу үшін жүзеге асырылатын
мақсатты келісімді қызметі. Басқару (кең мағынасында) – бұл қандайда бір
нәрсеге (немесе қандайда біреуге) жетекшілік етуді білдіреді. Басқару тар
мағынасында адамдардың бірлескен қызметін ұйымдастыру.
Мемлекеттік басқару – бұл қоғам дамуындағы қоғамдық процестерді тікелей,
практикалық ұйымдастыру бойынша атқарушылық және бұйырушылық қызмет.
Мемлекеттік басқаруды кең мағынасында мемлекет істерін барлық мемлекеттік
органдардың жүзеге асыруын айтамыз.
Әкімшілік құқықтың пәні - бұл мемлекеттік басқару сферасында туындайтын,
дамитын және тоқтатылатын қоғамдық қатынастар.
Әкімшілік құқықтың жүйесі - бұл салаларды құрайтын салашықтарға
жиыстырылған топтар – құқықтық институттар бойынша бөлінген құқық
нормаларының ғылыми – ұйымдастырылған жиынтығы – біртұтас нормативті
құрылым.
Әкімшілік құқықтың қайнар көздері – бұл басқару қатынастарының
субъектілерінің мінез–құлық ережелері көрсетілген және бекітілген
мемлекеттік билік ресми түрде мақұлдаған нысандар.
Әкімшілік – құқықтық қатынастар - бұл тараптары әкімшілік – құқықтық
нормалармен белгіленген және кепіл болатын өзара құқықтар мен міндеттердің
тасушысы ретінде қатысатын әкімшілік – құқықтық нормалармен реттелген
басқарушылық қоғамдық қатынастар аталады.
Әкімшілік – құқықтық нормалар – бұл мемлекеттің билік органдарымен
белгіленген және атқарушы билік сферасындағы қоғамдық қатынастарды
реттейтін қажетті, құқыққа сай рұқсат етілген мінез – құлық ережесі.
ҚР азаматының әкімшілік – құқықтық мәртебесі – ҚР Конституциясымен және
қолданылып жүрген заңнамамен белгіленген азаматтың жалпы құқықтық
мәртебесінің маңызды және құрамды бөлігі болып табылады.Азаматтардың
құқықтарының кепілдіктерін экономикалық, саяси және ұйымдық – құқықтық деп
бөлуге болады. Ұйымдық – құқықтық кепілдіктерге соттық және соттан тыс
кепілдіктер жатады.
Атқарушы билік-заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы саяси өкілдіктің
өкілеттілігін, әртүрлі бақылау түрлерін жүзеге асыру бойынша
өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді басқару бойынша
өкілеттіліктердің жиынтығын білдіреді.
Атқарушы билік органы – мемлекеттік аппараттың бөлігі болып табылатын, өз
құрылымы, құзырылығы бар, заңнамаға сәйкес құрылған, мемлекеттік тапсырмасы
бойынша қатысуға құқық берілген, шаруашылық,әлеуметтік–мәдени,
әкімшілік–саяси сфераларға күнделікті жетекшілікті атқарушы және бұйырушы
қызмет тәртібінде жүзеге асыруға арналған, сала аралық басқарумен
шұғылданатын ұйым.
№ 1 тақырып Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшелігі
Мақсаты: Мемлекеттік қызмет түсінігінің мәнін ашу және оның ерекшеліктерін
анықтау
Жоспар:
1. Мемлекеттік қызметтің түсінігі мен ерекшелігі
1.2 Мемлекеттік қызметті ұйымдастырудағы негізгі қағидалар
Мемлекеттік қызмет – мемлекеттік қызметшінің мемлекеттік
органдарда мемлекеттік биліктің міндеттерін және функцияларын жүзеге
асыруға бағытталған лауазымдық өкілеттіліктерді атқару бойынша ресми
қызметі.
ҚР мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық
және жергілікті;
ҚР мемлекеттік қызметі 1999 жылғы 23 шілдедегі “Мемлекеттік қызмет
туралы” ҚР заңымен реттеледі. Осы заңға сәйкес "мемлекеттік қызмет" - бұл
мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік органдардағы мемлекеттік
биліктің міндеттері мен функцияларын іске асыруға бағытталған лауазымдық
өкілеттілігін атқару жөніндегі қызмет. Заң әдебиеттерінде мемлекеттік
қызмет ұғымын тар және кең мағынада қарастырылады.
Мемлекеттік қызмет (кең мағынасындағы түсінігі) - бұл жұмысшылар мен
шаруалардың жұмысынан бөлек, мемлекеттік органдарда, кәсіпорындарда,
мекемелерде және ұйымдарда жүзеге асырылатын жұмыс, ал тар мағынасында -
бұл мемлекеттік органдардың (мемлекеттік аппараттың) қызметкерлерінің
күнделікті еңбек қызметі. Сонымен, мемлекеттік қызмет - бұл құқық
нормасымен реттелген, кәсіби негізде, ақылы түрде мемлекеттік органдардың
қызметкерлерінің мемлекет міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру
мақсатында жүзеге асырылатын, мемлекеттің шегіндегі адамдардың еңбек
етуінің жеке дербес түрі. Сол үшін мемлекеттік лауазымдар белгіленеді.
Мемлекеттік лауазым - бұл мемлекеттік органның нормативтік-құқықтық
актілерімен белгіленген лауазымдық өкілеттілік пен лауазымдық
міндеттердің ауқымы жүктелген құрылымдық бірлігі.
Мемлекеттік лауазымды жүзеге асыру үшін лауазымдық өкілеттіліктер
беріледі. Лауазымдық өкілеттілік - бұл заңда белгіленген құқықтары мен
міндеттері бар мемлекеттік қызметшілер өз қызметін жүзеге асыратын
мемлекеттік органдардың алдында қойған мақсат-міндеттерге жауап беретін,
нақты мемлекеттік лауазыммен қарастырылған өкілеттілік. Осы лауазымды
өкілеттілік лауазымды тұлғаларға жүктеледі. Лауазымды тұлға - үнемі,
уақытша немесе арнайы өкілеттілік бойынша мемлекет өкілінің міндеттерін
жүзеге асыратын немесе мемлекеттік органдарда ұйымдастырушылық -
шаруашылық қызметтерді атқаратын адам.
2. Мемлекеттік қызметтің негізгі белгілері:
1) мемлекеттік ұйымдастырушы қызметінің бір түрі;
2) әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржы және басқа да құқық
салаларының нормаларымен реттеледі;
3) ақылы түрде кәсіби негізде жүзеге асыралады, яғни арнайы
даярланған қызметкерлрмен - мемлекеттік қызметкерлермен жүзеге асырылады;
4) олардың қызметінің мәні - мемлекеттің міндеттері мен функцияларын
практикада жүзеге асыру.
Мемлекеттің қызметтің қағидалары – мемлекеттік қызметтің
негізіне қаланатын және оның мәнін білдіретін негізгі идеялар, басшылыққа
алынатын бастаулар ("ҚР мемлекеттік қызметі туралы" заңының 3 бабында
бекітілген ). Оларға мыналар жатады:
1) заңдылық;
2) қазақстандық патриотизм;
3) мемлекеттік биліктің заң шығарушылық, атқарушылық және сот
тармақтарына бөлінуіне қарамастан, мемлекеттік қызмет жүйесінің
біртұтастығы;
4) азаматтар құқықтарының, бостандықтарының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүддесі алдында басымдылығы;
5) жалпының қол жетушілігі, яғни ҚР азаматтарының мемлекеттік
қызметке қол жеткізуге және өз қабілеттері мен кәсіби даярлығына сәйкес
мемлекеттік қызмет бойынша жоғарылатылуына тең құқылығы;
6) азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруінің еріктілігі;
7) мемлекеттік қызметшілердің кәсіпқойлығы мен жоғарғы біліктілігі;
8) жоғарғы мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың өз
өкілеттіліктері шегінде қабылдаған шешімдерінің бағынышты төменгі
органдардың орындаулары үшін міндеттілігі;
9) мемлекеттік қызметшілердің бақылауда болуы және есеп берушілігі;
10) мәні бірдей жұмыстарды орындағаны үшін еңбек ақыны тең төлеу;
11) мемлекеттік құпиялар немесе заңмен қорғалатын қорғалатын өзге де
құпия болып табылатын қызметті қоспағанда, қоғамдық пікір мен жариялылықты
ескеру;
12) мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы;
13) қызметтік міндеттін адал, ынтал атқарғаны, ерекше маңызды және
күрделі тапсырмаларды орындағаны үшін көтермелеу;
14) қызметтік міндеттерін орындамағаны үшін немесе тиісінше
орындамағаны үшін және өздерінің өкілеттілігін асыра пайдаланғаны үшін жеке
жауаптылығы;
15) мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыруды үздіксіз
жүргізу.
Бақылау сұрақтары:
1. Мемлекеттік қызмет дегеніміз не?
2. Мемлекеттік қызмет қағидасын атаыңзы?
Әдебиеттер (пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу бөліміндегі, оқу
әдістемелік әдебиетке сілтеме)
Қараңыз.Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімі
Тақырып 2. Мемлекеттік басқару қызметінің нысандары мен құқықтық әдістері
Мақсаты: студенттерді мемлекеттік басқару қызметінің нысандарымен
таныстыру, олардың құқықөтық әдістерін ауқындау
Жоспар:
1) Басқару қызметінің нысандарының ұғымы және түрлері
2) Басқару әдістерінің түсінігі мен түрлері
1. Атқарушы биліктің басты міндеті - заңдардың орындалуын қамтамасыз ету.
Бұл міндет әртүрлі басқару нысандарында жүзеге асырылады.
Басқарудың әкімшілік - құқықтық нысаны – бұл атқарушы органның
(лауазымды тұлғасының) өз құзырлығы шегінде жүзеге асырылатын және нақты
салдарлар тудыратын, оның әрекетінің сырттай көрсетілген әрекеті.
Мемлекеттік басқарудың әкімшілік-құқықтық нысандарының мынадай
түрлері болады:
1) әрекетінің сипатына қарай:
а) құқықтық;
б) құқықтық емес;
2) мақсаттылығына байланысты:
а) ішкі - ішкі ұйымдастыру мәселелерін шешуге қолданылады;
б) сыртқы -органның міндеттері мен функцияларын орындау мақсатында
қолданылады;
3) көрсетілу әдісіне қарай:
а) ауызша және жазбаша;
б) конклюдентті.
Басқару қызметінің нысандарының ішінде ең көп тараған классификациясы
оны құқықтық және құқықтық емес деп бөлу.
Құқықтық нысандар нақты айқындалған құқықтық салдарларға әкеледі, ал
құқықтық емес нысандар құқықтық салдарларға әкелмейді. Құқықтық нысандарына
мыналар жатады:
1) нормативті-құқықтық актілерді дайындау және қабылдау (құқық
шығармашылық депте атауға болады);
2) жеке нормативті актілерді шығару (немесе құқық қолданушылық);
3) әкімшілік-құқықтық шарттар жасасу;
4) әкімшілік - іс жүргізушілік әрекеттер жасау;
5) заңды мәні бар өзге де әрекеттерді жасау.
Нормативті-құқықтық актілерді дайындау және шығару - бұл атқарушы
билік органдарына заңнамамен ұйғарылған және тек заңдардың көмегімен ғана
бұқаралық мүдделерді қамтамасыз ету мүмкін болмағанда әкімшілік норма
шығармашылыққа мұқтажыдығымен байланыстырылған, заңдарды орындау үшін
арналған атқарушы биліктің қызметінің негізгі түрі. Тек осы құқықтық
нысандарда ғана өктемік өкілеттіліктер айқын көрініс табады.мысалы,
Президенттің заңды күші бар жарлық немесе өкімдер шығаруы, ҚР Үкіметінің
қаулылар мен өкімдер шығаруы.
Жеке құқықтық (әкімшілік) актілерді шығару - бұл көп жағдайда құқық
қолданушылық болып табылады, яғни құқық нормасын адрестік қолдану бойынша
қызмет, мысалы, қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындардға айыппұл
санкцияларын салу;
Әкімшілік келісімшарт жасасу - бұл тараптарының біреуіне мемлекеттік
- өкімді өкілеттіліктер берілетін келісімшарт, мысалы, контракт жасасу.
Әкімшілік - іс жүргізшілік әрекеттерді жасау - бұл қызмет нақты
заңды істерді шешумен байланысты қызмет және іс жүргізушілік нормаларымен
толықтай реттелеген. Оның мынадай негізгі белгілі бар:
1) бұл қызметте өктемдік өкілеттіліктер жүзеге асырылады. Тиісті
қатынастарға азаматтарда, ұйымдарда қатысады, бірақ бұл қатынастарда
басымдылықт бұқаралық билік органдарына беріледі, мысалы, тіркей, пресс -
конференция ұйымдастыру, дауыс беруді ұйымдастыру және т.б.
2) іс жүргізушілік қызметтің нәтижесі заңды істерді шешу, мысалы,
заңды мәні бар құжаттарды қабылдау, азаматтылық беру, санкция қолдану және
т.б.
3) іс жүргізушілік қызмет іс жүргізушілік нормалармен реттеледі;
бұл нормаларда процеске қатысушылар, олардың құқықтары мен міндеттері, іс
- әрекеттерді істеу тәртібі мен мерзімдері анықталады, құжаттарды,
шғымдарды рәсімдеу ережелері, шешімді орындау анықталады.
Заңды мәні бар өзге де іс - әрекеттерді жасау - қандайда болмасын
құқықтық салдарларды туғызатындығын білдіреді. Атқарушы органдар (немесе
олардың лауазымды тұлғалары) әртүрлі азаматтарға, қоғамдық бірлестіктерге
және басқару қатынастарының өзге де қатысушыларына нақты іс-әрекеттерді
істеуге, белгіленген жағдайларда міндетті мемлекеттік тіркеуді жүзеге
асыруға, көлік құралдарын жүргізу құқығына, қару - жарақ алу, сақтау және
пайдалану құқығына, аң немесе балық аулау құқығына және т.б. куәлік
сияқты ресми құжаттарды беру. Осындай әрекеттердің және олардың
салдарларының заңды мәні бар екендігі сөзсіз, бірақ олар аралық көрініс
табады. Арнайы құқықтар беру қабылданып қойған құқықтық актілердің
негізінде жүзеге асырылады.
Басқарудың құқықтық емес нысандарына мыналар жатады:
а) ұйымдық;
б) материалды-техникалық әрекеттер.
Ұйымдық әрекеттер мынадан көрініс табады:
- заңнамалардың немесе өзге де актілердің мағынасын түсіндіру;
- қызметкерлер мен лауазымды тұлғаларды аттестациядан және
инструкциядан өткізу;
- басқару органдарының жұмысын тексеру және қорытындылау;
- төменгі басқару органдарының жетекшілерін қатыстыру арқылы
отырыстар, мәжілістер өткізу , екі министрліктердің алқаларын біріккен
отырыстарын және өзге де іс-шаралар өткізу.
Материалды-техникалық әрекеттер мыналармен байланысты:
а) органдардың және лауазымды тұлғалардың жұмысын қамтамасыз ету
үшін ақпараттық- анықтама жүргізумен;
б) іс қағаздарын жүргізу (хат алысу, құжаттарды көбейту, көшірмесін
дайындау, оларды сақтау);
в) тіркеу - есепке алу жұмыстарымен, қабылданған шешімдердің
негізінде қажетті құжаттарды берумен (реестрге кіргізу, тиісті нөмірін
көрсету және т.б.).
2 Басқару қызметінің әдістерінің түсінігі мен түрлері Мемлекеттік басқару
әдістері- бұл мемлекеттік органдардың және олардың лауазымды тұлғаларының
(ғни атқарушы билік субъектілерінің) басқару объектісіне (яғни
басқарылатындарға - бағынышты органдар, ааматтар және т.б. объектілерге,
олардың санасы мен еріктеріне) тікелей және мақсатты түрде практика жүзінде
әртүрлі ықпал ету тәсілдері.
Мемлекеттік басқару әдістеріне мына белгілер тән:
1) мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттің еркі бойынша қалыптасады
және содан туындайды;
2) ереже бойынша олар мемлекеттік қызметті атқару кезінде іске
асырылады;
3) мемлекеттік басқару субъектілері мемлекеттің атынан және соның
мүддесі үшін пайдаланады;
4) мемлекеттік - биліктік өктем өкілеттіліктер берілген;
5) құқықтық және ұйымдық нысандарға ие болады;
6) жан-жақты бағыттылығы болады (бұл басқару үрдісінің көп түрлілігі
мен күрделілігі көрінеді).
Мемлекеттік басқарудың тиімділігі. Басқару міндеттерін және
функцияларын жүзеге асыруда қандайда бір әдістерді дұрыс қолдануға
байланысты болады, сондықтан осы әдістерді жетілдіру басқарудың жақсаруын
білдіреді. Мемлекеттік басқару әдістері мемлекеттік қызметті жүзеге асыру
үшін пайдаланылады. Осыған байланысты олар көбінесе бсқару қызметінің
құқықтық нысандарында көрсетіледі.
Мемлекеттік басқару әдістерінің түрлері:
1) универсалды әдістері немесе негізгі: сендіру мен мәжбүрлеу;
2) құқықтық әдістер - практикада қолданғанда заңды салдарға әкеледі,
оларға мыналар жатады: тікелей бөлу, ұсыныс, шешу, келісу;
3) құқықтық емес (ұйымдық) - практикада қолданғанда заңды
салдарлардың туындауына әкелмейді, оларға мыналар жатады: қаулы, бұйрықтар,
түсіндірме, шешімді дайындау; көрмелер, жарнама, шешімнің орындалуын
тексеру.
4) басқару ықпалының мазмұны бойынша:
а) моралдық - саяси әдістер - бұл тәрбиелеу, моралдық қолдау,
үгіттеу, насихаттау;
б) ұйымдық әдістер - үйлестіру, келістіру, бақылау, субъектінің өз
жұмысын ұйымдастыру (нұсқау беру, сілтеу), қадағалау, тексеру;
в) әлеуметтік әдістер - бақылау, эксперимент жасау, байқау, анкета
жүргізу, интервью алу;
г) психологиялық әдістер - психологиялық аяу, дәлелдеу, кәсіби
іріктеу мен оқыту, бедел;
д) әкімшілік әдістер - әкімшілік юрисдикция, жарлық, бұйрықтар
е) экономикалық әдіс - баға, несие, материалдық қолдау көрсету,
сыйақы, жәрдемақы;
Осы әдістердің барлығы бірін-бірі жоймайды, тек бір - бірін
толықтырады және әрбір басқару әдісі қандайда болмасын басқару
функцияларын ерекше тәсілмен жүзеге асырылуымен сипатталады.
Мемлекеттік басқаруда әкімшілік және экономикалық әдістер
маңызды орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістер - бағынушылардың басқаратындардың
еркіне бағынуымен сипатталады, яғни "билік-бағыныштылық" оларда басқару
қызметінің биліктік табиғатын өте айқын көрсетеді. Әкімшілік - құқықтық
әдістерді пайдалану басқару субъектісінің басқарылатындарға тура ықпал
етеді. Бірақта басқарылатындарға әкімшілік әдісті пайдаланып ықпал еткенде
басқарылатындардың (бағынатындардың) мүдделерін есепке алмау дегенді
білдірмейді, керісіше ғылым олардың мүдделерін ескере отырып пайдалануды
ұсынады. Әкімшілік-құқықтық әдістер мемлекеттік қауіпсіздікті, ішкі істерді
басқаруда ерекше орын алады.
Әкімшілік - құқықтық әдістердің мынадай түрлерін атап көрсетуге
болады:
1) көрсетілу нысаны бойынша:
а) әкімшілік -құқықтық - құқықтық нысандарда көрініс табатын;
б) әкімшілік - ұйымдық - басқару субъектісінің ұйымдастырушылық
әрекетінде көрініс табады;
2) заңдық қасиеті бойынша:
а) нормативті - нұсқаулар, бұйрықтар, бағынушылардың қызметін
реттейтін басқада актілер;
б) жеке - нақты орындаушыға берілетін өкімдер;
3) басқару субъектілерінің мінез-құлықтарына ықпал ету тәсілдері
бойынша:
а) нақты әрекеттерді жасауға міндеттейтін әдістер;
б) нақты әрекеттерді істеуге өкілеттілік беретін әдістер;
в) әлеуметтік пайдалы әрекеттерді істеуді қолдайтын;
г) қандайда болмасын әрекеттерді істеуге тиым салушы әдістер;
4) бұйрықтың нысаны бойынша:
а) императивті;
б) тапсырушы;
г) ұсыныстар.
Әкімшілік әдістердің мазмұны:
1) мемлекеттік басқару сферасында міндетті мінез-құлық ережелерін
белгілеу;
2) нақты тапсырмаларды бекіту;
3) лауазымға тағайындау;
4) белгілі бір әрекетті жасауды ұйғару;
5) белгілі бір әрекеттерді істеуге тиым салу;
6) белгілі бір әрекеттерді істеуге рұқсат беру;
7) қоғамдық қатынастарға қатысушылардың заңды мүдделерін
қанағаттандыру;
8) материалдық санкция қолдану;
9) стандарттаржы белгілеу;
10) тіркеу;
11) бақылау мен қадағалау;
12) материалдық және моралдық мадақтау;
13) басқару қатынастарына қатысушылардың дауларын шешу;
14) мемлекеттік тапсырыстарды дайындау;
15) әкімшілік - мәжбүрлеу шараларын қолдану.
Әкімшілік - құқықтық әдістерден айырмашылығы экономикалық
әдістер басқару объектілеріне тура емес, жанама ықпал етеді, өйткені
олардың басқару ықпалы материалды стимулдар беру арқылы, қажетті мінез-
құлыққа деге ұмтылысын тудыратын экономикалық жағдайларды туғызу арқылы
ықпал етеді. Экономикалық әдістердің ішінде баға, табыс, кіріс, несие,
шаруашылық есеп маңызды рөл атқарады.
Әкімшілік және экономикалық әдістер бір-бірімен тығыз
байланысты болып келеді.
Басқарушы субъектілердің қызметін ұйымдастыру процесі - бұл
құрылымды бөлімдерді құру және олардың орындауына функцияларын беру,
оларды атқарушы билік органдарының жүйесіне кіргізу болып табылады. Бір
сөзбен айтқанда, атқарушы билік органдары алдына қойған міндеттеріне
байланысты және сәйкес нәтижелерге жету үшін өзінің аппаратын
ұйымдастырады.
Басқару процесінде нақты сұрақтар жеке (министрлер, комитет
төрағасы), алқалы (алқада, ғылыми-әдістемелік кеңесте) немесе ортақ
бірілесіп (2 немесе одан да көп министрліктердің, комитеттердің қатысуымен)
шешіледі.
Бақылау сұрақтары:
1. Әкімшілік әдістердің мазмұны
2. Басқарушы субъектілері
Әдебиеттер (пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу бөліміндегі, оқу
әдістемелік әдебиетке сілтеме)
Қараңыз.Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімі
№3 тақырып Мемлекеттік органдар жүйесі
Мақсаты: студенттерді басқару органдарының мақсатымен, белгілерімен
таныстыру, атқарушы билік билік органдарының түсінігін, түрлерін және
жүйесі туралы түсініктер беру
Жоспар:
1) Басқару органдарының мақсаттары мен белгілері
2) Атқарушы билік органдарының түсінігі, түрлері және жүйесі
3) Үкімет – жоғарғы атқарушы билік органы
4) Орталық атқарушы органдар
5) Жергілікті атқарушы органдар
1 Мемлекеттік басқарудың атқарушы билік органдарының ұғымы мен
әкімшілік-құқықтық мәртебесі
Жалпы, атқарушы билік мемлекеттік биліктің бір тармағы болып
табылады. Атқарушы билік – бұл заң күшіндегі реттеу өкілеттілігін, сыртқы
саяси өкілдіктердің өкілеттіліктерін, әртүрлі бақылау түлерін жүзеге асыру
бойынша өкілеттіліктерді қоса алғандағы мемлекеттік істерді басқару
бойынша өкілеттіліктердің жиынтығы.
Атқарушы биліктің мақсаттары:
1) азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз
ету;
2) азаматтардың, қоғамның, мемлекеттің аман-есен өмір сүруіне
септігін тигізетін
жағдайлар жасау;
3) азаматтардың немесе ұйымдардың өз құқықтары мен бостандықтарын
жүзеге асыру
үшін, адамдардың саяси, экономикалық, әлеуметтік және рухани
өмірлерінің
еркіндігіне жағдай жасау.
Атқарушы биліктің негізгі белгілері:
1) жан-жақтылығы –адамдар ұжымдары қызмет еткен жерлердің
барлығында болуы және үздіксіздігі;
2) мәжбүрлеушілігі – күшке сүйенеді, ықпал ету шараларын жеке
дербес жүзеге асыру мүмкіншілігі;
3) құралдылығы – құқықтық, ақпараттық, техникалық ұйымдық
қорларының болуы;
4) ұйымдастырушылық сипатта болуы.
Атқарушы билікті ұйымдастыру қағидалары:
1) халықтық билік қағидасы-бұл халық биліктің бірден-бір көзі
болып табылады және атқарушы билік органдары арқылы және тікелей
нормативті актілерді қабылдау арқылы жүзеге асырады. Атқарушы билік
органдарының қызметіне заң шығарушы, сот биліктері және халық бақылау
жасайды. Осы мақсатта тұрғындар алдында атқарушы билік органдарының
лауазымды тұлғалары есеп берушілік тәртібі белгіленген.
2) заңдылық қағидасы – бұл барлық мемлекеттік басқару органдары
және олардың лауазымды тұлғалары өз қызметінде ҚР Конституциясын және
басқа заңдарды қатаң сақтауы қажет дегенді білдіреді.
3) биліктің бөлінуі қағидасы – бұл биліктің үш тармағының (заң
шығарушы, атқарушы, сот билігі тармақтары) болатындығын және олардың жеке
дербестігін көрсетеді. Мемлекеттік биліктің әр тармағы белгіленген шекте
өз функцияларын жүзеге асырады.
4) жариялылық қағидасы – бұл ҚР Конституциясында нормативті-
құқықтық актілер ресми жарияланады деп белгіленген. Адамның құқықтары,
бостандықтары және міндеттеріне қатысты мемлекеттік басқару органдарының
НҚА халыққа жарияланбаған болса, онда олар қолданылмайды, яғни
мемлекеттік басқару органдарының қызметі жария түрде жүзеге асырылады.
5) Адам құқығы мен бостандығының мемлекет мүддесі алдында
басымдылығы қағидасы. Адам құқығы мен бостандығының мемлекет мүддесі
алдында басым болады, өйткені адам құқықтары мен бостандықтары, өмірі
мен денсауығы мемлекетіміздің жоғарғы құндылықтары болып табылады,
сондықтан барлық мемлекеттік органдар, соның ішінде атқарушы билік
органдары азаматтар алдында жауапты болады.
6) Орталықтандыру (централизация) және децентрализация қағидасы.
Централизация қағидасы – бұл мемлекеттік функциялардың көп бөлігі орталық
атқару органдарының қарамағына кіруі. Централизация атқарушы биліктің
бірыңғай жүйесінен туындайды. Децентрализация қағидасы – бұл бұл жоғары
органдардың қол сұқпауынсыз, мемлекеттік функцияларды жеке, дербес жүзеге
асыруды қандайда бір органның қарамағына беруді және өкілеттілікті
бекітуді білдіреді. Децентрализацияның ерекше бір түрі – атқарушы билік
органдарының өз өкілеттіліктерінің бір бөлігін бағынышты органдардың
өкілеттілігіне делегирлеу.
Атқарушы билік органдары - бұл қоғам мен мемлекеттің әкімшілік-
саяси, әлеуметтік -мәдени, шаруашылық және сала аралық аумақтық
міндеттерді жүзеге асыру үшін атқарушы-бұйырушы өкілеттілік берілген және
құрылымы болатын әлеуметтік құрылым немесе ұйым.
Атқарушы билік органдарыныңөз құрылымы, құзырығы бар мемлекеттік
аппараттың бір бөлігі болып табылатын ұйым және заңнамаға сәйкес
құрылады. Мемлекеттің тапсырмасы бойынша қызмет етуге қатысуға құқық
берілген, атқарушы-бұйырушы қызмет ету тәртібінде шаруашылық, әлеуметтік-
мәдени, әкімшілік-саяси сфераларға күнделікті жетекшілік етуге, сала
аралық басқарумен шұғылдануға арналған.
Атқарушы билік органдарының әкімшілік -құқықтық мәртебесі мына
белгілер бойынша анықталады:
1) оперативті дербестілік берілген;
2) жоғарғы органдар құрады;
3) төменгі атқарушы билік органдарының жоғарғы атқарушы билік
органдарына есеп беруі және бақылауда болуы;
4) атқарушы билік органдарының қызметі заң күшіндегі сипатта
болады.
5) нормативті-құқықтық актілерді шығаруы, мысалы, қаулы, өкімдер.
Атқарушы билік органдарының негізгі белгілері:
1) атқарушы-бұйырушы қызметті жүзеге асыру;
2) мемлекеттік-биліктік өкілеттілікке ие;
3) белгіленген құзыреті бар;
4) ішкі ұйымдық құралымы, яғни тұрақты шаттары болады;
5) бюджетті орындау мәселелері бойынша белгіленген өкімді
органдардың бақылауында болуы.
2 Атқарушы билік органдарының классификациясы
Атқарушы билік органдары әртүрлі негіздер бойынша
классификацияланады.
1) құзырлығының көлемі мен сипаты бойынша:
а) жалпы құзырлы органдар - көптеген сфералардың қызметтеріне басшылық
жасайтын органдар, мысалы, ҚР Үкіметі, жергілікті атқару органдары;
б) салалық құзырлықтағы органдар - басқарудың жеке сфераларын және
салаларына басшылық ететін органдар, мысалы, министрліктер;
в) ішкі салалық құзырлықтағы органдар - сала шегінде тапсырылған
жұмыс учаскелерінің шегінде басшлық ететін органдар, мысалы,
министрліктердің теорриториялық органдары
г) сала аралық құзырлықтағы органдар - бұл барлық немесе көптеген
басқару салалары мен сфералары үшін арнайы функцияларды атқаратын
органдар.
2) ұйымдық-құқықтық нысандарына байланысты:
а) министрліктер; б) мемлекеттік комитеттер; бас басқармалар;
агенттіктер; департаменттер; бөлімдер;
3) ведомство қарамағындағы сұрақтарды шешу тәртібі бойынша:
а) алқалық-осы органның құзырлығындағы барлық сұрақтар бойынша
шешім қабылдау басымдылығы ұйымдастырылған және заңды түрде
біріктірілген тұлғалардың топтарына берілген органдар, мысалы, үкімет.
Алқалы органдарда шешім олардың мүшелерінің көпшілік дауысымен
қабылданады.
б) дара басшылық органдар - бұл осы органның құзырлығына берілген
барлық сұрақтар бойынша шешуші билік органды басқаратын жетекшіде
болатын органдар, мысалы агенттіктер.
4) қызметінің аумақтық масштабына байланысты:
а) орталық атқару органдары, мысалы, ҚР министрліктері;
б) жергілікті, мысалы, әкімшіліктер;
в) аумақаралық;
4) құрылу тәртібі бойынша:
а) ҚР Президенті құратын органдар, мысалы, агенттіктер;
б) жоғарғы атқарушы билік органдары құратын.
5) қаржыландырылуына байланысты:
а) мемлекеттік бюджеттік;
б) шаруашылық есебінен.
3 Атқарушы билік органдарының жүйесі
ҚР атқарушы билік органдарының жүйесі мына схема бойынша құрылады:
Жоғарғы атқаушы билік органдары (ҚР Үкіметі) - Үкіметтің құрамына
кіретін орталық атқару органдары (ҚР министрліктері, ведомстволары) -
Үкіметтің құрамына кірмейтін орталық атқарушы билік органдары - жергілікті
атқарушы билік органдары (облыстық, қалалық, аудандық әкімшіліктер).
Үкімет - ҚР Конституциясына сәйкес Қазақстанда атқарушы билікті
жүзеге асырады, атқарушы билік оргадарының жүйесін басқарады және олардың
қызметтеріне басшылық етеді. ҚР Үкіметі өз қызметінде ҚР Президенті алдында
жауапты, ол ҚР Парламентіне есеп береді. Үкіметті ҚР Президенті құрады. ҚР
Үкіметінің құрамы мынадай мүшелерден тұрады: Премьер - министр (Кәрім
Мәсімов), оның орынбасарлары (Аслан Мусин), министрлер және өзге де
лауазымды тұлғалар. Премьер -министрді (2007 жылдан бастап Даниал
Ахметовтың орнына Кәрім Мәсәмов тағайындалды) ҚР Президенті Парламенттің
келісімімен тағайындайды. Үкіметтің құрылымы және құрамы туралы ұсынысты
ҚР Премьер - министрі тағайындалғаннан кейін 10 күннің ішінде ҚР
Президентіне ұсынады. Үкіметтің қызмет ету тәртібі 1995 жылдың 18
желтоқсанында қабылданған "Үкімет туралы" ҚР конституциялық заңымен
анықталады. ҚР Үкіметі өз құзырылығындағы сұрақтар бойынша ҚР барлық
территориясында міндетті күші бар қаулылар шығарады. ҚР Үкіметінің
өкілеттіліктері:
1) әлеуметтік - экономикалық саясаттың, қауіпсіздіктің негізгі
бағыттарын әзірлеу;
2) қоғамдық тәртіті, қорғану қабілеттілігін қамтамасыз ету;
3) орталық және жергілікті атқарушы органдарды басқарады;
4) республикалық бюджетті дайындап Парламентке ұсынады, оның
орындалуын қамтамасыз етеді және осы туралы есеп береді.
5) мәжіліске заң жбаларын ұсынады және оның орындалуы қамтамасыз
етеді;
6) сыртқы саясатты жүргізу бойынша шараларды даярлайды.
ҚР Министрлігі - мемлекеттік саясатты жүргізетін және белгіленген
қызмет аясында басшылық ететін орталық атқару органы. Министрліктерді ҚР
Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Оның басшысын - министрді ҚР
Президенті тағайындайды және босатады. Министрліктердің құқықтық мәртебесі
қандайда болмасын сфераны реттейтін әртүрлі заңдарда, заң күшіндегі
актілерде, мысалы, Министрліктер туралы Жағдайда бекітіледі. Министрлердің
орынбасарлары, премьер - министрдің ұсынысы бойынша үкіметпен
тағайындалады, сонымен қатар министрліктердің кеңес берушілік-үйлестіруші
және кеңесуші бөлімдер де ашылады, олар министрдің бұйрығын іске асыру
үшін шешім қабылдауға көмектеседі. Министрліктің құрамында
департаменттер, бас басқармалар, комитеттер құрылады. Министрліктердің,
ереже бойынша, екі жақты сәйкес бағыныштылықта болатын, министрлііке
вертикаль бойынша, жергілікті әкімшіліктерге - горизонталь бойынша
бағынатын аумақтық бөлімдері болады, мысалы, білім беру бөлімдері және
т.б.
Министрліктерге өздеріне тапсырылған басқару салаларын, ғылыми-
техникалық прогресті одан әрі дамытуға, мемлекеттің осы салаларындағы
барлық өнімдерінің түрлеріне сұраныстарын анағұрлым толық қанағаттандыруға
жағдайы үшін жауапкершіліктер артылады. Министрліктер өздеріне тапсырылған
салаға басшылық жасайды, өздеріне берілген құқықтар шегінде барлық
сұрақтарды шешуге өкілетті, өз қызметінде сала аралық мәселелерді шешуде
әне әзірлеуде басқа министрліктер мен ведомстволармен байланыс жасап және
іскерлік ынтымақтастықты жүзеге асыруға арналған.
Министрліктер өз құзырлықтарының шегінде заңдардың және мемлекеттік
биліктің және басқарудың жоғарғы органдарының шешімдерінің негізінде және
солардың орындалуы үшін актілер шығарады, олар бұйрықтар, нұсқаулар,
ережелер түрінде болады.
Министрліктерге әртүрлі өкілеттіліктер берілген, мысалы,
қандайда бір қызметпен айналысуға рұқсат береді (лицензия), әртүрлі
объектілерді тіркейді, қадағалау және бақылау функцияларын жүзеге асырады
(қаржылық бақылау), шаруашылық қызмет, құқық қолданушылық қызмет және т.б.
ҚР Агенттігі - ҚР Үкіметінің құрамына кірмейтін орталық
атқару органы болып табылады. Премьер-министрдің ұсынысы бойынша ҚР
Президенті құрады, қайта құрады және таратылады. Агенттік тиісті саланы
басқарады, сала аралық және өзге де басаруды, арнайы және рұқсат берушілік
функция атқарады.Агенттіктің құрылымын оның жетекші төрағасы бекітеді және
ереже бойынша департамент пен басқармалардан тұрады. Агенттіктің актісі -
агенттік төрағасының бұйрықтары болып табылады.
Ведомство - бұл жекелеген сала аралық, басқарушылық немесе
министрліктің шегінде арнайы салалық функцияларды атқаратын орган.
Көбінесе рұқсат берушілік, бақылаушы және қадағаулаушы функцияларды
атқарады. Ведомстволарды екі негізгі топқа бөлуге болады:
а) үкімет жанынан құрылған - ұны ҚР Президенті құрады, қайта құрады
және таратады;
б) министрліктер құрамында құрылатын және әрекет ететін - бұны ҚР
Президенті де және Үкіметі де құрады, мысалы, ҚР ІІМ Қылмыстық-атқару
жүйесінің Комитеті.
ҚР Президенті - жеке дара ең жоғарғы мемлекеттік орган
болып табылады. ҚР Конституциясына сәйкес ҚР Президенті Қазақстан
Республикасының ел басы болып табылады және адам мен азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылады, мемлекетіміздің ішкі
және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын белгілейтін, Қазақстанды ел
ішінде, сондай-ақ халықаралық қатынастарда білдіретін ең жоғарғы
лауазымды тұлға болып табылады. ҚР Конституциясында белгіленген тәртіпте ҚР
егемендігін, оның тәуелсіздігін және мемлекеттік біртұтастығын қорғау
бойынша шаралар қабылдайды. Мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының
келісімді қызмет етуін, билік органдарының халық алдында жауаптылығын
қамтамасыз етеді. ҚР Президенті конституциялық заңға сәйкес рспубликаның
кәмелеттік жасқа толған азаматтарымен жалпы, тең және тура сайлау
негізінде құпия дауыс беру жолымен 7 жылға сайланады. ҚР Президенті болып
35 жасқа толған республикада туған, мемлекеттік тілді жетік меңгерген,
Қазақстанда ең кемінде 15 жыл тұрған азамат бола алады. Бірақта азамат екі
реттен артық сайлана алмайды. ҚР Президенті ауырған жағдайда ұзақ уақыт
еңбекке жарамсыз болған кезде лауазымынан өзінің міндеттерін атқарудан
босатылуы мүмкін. Жаңа ҚР Президентін кезектен тыс сайлауы ҚР
Президентінің өкілеттілігін мерзімінен бұрын тоқтатылған сәтінен бастап
екі ай мерзімінде өткізілуі тиіс.
ҚР Конституциясы, 1995 жылғы 26 желтоқсандағы "ҚР Президенті
туралы" конституциялық заңында құқықтық, ұйымдық, әлеуметтік кепілдіктер
белгіленген.
Президенттің қызмет етуінің құқықтық кепілдіктері оның
мынаған өкілеттілігінен көрінеді:
- халық пен мемлекет атынан қатысуы;
-халық пен мемлекеттік биліктің бірлігінің, Конституцияның
мызғымастығының кепілі болуына;
- мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді қызмет етуін
қамтамасыз етуі.
- ҚР егемендігін, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етеді;
- халықаралық қатынастарда және ішкі саяси өмірде ҚР атынан қатысады;
- мемлекеттік билік пен басқару органдары мен институттарын құрады;
-ҚР бүкіл территоиясында міндетті күші бар жарлықтар мен өкімдер
шығарады;
ҚР Президентінің қызмет етуінің ұйымдық кепілдіктеріне
мыналар жатады:
- Парламентке кезекті және кезектен тыс сайлауды белгілейді;
- атқарушы және өзге де билік тармақтарының ұйымдық жүйесіне ықпал
етеді;
- Конституцияда қарастырылған жағдайда және тәртіпте Парламент пен
Үкіметтің өкілеттіліктерін мерзімінен бұрын
тоқтатуға құқылы;
- аса маңызды сұрақтар бойынша Үкіметтің отырыстарында төрағалық
етеді;
-Президенттің әкімшілігін құрады.
Әлеуметтік кепілдіктері мыналарды қамтамасыз етеді:
- Президентті және оның отбасы мүшелерінің ар-намысын мен абыройын
қорғау, мемлекет есебінен қызмет көрсетуді және қорғауды қамтамасыз ету;
- сайлау институттары арқылы халықпен, белсенді сайлау құқығы бар
азаматтармен, реферндум және жыл сайын халыққа жолдау жіберу арқылы
тікелей, үнемі байланыс жасайды.
ҚР Президентінің жауаптылығы оның әкімшілік - құқықтық мәртебесі
ретінде өзінің ерекшеліктері болады. ҚР Президенті ҚР Конституциясының 47
бабына сәйкес өзінің міндеттерін атқару кезінде жасаған әрекеттері үшін
жауапты, мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда ғана Парламент орынан алып
тастауы мүмкін.
Жергілікті атқару органдары. ҚР әкімшілік - территориялық құрымына
сәйкес атқарушы билік әкімдермен басқарылатын оның органдарымен жүзеге
асырылады.
Әкім - сәйкес әкімшілік - территориялық бірліктің жергілікті атқару
органын басқаратын лауазымды тұлға және Президент пен Үкіметтің өкілі
болып табылады.
Облыс әкімдері және республикалық маңызы бар қалалардың әкімдерін
Премьер-миистрдің ұсынысы бойынша Президент тағайындайды. Өзге әкімшілік -
территориялық бірліктің әкімдерін ҚР Президенті белгілеген тәртіпте
лауазымға тағайындалады немесе сайланады, ҚР Президенті қалауы бойынша
әкімдер лауазымынан босатылады.
Барлық әкімшілік - аумақтық бірліктердің әкімдері мемлекеттік -
өктемді сипаттағы өкілеттіліктер беріледі, сәйкес аумақта: облыс, аудан,
қала көлемінде міндетті күші бар шешім қабылдайды.
Әкімдердің қызметінің негізгі бағыттарына мыналар жатады:
- маслихаттардың бекітуіне сәйкес әкімшілік - территориялық
бірлікті дамытудың экономикалық және әлеуметтік
бағдарламаларының жобаларын дайындап ұсынады және олардың
орындалуларын қамтамасыз етеді;
- маслихатқа бюджеттің жобасын бекітуді ұсынады және оның орындалуын
қамтамасыз етеді;
- коммуналдық меншікті басқарады;
- жергілікті әкімшіліктің құрылымдық бөлімдерінің басшыларын
лауазымға тағайындайды және босатады;
-жоғарғы атқарушы органдар делегирлеген өкілеттіліктеріне сәйкес
коммуналдық меншікті басқару бойынша
ұйымдардың қызметін үйлестіру;
-ҚР жер туралы заңнамасына сәйкес жер қатынастарын реттейді;
- ссуда, займ және басқа да ұзақ мерзімді міндеттемелер туралы
шешімдер қабылдайды.
Әкімдердің жанынан кеңес берушілік орган - коллегия құрылады, оның
құрамын әкім бекітеді. Әкімдердің қызметінің ұйымдық, құқықтық және
материалдық-техникалық қамтамасыз ету үшін аппарат құрылады.
Әкімшіліктің құзырлығындағы сұрақтар бойынша әкім шешімдер мен
өкімдер шығарады.
Жергілікті атқарушы органдардың қызметтері мынадай қағидаларға
сүйеніп жүзеге асырылады:
- Президентке, үкіметке және жоғарғы әкімшілік басшыларына есеп
беруі;
- оның қарамағындағы мәселелер бойынша сәйкес өкілді органдардық
бақылауында болуы;
- заңдылық;
- дара басшылық;
- азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін
қамтамасыз ету;
- өз құзырылығы шегіндегі дербестігі мен тәуелсіздігі;
- өз қызметі үшін және қабылдаған шешімдері үшін жауаптылығы.
Бақылау сұрақтары
1) Басқару органдарының түсінігін беріңіз және негізгі беліглерін атаңыз
2) Атқарушы билік органдарына анықтама беріңіз
3) Атқарушы билік органдарын құру мақсаты қандай?
4) Атқарушы билік органдарының түрлерін атаңыз
5) Жеке дара басшылықтағы қандай атқару органдарын білесіз?
6) Салалық құзырлықтағы қандай атқару органдарын білесіз?
7) Үкімет құрамын кім құрады?
8) Үкімет ең жоғарғы атқарушы орган ретінде қандай функциялар атқарады?
9) Министрліктер мен агенттіктер қандай нормативті-құқықтық актілер
шығарады?
10) Жергілікті атқарушы органдар қандай функция атқарады?
11) Жергілікті атқару органдарын кім басқарады?
Әдебиеттер (пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу бөліміндегі, оқу
әдістемелік әдебиетке сілтеме)
Қараңыз.Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімі
4. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің құқықтық мәртебесі
Мақсаты: Агенттіктің қызметімен анықтау
Жоспар:
1. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің ұғымы және міндеттері
2. Қазақстан рсепубликасы Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі агенттігінің
негізгі функциялары мен құқықтары
1. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігі Қазақстан Республикасының президентіне тікелей бағынатын және
есеп беретін, өз құзіреті шегінде заңдарда белгіленетін тәртіппен
мемлекеттік қызмет саласында бірыңғай мемлекеттік саясатты іске асыруға
уәкілеттік берілген мемлекеттік орган болып табылады.
Агенттік өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы мен
заңдарына, ҚР Президент актілеріне, өзге де нормативтік құқықтық актілерге
сәйкес жүзеге асырады. Агенттік туралы ережені, сондай-ақ оның құрылымы мен
штат санын Агенттік Төрағасының ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының
Президенті бекітеді.
Агенттік мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды
тұлға болып табылдаы, мемлекеттік тілде өз атауы жазылған мөрі мен
мөртаңбалары, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ақ заңдарға сәйкес
банктерде шоттары болады.
Агенттік өз атынан азаматтық-құқықтық қатынасқа түседі.
Агенттіктің, егер оған заңдарға сәйкес өкілеттіктер берілген болса,
мемлекет атынан азаматтық-құқықтық қатынастардың тарабы болуға құқығы бар.
Агенттік пен оның аумақтық органдары мемлекеттік қызмет істері
жөніндегі органдардың бірыңғай жүйесін құрайды.
Аумақтық органдар өз қызметін заңдарда белгіденген құзіртеі шегінде
жүзеге асырады.
Агенттіктің облыстарда, Алматы және Астана қалаларында
консультативтік-кеңесші органдары – тәртіп кеңестері болады, олар туралы
ережені Агенттіктің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті
бекітеді.
Агенттіктің қызметін қаржыландыру республикалық бюджеттен жүзеге
асырылады.
Агенттік пен оның аумақтық органдары заңдарда белгіленген тәртіппен
өз құзіретіндегі мәселелер бойынша бұйрықтар нысанында шешім қабылдайды.
Агенттіктің міндеддері:
1. мемлекеттік қызмет саласында біріңғай мемелкеттік саясатты жүзеге
асыру;
2. мемлекеттік қызмет ісін жүзеге асыру үшін нормативтік-құқықтық базаны
жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлеу, сондай-ақзаңдарда белгіленген
тәртіппен өз құзіретіндегі мәселелер бойынша бұйрықтар нысанында
шешімдер қабылдайды;
3. мемлекеттік қызмет кадрларына мониторинг жүргізу;
4. мемлекеттік қызметшілерді даярлау, қайта даярлау және олардың
біліктілігін арттфру мәселелері жөнінде мемлекеттік органдарың
қызметін ұйымдастыру;
5. мемлекеттік органдардың мемлекеттік қызмет саласындағы заңдарды
сақтауын бақылау.
2 Қазақстан рсепубликасы Мемлекеттік қызмет істері жөніндегі
агенттігінің негізгі функциялары мен құқықтары
Агенттік өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес заңдарда белгіленген
тәртіппен мынандай функцияларды жүзеге асырады:
1. әкімшілік мемлекеттік лауазымдрды атқаруға конкурстар өткізудің шарты
мен тәртібін айқындайды, сондай-ақ конкурстардың дұрыс өткізілуін
бақылауды жүзеге асырады;
2. Республика Президентінің шешімі бойынша әкімшілік мемлекеттік
лауазымдарға конкурстар өткізеді;
3. мемлекеттік қызмет мәселелері бойынша халықаралық шарттардың жобаларын
дайындауға қатысады және халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады;
4. Қазақстан республикасының заңдарымен, сондай-ақ, Қазақстан
Республикасы Президентінің актілерімен және тапсырмаларымен өзіне
жүктелген өзге де функцияларды жүзеге асырады.
Агентттік өзіне жүктелген міндеттерді іске асыру және функцияларды
жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен:
1. Қазақстан ремпубликасының мемлекеттік қызметін жетілдіру мәселелері
жөнінде Мемлекет басшысына және Қазақстан Республикасы Үкіметіне
ұсыныстар енгізу;
2. Республика Президентінің шешімі бойынша әкімшілік мемлекеттік
лауазымдарға орналасуға конкурстар өткізуге;
3. мемлекеттік органдардың мемлекеттік қызмет саласындағы заңдарын
сақтауды бақылауды жүзеге асыру;
4. мемлекеттік органдардың мемлекеттік қызмет туралы заңдарды сақтау
мәселелері жөніндегі қызметіне тексерулер жүргізуге;
5. тексеру жүргізуге басқа да оргнадрадың қызметкердерін тартуға;
6. мемлекеттік органдар мен ұйымдардан, лауазымды адамдардан өз
міндеттері мен функцияларын іске асыру үшін қажетті ақпаратты
сұратуға және алуға;
7. заңдарды бұза отырып қабылдаған шешімдердің күшін жою немесе
өзгерту туралы мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдарға
ұсыныстар енгізуге;
8. өз құзіретінің шегінде мемлекеттік органдардың орындауы үшін
міндетті нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға;
9. аумақтық органдардың қызметін белгілеуге;
10. Қазақстан республикасы заңдарына, сондай-ақ, Қазақстан республикасы
резидентінің актілеріне және тапсырмаларына сәйкес басқа да
құқықтарды жүзеге асыруға құқылы.
Бақылау сұрақтары:
1. Агенттіктің міндеттері?
2. Агенттіктің функциялары?
Әдебиеттер (пәннің оқу-әдістемелік қамтамасыз етілу бөліміндегі, оқу
әдістемелік әдебиетке сілтеме)
Қараңыз.Оқу-әдістемелік әдебиеттер тізімі
Тақырып 5. Басқарудың құқықтық актілері
Мақсаты: Басқарудың құқықтық актілері түсінігін және түрлерін оны рәсімдеу
талаптарын анықтау
1. Әкімшілік актілердің түсінігі, белгілері және маңызы
2. Әкімшілік актілердің түрлері
3. Әкімшілік актілерді шығару тәртібі
4. Әкімшілік актілерге қойылатын талаптар
5. Әкімшілік актілердің әрекетін өзгерту және тоқтату
5.1 Әкімшілік актілердің түсінігі, белгілері және маңызы
Басқарудың құқықтық актілері – құқық нормаларына сәйкес ресімделген,
біржақты биліктік ерік – жігерді білдіретін, заңды салдарларға әкелетін
атқарушы – бұйырушы қызмет процесінде атқарушы билік субъектілері
қабылдайтын заң күшіндегі ресми заңды актілердің түрі.
Оның мынадай негізгі белгілері бар:
1) заң күшіндегі сипата болуы;
2) мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаың биліктік, өкімді
ерік-жігерін білдіреді;
3) әкімшілік-құқықтық және басқа да қатынастарды белгілейді,
тудырады, өзгертеді және тоқтады;
4) ресми белгіленген нысандарда, құжаттар түрінде болады;
5) әкімшілік құқық субъектілерінің орындауына міндетті мінез-құлық
ережелерін немесе жеке ұйғарымдарды бекітеді;
6) белгіленген тәртіпте шығарылады.
Мемлекеттік басқарудың құқықтық актілері - атқарушы биліктің мқсат-
міндетін жүзеге асыру үшін арналған маңызды құралы.
Мемлекеттік басқару актілерінің заңдық маңыздылығы мынадан көрінеді:
1) құқық нормасын белгілейді, өзгертеді немесе күшін жояды;
2) басқару объектілеріне нақты міндеттер жүктейді немесе нақтылы
құқықтар береді;
3) басқару актілері сотта дәлел бола алады, заңды істерді қозғау
негізгі бола алады (жұмыстан босату, тұрғын үйге берілген ордерді жарамсыз
деп тану);
4) басқару актілері басқа актілерінің жарамдылығынң шарты болуы
мүмкін, мысалы, ІІО азаматқа қару-жарақ алуға рұқсат береді;
кәсіпорындарға, мекемелерге, ұйымдарға мөрлерді дайындауға рұқсат береді.
5.2 Басқару актілерінің түрлері
Басқару актілердің мынадай түрлері болады:
1) Заңды мазмұны бойынша –жеке актілер және нормативті –актілер;
2) Әрекет ету мерзімі бойынша – әрекет ету мерзімі анықталмаған
(мерзімсіз), мерзімді және уақытша актілерге бөлінеді.
3) Әрекет ету аумағы бойынша – республика аумағында әрекет ететін
және әкімшілік – территориялық бірліктер масштабында әрекет ететін
мемлекеттік басқару актілеріне бөлінеді.
4) Актіні шығаратын органдардың құзырлығының сипаты бойынша
жалпы, сала аралық және салалық басқару актілеріне бөлінеді.
5) Мемлекеттік басқару актілерін шығаратын органдар бойынша:
1) қаулылар- бұл алқалы тәртіпте қабылданатын акт, мысалы, ҚР
Үкіметінің қаулылары;
2) шешімдер- бұл алқалы тәртіпте, сондай-ақ дара басшылық
тәртібінде (жеке) шығарылатын акті,
мысалы,маслихаттардың, әкімдердің шешімі;
3) өкімдер - бұл жеке, дара басшылық тәртіпте шығарылатын
акт, мысалы, ҚР Президентінің өкімі;
4) бұйрықтар - бұл дара басшылық органдардың жетекшілері
шығаратын акт, мысалы министрдің бұйрығы; Бұйрық
жеке, сондай-ақ нормтивті болуы мүмкін.
5) нұсқаулар - бұл мемлекеттік басқару органдарының
жетекшілері қабылдайтын акт, мысалы, министр және т.б.
Нұсқау нормативті-құқықтық актілердің нақты орындалу
тәртібін белгілейді.
6) Көрсетілу нысаны бойынша- жазбаша, ауызша, конклюдентті.
5.3 Мемлекеттік басқару актілерін дайындау, ұсыну және талқылау
тәртібі
Мемлекеттік басқару актілерін дайындау, ұсыну және талқылау тәртібі
көптеген құқық нормаларымен реттеледі. Көптеген атқарушы билік органдарының
осы тәртіпті белгілейтін құжаттары, яғни регламенттері болады және ол ішкі
ведомстволық сипатта пайдалануға арналған. Соның нәтижесінде құқықтық
қайнар көздері болып табылатын көптеген актілер құқық жүйесінің
біртұтастығын сақтауға және нығайтуға, заңның үстемдік етуіне әруақытта
ықпал ете алмайды. Сондықтан мемлекеттік басқару актілерін дайындау, ұсыну
және талқылау тәртібін сақтау қажет. Көптеген заңгер-ғалымдардың
еңбектерінде (Б.В.Дрейшев, И.Я.Дюрягин, Ю.А.Тихомиров және т.б.)
басқарудың құқықтық актілерін қабылдау процесі мынадай кезеңдерге
бөлінген:
1) актіні шығару қажеттілігін айқындау;
2) актінің жобасын дайындау;
3) актіні қарау және қабылдау;
4) актіні орындаушыларға дейін жеткізу, жариялау.
Актіні шығару қажеттілігін айқындау немесе оның жобасының
концепциясын әзірлеу мынадай жағдайларда туындайды:
1) егерде бұл жоғары нормативті - құқықтық актілерде қарастырылған
болса; мысалы, 1994 жылғы 12 қыркүйектегі ҚР Президентінің "ҚР
Президентінің республиканың мемлекеттік органдарымен өзара әрекет етулері
туралы" Жарлығына сәйкес Үкіметке үкіметтік шешімін әзірлеу тәртібін
белгілейтін нормативті құжаттарды әзірлеу және бекіту тапсырылған;
2) жаңа актіге іс жүзінде нақтылы сұраныс туған кезде.
Жаңа құқықтық актілерге қажеттілік мыналардың негізінде анықталады:
1) қолданыстағы заңнаманың хал-жағдайын, оның жаңа міндеттерді шешу
мүмкіндіктерін талдау;
2) басқа мемлекеттерде құқықтық құралдарың көмегімен осындай
міндеттерді шешу тәжірибесін зерттеу;
3) басқа актілерді өзгерту қажеттілігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz